20.11.2013 Aufrufe

ᅢノtymologie et histoire des mots - Bibliothèque numérique de l'école ...

ᅢノtymologie et histoire des mots - Bibliothèque numérique de l'école ...

ᅢノtymologie et histoire des mots - Bibliothèque numérique de l'école ...

MEHR ANZEIGEN
WENIGER ANZEIGEN

Sie wollen auch ein ePaper? Erhöhen Sie die Reichweite Ihrer Titel.

YUMPU macht aus Druck-PDFs automatisch weboptimierte ePaper, die Google liebt.

f<br />

ETYMOLOGIE & HISTOIRE<br />

DES MOTS<br />

ORLEANS <strong>et</strong> ORLÉANAIS<br />

PAR<br />

Anatole BAJL4r.4-y,<br />

Ancien élève <strong>de</strong> l'Ecole normale supérieure, Professeur agrégé<br />

au Lycée d'Orléans, Membre <strong>de</strong> la Société d'Agricultui'e,<br />

Sciences, Belles-L<strong>et</strong>tres <strong>et</strong> Arts <strong>de</strong> la mémo ville.<br />

ORLÉANS,<br />

Ë. RERLUiSON, Libraire-Éditeur, rue Jeanne-d'Aro, 17.<br />

1871.<br />

LQTHEQ<br />

Document<br />

Il I il II Il III illi Ili 111IIH il<br />

0000005548156


.<br />

Extrait <strong><strong>de</strong>s</strong> Mémoires <strong>de</strong> la Société d'Agriculture, Sciences.<br />

Belles-L<strong>et</strong>tres <strong>et</strong> Arts d'Orléans.


A LA MÉMOIRE<br />

DE<br />

MON PÈRE.


I *<br />

I<br />

t. - .<br />

L...<br />

L<br />

. .


ÉTYMOLOGIE ET HISTOIRE DES MOTS<br />

« ORLÉANS » ET « ORLÉANAIS »<br />

Par M. ANATOLE BAILLY.<br />

Qu'est-ce que le nom d'Orléans? Doù vient-il? Comment<br />

s'est-il formé? A quelle époque le voyons-nous apparaître<br />

dans notre langue? Voilà autant <strong>de</strong> questions plus difficiles<br />

à résoudre qu'il ne semble <strong>et</strong> qui, dans tous les cas,<br />

n'ont jamais été résolues. En eff<strong>et</strong>, bien que l'étymologie<br />

d'Orléans ne soit plus aujourd'hui contestée, l'<strong>histoire</strong> du<br />

mot n'a pas encore, à vrai dire, été faite, <strong>et</strong>, si l'on sait<br />

en général d'où il vient, on sait moins quelles étapes il a<br />

parcourues, je veux dire quelles transformations il a subies<br />

<strong>de</strong>puis l'antique pério<strong>de</strong> gallo-romaine jusqu'à nos<br />

jours,<br />

C<strong>et</strong>te <strong>histoire</strong>, je voudrais essayer <strong>de</strong> la raconter. Les<br />

documents en sont, pour ainsi dire, innombrables: sans<br />

parler <strong><strong>de</strong>s</strong> archives <strong>de</strong> nos grands dépôts, <strong>et</strong> spécialement<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> archives orléanaises, il n'y a pas un texte du moyen<br />

âge où ne se r<strong>et</strong>rouve peut-être le nom d'Orléans, pas une<br />

chronique, pas une chanson <strong>de</strong> geste qui ne le citent. La<br />

raison en est simple: Orléans fut longtemps l'une <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

gran<strong><strong>de</strong>s</strong> villes, <strong>et</strong>, Paris excepté, la plus importante<br />

presque du royaume. De bonne heure illustrée pat' l'éclat<br />

<strong>de</strong> ses assemblées religieuses, le haut renom <strong>de</strong> ses écoles,<br />

le génie industrieux <strong>de</strong> ses habitants; rendue fameuse par<br />

le souvenir <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux sièges héroïquement soutenus <strong>et</strong> qui,<br />

<strong>de</strong>ux fois, sauvèrent la France; associée surtout à c<strong>et</strong>te


touchante <strong>et</strong> merveilleuse <strong><strong>de</strong>s</strong>tinée <strong>de</strong> Jeanne d'Arc, dont le<br />

nom reste à jamais uni au sien, quelle autre ville fut plus<br />

vraiment française? Quelle autre a laissé dans le passé <strong>de</strong><br />

notre pays une trace plus profon<strong>de</strong> <strong>et</strong> plus durable?<br />

Ai-je besoin d'ajouter qu'en abordant ce suj<strong>et</strong> je prétends<br />

ne pas temonter au-<strong>de</strong>là <strong>de</strong> la pério<strong>de</strong> romaine ? C'est<br />

une question vivement débattue que celle <strong>de</strong> savoir si Orléans<br />

est ou n'est pas le Genabum celtique. Pour moi, je<br />

n'ai ni à l'établir ni à m'en préoccuper: déterminer philologiquement<br />

la forme exacte du mot latin d'où procè<strong>de</strong> le<br />

nom mo<strong>de</strong>rne, montrer, à l'ai<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> textes, comment le second<br />

n'est autre que le premier, modifié selon certaines<br />

lois phoniques <strong>et</strong> par <strong><strong>de</strong>s</strong> transformations graduelles, tel<br />

est le seul obj<strong>et</strong> <strong>de</strong> mon travail.<br />

Il se divise naturellement en <strong>de</strong>ux parties correspondant<br />

à l'<strong>histoire</strong> du mot<br />

1' pendant sa pério<strong>de</strong> latine, <strong>de</strong> l'époque gallo-romaine<br />

au neuvième siècle<br />

2° pendant sa pério<strong>de</strong> française, du neuvième siècle jusqu'à<br />

nos jours.<br />

Ces recherches sont complétées par une étu<strong>de</strong> coîrélative<br />

sur l'origine <strong>et</strong> le développement du mot c Orléanais, b<br />

I.<br />

HISTOIRE DU MOT « ORLÉANS. »<br />

CHAPITRE PREMIER.<br />

DÉI%OMINATJOil7 LATINE$.<br />

L'<strong>histoire</strong> primitive d'Orléans est, comme on le sait, à<br />

peu près inconnue. Ceux même qui voient dans c<strong>et</strong>te ville<br />

le Genabum <strong><strong>de</strong>s</strong> Commentaires ne sauraient dire ce


- I -<br />

qu'elle <strong>de</strong>vint <strong>de</strong>puis l'incendie ordonné par César (1) jusqu'au<br />

milieu du cinquième siècle. A partir <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te époque,<br />

quelques traces apparaissent, rares d'abord, puis, à mesure<br />

qu'on avance, plus fréquentes ; ces indices ont permis <strong>de</strong><br />

conclure que l'Orléans mo<strong>de</strong>rne est la ville désignée dans<br />

les textes latins postérieurs au iv' siècle sous les noms <strong>de</strong>:<br />

Airelianis (2);<br />

Aureliana (2) ou Aurelianensi.s (4)<br />

Aurelianorum () ou Aurelzauensi.um (6)<br />

urbs ou civztas.<br />

De ces cinq dénominations une seule est un nom <strong>de</strong><br />

ville véritable, Aurelianis.<br />

A quelle époque ce nom apparaît-il? On ne pourrait<br />

qu'avec peine donner une date précise. Les premiers textes<br />

littéraires qui le mentionnent sont l'Anonyme <strong>de</strong> Ravenne<br />

(7) <strong>et</strong> Grégoire <strong>de</strong> Tours (8), tous <strong>de</strong>ux postérieurs<br />

au y' siècle, ce qui ne veut pas dire qu'Aurelianis date<br />

seulement <strong>de</strong> l'époque mérovingienne, mais simplement<br />

qu'avant c<strong>et</strong>te époque on ne rencontre le nom d'Orléans<br />

dans les écrivains que sous l'une <strong><strong>de</strong>s</strong> formes périphrastiques<br />

dont j'ai parlé tout-à-Fheure, Aurelianensis ou<br />

Aurelianorum civitas. De ces <strong>de</strong>ux locutions les plus anciens<br />

exemples sont ceux que signalent les lexicographes<br />

(1) CÉs. <strong>de</strong> Bello galt., VII, C. xi.<br />

(2) Historiens <strong>de</strong> Franco, I, 120 a.<br />

(3) Id. 1. 639 n.<br />

(4) Id. 1.801 a.<br />

(5) Id. 1. 122 d, col. 2.<br />

(0) Id. I. 645 b.<br />

(7). hem sunt civitates in ipsd patril, juxta fluvium, quem<br />

riue nomiriarc volumus, qui dicitur Leqa (Ligeris?), id est... Aurelianis,<br />

Blezis <strong>et</strong>c. (Flistor. <strong>de</strong> Franco, I. 120 a.)<br />

(8) Historia Francorum, L. II, c. vil, <strong>et</strong> passim. Voir l'in<strong>de</strong>x d0 la<br />

traduction publie sous ce titre par M. Bordier Histoire eccIis]asti9ue<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Francs. . . , traduction nouvelle par Henri Bordier, 2 vol. gr. in-8°.<br />

Paris, Franck.


-8-<br />

Forcellini (1) <strong>et</strong> Freund (2), <strong>et</strong> qui appartiennent l'un à<br />

Sidoine Apollinaire (3), l'autre à la Notice <strong><strong>de</strong>s</strong> Provinces <strong>et</strong><br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Cités <strong>de</strong> la Gaule, rédigée, comme on le sait, au<br />

ve siècle (4).<br />

Ces dénominations ne cesseront pas un instant d'être en<br />

usage : elles se maintiennent durant tout le moyen âge<br />

dans les documents latins; mais à côté d'elles se montre, dés<br />

l'époque mérovingienne, le véritable nom propre Aurelianis;<br />

à partir <strong>de</strong> ce moment, on le voit sans cesse employé.<br />

Non-seulement nous allons le r<strong>et</strong>rouver dans tous<br />

les écrits latins du moyen âge, chartes, chroniques, vies<br />

<strong>de</strong> saints, mais c'est le seul que nous aient conservé les<br />

monnaies <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>ux premières races; non pas toujours assurément<br />

sous c<strong>et</strong>te forme pure: tantôt abrégé ou mutilé, tantôt<br />

défiguré par certaines altérations phoniques, il s'offre avec<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> variantes parfois singulières; niais toutes ces variantes<br />

se rapportent à un type unique, seul correct <strong>et</strong> vraiment<br />

classique : Aurelianis. Dans c<strong>et</strong>te série <strong>de</strong> documents,<br />

je pourrais citer les pièces orléanaises du cabin<strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> médailles<br />

<strong>de</strong> la <strong>Bibliothèque</strong> nationale, celles <strong>de</strong> notre Musée<br />

historique, <strong>et</strong> surtout <strong>de</strong> la riche collection Jarry (5). En<br />

vue <strong>de</strong> faciliter les recherches, je renvoie simplement le lec-<br />

(1) Lexicon totius latinitatis, 4 vol. in-fol., Leipzig, 1839; v°Aurclia,<br />

(2) Dictionnaire <strong>de</strong> ta langue latine, 4 vol, in-40, Leipzig, 1834-40;<br />

y0 Aurelia.<br />

(3) L. VIII, ep. xv.<br />

(4e) Cf. Historions <strong>de</strong> France, I. 122 <strong>et</strong>. C<strong>et</strong>te date <strong>de</strong> rédaction est<br />

celle à laquelle s'arrôte M. J. QUICHERAT, De la formation française <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

anciens noms <strong>de</strong> lieu, p<strong>et</strong>it in-8°, Paris, 1867; p. 95.<br />

(5) La collection <strong>de</strong> M. Jarry, amateur orléanais bien connu <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

numismates, contient tous les types jusqu'à présent r<strong>et</strong>rouvés <strong>de</strong> la<br />

numismatique orléanaise. M. .Jarry m'a fait les honneurs <strong>de</strong> sa collection<br />

avec une obligeance dont je tiens à le remercier publiquement.<br />

Voir plus loin, p. 11, 28 <strong>et</strong> 29.


-9-<br />

teur à divers catalogues récents, celui <strong>de</strong> la vente Dassy (1),<br />

par exemple, <strong>et</strong>, pour la pério<strong>de</strong> mérovingienne, à l'important<br />

travail <strong>de</strong> M Anatole <strong>de</strong> Barthélemy, Liste <strong><strong>de</strong>s</strong> noms<br />

<strong>de</strong> lieu inscrits sur les monnaies <strong>de</strong> la première race (2).<br />

Pour la pério<strong>de</strong> mérovingienne, les formes usuelles<br />

sont<br />

P AVRELIANIS, mentionné par M. <strong>de</strong> Barthélemy:<br />

AVRELIANIS CIVITATE;<br />

20 mais surtout, suivant une altération alors habituelle<br />

<strong>de</strong> l'e en j (3), AVRILIANIS; signalée par M. <strong>de</strong> Barthélemy,<br />

c<strong>et</strong>te forme se r<strong>et</strong>rouve clans le catalogue Dassy,<br />

aux numéros:<br />

130 AVRILIANIS CIVITAS;<br />

131 AVRILIANIS;<br />

132 AVRILIANIS FIT;<br />

133 AVRILIANIS;<br />

134 AVRILIANIS CIVIT;<br />

135 AVRILIANIS;<br />

138 AVRILIANIS;<br />

Les textes littéraires l'accueillirent eux-mêmes, car on<br />

la voit encore employée au VILe siècle par Fi'édégaire<br />

Auriliana civitas, Aurilianorum civitas (4).<br />

3° Outre les formes complètes, on trouve aussi quelques<br />

formes abrégées. Le catalogue Dassy offre par exemple,<br />

au n° 137, AVRILI... ; M. <strong>de</strong> Barthélemy cite <strong>de</strong> même<br />

les <strong>de</strong>ux formes: AVRIL1A CIV ITATE <strong>et</strong> AVR.<br />

(1) Catalogue <strong>de</strong> monnaies royales, seigneuriales <strong>de</strong> France, monmaies<br />

romaines, ttrangres, formant la collection <strong>de</strong> feu M. Dassy<br />

(<strong>de</strong> Meaux), gr. in-8°, Paris, 1869.<br />

(2) <strong>Bibliothèque</strong> <strong>de</strong> l'École <strong><strong>de</strong>s</strong> Chartes, 6° série, t. I, p. 443. Le<br />

formes citées Sont rangées sous le n° 79 (p. 451).<br />

(3) Sur c<strong>et</strong>te altération voir A. BRACFIET, Grammaire historique<br />

<strong>de</strong> la langue française, in-12, Paris, 1868, p. 116.<br />

(4) Historiens <strong>de</strong> France, t. 1, p. 409 d, 2 d, col. 1.


- 10<br />

Qu'est-ce qu'AVRILIA? Une abréviation pour AVRI-<br />

LIA NIS ? ou faudrait-il y voir une dénomination nouvelle<br />

<strong>de</strong> notre ville? Je n'hésite pas à repousser c<strong>et</strong>te <strong>de</strong>rnière<br />

opinion. Je sais qu'A urelia passe pour avoir été le premier<br />

nom gallo-romain d'Orléans, <strong>et</strong> que <strong>de</strong>puis le xvle siècle<br />

les textes latins ne désignent guère notre ville autrement;<br />

mais j'espère démontrer que c<strong>et</strong>te conjecture ne repose sur<br />

aucun fon<strong>de</strong>ment soli<strong>de</strong>. Sans abor<strong>de</strong>r encore c<strong>et</strong>te question,<br />

je puis dire que l'AVRILIA mérovingien serait, jusqu'aux<br />

environs du Xle siècle, le seul exemple dAu7'elia<br />

(ou Aurilia) qu'on pût opposer à <strong><strong>de</strong>s</strong> centaines d'Aure liafis<br />

(ou Aurilianis): comme l'AVRILIA. . . (lu catalogue<br />

Dassy ou 1'AVR <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Barthélemy, je pense donc<br />

qu'AVRILIÀ est une abréviation un peu moins incomplète<br />

que les <strong>de</strong>ux précé<strong>de</strong>ntes du traditionnel AVRILIANTS.<br />

Avec la pério<strong>de</strong> carolingienne, nous revenons à la<br />

forme primitive Aurelianis : je la vois mentionnée dans le<br />

catalogue Dassy aux numéros<br />

493 AVRELIANIS CIVITÀS (Charles-le-Chauve);<br />

491 AVRELIANIS CIVITAS (monnaie <strong>de</strong> Charles-le-<br />

Chauve)<br />

570 AVRELIANIS CIVITAS (Charles-le-Gros <strong>et</strong> Eu<strong><strong>de</strong>s</strong>);<br />

5'17 AVRELIANIS CIVITAS (Eu<strong><strong>de</strong>s</strong>';<br />

93 AVRELIANIS (Charles-le-Simple);<br />

602 AVRELIANIS CIVITAS (Raoul.<br />

J'ai cité les formes régulières; mais le même catalogue<br />

offre encore diverses altérations du même type, évi<strong>de</strong>inment<br />

exceptionnelles; elles sont importantes cependant<br />

car elles attestent peut-être combien s'était affaibli, dés<br />

l'époque mérovingienne, le son <strong>de</strong> certaines l<strong>et</strong>tres; par<br />

exemple<br />

10 Au n° 139, Fi médial est tombé dans AVRELANIS;<br />

20 Aux u 129 <strong>et</strong> 626, l's finale a disparu dans AVRE-<br />

LIANT, comme il est arrivé dans d'autres <strong>mots</strong> <strong>de</strong> la même


- 11 -<br />

époque CIV1TA ) par exemple, pour C1VITAS, s'il faut<br />

interpréter <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te manière une monnaie <strong>de</strong> la collection<br />

Jarry, où je lis AVRELIANIS CIVITA;<br />

3° Le n° 140 serait un <strong><strong>de</strong>s</strong> plus intéressants, puisqu'il<br />

annonce, ce semble, la forme qui prévaudra di siècles puis<br />

tard, par le changement <strong>de</strong> l'i médial en e: AVRILEANIS<br />

(Orléans); mais l'isolement <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te forme, surtout la difficulté<br />

d'adm<strong>et</strong>tre comme possible, dès c<strong>et</strong>te époque, une<br />

modification qui doit être la plus tardive <strong>et</strong> la plus laborieuse,<br />

nous forcent à voir dans c<strong>et</strong>te variante une erreur:<br />

ou ri <strong>et</strong> le se sont transposés (AVRILEANIS pour AVRE-<br />

LIANIS), ou le représente indûment un second i(AVRI-<br />

LEANIS pour AVR.ILIANIS), supposition d'autant plus<br />

vraisemblable que la même pièce a conservé sur l'autre face<br />

l'écriture, alors usuelle, AVRILIANIS.<br />

Dans la collection Jarry je note également quelques formes<br />

exceptionnelles:<br />

10 Comme dans le catalogue Dassy, AVRELIANI CI-<br />

VITA <strong>et</strong> AVRELANIS sur <strong>de</strong>ux monnaies <strong>de</strong> Charles-le-<br />

Chauve;<br />

20 Par transposition <strong>de</strong> l'i <strong>et</strong> <strong>de</strong> l'n., AVRELIAINS CT-<br />

VITAS (Charles-le-Chauve <strong>et</strong> Eu<strong><strong>de</strong>s</strong>);<br />

3° Par renversement <strong>de</strong> l'A pénultième AVRELIVNIS<br />

(<strong>de</strong>ux monnaies d'Eu<strong><strong>de</strong>s</strong>);<br />

4° Par renversement <strong>de</strong> l'L : AVREFIANIS (Eu<strong><strong>de</strong>s</strong>);<br />

5° La forme AVREIVS, sur <strong>de</strong>ux monnaies (le Charlesle-Chauve<br />

<strong>et</strong> d'Eu<strong><strong>de</strong>s</strong> est-elle, par renversement <strong>de</strong> l'A<br />

final, pour AVREJAS, lui-même pour AVREIAS ou AV-<br />

REIANS, par contraction, ou peut-être par abréviation<br />

graphique, pour AURELIANIS?<br />

6° Enfin, j'aurai plus loin à parler <strong>de</strong> trois formes nouvelles<br />

<strong>et</strong> très-curieuses, appartenant â la même collection<br />

AVRL ANIS, ATJRLTVNIS <strong>et</strong> AVRELIANS.<br />

A'/wns ou, par ahération, ,4uïiliais, tels sont


MMAM<br />

donc les <strong>de</strong>ux types principaux auxquels se rapportent<br />

toutes les variantes graphiques du nom mérovingien'ou<br />

carolingien <strong>de</strong> notre ville.<br />

Qu'est-ce donc qu'Aurelianis? On le <strong>de</strong>vine sans peine<br />

c'est une <strong><strong>de</strong>s</strong> formes <strong>de</strong> l'adjectif Aurelianus, a, um<br />

« d'Aurelius e ; employé substantivement au pluriel, Aureliani<br />

veut dire ' les gens ou administrés d'Aurélius .<br />

Comment un nom <strong>de</strong> population est-il <strong>de</strong>venu, à l'ablatif,<br />

un nom <strong>de</strong> ville? Je n'ai pas à l'expliquer longuement<br />

c'est chose, en eff<strong>et</strong>, bien connue que <strong><strong>de</strong>s</strong> noms appliqués<br />

d'abord à un groupe d'hommes, <strong>et</strong> plus tard, au territoire<br />

qu'ils habitaient, ont fini par désigner souvent l'une <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

cités importantes <strong>de</strong> la région. Pour beaucoup <strong>de</strong> nos<br />

villes, le nom mo<strong>de</strong>rne n'a pas d'autre origine; exemples:<br />

Bourges, <strong>de</strong> Bituriges (littéralement les Bituriges);<br />

Cahors, <strong>de</strong> Cadureis ( - les Cadurques);<br />

Nantes, <strong>de</strong> Namn<strong>et</strong>es ( les Namnètes);<br />

Rennes, <strong>de</strong> Redones ( - les Redons);<br />

Sens, <strong>de</strong> Senones ( - les Sénons';<br />

Tours, <strong>de</strong> Turones ( - les Turons);<br />

Reims, <strong>de</strong> Remis ( - les Rémes);<br />

Chartres, <strong>de</strong> Ca,'nutes ( les Carnutes).<br />

Aurelianis est un nom <strong>de</strong> ce genre: appliqué d'abord<br />

aux c gens ou administrés d'Aurélius », puis au territoire<br />

<strong>de</strong> c<strong>et</strong>te population, il a fini par désigner la plus considérable<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> villes qu'elle occupait.<br />

Reste l'emploi <strong>de</strong> l'ablatif, <strong>et</strong> il n'y pas à douter que<br />

notre mot ne soit en eff<strong>et</strong> à l'ablatif, comme le prouve<br />

l'inscription monétaire citée par M. <strong>de</strong> Barthélemy (1)<br />

AVRELIANIS CIVITATE. Or, on le sait aussi, comme la<br />

déclinaison (les noms communs, celle <strong><strong>de</strong>s</strong> noms <strong>de</strong> lieu se<br />

réduisit, dès le v siècle, à <strong>de</strong>ux cas, le cas-suj<strong>et</strong> <strong>et</strong> le cas-<br />

1) Voir ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus, p. 9.


- 13 -<br />

régime, ce <strong>de</strong>rnier représenté dans les noms communs par<br />

l'accusatif, le plus fréquent <strong>de</strong> tous les cas obliques, <strong>et</strong>, dès<br />

lors, le plus naturellement associé à la notion <strong>de</strong> régime (1);<br />

pour les noms <strong>de</strong> lieu, par l'accusatif ou l'ablatif (2), les<br />

<strong>de</strong>ux rapports <strong>de</strong> rési<strong>de</strong>nce (ablatif) ou <strong>de</strong> direction (accusatif)<br />

étant ceux que le langage, en ce qui regar<strong>de</strong> ces<br />

noms, trouve le plus ordinairement l'occasion d'exprimer.<br />

C'est en eff<strong>et</strong> par l'un <strong>de</strong> ces <strong>de</strong>ux cas, généralement l'ablatif,<br />

que sont désignés, à partir du ve siècle, la plupart <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

noms <strong>de</strong> villes: Avenione(Avignon), Narbone(Na'i' bonne),<br />

Nemauso (Imes), Biterris (Béziers), <strong>et</strong>c. (3). A ces<br />

fiers se rattache Aurelianis, immobilisé, comme eux, à<br />

l'ablatif.<br />

Le nominatif Aureliani n'est cependant pas sans exemple:<br />

il s'est maintenu notamment sur les monnaies, dont<br />

j'ai plus haut reproduit la légen<strong>de</strong> (n" 129 <strong>et</strong> 626, <strong>et</strong> monnaie<br />

Jarry, § 1); mais l'autorité <strong>de</strong> ces pièces ne saurait<br />

prévaloir contre la masse <strong>de</strong> celles où se lit Aurelianis, <strong>et</strong><br />

l'on peut adm<strong>et</strong>tre que l's est tombée soit par une méprise<br />

<strong>de</strong> l'ouvrier, soit parce qu'elle était déjà fort assourdie.<br />

Remarquons d'ailleurs que les textes littéraires ne connaissent<br />

pas c<strong>et</strong>te forme: signalée dans un In<strong>de</strong>x <strong><strong>de</strong>s</strong> lusioriens<br />

<strong>de</strong> France (4), elle en doit être écartée comme le<br />

(1) Sur c<strong>et</strong>te question voir LITTR, ilistoire <strong>de</strong> la Langue française,<br />

1, 14 <strong>et</strong> 119.<br />

(2) J. QUICHERAT, De la formation, française <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens noms<br />

<strong>de</strong> lieu, p. 87, v'Abinio ; cf. p. 88, y' Albigi <strong>et</strong> p. 101, y' Briwiri.<br />

(3) Avenione, Narbone, Nemauso pourraient être <strong><strong>de</strong>s</strong> formes d'accusatifapocopées<br />

pour Aven/ione-m, Narbone-,n, ou Nemauso-,n (Nemausu-m,),<br />

mais rien n'empêche d'adm<strong>et</strong>tre que ce soient dos ablatifs,<br />

<strong>et</strong>, dans tous les cas, le principe posé serait également juste. Sur<br />

l'apocope <strong>de</strong> l'm, très-fréquente dès l'époque classique, voir mon Ma-<br />

'4ue1 pour l'étu<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> Racines grecques <strong>et</strong> latines, in-12, Paris, 1869,<br />

Durand <strong>et</strong> Pedone-Lauriel, p. 132.<br />

(4) llistori.cns <strong>de</strong> Fr,,ncc, T, In<strong>de</strong>x au mot Aurc(ieni.


- 14 -<br />

prouve l'étu<strong>de</strong> attentive du texte : elle correspond en eff<strong>et</strong><br />

à <strong>de</strong>ux passages <strong>de</strong> la Vie <strong>de</strong> saint Aignan, où l'historien<br />

montre les principaux officiers d'Attila entrant c à Orléans<br />

» ingrcssi sunt Aurelianis (1); <strong>et</strong>, plus loin,<br />

comme Aétius, miraculeusement averti, vient <strong>de</strong> partir en<br />

toute liilte au secours <strong>de</strong> la ville, le narrateur, voulant dire<br />

que ce général arrive à Orléans, écrit encore : Aurelianis<br />

pervenit (2) Les savants éditeurs, voyant le mot Aurelianis<br />

en <strong>de</strong>ux phrases où le datif paraît amené par les<br />

<strong>de</strong>ux verbes, ont pensé naturellement qu'en eff<strong>et</strong> ce datif<br />

impliquait un nom <strong>de</strong> ville, Aurcliani; or, ce <strong>de</strong>rniern'ayant<br />

jamais, dans les auteurs latins, c<strong>et</strong>te valeur attribuée<br />

au seul Aurelianis, on ne peut adm<strong>et</strong>tre la restitution<br />

proposée: Aurelianis est la forme légitime, <strong>et</strong> si nous<br />

le voyons dans les <strong>de</strong>ux passages cités, ce n'est pas à titre<br />

<strong>de</strong> datif, ni parce que la grammaire <strong>de</strong> ce temps en faisait<br />

une loi, mais bieii parce qu'on ne pouvait alors exprimer<br />

autrement le nom <strong>de</strong> la ville.<br />

Comment Aurelianis se transforma en <strong>de</strong>venant français,<br />

je le dirai tout-à-l'heure; mais, en se modifiant, ainsi<br />

que tous les autres <strong>mots</strong> latins, dans le langage populaire,<br />

il se maintint dans la langue, restée latine, <strong>de</strong> l'Eglise ou <strong>de</strong><br />

1'lcole. Durant tout le moyen âge, Aurelianis <strong>de</strong>meure le<br />

vrai nom <strong>de</strong> notre ville dans les textes latins. Les preuves<br />

en seraient innombrables: sans parler <strong><strong>de</strong>s</strong> grands recueils,<br />

facilement accessibles, les Historiens <strong>de</strong> France, le Gattia<br />

Christiana, les Vies <strong><strong>de</strong>s</strong> Saints (3), je me bornerai à citer<br />

quelques documents pour la plupart moins connus <strong>et</strong> empruntés<br />

soit à <strong>de</strong> récentes publications, soit à nos différents<br />

(1) llioriens <strong>de</strong> France, 1, 616.<br />

(2 Id. ibid., ibid.<br />

(3) Voir les In<strong>de</strong>x <strong><strong>de</strong>s</strong> différents v(,lutnes do ces reçuei1.


- l -<br />

dépôts d'archives; par exemple, c'est le nom Aurelianis<br />

qu'on lit, à l'exclusion <strong>de</strong> tout autre<br />

1 0 dans un certain nombre <strong>de</strong> chartes, publiées soit par<br />

M. Teul<strong>et</strong>, notamment dans une charte <strong>de</strong> Louis VI, en faveur.<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> religieuses <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>leine, près Orléans, pièce<br />

datée <strong>de</strong> 1119, avec la mention Actwm Aurelianis (1),<br />

soit dans les différents Cartulaires <strong>de</strong> la collection <strong><strong>de</strong>s</strong> Documents<br />

inédits, par exemple<br />

(a) dans le Cartulaire <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Paris (2), où<br />

sont mentionnés quelques personnages nommés:<br />

Jodoynus <strong>de</strong> Aurelianis;<br />

Johannes <strong>de</strong> Auïelianis (3);<br />

Frater Johannes <strong>de</strong> Aurelianis (4;<br />

Raduiphus <strong>de</strong> Aurelianis (5);<br />

(b) dans le Cartulaire <strong>de</strong> l'abbaye <strong>de</strong> Beaulieu (6), où se<br />

trouve reproduite, au chapitre XII, une charte <strong>de</strong> 889, avec<br />

la mention : Acttn sanctiMaximini monasteïio subtus<br />

Aurelianis civitate.<br />

On peut joindre à ces documents un grand nombre <strong>de</strong><br />

pièces déposées à la <strong>Bibliothèque</strong> d'Orléans <strong>et</strong> qui font partie<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> manuscrits <strong>de</strong> Polluche; par exemple un acte <strong>de</strong><br />

confirmation par Philippe-Auguste d'un don <strong>de</strong> Pierre <strong>de</strong><br />

Courtenay aux religieuses <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>leine, près Orléans,<br />

pièce datée <strong>de</strong> 1183, avec la mention c Actun Aure-<br />

(1) Lay<strong>et</strong>tes du Trésor <strong><strong>de</strong>s</strong> Chartes, par A. TEULET, Paris, H.<br />

Pion, 1863, 2 vol. in-4 0, I, p. 42.<br />

(2) Cartulaire <strong>de</strong> l'église <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Paris, publié par<br />

M. Guérard, 4 vol. in-40, iv, 28;<br />

(3) Id. I, 195; II, 135,495; 1V, 66.<br />

(4) Id. II, 198.<br />

(5) Id. II, 146.<br />

(6) Cartulaire <strong>de</strong> l'abbaye <strong>de</strong> Beauliu (en Limousin', publié par<br />

M. Maximin Deloche, in-4°, p. 30.


- 16 -<br />

lianis (1), les diverses chartes publiées parM. Louis Jarry<br />

à la suite <strong>de</strong> son Histoire <strong>de</strong> la Cour-Dieu (2), empruntées<br />

pour la plupart soit au fonds Joursanvault, soit aux documents<br />

manuscrits <strong>de</strong> la <strong>Bibliothèque</strong> d'Orléans, <strong>et</strong> parmi<br />

lesquelles je citerai le texte publié à la page 178-179, avec<br />

la mention « Actum publice Aurclianis », enfin, dans les<br />

appendices ajoutés par M. Léopold Delisle à son travail sur<br />

les Eco les d'Oï'léans (3), les passages suivants:<br />

Sicut Aurelianis, ubi facte fuerunt lie glosule, dicitur<br />

quasi aurea alienis, <strong>et</strong>c. . . (4);<br />

Expliciunt glosule... que facte Luerunt Aurelia,is (5)<br />

Aurelianis igitur ea mente me contuli. .. (0)<br />

Universis doctoribus <strong>et</strong> scolaribus Aurelianis studio<br />

commorantibus... (7)<br />

I<strong>de</strong>m (Primatus) faciens moram Aurelianis exivit in simililudine<br />

fossoris... (8).<br />

Mais, tandis qu'il se maintenait ainsi, notre mot subissait<br />

une modification curieuse : Aurelianis étant un ablatif,<br />

on ne pouvait guère, ce semble, l'employer dans le discours<br />

autrement qu'à titre <strong>de</strong> mot invariable; le moyen âge finit<br />

cependant par lui attribuer une sorte <strong>de</strong> déclinaison : par<br />

(1) <strong>Bibliothèque</strong> d'Orléans; ms. POLLUCHE, Paroisses <strong>et</strong> Comntunautés<br />

d'Orléans, ma. 433 bis, p. 236.<br />

(2) ISis toire <strong>de</strong> l'abbaye <strong>de</strong> la Cour-Dieu, ordre <strong>de</strong> (Jtteaux, diacse<br />

d'Orléans (11181793) , par Louis JARY , in-8 e. Orléans, Il.<br />

Flerluison, 1864.<br />

(3). Les Ecoles d'Orléans, au douzième <strong>et</strong> au treizième siècle, par<br />

M. Léopold DELISLE, Paris, 1869.<br />

(4) Appendice I, p. 11.<br />

(5) Ibid. Ibid.<br />

(6) Appendice IV, p ' 12.<br />

(7) Appendice V, p. 12.<br />

(8) Appendice VII, p.15.


- 17 -<br />

exemple, Aurelianis est un véritable nominatif singulier<br />

dans les passages suivants<br />

.....................Aurelianis<br />

Educat in cunis autorum lacte tenellos (1).<br />

Sacrificare Dois nos edoc<strong>et</strong> Aurelianis (2).<br />

Dans ces exemples, la construction grammaticale suffit<br />

è. nous avertir que notre mot est bien un nominatif singulier<br />

: dans les <strong>de</strong>ux suivants la quantité prosodique,<br />

d'accord avec la grammaire, nous amène è. une conclusion<br />

semblable : non-seulement Awr<strong>et</strong>ianis est le suj<strong>et</strong> d'un<br />

verbe au singulier, mais Yi final, nécessairement long à<br />

l'origine, est <strong>de</strong>venu bref:<br />

il<br />

Obvius advenions nomen cui Genabus oh0t<br />

Nrnen erat, toto quod doin<strong>de</strong> recessit ab usu,<br />

Diveraumque iii nunc Aurelianis hab<strong>et</strong>ur (3).<br />

<strong>et</strong>, <strong>de</strong> môme, dans ce passage <strong>de</strong> Jean <strong>de</strong> Garlan<strong>de</strong><br />

Vos vates magni, quos aurea eoinptu'nt auro<br />

Fama, fayote mihi, (1u0s Avrclianis ab urbo<br />

Ordo (sic) trahit toto, pegasei gloria fontis (4).<br />

(1) Vers <strong>de</strong> Geoffroy VINESAL'F, cités par M. Léopold Delislo, dans<br />

(tu Ecoles d'Orléans au douzi ' t;te <strong>et</strong> au treizième siècle, p. 6.<br />

(2) Vers d'Alexandre ax VI1.I,L'aIEc, cités par M. L. Delisle, Les<br />

Ecoles d'Orléans, p. 7.<br />

(3) Vers do Guillaume BRETON, dans la Philippi<strong>de</strong>, cités par Lemaire,<br />

IIitoitc <strong>et</strong> Antiquite.r <strong>de</strong> la ville <strong>et</strong> duché d'Orléans, in-Io,<br />

Orléans, 1615, p. 5. - Je me borne b. signaler, on passant, une autre<br />

altération prosodique, celle <strong>de</strong> l'e dCVODU bref (Aurelianis), A moins<br />

qu'on ne lise Aureijanis, co qui serait bien subtil pour le temps uè ces<br />

vers furent composés.<br />

(4) Vers placés en tête (lu podme intitulé Ars lectoria ecclesiœ,<br />

Paris, 1234. - Cités par M. L. I)elisle dans Les Ecoles d'Orléans, l' 8.<br />

M. Deislo remarque en note qu'au lieu d'urbc il faut sans doute<br />

lire orbe; au suj<strong>et</strong> <strong>de</strong> or<strong>de</strong>, M. Delislo se réfère à l'édition do Garlan<strong>de</strong>.<br />

La restitution proposée pour urbe paraît difficilement conciliable avec<br />

c<strong>et</strong> or<strong>de</strong> qui semble lui-même une altération <strong>de</strong> orbe. Ne serait-cc pas,<br />

en transposant le b <strong>de</strong> ab <strong>et</strong> le d <strong>de</strong> or<strong>de</strong>,<br />

s ........ . Quos Aurelianjs ad urb è (urbem,)<br />

Orbe trahit toto..... »<br />

< Qu'Orléans attire dans ses murs <strong>de</strong> tous les points <strong>de</strong> l'univers... »<br />

2


- 18 -<br />

Nous avons un exemple certain du vocatif dans ce vers:<br />

Non se Parnassus tibi conferat, Aurelianis (1),<br />

<strong>et</strong> probablement un exemple du datif dans ce passage où il<br />

est question <strong>de</strong> l'historien milanais Landulfe <strong>de</strong> Saint-Paul<br />

« qui tune te?nporis (en 1103) discebat Auelianz (2).<br />

Lemaire signale même un certain Atwelianim (3) que je<br />

n'ai pu r<strong>et</strong>rouver, mais qui serait évi<strong>de</strong>mment l'accusatif<br />

<strong>de</strong> notre mot. C<strong>et</strong>te curieuse métamorphose se laisse d'ailleurs<br />

facilement expliquer pour les générations contemporaines<br />

ou voisines du primitif Aurelianis, ce <strong>de</strong>rnier<br />

était nécessairement un ablatif pluriel, <strong>et</strong>, s'il avait fini<br />

par être employé à titre <strong>de</strong> nominatif ou d'accusatif, sa<br />

forme indiquait cependant son origine assez n<strong>et</strong>tement pour<br />

que toute méprise fût impossible; mais, comme il arrive<br />

toujours, c<strong>et</strong>te claire notion s'obscurcit peu à peu : plus le<br />

nom <strong>de</strong>venait usuel <strong>et</strong> populaire, plus on s'habituait à voir<br />

en lui non l'idée collective tic population qu'il avait d'abord<br />

exprimée, mais celle d'une ville proprement dite. Le<br />

moment vint où la transformation fut complète : ignorants<br />

ou l<strong>et</strong>trés, nul n'avait plus conscience que c<strong>et</strong> Aurelianis,<br />

accolé t un singulier tel que civitas ou urbs, eût été (l'abord<br />

un nom <strong>de</strong> population au pluriel. Dès lors, regardé<br />

comme un singulier, il fut traité comme tel, <strong>et</strong> <strong>de</strong> là nonseulement<br />

la déclinaison régulière dont j'ai signalé les<br />

principaux cas, mais le changement <strong>de</strong> quantité également<br />

indiqué plus haut.<br />

Outre la forme Aurelianis, on trouve encore dans quelques<br />

textes du moyen àge une forme Aurelianum dont la<br />

rar<strong>et</strong>é est au moins étrange. Le Cartulaire <strong>de</strong> Saint-Père<br />

(1) Vers d'Alexandre NECnAM, cités par M. L. Delisle, Les Ecolds<br />

d'Orléans, p. 8.<br />

(2) L. Dolisle, Les Ecoles d'Orléans, p. 2.<br />

(3) ilistoire <strong>et</strong> Anti2uitez <strong>de</strong> la ville <strong>et</strong> duché d'Orléans, p. 8.


- 19 -<br />

<strong>de</strong> Chartres (1) nous en offre un exemple dans une<br />

charte transcrite au chapitre XL VII (2) on lit : De bore<br />

dabunt 1111 <strong>de</strong>narios <strong>de</strong> pastu, obliviones <strong>et</strong> terï'agium<br />

« quo voluerit monachus, vol Cast ^-utii Duni vol um-<br />

LIANUM <strong>de</strong> feront. D C'est encore à c<strong>et</strong>te forme qu'il faut<br />

sans doute rapporter la locution <strong>de</strong> Au'eliano, que je lis<br />

en un document publié par M. Mantellier, ... Johannem<br />

• Boileave, burgensem, <strong>et</strong> mercato?'em dicte ville<br />

• ut garand. Stepliani <strong>de</strong> AUREL11NO, <strong>de</strong>fensorem,<br />

• <strong>et</strong>c. D (3).<br />

Je n'ose suspecter une forme transcrite par <strong><strong>de</strong>s</strong> éditeurs<br />

aussi compétents, <strong>et</strong> qu'il est d'ailleurs facile d'expliquer<br />

en sous-entendant le mot oppidum; mais il est singulier<br />

qu'elle se représente si rarement. On pourrait croire, à la<br />

vérité, que les exemples eu sont plus nombreux en parcourant<br />

l'in<strong>de</strong>x géographique que le savant M. Guérard a<br />

joint au Cartulaire <strong>de</strong> Notre-Dame <strong>de</strong> Paris (4), on voit<br />

Aurelianum signalé en plusieurs passages (t. I, p. 100;<br />

t. JE, p. 26; t. IV, p. 168, 178). Si l'on se reporte aux passages<br />

indiqués, on lit<br />

T. I. p. 100 : Decimas autem quas p<strong>et</strong>ebat presbiter<br />

<strong>de</strong> Argentolio apud Aurelianis<br />

»;<br />

T. II, p. 26 : ... tàm Aurelianis quàm alibi, coram<br />

diversis judicibus citavit <strong>et</strong> citari<br />

procuravit;<br />

T. IV, p. 168 : « Eo<strong>de</strong>m die obiit Johannes Ernaudi <strong>de</strong><br />

Aurelianis, dyaconus ... D;<br />

(1) Cartulaire <strong>de</strong> l'abbaye <strong>de</strong> Sain 1-P're <strong>de</strong> Chartres, publié par<br />

M. Guérard, dans les Documents in'dits,<br />

(2) Cartulaire, t. II, p. 439.<br />

(J) Ristoire <strong>de</strong> la cor nu'uaut <strong><strong>de</strong>s</strong> marchands fréquentant la rivière<br />

<strong>de</strong> Loire, 3 vol. in-8o, Orléans, 1862-1867 ; t. III, p. 174.<br />

(4) Ouvrage déjà cité, p. 15.


T. IV, p.<br />

- 20 -<br />

178 Anno domini millesimo clucentesimo<br />

septuagesimo none, doininica post<br />

festum sanctorum Egidii <strong>et</strong> Lupi,<br />

obiit bone inemoric Stephanus dictus<br />

Tempier, oriundus <strong>de</strong> Aurelianis,<br />

Parisiensis episcopus.<br />

Enfin, dans la pièce même dont la publication est due à<br />

M. Mantellier, n'est-il pas remarquable que le personnage<br />

appelé Stephani <strong>de</strong> Awi'eliano » soit désigné quelques<br />

lignes plus bas par le nom traditionnel $tephanu?n <strong>de</strong><br />

Au"elianis ... » Y (1).<br />

J'arrive à la forme plus simple, bien autrement connue<br />

que les précé<strong>de</strong>ntes, <strong>et</strong> dont j'ai déjà dit un mot, Aurelia.<br />

La vérité est, si l'on excepte la variante unique Au;'ilia<br />

civit ale d'une inscription mérovingienne (<strong>et</strong> j'ai dit en peu<br />

<strong>de</strong> <strong>mots</strong> pourquoi j'y voyais une abréviation <strong>de</strong> Aurilianis)<br />

que c<strong>et</strong>te forme ne se rencontre en aucun <strong><strong>de</strong>s</strong> textes anciens<br />

comme applicable à Orléans. Elle n'apparaît, si je<br />

ne me trompe, qu'aux environs du XIIe siècle, dans certains<br />

ouvrages d'<strong>histoire</strong> ou <strong>de</strong> poésie écrits eu latin, notamment<br />

dans la Chronique d'Othon <strong>de</strong> I"reisingen (2); toutefois,<br />

c'est surtout à l'époque <strong>de</strong> la Renaissance que ce<br />

nouveau mot <strong>de</strong>vient usuel : peu à peu consacré par l'autorité<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> érudits <strong>de</strong> ce temps, il se substitue définitivement<br />

à l'ancien : par exemple, il <strong>de</strong>vient le titre d'un<br />

poéme en l'honneur <strong>de</strong> notre cité (3); c'est lui qu'on r<strong>et</strong>rouve<br />

dans une foule <strong>de</strong> poésies latines (4), dans certaines<br />

(1) MANTELLIER: Histoire <strong>de</strong> (a communauté <strong><strong>de</strong>s</strong> marchands, t. III,<br />

r . 4.<br />

(2) Cité par Lemaire, Histoire <strong>et</strong> Antiquite, p. 12 <strong>et</strong> 13.<br />

(3) Aurctia, porne <strong>de</strong> Rodolphe BOTEREYE( ROUJIUS Botcrcyus);<br />

Voir LEMAIIiE, Histoire <strong>et</strong> An1iyite;, p•<br />

(4) Voir leva aE, .11iCoire <strong>et</strong> Anti2itite, passim.


- 21 -<br />

relations, écrites en latin, du siège <strong>de</strong> 1429; c'est lui<br />

enfin qu'on grave sur les médailles commémoratives, sur<br />

les j<strong>et</strong>ons <strong>de</strong> corporations: on peut voir, comme spécimen,<br />

les pièces reproduites en fac-simile par M. Mantellier (1),<br />

<strong>et</strong> qui, toutes, originaires <strong><strong>de</strong>s</strong> XVIC <strong>et</strong> xvme siècles, portent<br />

en exergue: Aure lia.<br />

Comment c<strong>et</strong>te désignation jusqu'alors inconnue fit-elle<br />

soudainement apparition? En voici peut-être la raison: pour<br />

les clercs <strong>et</strong> les l<strong>et</strong>trés du moyen âge <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong> tels qu'Au-<br />

1'elianis <strong>de</strong>vaient être une sorte d'énigme. Qu'était-ce que<br />

ce nominatif étrange? Apparemment il tenait par quelque<br />

lien au nom d'homme Aurelins; mais alors n'avait-on pas,<br />

dans la pure latinité, un terme classique, <strong>de</strong> forme n<strong>et</strong>te <strong>et</strong><br />

simple, l'adjectif Aurelius, a, un?, le même qui sert à désigner<br />

tant d'autres villes, Aureiia Alioï'ogum, Aurelia<br />

Alemannorum, <strong>et</strong>c. (2). Justement l'opinion s'était accréditée<br />

<strong>de</strong>puis longtemps que le nom d'Orléans lui venait (le<br />

l'empereur Aurélien : la ville avait donc dit s'appeler<br />

Aureliana civitas, ou simplement Aureliana. Ainsi fut<br />

créée c<strong>et</strong>te dénomination, imaginée selon toute vraisemblance,<br />

par un scrupule d'érudits soucieux <strong>de</strong> latinité classique,<br />

<strong>et</strong> qui tenaient pour une forme corrompue le nom<br />

que les textes anciens attribuent cependant seul à notre<br />

ville.<br />

D'Aurclianis <strong>et</strong> <strong>de</strong> ses corrélatifs Aureliana, Aureiiaiwnsis,<br />

Aurelianorun, Aurelianensium cicitas il<br />

reste maintenant à expliquer l'origine. Comme je viens <strong>de</strong><br />

le dire, tous ces noms procè<strong>de</strong>nt d'un mot plus simple, le<br />

nom d'homme, Aurelius. Mais pourquoi ce noni ? <strong>et</strong> quel<br />

est c<strong>et</strong> Aurelius ? question difficile, <strong>et</strong> dont l'examen a fait<br />

naître, en divers temps, les plus étranges con,jectures.<br />

(T) ilisloire <strong>de</strong> le communau <strong><strong>de</strong>s</strong> marchands, I, p. 083 <strong>et</strong> 381.<br />

2) Voir ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous, p, 25.


22 -<br />

Suivant les uns, Raoul Glaher, par exemple, Aureliana<br />

(civitas) vient <strong>de</strong> ora ligeriana , <strong>et</strong> la ville est ainsi<br />

appelée parce qu'elle se trouve sur le bord <strong>de</strong> la Loire<br />

« Ex Ligere quippe sibi con çjruo <strong>et</strong>iam flumine<br />

agnornen hab<strong>et</strong> inditum, dicitur que Aureliana quasi<br />

ora ligeriana, co vi<strong>de</strong>lic<strong>et</strong> quod in ore ejus<strong>de</strong>ni fluminis<br />

ripoe sit constituta (I). » L'explication n'est pas<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> plus claires, <strong>et</strong>, sans parler <strong>de</strong> l'Au d'Àureliana,<br />

substitué à l'o <strong>de</strong> ora, on se <strong>de</strong>man<strong>de</strong> comment ora<br />

ligeriana aurait pu subir une telle contraction. Lemaire<br />

n'en cherche pas aussi long. Appliquant au mot français<br />

l'interprétation proposée pour le mot latin, il déclare<br />

qu'Aureliana ou ora ligeriana veut (lire « l'orée <strong>de</strong><br />

Loire, en faisant <strong>de</strong> ces <strong>de</strong>ux <strong>mots</strong> un, sç.avoir Orléans<br />

(2). » De quels <strong>mots</strong> s'agit-il? Comment a l'orée <strong>de</strong><br />

Loire m <strong>de</strong>vient-il Orléans? Nous laissons au lecteur le<br />

soin <strong>de</strong> débrouiller c<strong>et</strong>te énigme.<br />

Devine aussi qui le pourra, comment Aurelianenses,<br />

suivant une autre opinion, se rattache au latin « Aulerci,<br />

• nom dune tribu gauloise », <strong>et</strong> comment ce sont les Au-<br />

• relianois soubs le nom d'Aulerçois (3)<br />

Il ne semble pas, du reste, que ces <strong>de</strong>ux hypothèses aient<br />

eu grand succès. De bonne heure on avait songé à une explication<br />

moins savante, mais bien autrement flatteuse<br />

pour nous: je parle <strong>de</strong> l'étymologie qui rattache directement<br />

Aurelianis au latin auî'um. Orléans serait ainsi<br />

« la ville d'or, » qualification toute naturelle aux yeux (le<br />

ses historiens qui prennent plaisir à énumérer ses ressources,<br />

à vanter sa richesse<br />

Aurea semper cri, testatur nomen ab auro (4);<br />

L Raoul GLABER, II, 5.<br />

(2) LMAJRE <strong>histoire</strong> <strong>et</strong> Antiqvite:, P S.<br />

(3) LEMAIRE Histoire <strong>et</strong> Antiquite, p. 9.<br />

(4) Vers <strong>de</strong> MASSAC, mé<strong>de</strong>cin orléanais, cités par Lemaire, Histoire<br />

<strong>et</strong> Antiqtïtez, P. 16.


<strong>et</strong> ailleurs:<br />

- 23 -<br />

Terra beata loci, genio coelo que salubri<br />

Ingentis regni medium, cor <strong>et</strong> aurea se<strong><strong>de</strong>s</strong> (1);<br />

ce que Lemaire traduit:<br />

Heureuse terre où toute chose abon<strong>de</strong>,<br />

Riche, fertile, à nulle autre secon<strong>de</strong>,<br />

Où le ciel faict renaistro un doux prin temps,<br />

Ville d'honneur <strong>et</strong> le coeur <strong>de</strong> la France,<br />

Le Siège d'Or où nos Roys <strong>de</strong> tout temps<br />

Ont estably leur force <strong>et</strong> leur puissance (2).<br />

La syllabe aur interprétée, comment expliquer la fin du<br />

mot, quel qu'il soit, Aurelianis ou l'hypothétique Aurelza?<br />

Le premier est fort complexe, mais une difficulté <strong>de</strong> ce<br />

genre n'était pas un obstacle au xn siècle, <strong>et</strong> c'est un professeur<br />

d'Orléans, Arnoul Le Roux (3), qui fournit l'explication<br />

<strong>de</strong>mandée : Aurelianis n'est autre chose que « Aurea<br />

alienis, la ville d'or pour les étrangers, exactement comme<br />

« Arnuiphus est pour Ardua nulla fugiens, <strong>et</strong> A ici<strong><strong>de</strong>s</strong><br />

« pour Ardua oculis <strong><strong>de</strong>s</strong>i<strong>de</strong>rans (4). Par malheur, tout<br />

le mon<strong>de</strong> n'avait pas <strong><strong>de</strong>s</strong> Orléanais aussi bonne opinion, <strong>et</strong><br />

il paraît qu'un certain Estienne, évêque <strong>de</strong> Tournay, se<br />

(I) Vers d'AcDEUEaT, poète orléanais, cités par Lemaire, Histoire<br />

<strong>et</strong> Antiguite, p. 8.<br />

(2) LEMAIRE Histoire <strong>et</strong> Antiquite, p. 8.<br />

(3) On adm<strong>et</strong> généralement qu'Arnoul d'Orléans vivait au dixième<br />

nu au onzième siècle; M. Léopold DELISLE croit pouvoir conjecturer<br />

qu'il appartient seulement au douzième, » Voir Les Ecoles d'Orltons,<br />

Il. 7.<br />

(4) Léopold DELISLE Les Ecoles d'Orléans, p. 7.<br />

Aurelianis correspond à nure (e) (a) lienis; Ar-nul-fu-s àflr (duo;-<br />

sui (la,)-fu (giens; Al-c-i-<strong><strong>de</strong>s</strong> n'étant pas en relation avec or (duo<br />

(o) e (u.l) i (s) -<strong><strong>de</strong>s</strong> (i<strong>de</strong>rans), M. Delisle remarque eu note qu'il faut probablement<br />

lire al (ta) au lieu do or (du(t). Néanmoins, il est singulier<br />

(lue le, initiale d'oculis, ne répon<strong>de</strong> à aucun <strong><strong>de</strong>s</strong> éléments d'A le, (les :<br />

par une nouvelle correction, approuvée <strong>de</strong> M. l)elisle, M. Biinhc'rict,<br />

mon collègue à la Société <strong><strong>de</strong>s</strong> Sciences, L<strong>et</strong>tres <strong>et</strong> Arts, propose in.-énieusement<br />

<strong>de</strong> lire Al-o-i-<strong><strong>de</strong>s</strong>.


- 24—<br />

railla cii termes fort durs <strong>et</strong> <strong>de</strong> l'étymologie <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> habitants<br />

d'Orléans : « Comment seraient-ils d'or pour les<br />

« étrangers, <strong>de</strong>mandait-il, eux qui ne sont même pas d'ar-<br />

« gent entre eux (1)? »<br />

Quant au simple Aurelia, le docteur Massac, également<br />

Orléanais, y voit un mot hybri<strong>de</strong> formé du latin aurun<br />

<strong>et</strong> du grec helyos (cç), soleil (2). Orléans n'est plus<br />

seulement la « ville d'op , c'est le « soleil du mon<strong>de</strong> n<br />

Je n'ai pas besoin <strong>de</strong> dire si « l'excellent docteur, » comme<br />

l'appelle Lemaire (3), se fit scrupule, en bon Orléanais, <strong>de</strong><br />

développer ce beau texte.<br />

Reste le nom français : qu'Aurelianis soit l'équivalent<br />

d'Aurea alienis, Aurelia d'Aurum /ieiyos, nous n'en savons<br />

guère plus long sur l'ori gine du mot Orléans luimême.<br />

Or, il n'y a pas à chercher bien loin pour en coinprendre<br />

la formation <strong>et</strong> le sens: qu'on lise simplement, en<br />

détachant la première syllabe, O;'-léa•ns; on reconnaît le<br />

vieux mot français « Mans « là-<strong>de</strong>dans » (4); le nom <strong>de</strong><br />

la ville signifie donc qu'il y a <strong>de</strong> l'or n là-<strong>de</strong>dans, intus<br />

auïi copiam n selon la traduction latine qu'en donne Lemaire<br />

(5) : c'est toujours, comme on le voit, la même allusion<br />

à l'opulence <strong>de</strong> la cité, à la fécondité <strong>de</strong> son sol.<br />

J'arrive àune <strong>de</strong>rnière explication, la seule raisonnable,<br />

celle qui dérive Aurelianis du nom d'homme Aurdlius. S'il<br />

faut en croire une tradition fort ancienne, uisqu'oii la voit<br />

accréditée au xi siècle (6), ce personnage ne serait autre<br />

que l'empereur Aurélien, qui aurait rebâti ou simplement<br />

restauré la ville brûlée par César <strong>et</strong> lui aurait donné son<br />

(1) LEMAIRE : llistorc <strong>et</strong> A'iiti'juite.,<br />

(2) LEMAIRE : ibid., p. 16.<br />

(3) LEMAIRE ibid., ibid.<br />

(4) Sur ce mot voir LiTrR, Dict., v o Lcats.<br />

(5) Histo ire <strong>et</strong> Antijuite:, p. 16.<br />

(6) Raoul GLABER, II, 5.


- 25 -<br />

nom (1). Sur quels fon<strong>de</strong>ments s'appuie c<strong>et</strong>te opinion? Où<br />

8011t les textes qui l'autorisent? Nul ne saurait le dire. Au<br />

xvii siècle, on crut pouvoir établir qu'il s'agissait non<br />

d'Aurélien, mais (le Mare-Aurèle ou d'Antonin, <strong>et</strong> cela,<br />

parce que <strong><strong>de</strong>s</strong> fouilles pratiquées sur l'emplacement <strong>de</strong><br />

l'Evêché actuel avaient fait découvrir <strong><strong>de</strong>s</strong> médailles é.<br />

l'effigie <strong>de</strong> ces empereurs (2); mais <strong>de</strong> pareilles découvertes<br />

se font tous les jours sans qu'on puisse en déduire <strong>de</strong> telles<br />

conséquences; sur le territoire presque entier <strong>de</strong> notre<br />

vieille Gaule il suffit <strong>de</strong> fouiller le sol é. quelques pouces<br />

pour en exhumer <strong><strong>de</strong>s</strong> ruines romaines, <strong>et</strong>, s'il fallait attribuer<br />

le patronage d'une fondation à tous les Césars dont on<br />

déterre les monnaies, que <strong>de</strong> villes françaises se disputeraient<br />

l'honneur d'avoir été bâties, restaurées, visitées par<br />

un empereur! Au reste, si l'on songe qu'Aurélien vivait<br />

au troisième siècle après J.-C., <strong>et</strong> Antonin ou Marc-Aurèle<br />

au second, pourquoi faire remonter jusqu'à l'un <strong>de</strong> ces<br />

empereurs un nom <strong>de</strong> ville qui n'apparaît dans l'<strong>histoire</strong><br />

que <strong>de</strong>ux ou trois siècles plus tard?<br />

C<strong>et</strong>te OpifliOfl ne reposant sur aucun argument soli<strong>de</strong>,<br />

comment se fait-il qu'elle ait pu s'accréditer ainsi ? La l'aison,<br />

si je ne me trompe, en est facile à <strong>de</strong>viner : le territoire<br />

<strong>de</strong> l'empire romain comprenait un grand nombre (le<br />

localités dont le nom se rattache au latin Aurelius<br />

parmi les plus célèbres on cite d'ordinaire Aui'elia Altotu'oyum<br />

(Genève), Aurelia Ale auoran (Ba<strong>de</strong>n), Aurelia<br />

ou Aurelia.num (Lintz), Au?'elia Antonina (Cariza en<br />

Bétique), d'autres encore: en Gaule particulièrement., on ne<br />

saurait croire combien (le villes ou <strong>de</strong> villages rappellent,<br />

par leur nom, le souvenir d'une origine semblable : Orléans<br />

<strong>et</strong> Aurillac (Aureliacum), les seuls qu'on cite d'ordinaire,<br />

(1) Surc<strong>et</strong>te question d'origine voir LEMAIRE,Ilistoire <strong>et</strong><br />

p. S ('t UiVLfltO,.<br />

(! !.E1,\Jul:. Jlio .l;?i»'i1. p. 11.


- 26 -.<br />

sont à la venté les plus connus, mais il s'en faut qu'ils<br />

aient seuls conservé le radical <strong>de</strong> notre mot : c'est ainsi<br />

par exemple que procè<strong>de</strong>nt:<br />

1 0 d'Aureiius lui-même<br />

Aureil (Haute-Vienne);<br />

Aurel (Drôme, Var, Vaucluse);<br />

Oreil-Maison (Vosges);<br />

<strong>et</strong> probablement Arelles (Aubes);<br />

20 d'Au'elia :<br />

Aureille (Bouches-du-Rhône);<br />

Aurelle (Aveyron);<br />

Oreilla (Pyrénées-Orientales), dont l'a 'final correspond,<br />

suivant l'habitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> la formation espagnole, à. l'a latin;<br />

30 d'Aurelianun:<br />

Aureilhan (Lan<strong><strong>de</strong>s</strong>, Hautes-Pyrénées);<br />

4° d'Aureliacun, un grand nombre <strong>de</strong> villages, dont le<br />

nom primitif, suivant une loi commune à. tous les <strong>mots</strong> en<br />

iacum (1), s'est transformé diversement<br />

en ac dans le Midi <strong>et</strong> dans la partie méridionale <strong>de</strong><br />

l'Ouest <strong>et</strong> du Centre:<br />

Aureillac ou Aureilhac (Gard);<br />

Aurillac (Giron<strong>de</strong>, <strong>et</strong> , plus haut, Cantal);<br />

Orliac (Dordogne);<br />

Orliac-<strong>de</strong>-Bar (Corrèze); -<br />

Orlac (Charente-Inférieure);<br />

Orihac, prononcé Orliac (Lot);<br />

en é dans l'Ouest<br />

Orillé (Maine-<strong>et</strong>-Loire);<br />

en y dans le Centre<br />

Orly (Seine, Seine-<strong>et</strong>-Marne)<br />

enfin d'Aurillac, par une contraction qu'a pu rendre<br />

(1) QUICHE1AT De la formation française <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens noms dc<br />

34 <strong>et</strong> suivantes.


- 27 -<br />

plus facile encore la mouillure <strong>de</strong> la finale, est venu peutêtre<br />

le mot réduit Awriac que nous r<strong>et</strong>rouvons dans un<br />

grand nombre <strong>de</strong> départements du Midi (Au<strong>de</strong>, Aveyron,<br />

Corrèze, Dordogne, Haute-Garenne, Gers, Lot-<strong>et</strong>-Garonne,<br />

Basses-Pyrénées, Var).<br />

Voilà <strong><strong>de</strong>s</strong> formes assurément bien diverses; clans leur<br />

variété même elles ont, au moins en latin, une part commune,<br />

Aurei— ; est-ce à dire que toutes ces villes, ces<br />

villages ou hameaux tiennent leur nom d'Aurélien, d'Auréle<br />

Antonin ou <strong>de</strong> Marc-Aurèle? Personne ne l'oserait<br />

soutenir; le nom qu'elles portent toutes indique seulement<br />

qu'elles ont eu pour fondateur, administrateur ou patron<br />

un personnage nommé Aurelius; or, on sait ce qu'était à<br />

Rome la gens Aurelia, l'une <strong><strong>de</strong>s</strong> plus gran<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> plus<br />

anciennes familles patriciennes; ce qu'elle a fourni à la<br />

république <strong>et</strong> à l'empire d'hommes célébres ou simplement<br />

connus, consuls, préteurs, généraux, empereurs, suffirait à<br />

l'illustration <strong>de</strong> vingt maisons; on <strong>de</strong>vine sans peine combien<br />

<strong>de</strong> ses membres ont dû exercer, dans les diverses<br />

provinces, d'importantes fonctions politiques, civiles ou<br />

militaires; qu'un Aurelius fûit appelé à rési<strong>de</strong>r sur un point<br />

mie la Gaule comme intendant ou préf<strong>et</strong>, qu'il établit un<br />

camp ou un arsenal, qu'il bâtît <strong><strong>de</strong>s</strong> thermes ou restaurât<br />

un édifice, c'était assez ; la bourga<strong>de</strong> ou la ville ainsi<br />

dotée prenait son nom; <strong>de</strong> là le grand nombre <strong>de</strong> localités<br />

qu'en France seulement nous voyons désignées par ce radical.<br />

Maintenant, parmi tant d'Aurelius, pourquoi supposer<br />

que le fondateur ou le bienfaiteur <strong>de</strong> notre ville a été précisément<br />

un empereur; <strong>et</strong> pourquoi l'aurait-il été d'Orléans<br />

plutôt que <strong>de</strong> toute autre <strong><strong>de</strong>s</strong> localités auréliennes?<br />

Ce choix s'explique par l'importance même <strong>de</strong> la cité<br />

Orléans eut, en eff<strong>et</strong>, c<strong>et</strong>te fortune que, <strong>de</strong> toutes les<br />

villes <strong>et</strong> bourga<strong><strong>de</strong>s</strong> désignées par le nom d'Aurelius, elle<br />

<strong>de</strong>vint en peu <strong>de</strong> temps la plus considérable; dès lors,


- 28 -<br />

comme il est arrivé pour tant d'humbles familles <strong>de</strong>venues<br />

puissantes, on s'ingénia à lui découvrir une illustre origine,<br />

on lui rechercha <strong><strong>de</strong>s</strong> titres <strong>de</strong> noblesse ignorés jusqu'alors;<br />

parmi les personnages dont le nom se rattache au radical<br />

d'Aurelius, quelques-uns seulement pouvaient prétendre à<br />

l'honneur d'un tel patronage : Aurélien, Marc-Aurèle,<br />

Aurèle Antonin. C'était avec le nom d'Aurélien (Aurelianus)<br />

que le latin Auï'eiianis avait évi<strong>de</strong>mment la plus<br />

directe affinité; Aurélien fut donc choisi, <strong>et</strong> c'est ainsi<br />

qu'est parvenue jusqu'à nous l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te origine<br />

légendaire, dont la tradition sans doute ne sera pas <strong>de</strong><br />

si tôt abandonnée.<br />

(I1 \PITItE DEUXIInIE.<br />

nÉNOMIrTIO1s FRANÇtISE.<br />

On vient (le voir ce qu'est le mot Aurelianis eL «où il<br />

vient. Comment Aurelianis, à son tour, est-il <strong>de</strong>venu<br />

(*'iéans ? C'est ce que j'ai maintenant à expliquer.<br />

Dès l'époque mérovingienne, notre mot avait déjà subi,<br />

comme on l'a vu, quelques modifications curieuses, tantôt<br />

perdant ri (lu groupe lia (Aureianis), tantôt se réduisant,<br />

par la chute (le l's finale, à Aureliani. Ces oscillations<br />

méritent d'être notées, car elles attestent l'affaiblissement,<br />

déjà sensible, <strong>de</strong> certaines l<strong>et</strong>tres qui allaient s'assourdir<br />

chaque jour davantage. C'est au neuvième siècle que notre<br />

mot commence à <strong>de</strong>venir <strong>de</strong>mi-français; accentué sur l'a<br />

pénultième, il <strong>de</strong>vait seréduire, suivant la règle, en perdant<br />

avant tout l'i <strong>de</strong> la syllabe finale (Aurelian's) ou mème<br />

l'i antérieur à la tonique (Au"1/an.is). Il semble que ce<br />

double changement se soit accompli dès le neuvième siècle.<br />

Ce qui est sûr, c'est que la collection Jarry contient trois


monnaies carolingiennes où ces <strong>de</strong>ux formes apparaissent<br />

10 Sur une monnaie <strong>de</strong> Charlemagne on lit AVRELIANS;<br />

bien que très-rare, c<strong>et</strong> exemple, si je ne me trompe, ne<br />

saurait cependant être suspect; la pièce qui l'a conservé<br />

est d'une remarquable n<strong>et</strong>t<strong>et</strong>é, ce qui ne serait pas<br />

une garantie (le correction suffisante; mais on sait, en<br />

outre, que l'assourdissement <strong><strong>de</strong>s</strong> finales latines commence<br />

à <strong>de</strong>venir, au neuvième siècle, un phénomène régulier<br />

c'est ainsi que, dans la même collection, sur d'autres monnaies<br />

(le c<strong>et</strong>te époque, je lis, au lieu <strong>de</strong> cicitas, Gicits<br />

Al/RELTANIS CIVITS (Charles-le-Chauve), AVRELANIS<br />

Cl 'TITS (Charles-le-Chauve), forme qui <strong>de</strong>viendra bientôt<br />

le français cils ou cit, cas-suj<strong>et</strong> dont cité (civitatcm),<br />

sera le cas-régime (1).<br />

C'est le moment en eff<strong>et</strong> où le latin, sans être encore du<br />

français, commence à ne plus <strong>de</strong>meurer du latin; chute ou<br />

resserrement <strong><strong>de</strong>s</strong> l<strong>et</strong>tres, amoindrissement <strong><strong>de</strong>s</strong> sons, déjà<br />

se produisent tous ces symptômes d'une dissolution dont<br />

l'accent tonique fut le principal <strong>et</strong> irrésistible agent (2).<br />

Aur'clianis ne pouvait échapper à ce travail <strong>de</strong> la désorganisation<br />

commune; suivant une règle générale, sa finale<br />

<strong>de</strong>vait être la première assourdie; elle le fut par la chute<br />

(1) Sur cc mot voir L1TrR, Dictionnaire, y0 Cité.<br />

(2) Sur c<strong>et</strong>te question voir le travail do M. Gaston PARIs, Etu<strong>de</strong><br />

sur le rôle <strong>de</strong> l'accent latin dans la langue française, in-8«, Paris;<br />

<strong>et</strong> sur les changements subis par les nonis <strong>de</strong> lie,, (lès l'époque<br />

Carolingienne voir les observations do M. QUICHERaT, De la formation<br />

française dcsanciens noms <strong>de</strong> lieu, p. 12 s Un autre faiU cons-<br />

« tater, dit M. QUICFI.ERAT, c'est que, <strong>de</strong>puis le déclin du sixième siècle,<br />

« les formes latines <strong>de</strong>viennent moins pures pour beaucoup <strong>de</strong> noms<br />

s <strong>de</strong> lieu <strong><strong>de</strong>s</strong> pays où dominait l'élément romain, <strong>et</strong> que, dès l'avéne-<br />

« mont <strong><strong>de</strong>s</strong> Carolingiens, il y a <strong>de</strong> ces noms qui déjà ne sont plus la-<br />

« tins ils sont romans. On les voit parvenus au premier <strong>de</strong>gré <strong>de</strong> la<br />

« métamorphose qui les rendra français. s<br />

Aurelians, <strong>et</strong>, plus bas, Awrlianis appartiennent è. ces formes romanes<br />

qui ont nécessairement précédé la forme française.


- 30 -<br />

<strong>de</strong> Fi, <strong>et</strong> cela en vertu d'une loi constante, par suite d'une<br />

si impérieuse nécessité qu'à défaut <strong>de</strong> preuve, <strong>et</strong> quand<br />

bien même ne se serait pas conservée la précieuse monnaie<br />

qui l'atteste, on pourrait encore affirmer qu'entre le neuvième<br />

<strong>et</strong> le dixième siècle ce changement eut certainement<br />

lieu.<br />

2° <strong>et</strong> 3° J'en dirai autant <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux autres monnaies, l'une<br />

<strong>de</strong> Charles-le-Chauve où se lit la forme AVRL'ANIS<br />

CIVITAS, <strong>et</strong> une d'Eu<strong><strong>de</strong>s</strong> où la même forme est écrite,<br />

avec renversement <strong>de</strong> l'A pénultième, AVRLIVNIS. Là<br />

encore, il semble bien que l'écriture atteste une prononciation<br />

déjà courante; mais, quand il ne faudrait voir<br />

dans ces formes nouvelles que <strong><strong>de</strong>s</strong> incorrections analogues<br />

à celles que nous avons déjà remarquées (<strong>et</strong>, pour ma part,<br />

je ne m'arrête pas à c<strong>et</strong>te hypothèse), il n'en serait pas<br />

moins curieux que ces erreurs se soient produites au inoment<br />

même où s'altérait en eff<strong>et</strong>, selon toute vraisemblance,<br />

la prononciation traditionnelle du mot.<br />

Purement latin sous la forme Aurelianis, <strong>de</strong>mi-français<br />

dés le neuvième siècle sous les formes Aurlianis ou<br />

Aurelians, à quelle époque <strong>et</strong> sous quelle forme nouvelle<br />

notre mot <strong>de</strong>vient-il décidément mo<strong>de</strong>rne? Faute <strong>de</strong> textes<br />

il serait difficile d'indiquer une date précise; à partir<br />

du neuvième siècle, en eff<strong>et</strong>, jusqu'au douzième, on ne<br />

rencontre le nom d'Orléans que sous sa forme savante,<br />

c'est-à-dire latine, dans les textes latins, chartes, chroniques,<br />

inscriptions monétaires signalées plus haut. Au<br />

xne siècle seulement apparaît une forme en langue vulgaire,<br />

Orliens. Les exemples en sont lès lors tellement<br />

nombreux, <strong>et</strong> je vais avoir si fréquemment l'occasion d'y<br />

revenir, qu'il suffit <strong>de</strong> mentionner ici ce nouveau mot.<br />

Comme on le voit, le changement est maintenant accompli:<br />

Aui'elianis est <strong>de</strong>venu français, <strong>et</strong> c'est à peine si nous le<br />

pouvons reconnaître.


- 31 -<br />

D'Aw°elianis ou Aure tians à Orliens la différence est<br />

en eff<strong>et</strong> notable; elle est marquée<br />

1° par la réduction du nombre <strong>de</strong> syllabes, puisque Fe<br />

est tombé : Orliens = Aur(e)lians;<br />

2° par le changement d'a en e : Orliens = Aurelians;<br />

30 par le changement d'au en o : Oïliens = Aurelians.<br />

1 1 La chute <strong>de</strong> l'e s'explique par un assourdissement<br />

analogue à celui <strong>de</strong> Pi final dans Aurelianis <strong>de</strong>venu Aurehans;<br />

c'est en eff<strong>et</strong> une loi que toute syllabe immédiatement<br />

antérieure à la tonique est plus ou moins assourdie<br />

par le voisinage <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te <strong>de</strong>rnière; simplement affaiblie<br />

dans certains cas (ninutus = menu ; Johannes =<br />

Jehan, <strong>et</strong>c.), elle tombe d'ordinaire, quand elle se trouve<br />

comme étouffée entre la tonique proprement dite <strong>et</strong> la syllabe<br />

initiale; par exemple, elle s'est perdue dans:<br />

latr (o) cinium <strong>de</strong>venu larcin;<br />

blasph (e) mare - blâmer;<br />

mand (u) care - manger;<br />

jud (j) care - juger;<br />

bon (i) talem - bonté;<br />

com (i) ta tus - comté;<br />

hosp (i) tale - hôtel (1);<br />

Aur(e)hianis étant un mot <strong>de</strong> conformation analogue,<br />

l'e est pareillement tombé.<br />

11 est vrai que la syllabe immédiatement antérieure à la<br />

tonique semblerait être non l'e, mais Vi placé <strong>de</strong>vant a,<br />

Aurehianis comptant, selon la prosodie classique, pour<br />

cinq syllabes: At'hin7s; mais on sait aussi que, dans<br />

le passage du latin au français, les groupes ia, ie, io<br />

(1) Voir A. BRAOHET, Du rôle <strong><strong>de</strong>s</strong> voyelles latines atones dans les<br />

langues romanes, Leipzig, :1866. - Cf., du même, Grammaire, p. M<br />

<strong>et</strong> suivantes; - Cf. mon Manuel pour l'étu<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> racines grecques<br />

<strong>et</strong> lutines, 155 <strong>et</strong>. 156.


- 32 -<br />

ont été traités comme si la première <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>ux voyelles faisait<br />

corps avec la secon<strong>de</strong> : filJlus - filleul; tillus<br />

- tilleul; lusciilus - rossignol, <strong>et</strong>c. (1). L' d'Aurelianis<br />

ne formant, d'après c<strong>et</strong>te règle, qu'une syllabe<br />

(Aurel7nis), l'e est bien la voyelle antérieure é. la tonique<br />

C'est donc bien Fe <strong>et</strong> non Fi qui (levait tomber.<br />

20 Le changement d'a cii e s'explique aussi naturellement,<br />

l'a accentué se modifiant presque toujours ainsi:<br />

nasus - nez; navem—nef; bonilatein - bonté; dona,e<br />

- donner, <strong>et</strong>c. Devant une liqui<strong>de</strong>, particulièrement <strong>de</strong>vant<br />

n, ce son est représenté d'ordinaire par ai: sanus - sain;<br />

't'anus - vain; Romanus - Romain; panis - pain, <strong>et</strong>c.<br />

Néanmoins, lorsque an est précédé <strong>de</strong> i, c'est-à-dire dans<br />

le groupe jan, le son e, qui représente a latin, est presque<br />

toujours figuré par e : christianus - chrétien; Julianus<br />

- Julien; anlianus - ancien; Ambianis - Amiens (2).<br />

Aurelianis est donc légitimement <strong>de</strong>venu Orliens. Toutefois,<br />

bien que la figuration par e puisse être regardée<br />

comme seule usuelle, on trouve dans un poète (lu<br />

XTIIe<br />

siècle, Gautier <strong>de</strong> Coinsi, un exemple <strong>de</strong> la figuration<br />

par ai:<br />

En osent truis que près (FOrlans<br />

Un- chastel a....<br />

(Miracle <strong>de</strong> la 'iergc) (3)<br />

C<strong>et</strong> exemple prouve en 11ième temps que l'i du groupe latin<br />

ia comptait en eff<strong>et</strong> pour bien peu, puisqu'il est tombé<br />

si facilement.<br />

3° Reste la substitution d'o à au. En réalité, c'est un<br />

changement d'écriture plutôt que <strong>de</strong> son, la diphthongue<br />

au, surtout <strong>de</strong>vant r, étant figurée dans les textes français<br />

(1) Voir mon 3ianuel, p. 144.<br />

(2) Id. P. 147.<br />

(3) Ciit par ROQUEFORT, \0 Orlais.


- 33 -<br />

du moyen âge quelquefois par au: auruni - aur;<br />

auricula - aureille (1), figuration conservée dans Autissiodorum<br />

- Auxerre; mais d'ordinaire par o: (aururn<br />

- or; cleaura"e - dorer; thesaurus - trésor; auricula—<br />

oreille; claudicare - clocher; ciau<strong>de</strong>re —clore.)<br />

Au reste, il en est <strong>de</strong> ce son comme tout-à-l'heure du<br />

son e figuré tour-à-tour par e ou par ai: à côté d'Orliens,<br />

un texte du xiv 0 siècle porte Aurliens (2).<br />

Je dois expliquer maintenant comment Orliens nous<br />

amène à Orleans: question difficile, <strong>et</strong>, bien qu'en apparence<br />

Orléans soit moins éloigné d'Orliens que ce <strong>de</strong>rnier<br />

ne paraissait l'être d'Aurelianis, on voit sans peine comment<br />

Aw'clianis est <strong>de</strong>venu Orlien,s : d'Orliens à Orléans<br />

naissent au contraire les plus sérieuses difficultés. Si l'on<br />

veut suivre sans embarras l'évolution qui mène graduellement<br />

<strong>de</strong> l'un à l'autre, il faut en partager le cours en trois<br />

gran<strong><strong>de</strong>s</strong> pério<strong><strong>de</strong>s</strong><br />

1 0 A l'origine, 0,-liens se prononce en <strong>de</strong>ux syllabes<br />

Or-lié-n's, avec Fe détaché <strong>de</strong> l'n;<br />

2 0 Un peu plus tard, Or- lié-n's <strong>de</strong>vient Or-liens, toujours<br />

en <strong>de</strong>ux syllabes, mais avec Fe nasalisé, comme aujourd'hui<br />

dans Amiens;<br />

3° Plus tard enfin, Orliens finit par se prononcer Orhans;<br />

niais en même temps, par application d'une loi d'équilibre<br />

sur laquelle j'insisterai tout à l'heure, ïi se détache<br />

<strong>de</strong> la voyelle suivante <strong>et</strong> se change en e.<br />

Je vais essayer <strong>de</strong> justifier c<strong>et</strong>te division.<br />

§ I. - ORLIENS prononcé ORLIÉ-N'S.<br />

Qu'Orliens ait été d'abord dissyllabique, on pourrait l'induire<br />

<strong>de</strong> l'explication même donnée plus haut (3) sur la<br />

(1) L1TrRI Dctonnaiye, t l'historique <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong> or <strong>et</strong> oreille.<br />

(2) Ordoun. <strong><strong>de</strong>s</strong> Rois <strong>de</strong> F'ruce, t VII, p. 516.<br />

(3)P.l<strong>et</strong>32. 3


—34—<br />

valeur attribuée à l'i dans les groupes ia, ie, io, ia; mais<br />

nous en avons <strong><strong>de</strong>s</strong> preuves directes <strong>et</strong> nombreuses pour les<br />

£11 0 , XIlle <strong>et</strong> xiv 0 siècles. Naturellement on ne saurait <strong>de</strong>man<strong>de</strong>r<br />

un témoignage <strong>de</strong> ce genre à <strong><strong>de</strong>s</strong> documents en prose;<br />

par contre, ceux en vers fournissent <strong><strong>de</strong>s</strong> textes décisifs;<br />

j'en citerai quelques-uns seulement, en suivant l'ordre<br />

chronologique (1)<br />

1 0 Au xii 0 siècle<br />

dans Huon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux:<br />

Li uns en est al bore <strong>de</strong> Saint-Omer;<br />

Li autres est à Orliens la cité,<br />

Et Ii tiers est à Paris par verté 2);<br />

dans la Chronique <strong><strong>de</strong>s</strong> ducs <strong>de</strong> Normandie<br />

N'out bure ne chastol el pais<br />

Nul, dès Orlien tresqu'à Paris... (3);<br />

S'en Franco me ren<strong>de</strong>ies sain<br />

A Orliens u â Munleun... (4);<br />

2° Au xiii 0 siècle, dans un grand nombre <strong>de</strong> chansons<br />

ou romans, parmi lesquels, suivant l'ordre alphabétique<br />

Aiol:<br />

Chert une pautoniere mesdisant<br />

Fame d'un niacheclier d'Orliens le grant (5);<br />

(1) Toutefois, comme il importe d'établir par <strong><strong>de</strong>s</strong> témoignages nonibreux<br />

la véritable prosodie <strong>de</strong> notre mot que <strong>de</strong>ux ou trois textes scan<strong>de</strong>nt<br />

différemment, je citerai en note divers passages qu'il serait difficile<br />

d'adm<strong>et</strong>tre dans ce travail sans le grossir outre mesure.<br />

2) Édit. Guessard <strong>et</strong> Grand<strong>et</strong>aison (Anciens poètes <strong>de</strong> la France,<br />

t. V), . 9. Cf. un autre exemple ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous, p. 41.<br />

(3) Edit. Francisque Michel, 3 vol. in-4 0 (Collection <strong><strong>de</strong>s</strong> documents<br />

inédits pour servir à l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong> .France), t. I, y . 994.<br />

(4) id, t. II, y . 16638; cf., ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous (p. 42), <strong>de</strong>ux autres exemples<br />

importants.<br />

(5) Histoire littéraire <strong>de</strong> la France, t. XXII, p. 280, d'après un<br />

mn. du fon<strong>de</strong> la Vallière (no 80), fol 114 V 0 ; cf. ibid.<br />

Quant vinrent à Orlieiis la ehité grant._<br />

Un l trè3 'rant avoir vont amassant<br />

Quo en ih pars d'Orliens vont efloajahiL


- 35 -<br />

Aye d'Avignon,<br />

Gaydon:<br />

D'Orlien. jusqu'à Loon n'i laissierent maison (1);<br />

Si voz donrai les riches heritez,<br />

Orle1vs <strong>et</strong> Raina <strong>et</strong> Biauvais la cité (2);<br />

Garin le Loherajn, (La mort <strong>de</strong>):<br />

Hornauz d' Orlien.r <strong>et</strong> Gantiers <strong>de</strong> Pariz<br />

A la cort vinrent à sept vint forvestis (3);<br />

Gui <strong>de</strong> Bourgogne:<br />

Si m'aist Diex, dist Guis, bien le sachiés <strong>de</strong> fi<br />

Que je suis rois <strong>de</strong> Franco, d'Orliens <strong>et</strong> <strong>de</strong> Paris (4)<br />

Julius César:<br />

Ensi fu mors Pompée com je vous ai conté,<br />

Mais li maistro d'Orliens en ont e] contrové (5);<br />

(1) Édit. Guessard <strong>et</strong> Moyer (A nciens poètes <strong>de</strong> la France, t. VI),<br />

P. 6.<br />

(2) Édit. Guessard <strong>et</strong> Siméon Luce (Anciens poètes <strong>de</strong> la Franc.,<br />

t. VII), p. 4; cf. ibid.:<br />

P. 19 : Qui li dojinaut <strong>et</strong> Orjjen.s <strong>et</strong> Paris;<br />

102 Droit à Ortens vostre chemin turnes<br />

- - Tant a esre tout le chemin ferré,<br />

Qu'à Orliens vint, en la ville est entrez;<br />

- 116 : Ici] iJ'Ortienu viennent sor les <strong><strong>de</strong>s</strong>triers.<br />

- 143 : A Oriien., lu, si ut le cuer irié;<br />

- 145 Tant en assamb1ent.chascuns en sa partie,<br />

Que la citez d'Orlien., en est emplie;<br />

- - Eus près d'Orliens se fu li os logie<br />

-- 197 ; Ce oiez, Dcx, que Ferrons li princiers<br />

Que il murtri à Orliens le portier.<br />

(3) Édit. Ed. du Méril (Romans <strong><strong>de</strong>s</strong> douze pairs <strong>de</strong> France', p. 81<br />

cf. ibid.:<br />

P. 82; Et la reine fuit leste d'Auberi,<br />

I)'Ilernauz d'OrUenz, qu'ele tient por osai,<br />

(4) Édit. Guessard <strong>et</strong> Michelant 'Anciens poètes <strong>de</strong> la Fr(rnce, t. I),<br />

(5) Lopold DEI,19I.E : Les Ecoles d'Orieia4s, p. G, d'après UI! UtS.<br />

Lie ]a <strong>Bibliothèque</strong> nationale (ms. français 1457, fol. 166, v°.


- 36 -<br />

Ogier <strong>de</strong> Danemarche (La chevalerie):<br />

Girart d'Orliens <strong>et</strong> Ii preus Engeier (1);<br />

Renaut <strong>de</strong> Montauban:<br />

A Orliens passent Loire, la terre est <strong><strong>de</strong>s</strong>ertie (2);<br />

3. Au xiv0 siècle, dans les chansons, poêines ou chroniques<br />

dont j'extrais les passages suivants<br />

Fiera bras:<br />

Qui me donroit Orliens, Estanpes <strong>et</strong> Paris (3);<br />

Hugues Cap<strong>et</strong>:<br />

Car la duchié d'Orliens tout quito vo donray (4)<br />

surtout dans La branche <strong><strong>de</strong>s</strong> royaus lingnages <strong>de</strong> Gui!-<br />

(1) Edit. J. Barrois (Romans <strong><strong>de</strong>s</strong> douze pairs <strong>de</strong> France), p. 136<br />

cf. P. 292<br />

Guion d'OrUen.s vait en lescu férir.<br />

(2) Histoire littéraire <strong>de</strong> la Fronce, t. XXII, p. 681, d'après un<br />

ms. du fonds la Vallière, fol. 11, y0.<br />

(3) Édit. Krœber <strong>et</strong> Servois j Anciens poètes <strong>de</strong> la Fronce, t. IV),<br />

p. 23 cf. ibid.:<br />

P. 187: Li barnages i Cu d'Orliens <strong>et</strong> <strong>de</strong> Paris;<br />

(4) Idit. <strong>de</strong> M. le marquis <strong>de</strong> La Grange (Anciens poètes <strong>de</strong> la<br />

France, t. VIII), p. 94; cf. ibid.:<br />

P. 09 Car il est duc d'Orliems, s'en tient le signourie;<br />

- 123 Par me foy, duc d'Oriiens, à ce que nous véona;<br />

- 121 : Et ly dist : e Duc dûriiens, in vous oy moult prisior s<br />

- 163 Mais je sut dus d'Orliens <strong>et</strong> Huez m'apell'on<br />

- 184 En le cité dOrliens, qui bien estoit freinée;<br />

- - A Ortiene le cité fu la clame menée;<br />

- 183 : D'Orliecis se <strong>de</strong>party per une matinée<br />

- 186 : Alez ent à Orliens, si ne le laissiez mie;<br />

- 188 : A ij lieuwez dOrlien$ ung inerquedy venoit<br />

- - A Orliena est venus à portez ouvrir droit;<br />

- 191 Et le cité dOnjons fort se cleinurniilla<br />

- 193 Et que In gent d'Onliens, dont il y <strong>et</strong> foison;<br />

- 234 Car juner me fesistez un jour trestout entier<br />

- -- En la tour en Orlieus. <strong>et</strong> inc dame au cors chier.<br />

Cf., ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous (p. 38, trois ;;utres passages importants.


- 37 -<br />

hume Guiart, né, comme on le sait par son propre témoignage,<br />

à Orléans:<br />

Par quoy je, Guillaume Guinri,<br />

D'Orliens né, <strong>de</strong> l'Aguillerie (1).<br />

Dans ce grand nombre d'exemples, <strong>de</strong>ux seulement nous<br />

montrent Oî'liens trissyllabique. L'un est du xu° siècle; il<br />

appartient à la Vie <strong>de</strong> saint Thomas le martyr, par Garnier<br />

<strong>de</strong> Pont Saint-Maxence<br />

Or vus abaunduins_jo mun règne <strong>et</strong> mun paie,<br />

Estampe <strong>et</strong> Orliens, <strong>et</strong> Chartres <strong>et</strong> Paris (2)<br />

mais je ne crois pas m'avancer trop en supposant que le<br />

vers offre une mauvaise leçon pour<br />

Estampes <strong>et</strong> Orliens, <strong>et</strong> Chartres <strong>et</strong> Paris,<br />

le nom d'Etampes (Estampes ou Eslanpes) étant (l'ordinaire<br />

<strong>et</strong> régulièrement (puisqu'il vient du latin Stampis) (3)<br />

écrit avec une s, par exemple dans ces vers <strong>de</strong> Gaydon:<br />

Qui li donroit Estampes <strong>et</strong> Orliens (4),<br />

(1) Historiens <strong>de</strong> Franco, t. XXII, p. 1'73 g; cf., ibid.:<br />

P. 183 d bis Tes évesques que nous 1oe<br />

D ' Orliens, <strong>de</strong> Iliauvez, <strong>de</strong> Loon<br />

- 192 b Pluseurs nlers à Onliens oistrent;<br />

- 2133 c De la cité d'Onliens sus Loire;<br />

- 266 j Cil d'Orlien,s adonques veillièrent;<br />

- 283 f Li serjant d7Or1ien qui là ièrent<br />

Armez ehascune nuit veillièrent;<br />

- 283 i Lors Ti-ge, qui Ils ceste hystoire,<br />

- -<br />

j Serjant né d'Orliens sus Loire<br />

- - j Entra enz, à hardie chre,<br />

En ses mains d'Orliens la banière.<br />

Sur Guillaume Guiart voir une Notice par M. Natalis <strong>de</strong> VÀILL'r,<br />

<strong>Bibliothèque</strong> <strong>de</strong> l'Ecole <strong><strong>de</strong>s</strong> Chartes, 2 0 série, t. III, p. 1-12.<br />

(2) Édit. Hippeau, 1 vol. in-12, Paris, Aubry, 1859; p. 139.<br />

(3) QUICELERAT : De la formation française <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens noms <strong>de</strong><br />

lieu, p. 25.<br />

(4) Edit. Guessard <strong>et</strong> Siméon Luc4 (Anciens poètes <strong>de</strong> la France,<br />

t. VII), P. 35; cf. ci-


—38--<br />

<strong>et</strong> <strong>de</strong> Fierabras<br />

Qui me donroit Orliens, Estanpes <strong>et</strong> Paria (1).<br />

L'autre exemple est du xiv' siècle <strong>et</strong> appartient au<br />

poeme <strong>de</strong> Hugues Cap<strong>et</strong>:<br />

Puis fu d'or en avant duc d'Ortiens clamez (2);<br />

Un troisième, emprunté au même texte, semblerait à<br />

bien plus forte raison <strong>de</strong>voir être rattaché à ce p<strong>et</strong>it groupe,<br />

car notre mot s'y présente avec <strong>de</strong>ux î: Orliiens; au vers<br />

22 <strong>de</strong> la page 187, on lit en eff<strong>et</strong> dans le manuscrit:<br />

A<strong>de</strong>nt envers Orliiens Fedry s'aceminoit.<br />

Mais, prononcé comme on le voit écrit, il fausse le vers<br />

aussi, tout en signalant la leçon vicieuse (3), l'éditeur,<br />

M. le marquis <strong>de</strong> La Grange, a-t-il restitué dans le texte,<br />

avec la mesure du rhythme, la véritable orthographe du<br />

mot. Le doute, en eff<strong>et</strong>, n'était pas possible, les copistes<br />

du moyen âge figurant souvent à l'ai<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux i l'i provenant<br />

d'un i latin, lorsqu'il doit être détaché par la prononciation<br />

d'une voyelle suivante : M. <strong>de</strong> La Grange remarque,<br />

par exemple, que Huon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux porte dès la<br />

première page : Juliien<br />

Chil Auberons, que tant ot segnoraige,<br />

Sachis k'ilfa fieus Juiien Cesare 4);<br />

à c<strong>et</strong> exemple, on peut joindre les suivants<br />

O le la dame, si est salue em piés (5);<br />

Dix, dist la dame, tu soies grasiiés (6);<br />

(1) Cf. ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus, p. 36.<br />

(2) Edit. <strong>de</strong> la Grange (voir ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus), p. 9.<br />

(3) P. 279, note.<br />

(4) Edit, Guessard <strong>et</strong> Grandmaison, (voir ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus), p. 1.<br />

(5) Id., p. 11, y. 344•<br />

(6) Id., P. 12, V. 315.<br />

» 13, V. 399.<br />

s 14 v.442.


- 39 -<br />

Et il si fisent, nus n'i est d<strong>et</strong>riits (1);<br />

Puis renoia sainte crestiient (2);<br />

Il no prent homme, s'il est crestiiene's,<br />

Que ne le face <strong>et</strong> pendre <strong>et</strong> traïnci' (3);<br />

Au jour <strong>de</strong> Paskes, c'on doit cumcniier (4);<br />

<strong>et</strong> sans sortir <strong>de</strong> notre poême:<br />

S'il trouve le scionc.ho è bien noteflier (5;<br />

Or fina do ce sieclo <strong>et</strong> ala <strong>de</strong>viier (6);<br />

A<strong>de</strong>nt fu festiiez do moult simple raison (7);<br />

Et prinrent à criier <strong>et</strong> faire noise grant (8);<br />

Et lv disoit s Vassaulz, Dicus <strong>de</strong>vez graciier<br />

Qui vous a donné forche <strong>et</strong> har<strong>de</strong>ment si fier,<br />

Et biauté dont on bien porez fructifier (9);<br />

Car ce ne sont qu'cspiiez <strong>et</strong> rencoutreur <strong>de</strong> bois (10).<br />

Comme on le voit, les scribes n'emploient jamais ce<br />

mo<strong>de</strong> d'écriture que pour assurer l'intégrité <strong>de</strong> l'i <strong>et</strong> en<br />

maintenir la prononciation distincte. C'est une notation<br />

usuelle pour figurer ce que figure, dans notre système<br />

d'écriture mo<strong>de</strong>rne, l'inscription du tréma. En eff<strong>et</strong>, il n'y<br />

a pas un seul <strong>de</strong> ces j doubles qui ne représente prosodiquement<br />

une syllabe. Or le mot O.'liens aurait pu quelquefois<br />

s'écrire ainsi, par exemple dans les <strong>de</strong>ux vers cités<br />

plus haut <strong>et</strong> où le rhythme veut qu'on lise Or-li-ens en<br />

trois syllabes; il n'en saurait être <strong>de</strong> même dans le <strong>de</strong>rnier<br />

vers cité, puisque la mesure prouve qu'il faut réduire Orliiens<br />

à <strong>de</strong>ux syllabes seulement.<br />

(1) Id., P. 107, V. 3590.<br />

(2) Id., p. 116, y . 3884.<br />

» » 127, y . 4265.<br />

(3) Id., p. 116, y . 3886.<br />

T, » 118, y . 3963.<br />

(4) Id., p. 9, y . 258.<br />

(5) Hugues Cap<strong>et</strong>, édit. <strong>de</strong> La Grange, p. 1, v.5.<br />

(6) Id,, p. 2, y . 16.<br />

(7) Id., p. 5, w. 98.<br />

(8) Id., p. 11, y . M.<br />

(9) Id., P. 56, V.<br />

(10) Id., p. 1l, .


-40—<br />

Ainsi, jusqu'à la fin du xiv' siècle, Orliens est dissyllabique;<br />

les nécessités du rhythme déci<strong>de</strong>nt parfois le trouvère,<br />

<strong>et</strong> cela seulement dans les <strong>de</strong>rniers temps, à séparer<br />

Fi <strong>de</strong> l'e; mais l'habitu<strong>de</strong> est visiblement <strong>de</strong> les réunir en<br />

une syllabe; <strong>et</strong> telle <strong>de</strong>vait bien être la prononciation du<br />

mot, puisque là même où le scribe s'oublie jusqu'à m<strong>et</strong>tre<br />

<strong>de</strong>ux i, la mesure du vers démontre que non-seulement les<br />

<strong>de</strong>ux j comptent pour un, mais que ce seul i lui-même<br />

forme avec le suivant une syllabe unique.<br />

Voilà un premier point important : il ne suffit pourtant<br />

pas à caractériser la prononciation primitive d'O,'liens. En<br />

eff<strong>et</strong>, alors même que le mot aura subi <strong>de</strong> nouvelles modifications,<br />

nous le verrons <strong>de</strong>meurer longtemps encore dissyllabique.<br />

Le trait distinctif <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te première pério<strong>de</strong> est<br />

la prononciation séparée <strong>de</strong> l'e <strong>et</strong> <strong>de</strong> Fn. Habitués comme<br />

nous le sommes aujourd'hui à nasaliser toutes les voyelles<br />

suivies d'un n, nous avons quelque peine à concevoir notre<br />

mot ainsi prononcé; or, le raisonnement à lui seul établirait<br />

qu'Oliens, comme tous les <strong>mots</strong> analogues, a dû maintenir<br />

longtemps désunis l'e <strong>et</strong> l'n. Ne l'oublions pas, en<br />

eff<strong>et</strong>, dans le latin Au7'elianis, l'n était naturellement détaché<br />

<strong>de</strong> l'a; Fi final une fois tombé, l'a <strong>et</strong> l'n ont continué<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>meurer distincts (Aurelian's), <strong>et</strong>, quand l'a se changea<br />

plus tard en e, la voyelle <strong>et</strong> la consonne ne furent pas<br />

pour cela plus unies, Orlién's perpétuant, sous sa nouvelle<br />

forme, la prononciation première d'Aurelian's. Aujourd'hui<br />

même nos provinces méridionales séparent encore<br />

l'n <strong>de</strong> la voyelle précé<strong>de</strong>nte dans les groupes an, en, <strong>et</strong>c.<br />

Fran'ce, danse, pense (je le). Mais il a plus: nous possédons,<br />

à l'égard d'Orliens, <strong>de</strong>ux témoignages directs<br />

pour résoudre ces questions délicates, la critique n'a guère,<br />

en général, qu'un moyen d'information, la rime; or, sur<br />

une centaine d'exemples recueillis dans <strong><strong>de</strong>s</strong> textes en vers,<br />

bien peu contiennent notre mot dans une rime; mais il se


- 41 -<br />

trouve, par un heureux hasard, que <strong>de</strong>ux appartiennent à<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> vers en assonances. L'assonance, comme on le sait,<br />

est propre à nos vieux poèmes jusque vers le milieu (lu<br />

XIIe siècle, <strong>et</strong> elle consiste en une rime incomplète <strong>de</strong><br />

syllabes dont la voyelle seule est i<strong>de</strong>ntique; par exemple,<br />

dans Huon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux :<br />

fâche rime avec vinage (1);<br />

fief - ciel (2)<br />

iri - vient (3);<br />

Gerardin<br />

menti<br />

riment ensemble (4).<br />

Paris<br />

servir<br />

Si donc Orliens se rencontre à la rime en une laisse<br />

d'assonances, nous saurons, par cela seul, quel était, avant<br />

le xni siècle, le son <strong>de</strong> la syllabe ens, si l'on prononçait<br />

à-n's (Orlié-r&'s) ou ens (Oï'liens-Oï'liins): or Huon (le Bor<strong>de</strong>aux<br />

<strong>et</strong> Gaydon nous offrent le témoignage <strong>de</strong>mandé;<br />

dans la première <strong>de</strong> ces chansons on lit en eff<strong>et</strong><br />

Alès vous eut à Rains l'arcevesquié,<br />

A Saint-Orner, u eus cl bore d'OrIi&ns,<br />

U i Paris, en vo palais plenier (5);<br />

<strong>et</strong> dans la secon<strong>de</strong>:<br />

Se Dox maït, li gloriouz dou ciel<br />

Qui li donroit Estampes <strong>et</strong> Orliens (6).<br />

On le voit, la rime est impossible, si l'on ne prononce<br />

pas, comme arec ves(Juié <strong>et</strong> cic-1, Oriié-n's.<br />

(11) iluon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, édit. Guessard <strong>et</strong> Graudmaison (y<br />

V. 1-2.<br />

(2) Id. y. 60-61.<br />

(3) Id. y. 78-79.<br />

(4) Id. V. 584-587.<br />

(5) Id. P . 3.<br />

(6) Gaydos, édit. Guessard <strong>et</strong> Siméon Luce ( y . ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus), p. 35.<br />

Le texte publié est du XnIe siècle; mais la chanson originale date, selon<br />

toute vraisemblance, du xii' siècle, <strong>et</strong>, comme il est arrivé souvent,<br />

la copie a conservé parfois les assonances du texte primitif.


42-<br />

§ II. - MIENS prononcé MIENS (ORLIINS).<br />

L'e d'Orliens ne serait jamais <strong>de</strong>venu l'a d'Orléans, s'il<br />

n'avait commencé par se sou<strong>de</strong>r avec l'n pour prendre avec<br />

lui le son nasalisé d'en (in) dans Amiens, viens (je), tiens<br />

(je). Il n'y a pas d'exemple, en eff<strong>et</strong>, que l'e français soit<br />

jamais <strong>de</strong>venu par lui-même un a: pour qu'un tel changement<br />

ait été possible, il a fallu que l'e, préalablement soudé<br />

avec l'n, formât d'abord avec lui un SOfl nasal. En d'autres<br />

termes, ce n'est pas e qui a pu <strong>de</strong>venir a, mais en qui est<br />

<strong>de</strong>venu an, ou, suivant l'expression <strong>de</strong> M. Meyer, ce n'est<br />

pas e pur « qui est <strong>de</strong>venu a pur, mais e nasalisé qui est<br />

« <strong>de</strong>venu a nasalisé (1). » Ici encore, le raisonnement suffit<br />

donc à prouver (lue notre mot s'est nécessairement changé<br />

d'O'lié-n's en 0,-liens (Oï'liins), puisque sans c<strong>et</strong>te transformation<br />

préalable il n'aurait pu <strong>de</strong>venir Oilians, ni, par<br />

suite, Orléans.<br />

Toutefois, une preuve <strong>de</strong> fait ne serait pas inutile ; la<br />

Chronique <strong>de</strong> Benoit nous en fournit <strong>de</strong>ux au lieu d'une:<br />

au vers 1099, on lit:<br />

Autresi les culverz, les chons,<br />

Refirent-il puis â Or(iens (2);<br />

<strong>et</strong> au vers 26197:<br />

U fust damage u mal u biens<br />

En chartre les mist â Orliens (3).<br />

Malheureusement ces preuves ne sont pas décisives.<br />

Quelle doit être, en eff<strong>et</strong>, la prononciation <strong>de</strong> chens ou<br />

(1)An <strong>et</strong> En toniques, dans les Airnoires <strong>de</strong> la sociéte <strong>de</strong> linguistique<br />

<strong>de</strong> Paris, t. J (3e fascicule), J). 246.<br />

(2) Chron'que <strong><strong>de</strong>s</strong> ducs dcNor,nandie, édit. Francisque Michel (y.<br />

tM-(lCSSUS, t. 1, V. 1099.<br />

(3) Id. t. II, v. 26197,


- 43 -<br />

biens, <strong>et</strong> d'OrUens? Ché.n's <strong>et</strong> Orlié-n's, bié-n's <strong>et</strong> Orlié-n's?<br />

ou chens (chines) <strong>et</strong> Orliens (Orliin.$), biens (biins)<br />

<strong>et</strong> Orliens (Orliirts)? Comme Huon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, la Chronique<br />

<strong>de</strong> Benoit est du xii' siècle (1); or, si l'assonance<br />

du premier prouve que l'e d'Orlié-n's doit être<br />

détaché <strong>de</strong> l'n, la rime <strong>de</strong> la Chronique ne prouve ni qu'il<br />

les faille réunir, ni qu'il les faille séparer, <strong>et</strong> la question<br />

<strong>de</strong>meure indécise. Mais l'éclaircissement que nous <strong>de</strong>man<strong>de</strong>rions<br />

en vain aux rimes, même exactes, <strong>de</strong> ce temps, un<br />

argument indirect le fournit<br />

M. Meyer a démontré (2) que, dans les <strong>mots</strong> où en français<br />

représente en ou in latin, ce groupe avait pris, dès la<br />

fin du XIIC siècle, le son an. Or, un tel changement n'est<br />

possible, on l'a vu, qu'après une nasalisation préalable <strong>de</strong><br />

l'e, d'où il suit que c<strong>et</strong>te nasalisation avait dû se produire<br />

au plus tard dans le courant du XII' siècle. Orliens n'appartient<br />

pas régulièrement à ce groupe <strong>de</strong> <strong>mots</strong>, puisque<br />

l'en y procè<strong>de</strong> non d'en ou in latin, mais d'an (ilurclianis);<br />

néanmoins, par suite <strong>de</strong> raisons spéciales, qui seront<br />

exposées plus loin, notre mot fut traité comme s'il<br />

procédait effectivement d'un primitif en en ou in; il dut<br />

donc suivre la règle générale que je viens <strong>de</strong> rappeler, <strong>et</strong><br />

si l'on prouvait qu'Orliens était déjà <strong>de</strong>venu Orlians au<br />

xin' siècle, on aurait, par cela seul, une preuve que l'e<br />

<strong>de</strong>vait être nasalisé dès le xii'; or, la preuve existe: dans<br />

la Chronique <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Nangis, texte du xiii' siècle,<br />

on lit, avec un a, Orlians (3).<br />

Il est donc certain qu'Oïlié-n's a dû se resserrer en Orliens<br />

(Orliins) dans les <strong>de</strong>rnières années du XIie siècle au<br />

(1) Mais non pas nôcessairement postérieure, malgré les assonances<br />

<strong>de</strong> Huon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux; sur ce point voir Revue critique (2' année,<br />

l' semestre, n° 102, p. 334, article <strong>de</strong> M. Meyer.<br />

(2) Dans le travail cité plus haut « An <strong>et</strong> En toniques » ni, p. 21<br />

<strong>et</strong> suiv.<br />

(3) Historiens <strong>de</strong> France, XX, 649 e.


-44—<br />

plus tard. On peut dès lors supposer que l'exemple cité <strong>de</strong><br />

Benoit implique ce mo<strong>de</strong> <strong>de</strong> prononciation. Ce n'est là, du<br />

reste, qu'une présomption, car il a pu suffire d'un quart <strong>de</strong><br />

siècle, <strong>de</strong> moins encore, pour que la forme nasalisée prît<br />

définitivement la place <strong>de</strong> sa rivale, <strong>et</strong> il <strong>de</strong>vient impossible<br />

<strong>de</strong> savoir si la Chronique correspond à la pério<strong>de</strong> où l'n<br />

tendait à se sou<strong>de</strong>r a l'e, s'y soudait effectivement, ou déjà<br />

même y était décidément attaché. Mais c<strong>et</strong>te question <strong>de</strong>vient<br />

secondaire il suffit que nous soyons assurés du rapprochement<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>ux sons avant le cours du XIne siècle;<br />

or, à c<strong>et</strong> égard, la preuve est faite, <strong>et</strong> si ce ne sont pas les<br />

rimes <strong>de</strong> Benoit qui nous en offrent le témoignage, ce<br />

seront alors tous les exemples <strong>de</strong> quelques années postérieurs,<br />

ceux <strong>de</strong> Gaydon, <strong>de</strong> Gui <strong>de</strong> Bourgogne ou <strong>de</strong><br />

Fiera bras.<br />

Mais il y a plus: Ifuon <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux étant contemporain<br />

<strong>de</strong> la Chronique, il n'en résulte pas, à défaut <strong>de</strong> preuve<br />

directe, que notre mot, prononcé dans la Chanson Oïliè-n's,<br />

ne doive pas l'être dans la Chronique Orliens. Ici se place<br />

une observation importante <strong>et</strong> qui doit dominer l'étu<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

toutes les transformations <strong>de</strong> détail. Quels que soient les<br />

changements qui atteignent la forme d'un mot, il ne faut<br />

pas oublier que ces changements ne se produisent ni à jour<br />

fixe, ni par suite d'un concert entre savants; c'est l'instinct<br />

populaire qui transforme les sons; suivant que <strong>de</strong>ux l<strong>et</strong>tres<br />

voisines ont une affinité plus étroite ou une mutuelle<br />

répugnance, l'organe qui les prononce les rapproche ou les<br />

désunit, <strong>et</strong> cela non pas tout à coup, mais par un travail<br />

gradue' <strong>et</strong> spontané dont le peuple même n'a généralement<br />

pas conscience. Il en résulte que, déjà modifié dans certaines<br />

bouches, un même mot <strong>de</strong>meure longtemps encore<br />

pour d'autres ce qu'il avait été jusqu'alors; insensiblement<br />

la prononciation nouvelle s'affermit, elle <strong>de</strong>vient usuelle,<br />

finit par s'imposer k la foule, <strong>et</strong> un jour vient où ce qui


- 45 -<br />

avait été, pendant <strong>de</strong>ux siècles ou trois, la forme régulière,<br />

universellement acceptée, n'est plus qu'un archaïsme oublié<br />

ou incompris : c'est l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong> tous les <strong>mots</strong>, <strong>et</strong> les<br />

changements qu'ils subissent sont tels, si naturellement<br />

enchaînés l'un à l'autre, si délicatement gradués, qu'on ne<br />

saurait dire avec précision à quelle époque telle forme a<br />

disparu, à quel moment telle autre a pris sa place; les<br />

textes assurément nous offrent <strong>de</strong> loin en loin quelques<br />

jallons; mais ne croyons pas qu'une forme apparaît seulement<br />

à l'époque où l'enregistre un écrivain; pour qu'elle<br />

ait conquis ce droit <strong>de</strong> cité, il faut qu'elle soit d'abord<br />

entrée dans le langage courant, ce qui ne se. fait pas en un<br />

jour; pareillement, <strong>de</strong> ce qu'un mot se rencontre en un<br />

texte sous une certaine forme, il n'en faut pas conclure<br />

que c<strong>et</strong>te forme était à ce moment la seule usuelle. Tardivement<br />

accueillie par les écrivains, <strong>et</strong> lorsque <strong>de</strong>puis longtemps<br />

le peuple l'avait pour ainsi dire consacrée, elle est<br />

aussi parfois plus longtemps conservée par eux, lorsque<br />

déjà peut-être le langage courant l'abandonne; qu'on ne<br />

s'étonne donc pas si, <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux textes, même contemporain;<br />

l'un nous offrait un exemple d'O'lié-n's avec l'n détaché<br />

<strong>de</strong> Fe, tandis que le second attesterait la soudure (les <strong>de</strong>ux<br />

l<strong>et</strong>tres; dans l'un <strong>et</strong> dans l'autre ce serait la double prononciation<br />

d'une mémo époque qui laisserait, si je puis<br />

dire, une double empreinte également exacte. Au même<br />

moment peut-être, où le mot Orliens sonnait encore aux<br />

oreilles du trouvère, O'liè-n's, le chroniqueur normand<br />

l'entendait prononcer déjà Oïliens. Leurs vers sont au<br />

même titre l'écho fidèle <strong>de</strong> l'un <strong>et</strong> <strong>de</strong> l'autre son.<br />

§ III. - ORLIENS prononcé ORLIANS.<br />

Nous voici parvenus au milieu du XuIe siècle d'Aurelianis<br />

arrivés à Aurelians, ce <strong>de</strong>rnier nous a conduits à


- 46 -.<br />

Orlié-n's <strong>et</strong> Oriù-n,'s à Orliens; à son tour Orliens s'est<br />

insensiblement transformé, <strong>et</strong> nous venons <strong>de</strong> voir par<br />

Guillaume <strong>de</strong> Nangis qu'il commençait, dès le xrne siècle,<br />

à <strong>de</strong>venir Orlians.<br />

Comment un pareil changement a pu se produire, c'est<br />

ce qu'il n'est point aisé <strong>de</strong> comprendre. En eff<strong>et</strong>, on voit<br />

bien que dans les <strong>mots</strong> où en provient d'en ou in latin<br />

(prendre - 'pren<strong>de</strong>re; enfant - infantem, <strong>et</strong>c.), c<strong>et</strong>te<br />

syllabe, en général, a fini par <strong>de</strong>venir an, <strong>et</strong>, comme je l'ai<br />

déjà dit, M. Me yer a prouvé que ce changement <strong>de</strong> son,<br />

en voie <strong>de</strong> s'accomplir dés le xi' siècle, était achevé vers<br />

la fin du xii' (1); mais on ne voit pas que c<strong>et</strong>te transformation<br />

ait eu lieu lorsque en représente an latin,<br />

spécialement dans les finales eu anus, anis, <strong>et</strong>c.; par<br />

exemple Amlianis est <strong>de</strong>venu Amiens, christianus -<br />

chrétien, paganus - payen, Julianus - Julien, sans<br />

parler <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong> plus nombreux où le même son, figuré par<br />

la diphthongue ain (vanus - vain, sanus - sain, <strong>et</strong>c.)<br />

n'a subi, non plus, <strong>de</strong>puis c<strong>et</strong>te époque, aucune altération.<br />

Comment donc s'expliquer qu'Orliens, par une exception<br />

unique, se soit transformé finalement en (Pi'lians, comme<br />

si son e ne provenait pas d'un a Je ne saurais pour nia<br />

part en donner <strong>de</strong> bonnes raisons: dire qu'on l'a, par méprise,<br />

assimilé aux <strong>mots</strong> en en, tels que prendre ou enfant,<br />

ne serait pas répondre, car la question est précisément <strong>de</strong><br />

savoir pourquoi c<strong>et</strong>te assimilation a pu se faire, comment<br />

c<strong>et</strong>te méprise a été possible; la question resterait entière,<br />

puisqu'on pourrait aussi bien <strong>de</strong>man<strong>de</strong>r pourquoi Amiens,<br />

chrétien, payen, Julien, n'ont pas été <strong>de</strong> même assimilés;<br />

peut-être faut-il y voir simplement l'influence d'une prononciation<br />

locale dont nous ne saurions aujourd'hui préciser<br />

la nature <strong>et</strong> à laquelle auraient échappé le picard<br />

(1) V. ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus, p. 4,


I<br />

- 4'7 -<br />

Amiens <strong>et</strong> les <strong>mots</strong> usuels chrétien, payen, <strong>et</strong>c., moins<br />

exposés qu'un nom <strong>de</strong> ville aux méprises <strong>et</strong> aux altérations;<br />

toujours est-il que ce changement, quelle qu'en soit<br />

la cause, ne peut être contesté.<br />

Est-ce à dire qu'Orlians soit <strong>de</strong>venu la forme unique au<br />

1111e siècle? Nous avons la preuve du contraire, car nous<br />

savons qu'un poète <strong>de</strong> ce temps, Gautier (le Coinsi, dans<br />

un passage que j'ai cité plus haut (1), écrit Orlains. Il en<br />

est évi<strong>de</strong>mment <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te nouvelle transformation comme <strong>de</strong><br />

la précé<strong>de</strong>nte : l'exemple <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Nangis <strong>et</strong> celui<br />

<strong>de</strong> Gautier <strong>de</strong> Coinsi nous offrent, en fait, <strong>de</strong>ux témoignages<br />

contradictoires; mais il est clair que c<strong>et</strong>te contradiction<br />

n'est qu'apparente, <strong>et</strong> là encore il faut se représenter,<br />

comme tout à l'heure dans le passage d'Orlié-n's à<br />

Orliens, l'antagonisme <strong>de</strong> la forme qui naît <strong>et</strong> (le celle qui<br />

ne veut pas encore disparaître. Comme Or'lié-n's a dû tenter<br />

<strong>de</strong> se maintenir contre les empiétements d' Orliens, c'est<br />

Orliens à son tour que nous voyons menacé par le nouvel<br />

Oïiians. Quoi (l'étonnant, si le vieux mot, celui même<br />

que nous avons vu naître à peine un siècle avant <strong>et</strong> qui<br />

déjà est presque un archaïsme, s'efforce <strong>de</strong> tenir tête à son<br />

rival? Plus est profon<strong>de</strong> la différence qui les sépare, plus il<br />

semble que la lutte doive être ar<strong>de</strong>nte <strong>et</strong> se prolonger. Il<br />

serait intéressant d'en suivre les phases dans une série <strong>de</strong><br />

textes; malheureusement l'écriture seule ou les rimes pourraient<br />

nous éclairer. Or, les rimes font ici défaut, <strong>et</strong>, quant<br />

à l'écriture, l'usage populaire ne la transforme pas aussi<br />

vite que la prononciation. En ce qui regar<strong>de</strong> notre mot, la<br />

raison en est simple: le son en, quelle qu'en doive être la<br />

rononciation (an ou in), peut être également bien figuré<br />

r le groupe en. Ces <strong>de</strong>ux l<strong>et</strong>tres avaient suffi jusqu'alors<br />

'epi'ésenter le mot Orlié-n's d'abord, <strong>et</strong>, après lui, Or-<br />

. 2.


p---<br />

MLIM<br />

lien.s (prononcé Orliins); elles suffisent pareillement à<br />

représenter la nouvelle prononciation Orliens (prononcé<br />

Oî'lians); le passage <strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Nangis est, à c<strong>et</strong><br />

égard, une heureuse exception, sans laquelle nous n'aurions<br />

pas la preuve assurée que, dès le treizième siècle, l'en<br />

<strong>de</strong> notre mot avait déjà pris le son an. Tous les autres<br />

textes du xm' siècle, <strong>et</strong> ceux <strong>de</strong> la première moitié du<br />

XIVC conservent en eff<strong>et</strong> l'écriture traditionnelle (Orliens);<br />

on l'a vu par les nombreux fragments empruntés<br />

à nos chansons <strong>de</strong> gestes, à nos poèmes, à nos chroniques<br />

en vers; les textes en prose ne varient pas davantage. Ici<br />

encore les preuves seraient innombrables; on me perm<strong>et</strong>tra<br />

<strong>de</strong> n'en produire qu'un p<strong>et</strong>it nombre; je les choisis <strong>de</strong> préférence<br />

en <strong><strong>de</strong>s</strong> textes récemment publiés, <strong>et</strong> dont les éditeurs<br />

sont, par leur nom seul, une garantie d'exactitu<strong>de</strong><br />

scrupuleuse <strong>et</strong> <strong>de</strong> critique pénétrante. Le xxii volume <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

historiens <strong>de</strong> France contient, par exemple, divers documnents<br />

précieux pour l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong> l'expédition d'Aragon<br />

en 1285; dans l'une <strong>de</strong> ces pièces, Fragment d'un compte<br />

<strong>de</strong> Jehan d'Ays, en matières <strong>et</strong> en <strong>de</strong>niers, pendant<br />

l'expédition d'Aragon en .MCCLXXXV, il est question<br />

d'un <strong>de</strong> nos compatriotes. Voici comment le texte le<br />

désigne<br />

5 325. Item, par Jehan le Clerc, à Narbonne, pour li <strong>et</strong> pour<br />

Raoul d'Orliens, IX s<strong>et</strong>iers d'or b e, ou pris <strong>de</strong> LVII s. ' (1)<br />

<strong>et</strong> ailleurs<br />

« 5 399. R:1-11 par Michiel le Clerc, en Catheloiegne,<br />

I sac <strong>de</strong> froument, qui fait iij s<strong>et</strong>iers <strong>de</strong> Biaucaire, ou pris d<br />

XL s. s (2).<br />

En une autre pièce, Compte du c/ma'roi <strong><strong>de</strong>s</strong> engins pour<br />

(1) H?çt),'jC os d.' l"ae',', t. XXII, p. 1719,<br />

Id. ibid. p.'723, e.


l'expédition d'Aragon en MCCLXXXV, je lis également,<br />

à la date du 23 juill<strong>et</strong><br />

A Jehan Peliçon d'Orliens, por ij chevaus mors, X 1. l'an<strong>de</strong>rnen<br />

<strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>làne, present M. P. » (1);<br />

<strong>et</strong>, quelques lignes plus bas<br />

A Jehanin, le vall<strong>et</strong> Martin d'Orliens, por le rotor d'un chevau<br />

cci» <strong>et</strong> un mort à Yone, u siége <strong>de</strong> Gironne, X 1. » (2).<br />

Enfin, un troisième document <strong>de</strong> la même époque, intitulé:<br />

Fragmenta comput orum ab anno MCCXX VII ad<br />

annun MCCCXVI, <strong>et</strong> publié dans le même recueil,<br />

contient ce paragraphe<br />

i Au seneschal <strong>de</strong> Champaigne, Monsieur Jehan <strong>de</strong> Joinville, por<br />

ses gaiges dès le diemancho <strong>de</strong>vant Pasques-Flouries qu'il partit<br />

d'Orliens. » (3).<br />

Joinville, qui vivait en ce temps, <strong>et</strong> auquel se rapporte<br />

le précé<strong>de</strong>nt paragraphe, écrit <strong>de</strong> même Orliens:<br />

« Et entre les autres fu naié Monseigneur Jehan d'Orliens, qui<br />

portoit banière à la voivre. (4);<br />

<strong>et</strong> ailleurs<br />

s Dont il avint ainsi que les Bourgoignons <strong>et</strong> les Looreins que il<br />

avoit apaisiés, l'anioient tant <strong>et</strong> obéissoient, quo je les vi venir plaidier<br />

par <strong>de</strong>vant le roy <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong>cors que il avoient entre cuiz, à la court<br />

le roy, à Rai», à Paris <strong>et</strong> à Orliens. » (s).<br />

On le voit, jusqu'à la première moitié du XIVe siècle,<br />

(1) Historiens <strong>de</strong> Franco, t. XXII, p. 730, e.<br />

(2) Id. ibid. ibid. ; cf. ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous (p. 66) la<br />

forme Ourliens empruntée au même toute,<br />

(3) Id. ibid. p. '758, C.<br />

(4) Œuvres <strong>de</strong> Jean, sire <strong>de</strong> Joinville, comprenant l'Histoire <strong>de</strong><br />

Saint-Louis, le Credo <strong>et</strong> la L<strong>et</strong>tre à Louis X, avec un texte rapproché<br />

du français mo<strong>de</strong>rne mis en regard du texte original corrigé<br />

<strong>et</strong> complété à l'ai<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens manuscrits <strong>et</strong> d'un manuscrit me'-<br />

dit, par Ni. NATALIS Du WÂU.I.v, gr. in-80 , xxxii-576 pages <strong>et</strong> planches<br />

dont l'une chromolithographi. — Paris. A, Lc Clore, l8f3?. —<br />

p. 144.<br />

5) Id. p. 460.


- -<br />

c'st par l'écriture Orliens que le nom <strong>de</strong> la ville, prononcé,<br />

selon toute vraisemblance, O'lia,s, continue d'être<br />

figuré. Il faut franchir c<strong>et</strong>te pério<strong>de</strong> pour rencontrer <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

exemples nombreux <strong>de</strong> l'écriture Orlians; non pas que,<br />

même à c<strong>et</strong>te époque, la transcription par an soit seule en<br />

usage, mais elle est déjà très-fréquente; on peut en voir<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> exemples dans les diverses Ordonnances <strong>de</strong> Charles V,<br />

en mai 1367 (1), juill<strong>et</strong> 1373 (2.); <strong>de</strong> Charles VI, en avril<br />

1383 (3), avril 1388 (4), mars 1388 (5), octobre 1302<br />

(6), où notre mot est invariablement reproduit sous la<br />

forme Orléans (je reviendrai tout à l'heure sur l'e que nous<br />

voyons pour la première fois substitué à l'i); c'est également<br />

sous c<strong>et</strong>te forme que notre mot se présente dans<br />

quelques textes <strong>de</strong> provenances diverses : je citerai, par<br />

exemple, ces <strong>de</strong>ux passages empruntés à <strong><strong>de</strong>s</strong> comptes du<br />

xrv siècle, publiés, avec beaucoup d'autres, dans le<br />

Glossaire <strong><strong>de</strong>s</strong> émaux <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Labor<strong>de</strong>:<br />

s Go<strong>de</strong>froy le Ferre, varl<strong>et</strong> <strong>de</strong> chambre <strong>et</strong> gar<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> coffres <strong>de</strong><br />

Monseigneur due d'Orleans » (7);<br />

« A Robin Garnier, cofTrier, pour <strong>de</strong>ux coffres <strong>de</strong> relais, fermans<br />

chacun à <strong>de</strong>ux ferreures, ferrez <strong>et</strong> clonez ainsi qu'il appartient pour<br />

m<strong>et</strong>tre <strong>et</strong> porter en chariot le linge <strong>de</strong> relais <strong>de</strong> Ma. le duc dUreans.<br />

s (8).<br />

Il est impossible qu'une forme aussi fréquente n'ait pas<br />

répondu à la prononciation alors usuelle <strong>de</strong> notre mot.<br />

Assurément la forme en e n'a pas disparu les Ordonnances<br />

continuent <strong>de</strong> la reproduire à côté <strong>de</strong> la forme en a,<br />

(1) Ordonnances, V, p. 10.<br />

(2) Id. V, p. 629.<br />

) Id. VII, p. 2.<br />

(4) Id. VII, p. 185.<br />

(5) Id. VII, p. 247.<br />

l5) Id. Vil, p. 515.<br />

(7) De Laborle, (!ossc,ire <strong><strong>de</strong>s</strong> p. 219.<br />

j) 1' Lab ' ri, . .. 1T


-<br />

Par exemple celles <strong>de</strong> Charles V, juill<strong>et</strong> 1364 (1), juill<strong>et</strong><br />

1367 (2), juin 1370 (3), mars 1383 (4), <strong>et</strong>c.; il n'en<br />

résulte pas évi<strong>de</strong>mment que l'é ait conservé sa valeur<br />

primitive, mais simplement que le nouveau son est également<br />

compatible avec la figuration par en ou la figuration<br />

par an; l'orthographe mo<strong>de</strong>rne n'ayant pas encore<br />

été jugée nécessaire pour l'exacte représentation <strong>de</strong> ce<br />

son nouveau n'a pas encore prévalu; mais ce n'est là<br />

qu'une simple question d'écriture. Voici, du reste, avec<br />

<strong>de</strong>ux nouveaux exemples, la preuve décisive que, sous la<br />

double forme en e ou en a, la finale <strong>de</strong> notre nom se prononçait<br />

évi<strong>de</strong>mment <strong>de</strong> la même manière; le recueil <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Ordonnances contient un acte <strong>de</strong> Charles VI (août 1392),<br />

OÙ il est question successivement <strong>de</strong> c l'Eglise d'Orleans »<br />

<strong>et</strong> du « duché d'Orlicns (5). De son côté, M. Louis<br />

Jarry, en son Histoire <strong>de</strong> la Cour-Dieu, a reproduit un<br />

document <strong>de</strong> la même année (28 novembre); ce sont <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

l<strong>et</strong>tres <strong>de</strong> Vidimus qui commencent ainsi<br />

« A tous CeUIX qui verront ces presentes l<strong>et</strong>tres, Johan Poirier,<br />

prevoat d' Orleans, salut... »,<br />

<strong>et</strong> qui se terminent par ces <strong>mots</strong><br />

En tesmoing <strong>de</strong> ce nous prevost <strong><strong>de</strong>s</strong>suadit avons fait sceler coi<br />

l<strong>et</strong>tres <strong>de</strong> Vidimus du scel <strong>de</strong> la prevosté d'Orles » (6).<br />

Assurément les <strong>de</strong>ux <strong>mots</strong> ne sont pas i<strong>de</strong>ntiques: même<br />

en attribuant à la finale une égale valeur, le maintien <strong>de</strong> Fi<br />

dans une forme, l'apparition <strong>de</strong> Fe dans l'autre suffiraient<br />

(1) Ordonnances V, P. 476-471.<br />

(2) Id. V, P. 25.<br />

(3) Id. V, P. 69.<br />

(4) Id. VII, p. 63.<br />

Id. VII, p. 491-492.<br />

(6) Louis JAJrnY, llisoire <strong>de</strong> l'abbaye <strong>de</strong> la Cour-Dieu (Vyli i-<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>sus), P. 176-177.


- 52 -<br />

à les différencier, mais, sans abor<strong>de</strong>r encore c<strong>et</strong>te question<br />

délicate, il importe <strong>de</strong> noter que Fi d'Orliens comme Fe <strong>de</strong><br />

la forme mo<strong>de</strong>rne n'ont jamais eu dans notre mot qu'une<br />

valeur secondaire ce sont <strong>de</strong>ux voyelles atones dont la<br />

prononciation a pu <strong>de</strong>meurer longtemps indécise, à ce<br />

point que, <strong>de</strong> nos jours même, on le verra plus loin (1)<br />

pour nos vignerons ou laboureurs <strong>de</strong> l'Orléanais, le son <strong>de</strong><br />

c<strong>et</strong>te l<strong>et</strong>tre médiale n'est ni fixe ni uniforme. Mais coinment<br />

adm<strong>et</strong>tre une dissemblance <strong>de</strong> ce genre pour la prononciation<br />

<strong>de</strong> la tonique? Comment un même écrivain<br />

aurait-il, en un même mot, attribué à une même syllabe<br />

aussi importante, <strong>et</strong> cela à quelques lignes d'intervalle,<br />

<strong>de</strong>ux sons si profondément différents? Evi<strong>de</strong>mment un tel<br />

son ne peut ainsi varier au même moment en une même<br />

bouche que le mot s'écrive Orliens ou Orlians (<strong>de</strong>venu<br />

Orléans), la finale se prononce nécessairement <strong>de</strong> même,<br />

<strong>et</strong> c'est justement pour c<strong>et</strong>te raison que l'alternance <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

<strong>de</strong>ux figurations est possible ; or, si l'on ne sait pas exactement,<br />

apriori, comment se prononçait Orliens, on ne peut<br />

hésiter sur la juste prononciation d' Orlians (ou Orléans):<br />

du même coup nous apprenons comment doit se prononcer<br />

son équivalent.<br />

C<strong>et</strong>te prononciation une fois consacrée, il était impossible<br />

que l'écriture ne finît pas par s'y conformer exactement<br />

; avec le quinzième siècle, la figuration par an<br />

<strong>de</strong>vient en eff<strong>et</strong> plus fréquente, <strong>et</strong>, pour ainsi dire, seule<br />

usuelle rien n'est plus curieux, à c<strong>et</strong> égard, que la<br />

comparaison d'un certain nombre <strong>de</strong> pièces se succédant<br />

<strong>de</strong> la fin du quatorzième siècle à la fin du quinzième<br />

invariablement écrit par un e dans les documents <strong>de</strong> la<br />

première pério<strong>de</strong>, notre nom • a pris uniformément l'a<br />

mo<strong>de</strong>rne dans ceux <strong>de</strong> la secon<strong>de</strong> ; je citerai comme<br />

(1) Voir ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sous, p. 64.


- 53 -<br />

exemples une série <strong>de</strong> pièces <strong>de</strong> procédure déposées aux<br />

Archives <strong>de</strong> la Préfecture, à Orléans, <strong>et</strong> concernant<br />

l'ancien couvent <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>leine aux portes <strong>de</strong> la ville.<br />

On y voit mentionnés un certain nombre <strong>de</strong> prieurs <strong>et</strong> <strong>de</strong><br />

prieures ainsi désignés<br />

En 1368, Tiphaine do Lille « prieuse <strong>de</strong> l'ostel <strong>de</strong> la Mag<strong>de</strong>léns<br />

lei Orli<strong>et</strong>s » <strong>et</strong> frère .Johan Molin s prieur <strong>de</strong> l'ostel do la Mag<strong>de</strong>lene<br />

les Orlie,s »<br />

En 1374, Marguerite <strong>de</strong> Saint-Brisson « prieuse du prieuré <strong>de</strong> la<br />

Magclaleno les Orliens s <strong>et</strong> frère Adam <strong>de</strong> Meaux « prieur <strong>de</strong> l'hostel<br />

<strong>et</strong> prieuré <strong>de</strong> 1» Magdalene lez Orliens »<br />

En 1380 (vieux style) Marguerite <strong>de</strong> Saint-Brisson « prieuse du<br />

prieuré <strong>de</strong> la Magdalene les Orliens <strong>et</strong> frère Nicolle le Picart<br />

« prebstre prieur <strong>de</strong> lhostel (sic) <strong>et</strong> prieuré <strong>de</strong> la Magdalene les<br />

Orliens s<br />

puis<br />

En 145?, 1468, 1469, 14l, Jehanne do Parthenay, « prieuse du<br />

prieuré conventuel <strong>de</strong> la Magdalene lez Orléans » <strong>et</strong>, dans c<strong>et</strong>te <strong>de</strong>rnière<br />

année, frère Pierre Brazart, a prebstre prieur du prioré conventuel<br />

<strong>de</strong> la Magdalene les Orléans » (1).<br />

On le voit : dans la secon<strong>de</strong> moitié du quinzième siècle,<br />

Je changement d'écriture est accompli; non qu'il ait été<br />

aussi tardif : voici, en eff<strong>et</strong>, une nouvelle série <strong>de</strong> pièces,<br />

s'échelonnant du commencement au milieu du quinzième<br />

siècle, <strong>et</strong> qui prouvent que dès les premières années <strong>de</strong><br />

c<strong>et</strong>te pério<strong>de</strong> la nouvelle orthographe était déjà, pour ainsi<br />

dire, consacrée; je choisisces pièces parmi celles que<br />

M. Mantellier a extraites <strong>de</strong> nos différents dépôts d'archives<br />

(1) Archives du département du Loir<strong>et</strong>. Ces pièces sont classées<br />

dans un carton spécial au couvent <strong>de</strong> la Ma<strong>de</strong>leine (do l'ordre <strong>de</strong><br />

Fontovrault) ; elles doivent être prochainement publiées dans une<br />

monographie sur ce couvent par M. Ludovic <strong>de</strong> Vauzelles, conseiller<br />

i la Cour d'Orléans, auquel appartient aujourd'hui la Ma<strong>de</strong>leine; elles<br />

ont été déchiffrées <strong>et</strong> transcrite »vç'e 1' sr'oûurs <strong>de</strong> l'obligeant archiviste<br />

du départem'n. '.


-54—<br />

orléanaises <strong>et</strong> qu'il a publiées en son Histoire <strong>de</strong> la conmunauté<br />

d88 Marchands fréquentant la rivière <strong>de</strong><br />

Loire (1). Tandis que je rencontre <strong>de</strong>ux fois seulement la<br />

forme en e dans un document du 13 novembre 1438, où<br />

il est question <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux marchands Jehan Girard, dit Votloisel,<br />

<strong>et</strong> Florent Rabillard, <strong>de</strong>meurant l'un <strong>et</strong> l'autre c à<br />

Oi'liens (2), je vois partout ailleurs Orléans, notamment<br />

dans les pièces suivantes dont j'indique la date <strong>et</strong> Je lieu<br />

<strong>de</strong> dépôt:<br />

1412 (21 mars) Archives <strong>de</strong> la Ville (3);<br />

1427 (2 janvier) Id. (4);<br />

1428 (22 avril) Id. (5);<br />

1435 (24décembre) Archives <strong>de</strong> l'Hôtel-Dieu d'Orléans (6);<br />

1436 (14 mai) Id. (7);<br />

1438 (10 décembre) Id. (8);<br />

1439 (novembre) Archives <strong>de</strong> la Ville (9);<br />

1445 (5 janvier) Id. (10);<br />

1445-1446 Id. (11);<br />

1446 (4 octobre) Id. (12);<br />

C'est également la forme en a qui domine dans les documents<br />

recueillis par M. Quicherat, à la suite du Procès <strong>de</strong><br />

(1) Voir ci-dossus, P. 19.<br />

(2) MANTELLIER: Histoire <strong>de</strong> la communauté <strong><strong>de</strong>s</strong> marchands, t. III,<br />

p. 65<strong>et</strong>66.<br />

(31 Id. ibid., p. M.<br />

(4) Id. ibid., p. 261.<br />

(5) Id. ibid., P. M.<br />

(6) Id. ibid., p. 145, 146, 147, 148..<br />

(7) Id. ibid., P. 152, 153, 155.<br />

(8) Id. ibid., P. 77.<br />

(9) Id. ibid., p. 7ot8.<br />

(10) Id. ibid., p. 12.<br />

(11) Id. ibid., p. 176.<br />

(12) Id. ibid., p. 177.


- 55 -<br />

condamnation <strong>et</strong> <strong>de</strong> réhabilitation <strong>de</strong> Jeanè d'ÂrIJ (1),<br />

particulièrement dans les pièces suivantes<br />

Témoignage (lu hérault Berri (2);<br />

Témoignage <strong>de</strong> Jean Chantier (3);<br />

Journal du siège <strong>et</strong> du voyage <strong>de</strong> Reims 4');<br />

Chronique <strong>de</strong> Lorraine (5);<br />

Fragment <strong>de</strong> Christine <strong>de</strong> Pisan (fi);<br />

Poime <strong>de</strong> Martial d'Auvergne (7);<br />

L<strong>et</strong>tre <strong>de</strong> Charles VII aux habitants <strong>de</strong> Narbonne<br />

(10 mai 1429) (8);<br />

L<strong>et</strong>tre <strong>de</strong> trois gentilshommes angevins à la femme <strong>et</strong> à<br />

la belle-mère <strong>de</strong> Charles VII (9);<br />

Acte (le donation par le duc d'Orléans (31 juill<strong>et</strong><br />

1450) (10).<br />

La forme en e ne se rencontre que dans le témoignage<br />

<strong>de</strong> Perceval <strong>de</strong> Cagny, du pays <strong>de</strong> Beauvoisin, où la<br />

ville est appelée Orleens (il); dans une chronique norman<strong>de</strong><br />

anonyme où reparaît le traditionnel Oïliens (12),<br />

enfin dans le Journal d'Enguerrand <strong>de</strong> Monstrel<strong>et</strong> (13).<br />

Voilà certes plus <strong>de</strong> témoignages qu'il n'en faut il ne<br />

me paraît guère contestable que la finale du mot Orlien,,<br />

(1) 5 vol. in-80, 1841-49, dans la collection <strong><strong>de</strong>s</strong> publicationi <strong>de</strong> la<br />

Société <strong>de</strong> l'Histoire <strong>de</strong> Franco.<br />

(2) QLCHERAT, t. IV, p. 40.<br />

3) Id. t. IV, p. 51.<br />

(4) Id. t. IV, p. 94.<br />

(5) 1(1. t. IV, p. 329.<br />

(6) Id. t. V, P 3.<br />

(7) Id. t. V, p. 51.<br />

(8) Id. t. V, P. 100.<br />

(9) Id. t. V, P. 12'7<strong>et</strong>suiv.<br />

(10) Id. t. V, p. 214.<br />

(11) Id. t. IV, p. 4-5.<br />

(12) Id. t. IV,<br />

(13) Id. t '. . p


- 56 -<br />

après avoir pris dès le xm siècle le son an, l'avoir affermi<br />

<strong>et</strong> vulgarisé dans le XIVe, le fit enfin prédominer, à<br />

l'exclusion <strong>de</strong> tout autre, dès la fin <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te pério<strong>de</strong>; quant<br />

à l'écriture, naturellement conforme, dans le principe, à la<br />

prononciation originaire du mot, elle en partage toutes les<br />

vicissitu<strong><strong>de</strong>s</strong>; incertaine au XIIIe siècle <strong>et</strong> pendant la durée<br />

du xIv, elle s'assouplit <strong>de</strong> plus en plus au son nouveau<br />

qu'elle représente, <strong>et</strong> vers la fin du xlve siècle, c'est<br />

par la syllabe an que ce nouveau son est presque habituellement<br />

figuré.<br />

C<strong>et</strong>te discussion serait incomplète, si je ne disais quelques<br />

<strong>mots</strong> <strong>de</strong> certains documents où le nom d'Orléans apparaît<br />

à l'occasion du siège <strong>de</strong> 1429 <strong>et</strong> qui sembleraient<br />

<strong>de</strong>voir infirmer ma conclusion. Dans son important mémoire<br />

sur le Compte <strong><strong>de</strong>s</strong> dépenses <strong>de</strong> Charles VII (1),<br />

M. Loiseleur a publié une pièce très-précieuse pour l'intelligence<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> événements militaires <strong>et</strong> du système financier<br />

<strong>de</strong> c<strong>et</strong>te époque, je veux parler du compte d'Hémon Raguier,<br />

trésorier <strong><strong>de</strong>s</strong> guerres sous Charles VII; c<strong>et</strong>te pièce,<br />

qui n'était jusqu'alors qu'imparfaitement connue, a été<br />

fidèlement transcrite d'après une copie déposée â la <strong>Bibliothèque</strong><br />

nationale (2); elle ne saurait avoir philologiquement<br />

une gran<strong>de</strong> valeur, car elle est <strong>de</strong> trois siècles au<br />

moins postérieure au siège (3); il se pourrait toutefois que<br />

le manuscrit reproduit par M. Loiseleur fût lui-même<br />

(1) Compte <strong><strong>de</strong>s</strong> dépenses faites par Charles VII, pour secourir<br />

Orléans pendant le siège <strong>de</strong> 1428, précédé d'Etu<strong><strong>de</strong>s</strong> sur l'administration<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> finances, le recrutement <strong>et</strong> le pied <strong>de</strong> sol<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> troupes à<br />

c<strong>et</strong>te époque, par M. Jules Loiseleur, bibliothécaire <strong>de</strong> la ville d'Orléans,<br />

hi-811. Orléans, 1808.<br />

(2) No '788 du supplément français, voir Compte <strong><strong>de</strong>s</strong> dépenses,<br />

(3) M. Loiseleur déclare, en eff<strong>et</strong>, que « l'écriture » du manuscrit<br />

<strong>de</strong> Paris a paraît être <strong>de</strong> la fia du xvme siècle. » Compte <strong><strong>de</strong>s</strong> cUpenes,<br />

P. 77.


- 5'7 -<br />

une copie exacte du compte original, <strong>et</strong>, dès lors, je<br />

crois <strong>de</strong>voir en parler brièvement. En eff<strong>et</strong>, tandis que<br />

Oïléans est <strong>de</strong>venu dans les documents du XV siècle la<br />

forme, pour ainsi dire, usuelle, c'est Orliens au contraire<br />

qu'on voit le plus souvent figurer dans le Compte (le Raguier;<br />

Orléans n'y apparaît guère qu'une fois sur six,<br />

comme on peut le voir par le tableau suivant (1)<br />

Chap. I (p. 164) neuf fois Orliens, <strong>de</strong>ux fois Orléans;<br />

II (p. 166) <strong>de</strong>ux fois Orléans:<br />

III (p. 167) trois fois Orliens;<br />

IV (p. 168) une fois Orliens;<br />

V (p. 169) cinq fois Orliens;<br />

VI (p. 170) sept fois Orliens;<br />

VII (p. 171) une fois Orléans;<br />

VIII (p. 172) une fois O,'liens;<br />

IX (p. 173) une fois Orliens;<br />

X (p. 173) une fois Qr1iens • <strong>de</strong>ux fois Orléans;<br />

XI (p' 174) cinq fois O/liens, une fois Oi'léans;<br />

XII (p. 176) cinq fois 0)-liens, une fois Orléans;<br />

XIII (p. 178) <strong>de</strong>ux fois Oï1ien , une fois Optéan.s;<br />

XIV (p. 179) trois fois Oïliens;<br />

XV (p. 180) <strong>de</strong>ux fois Oïliens, une fois O'léans.<br />

Il serait inutile <strong>de</strong> prolonger c<strong>et</strong>te comparaison : le<br />

Compte, tel que l'a publié M. Loiseleur, comprend trent<strong>et</strong>rois<br />

chapitres où se r<strong>et</strong>rouve partout, en une proportion<br />

semblable, le mélange <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>ux formes.<br />

Ce n'est pas tout: en <strong>de</strong>hors <strong><strong>de</strong>s</strong> textes français, quelques<br />

documents étrangers nous montrent la forme en<br />

maintenue dans diverses langues où elle correspond néces-<br />

(1) Le manuscrit original n'est pas divisé par chapitres; M. Loiseleur<br />

prévient le lecteur (p. 162, note) qu'il a introduit c<strong>et</strong>te division<br />

pour plus <strong>de</strong> clarté <strong>et</strong> <strong>de</strong> commodité.


sairement au son e; je veux parler <strong>de</strong> certaines pièces recueillies<br />

par M. Quicherat, savoir<br />

10 un document provençal, rédigé par le greffier <strong>de</strong><br />

l'hôtel-<strong>de</strong>-ville d'Albi, <strong>et</strong> dans lequel il est question <strong>de</strong> la<br />

' Viala d'Oïlhenx <strong>et</strong> <strong>de</strong> Io bastar d'Oulhenx (1);<br />

20 un fragment <strong>de</strong> la Chronique ita1Ieniw <strong>de</strong> G alriiori<br />

I3erni où Orléans est appelé Oi'liena (2,<br />

3° une l<strong>et</strong>tre écrite par les agents lnii ifle ''ii [un<br />

prince d'Allemagne <strong>et</strong> dans laquelle on lit . Olyent.z rl,<br />

« vor Oelien » <strong>et</strong> « <strong>de</strong>r baslard von Orlyens D (3).<br />

Il est vrai que, par compensation, d'autres documenn<br />

étrangers nous offrent la forme an, par exemple<br />

10 une relation (lu siège, en allemand, due à Eberhard <strong>de</strong><br />

\Vin<strong>de</strong>cken ; notre ville y est appelée « <strong>de</strong>, s/ed/ O-<br />

leans (4) »<br />

20 une l<strong>et</strong>tre du duc <strong>de</strong> Botiiford, ôciite en anglais, e<br />

qui contient également la forme Orleans (n.<br />

Sur la foi <strong>de</strong> tous ces textes, faut-il donc adm<strong>et</strong>tre que la<br />

prononciation en (in) se serait maintenue à côté <strong>de</strong> la fou<br />

en a? Devant le témoignage décisif <strong><strong>de</strong>s</strong> documents fi'ançai.<br />

c<strong>et</strong>te conclusion n'est pas possible. Le Compte <strong>de</strong> Ragui<br />

ne prouve pas d'ailleurs que le mot Oi'licns ne se soit pu<br />

prononcé comme Oï'lians; loin <strong>de</strong> là, puisqu'il réunit palfois<br />

les <strong>de</strong>ux formes en un même chapitre, à quelques ligne,<br />

d'intervalle, nous pouvons affirmer par cela même que<br />

San i[e la finale ne liffie pui le lune t l'uiu'e, ce qui<br />

(1) QUuciiEieT : Poc d e jad,,ei,a, L. l\ p. OO-Ùj<br />

L'h d'Orlhenx correspond, suivent l'habitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> l'écriture provenç1.<br />

après une liqui<strong>de</strong>, à un , cf, fi?h;l prf,iionc fï l"ol: si/Lor prcn:n<br />

senior, <strong>et</strong>c.<br />

(2) Id., t. IV, p. 19.<br />

(3) Id., t. V, p. 3fl.<br />

(4) QIICuiERAT. t. T\. j. 1-i9.<br />

Ij . . . .


- 59 -<br />

nous ramène à prononcer en comme an; il reste seulement<br />

à noter que c<strong>et</strong>te pièce, en dépit <strong>de</strong> l'usage le plus coininun<br />

au XVe siècle, conserve la prédominance à l'orthographe<br />

en. Or, c<strong>et</strong>te fidélité à une orthographe alors<br />

vieillie n'a rien qui doive surprendre; elle peut dépendre<br />

uniquement <strong><strong>de</strong>s</strong> habitu<strong><strong>de</strong>s</strong> personnelles du copiste, surtout<br />

si c'est un légiste accoutumé par la pratique professionnelle<br />

au maintien <strong><strong>de</strong>s</strong> termes traditionnels. Bien plus grave<br />

assurément serait le témoignage <strong><strong>de</strong>s</strong> documents étrangers,<br />

oi en se prononce certainement avec le son <strong>de</strong> l'e; mais il<br />

ne leur faut attribuer, si je ne me trompe, qu'une valeur<br />

tns-secondaire; entre <strong><strong>de</strong>s</strong> textes provençaux, italiens ou<br />

aUemands <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> textes français, il ne saurait y avoir d'hésitation<br />

possible, <strong>et</strong> personne ne soutiendra que les seconds<br />

nous renseignent moins sûrement que les premiers<br />

1U' l'orthographe <strong>et</strong> la juste prononciation d'un mot <strong>de</strong><br />

notre langue. Rien ne prouve d'ailleurs que les formes en<br />

e, provençale, italienne <strong>et</strong> alleman<strong>de</strong>, n'aient pas été transcrites,<br />

sans que la prononciation fût en cause, (le documents<br />

français qui avaient conservé c<strong>et</strong>te l<strong>et</strong>tre, <strong>et</strong> l'on ne<br />

saurait en outre ne pas tenir grand compte du texte allemand<br />

qui mentionne la forme en a, surtout du texte anglais<br />

<strong>de</strong> B<strong>et</strong>hford, témoignage fort important, puisque le duc<br />

avait pris une part considérable aux événements du siège<br />

<strong>et</strong>, par suite, avait dû reproduire le nom <strong>de</strong> notre ville tel<br />

qu'il avait pu l'entendre prononc2r sous les murs mêmes<br />

d'Orléans.<br />

Mais le changement d'e en « n'est pas le seul que notre<br />

mot ait subi du xv' au xvi' siècle; comme on la vu par<br />

les exemples cités, l'i médial est <strong>de</strong>venu e; Oïliens est<br />

maintenant Orleen.s ou Orléans. Qu'est-ce donc que c<strong>et</strong>te<br />

transformation nouvelle? Ici encore, je touche à une question<br />

délicate; c'est d'un besoin d'équilibre que provient ce<br />

changement il est <strong>de</strong> règle, en eff<strong>et</strong>, que l'i latin se


change en é français <strong>de</strong>vant an (giganlen.. - gé-ant'; or,<br />

dans les <strong>mots</strong> français écrits par ien <strong>et</strong> où c<strong>et</strong>te syllabe a<br />

commencé par avoir le son é-n', tant que ce son s'est maintenu,<br />

li précé<strong>de</strong>nt s'est également conservé; le jour où é-o.<br />

est <strong>de</strong>venu soit an, soit en (prononcé afl), par compensation<br />

l'i s'est changé en e. Comme exemples <strong>de</strong> e<strong>et</strong>i. i1e,<br />

je citerai<br />

ni-é-n't <strong>de</strong>venu ne-ent (en=- an) 'iié-eoi<br />

ci-é-n's » ce-ens ( » ) cé-ans (hiccehic/o1"s;<br />

li-é-n's ) le-ens ( » ) lé-ans (illic ints) 1<br />

On peut y joindre les trois <strong>mots</strong> suivants, originaires d'un<br />

même radical, <strong>et</strong> dont la forme française en j ne s'est pas,<br />

jusqu'à présent, r<strong>et</strong>rouvée, mais dont la s yllabe. en, par<br />

contre, a le son an dans tous les exemples connus<br />

pene-ent (en = an) pené-ant (penitentem);<br />

pene-ence ( ' ) pené-ance (penitentia);<br />

pene-encier ( ) pené-ancier (penitenhiarius) (2'.<br />

La transformation d'O,'liens en Orléans est une application<br />

<strong>de</strong> ce principe : tant que la <strong>de</strong>rnière syllabe conserva<br />

le son <strong>de</strong> Fe, Fi continua <strong>de</strong> se maintenir; dès qu'elle<br />

eut pris le son <strong>de</strong> l'a, Fi subit la loi commune, <strong>et</strong> d'Orhiens<br />

(Otitins) le mot <strong>de</strong>venant Orhiens (Orlians) ou Oîhians<br />

se changea régulièrement en Orléans. A la vérité, ce ne<br />

fut pas non plus l'oeuvre d'un jour; dans c<strong>et</strong>te phase nouvelle<br />

comme dans les précé<strong>de</strong>ntes, la vieille forme ne céda<br />

point sans lutte, <strong>et</strong> bien que nous ayons vu le changement<br />

d'en en an se produire dès le xiii siècle, cest dans le courant<br />

du XIVe seulement que les textes nous montrent l'e<br />

se substituant à fi. Je n'ai pas à revenir sur les exemples<br />

(1) Sur cos diffirents <strong>mots</strong> Voir J.ITTRji, Dictionnaire, aux <strong>mots</strong><br />

néant, céans, léan3.<br />

(2) LITTR, Dictionnaire, aux <strong>mots</strong> pn itt' nt, p ieeict'. p.nitentier,


61 -<br />

cités en grand iimibt <strong>et</strong> (lui attestent la prédominance,<br />

chaque jour plus marquée au XIV e siècle, <strong>et</strong> surtout au<br />

xv', <strong>de</strong> l'orthographe eans (Orléans). Je n'ajouterai que<br />

<strong>de</strong>ui observations la première, c'est que Fi lui-même,<br />

tout en essayant <strong>de</strong> se maintenir contre i .e semble ne pas<br />

éne <strong>de</strong>meuré tout-à-fait ce qu'il avait été jusqu'alors. Attaché,<br />

comme on l'a vu, à la <strong>de</strong>rnière syllabe, il faisait corps<br />

mec elle, <strong>et</strong> le mot entier était en réalité dissyllabique;<br />

il n'en est plus <strong>de</strong> même, peut-on croire, au Xye siècle,<br />

<strong>et</strong> si la voyelle j ne s'est pas encore partout changée en e,<br />

partout du moins il semble qu'elle se soit détachée <strong>de</strong> la<br />

<strong>de</strong>rnière syllabe; c'est du moins ce que parait indiquer un<br />

passage <strong>de</strong> Martin le Franc (1440), où le nom d'Orléans<br />

compte comme trissyllabique<br />

De la Pucelle dire veul<br />

Laquelle Orlyens <strong>de</strong>livra (Champion <strong><strong>de</strong>s</strong> Dames) (1).<br />

On remarquera l'y, jusqu'à présent inconnu dans l'écriture<br />

<strong>de</strong> notre mot : peut-être a-t-il pour obj<strong>et</strong> <strong>de</strong> figurer<br />

plus n<strong>et</strong>tement la prononciation distincte <strong>de</strong> l'i, à moins<br />

que ce ne soit une variation d'écriture sans importance <strong>et</strong><br />

dont je r<strong>et</strong>rouve d'autres exemples, avec les variantes<br />

Or1yas (2), O,'lyentz (3) <strong>et</strong> Olyen (4) dans divers documents<br />

français, mais <strong>de</strong> provenance anglaise, <strong>et</strong> dans le<br />

texte allemand anonyme dont j'ai déjà parlé.<br />

La secon<strong>de</strong> observation, c'est qu'à défaut d'autre preuve<br />

la présence <strong>de</strong> l'e substitué à l'i suffirait à nous indiquer<br />

la véritable prononciation <strong>de</strong> la finale es pour en fixer<br />

le juste son, il nous a fallu recourir à <strong><strong>de</strong>s</strong> comparaisons <strong>de</strong><br />

textes <strong>et</strong> <strong>de</strong> dates généralement très-délicates; ce travail<br />

n'est pas nécessaire, lorsque la syllabe en question se<br />

(1) Cité dans Quxcaza.&T, Procès <strong>de</strong> cor4dam3'ation, t. V, P. 44.<br />

(2) QUICHERAT, id. t. IV, p. 40 <strong>et</strong> 424.<br />

(3) QUICHERAT,id. t. V, p. 347.<br />

(4) QUICuEBAT, id. ibid.


- 62 -<br />

trouve précédée d'un e : la substitution <strong>de</strong> l'e à Fi ayant<br />

eu lieu par suite d'un besoin d'équilibre, là où elle est<br />

accomplie, nous sommes assurés que la finale ens se prononçait<br />

ans. Au reste, les exemples <strong>de</strong> ce mo<strong>de</strong> d'écriture,<br />

sans être fort rares, ne sont pas très-communs on peut en<br />

voir quelques-uns dans la Chronique <strong>de</strong> Duguee1in:<br />

Sachiez que d'Orlens y fa li ducs membrus (1).<br />

dans le Témoignage <strong>de</strong> Perceval <strong>de</strong> Cagnv-. Les<br />

Englois <strong><strong>de</strong>s</strong> bastilles <strong>de</strong>vant Oïléens, <strong>et</strong>c... » (2).<br />

Pour achever l'étu<strong>de</strong> d3 notre mot tel qu'il apparaît jusqu'au<br />

xvi0 siècle, il resterait à déterminer la valeur <strong>de</strong> l's<br />

finale s'il fallait adm<strong>et</strong>tre comme répondant à l'exacte<br />

prononciation du temps les formes étrangères citées plus<br />

haut (3), l's se serait encore prononcée distincte au<br />

xv 0 siècle; mais, l'allemand aussi bien que les langues du<br />

midi attribuant d'ordinaire aux consonnes finales leur<br />

valeur réelle , l's <strong>de</strong> notre mot, même mu<strong>et</strong>te, <strong>de</strong>vait<br />

nécessairement conserver, en provençal, en italien <strong>et</strong> en<br />

allemand, sa lénitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> son; si l'on suppose d'ailleurs que<br />

ces formes peuvent avoir été calquées sur la nôtre, quelle<br />

qu'en fût la prononciation, on reconnaîtra qu'elles ne<br />

pouvaient l'être sans conserver l's ou une combinaison <strong>de</strong><br />

l<strong>et</strong>tres équivalente à l's; <strong>de</strong> là le provençal Orl/ienx,<br />

l'italien Oï'liensa, l'allemand Oi'lientz. Quant à la forme<br />

française, l's finale s'étant assourdie, même avant le<br />

xv 0 siècle, dans tous les <strong>mots</strong> analogues, rien ne nous force<br />

<strong>de</strong> supposer qu'Oi'liens ait fait exception à la règle commune,<br />

<strong>et</strong> que l's ne s'y soit pas éteinte dés le xuIe ou le<br />

XIV e siècle. D'un passage <strong>de</strong> Benoit, cité plus haut (4), ou<br />

(1) Publiée par M. Chai'rière dans les Documents inédits pour servir<br />

à l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong> France;2 vol. in-4 0, t. II, p. 148, y . 17644.<br />

(2) QUICHERAT, Procès, <strong>et</strong>c. t. IV, p. 4.<br />

(3) P. 58.<br />

(4) P. 84.


- 63 -<br />

pourrait même induire que c<strong>et</strong>te consonne était assourdie<br />

(t ts le xn° siècle, puisque notre mot s'y trouve écrit Orlien;<br />

mais l'isolement <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te forme laisse supposer quelque oubli<br />

du copiste ou une altération du manuscrit.<br />

Usuel encore à la fin du xiv" siècle, Orliens s'est effacé<br />

peu à peu, dès les premières années du xv', <strong>de</strong>vant<br />

O,'léans; on l'a vu, dans le XVe, essayer encore <strong>de</strong> se<br />

maintenir, mais vainement, <strong>et</strong>, dès la secon<strong>de</strong> moitié <strong>de</strong> ce<br />

sitcle, c'est à peine si l'on en r<strong>et</strong>rouve <strong>de</strong> loin en loin quelque<br />

exemple : à partir <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te époque, c'est Orléans qui<br />

(tcidément prévaut, <strong>et</strong> notre ville n'est plus désignée dans<br />

les textes que par le nom qu'elle porte encore aujourd'hui.<br />

Je ne puis songer ii en accumuler les preuves: il suffira <strong>de</strong><br />

se reporter à divers textes connus <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te époque; je<br />

citerai particulièrement les publications <strong>de</strong> M. Vall<strong>et</strong> <strong>de</strong><br />

Viriville (Chronique <strong>de</strong> Charles VII, Chronique <strong>de</strong> la<br />

Pucelle, Histoire <strong>de</strong> Charles V11), surtout une curieuse<br />

Chronique du siège d'Orléans, publiée dans la<br />

<strong>Bibliothèque</strong> <strong>de</strong> i'Ecole <strong><strong>de</strong>s</strong> Chartes (1), <strong>et</strong> empruntée à<br />

un manuscrit dont l'écriture, au témoignage <strong>de</strong> l'éditeur,<br />

est <strong>de</strong> la fin du quinzième siècle (); enfin le Mystère du<br />

siège d'Orléans, publié par M. <strong>de</strong> Certain dans les Documents<br />

inédits (3), <strong>et</strong> où le nom d'Orléans reparaît à chaque<br />

page.<br />

De la flui du XV0 siècle à nos jours nous n'avons plus à<br />

noter <strong>de</strong> variations nouvelles; toutefois, il n'est pas sans<br />

intérêt <strong>de</strong> le faire remarquer : aujourd'hui même la prononciation<br />

<strong>de</strong> notre mot n'est pas uniforme, <strong>et</strong>, tandis qu'à<br />

Orléans on le prononce invariablement comme il est écrit,<br />

(1) 2e série, t. III, P . 500 <strong>et</strong> suiv.<br />

(2) Ibid. p.500.<br />

(3) Le ny.stre du siège d'Orléans. (Collection <strong><strong>de</strong>s</strong> doewneuts inédits<br />

pour servir à l'<strong>histoire</strong> <strong>de</strong>France, 1 vol. in-40.)


- 64<br />

il suffit <strong>de</strong> s'avancer jusqu'à l'extrèmitt <strong><strong>de</strong>s</strong> faubourgs pour<br />

recueillir plus d'une trace, vivante encore, <strong>de</strong> l'ancienne<br />

dénomination. Dans la diiecion <strong>de</strong>laBeauce, par exemples,<br />

<strong>et</strong> dès le village <strong>de</strong> Saint-Jean-<strong>de</strong>-la-Ruelle ou celui <strong>de</strong><br />

Ay<strong><strong>de</strong>s</strong>, plus d'un vigneron, fidèle aux traditions d'un autr<br />

âge, ne parle <strong>de</strong> la ville qu'en l'appelant Olians; pour<br />

d'autres, comme si la forme mo<strong>de</strong>rne s'était combinée avec<br />

celle du moyen âge, c'est Orléians: il semble qu'en s'effoi'-<br />

çant <strong>de</strong> s'habituer à la prononciation nouvelle, on n'ait pu<br />

y réussir tout-à-fait, qu'obstinément li se soit maintenu, <strong>et</strong><br />

que <strong>de</strong> ces <strong>de</strong>ux tendances contraires soit née, par une<br />

sorte <strong>de</strong> compromis, une forme mixte où apparaissent<br />

soudés l'un à l'autre l'i du moyen âge <strong>et</strong> Fe mo<strong>de</strong>rne. Si<br />

l'on s'éloigne au contraire vers la Sologne, c'est également<br />

Orlians, comme le remarque avec raison M. le comte<br />

Jaubert (1), ou plutôt. Ôrlians, les populations <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te<br />

région ayant l'habitu<strong>de</strong> d'épaissir <strong>et</strong> d'allonger le son<br />

<strong>de</strong> certaines voyelles, particulièrement <strong>de</strong> l'o (poume<br />

pour pomme) <strong>et</strong> <strong>de</strong> l'a (voiidye pour voyage).<br />

Tel est donc le terme actuel <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te longue évolution,<br />

telles en sont les phases. Afin <strong>de</strong> rendre plus sensible la<br />

filiation logique <strong><strong>de</strong>s</strong> formes que je viens d'étudier, <strong>et</strong> pour<br />

ne pas en interrompre la succession par <strong><strong>de</strong>s</strong> observations<br />

(le détail, j'ai cru <strong>de</strong>voir négliger provisoirement <strong>de</strong>ux<br />

variantes très-curieuses, mais qui ne marquent ni l'une ni<br />

l'autre une étape intermédiaire dans la série <strong><strong>de</strong>s</strong> transformations<br />

normales; toutes <strong>de</strong>ux sont du XnIe siècle, <strong>et</strong> se<br />

rattachent au type Oi'iiens ce sont les formes 011iens <strong>et</strong><br />

Ourliens<br />

1" 011iens se rencontre dans un p<strong>et</strong>it nombre <strong>de</strong> textes,<br />

(1) Glossaire du centre <strong>de</strong> la France, 20 édit. 1 vol. in-4°, Parie,<br />

1864, VG Orlian.


- Ut) -<br />

parmi lesquels je citerai ce passage <strong>de</strong> la Bataille <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Sept A1'is<br />

Le primat d'011icns <strong>et</strong> Ovi<strong>de</strong><br />

Ramenaient en 1cm' aï<strong>de</strong> (La bataille <strong><strong>de</strong>s</strong> Sept Arts) (1).<br />

C<strong>et</strong>te forme n'est autre qu'Oriiens modifié par l'assimilation,<br />

fréquente, dans le vieux français, <strong>de</strong> r à 1; ainsi se<br />

sont transformés, par exemple:<br />

Charles en Chailes (2);<br />

Chariemaigne Chailemainne (3);<br />

parler » palier (4);<br />

esperlcnc espellene;<br />

merle » nielle;<br />

marie » malle ('marnula, auj. marne);<br />

perle » pelle.<br />

Chambellan, qui s'est conservé dans la langue mo<strong>de</strong>rne,<br />

est également une forme avec assimilation pour chamberian,<br />

lui-même pour cham brelan. - cameruianis.<br />

A ces exemples on peut ajouter quelques <strong>mots</strong> dont l'r<br />

représente une s antérieure<br />

misculare - mesler, mener, d'où nieller;<br />

niasculus -, masle, marie, » malle;<br />

rassail<strong>et</strong>tus - vasi<strong>et</strong>, vanl<strong>et</strong>, vail<strong>et</strong> (5).<br />

Nous r<strong>et</strong>rouverons un autre exemple d'un changement<br />

(1) Ce fabliau, composé par Ilenri d'ANDELI. a été publié par M. Jubinai<br />

dans les Œuvres <strong>de</strong> Rutebeuf (t. Il, p. 415 ; l'édition <strong>de</strong> M. Jubinai<br />

porte Orliens; M. Léopold Delisle, qui cite cc vers dans les Ecoles<br />

d'Orléans (p. 9), écrit 011iens.<br />

(2) Gaydon, édit. Guessard <strong>et</strong> Siinéon Luce, préface, p. xxij. <strong>et</strong><br />

zxiii..<br />

(3) Id. ibid., P. xxij.<br />

4) I'our ce mot <strong>et</strong> les suivants, voir LITTR, Dictiorne ire.<br />

() Pour ces <strong>mots</strong>, voir LJTTR , Dictionnaire.<br />

5


analogue dans l'étu<strong>de</strong> complémentaire que je ferai tin mot<br />

UU) 'e lianensis.<br />

2° Quant à Ourliens, dont je ne connais que l'exemple<br />

suivant « à Bilait d 'Ourliens, por les gaiges <strong>de</strong> li <strong>et</strong><br />

III autres valez por le tens <strong><strong>de</strong>s</strong>us dit , dans lin Cwnpte,<br />

déjà cité , du charroi <strong><strong>de</strong>s</strong> eniins pour l'expédition<br />

d'Aragon en H85 (1) , c'est également un équivalent<br />

régulier d'Oi'liens il n'est pas rare <strong>de</strong> voir dans le vieux<br />

français le son au ou o remplacé par ou; exemples<br />

OU - au;<br />

aussi - aussi;<br />

ouser - oser (2).<br />

Aujourd'hui même, dans l'Orléanais, particulièrement<br />

en Beauce, ce changement <strong>de</strong> son est, pour ainsi dire<br />

habituel, <strong>et</strong> l'on prononce<br />

outre pour autre : « ben d'outres ;<br />

pouvre pauvre: pouvr' hommo, pour' femme»;<br />

couse » cause : à couse donc? »;<br />

foute » faute : « c'est ta /outc oussi, à toué o.<br />

Comme on le voit, ces <strong>de</strong>ux formes sont moins <strong><strong>de</strong>s</strong> types<br />

nouveaux que <strong><strong>de</strong>s</strong> variantes <strong>de</strong> types déjà connus; elles<br />

n'interviennent pas dans la série <strong><strong>de</strong>s</strong> transformations pour<br />

relier <strong>de</strong>ux termes dont elles seraient les intermédiaires,<br />

<strong>et</strong> qui ne sauraient s'expliquer autrement; elles n'en sont<br />

pas moins importantes, <strong>et</strong> bien que procédant <strong>de</strong> certains<br />

acci<strong>de</strong>nts <strong>de</strong> prononciation, méritent d'être signalées <strong>et</strong><br />

classées.<br />

Je crois avoir montré comment s'est formé le nom <strong>de</strong><br />

notre ville, <strong>et</strong> combien d'étapes il a franchies avant <strong>de</strong><br />

parvenir au terme actuel <strong>de</strong> son évolution : d'Aurelianis<br />

l) Historiens <strong>de</strong> Fmincc, t. XXII, p. 726 e; cf., ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus, p. 48.<br />

(2) Pour ces formes, voir LITTRÉ, Dictio-tt aire, <strong>et</strong> Bumwu y , Glossaire.


transformé d'abord en 4urelias, il est <strong>de</strong>venu successivement<br />

d'Au"eiians Àurlién's ou Oïlié-n's,<br />

Orliens (prononcé Oiiiins), avec les variantes 011iens <strong>et</strong><br />

Ourliens; d'Orlicns (prononcé Oi'liins) Orliens (prononcé<br />

Orlians), enfin (1' Orliens (prononcé Orlians) Oî'leens<br />

(prononcé Orléans) ou Orléans . Comme on le voit, toutes<br />

ces formes s'expliquent mutuellement, toutes s'enchaînent<br />

l'une à l'autre, la première amenant celle qui la suit aussi<br />

naturellement que c<strong>et</strong>te <strong>de</strong>rnière à son tour prépare celle<br />

qui doit suivre; assurément une évolution pareille ne<br />

s'accomplit ni en un jour ni en un siècle : à l'antique<br />

Aurelianis il n'a pas fallu moins <strong>de</strong> onze cents ans pour<br />

qu'il <strong>de</strong>vînt ce qu'il est <strong>de</strong>meuré <strong>de</strong>puis trois siècles<br />

d'autre part, les formes diverses qu'il a revêtues ne se sont<br />

pas succédé <strong>de</strong> telle sorte que l'une disparût lorsque l'autre<br />

commençait à poindre : Aurelianis ne cessa pas d'exister<br />

le jour où apparut Aurelian's, non plus qu'Aurelian's ne<br />

s'effaça soudainement <strong>de</strong>vant Orliens, ni celui-ci <strong>de</strong>vant<br />

O,lians ou Oi'lians <strong>de</strong>vant Oi'léans; évi<strong>de</strong>mment ce travail<br />

<strong>de</strong> transformation ne pouvait être que l'oeuvre <strong>de</strong> longs<br />

siècles ; mais, pour être lent, il n'en est pas moins réel,<br />

<strong>et</strong> si l'analyse en est parfois délicate, s'il y faut employer<br />

toutes les précautions d'une dissection patiente <strong>et</strong> minutieuse,<br />

les résultats qu'elle fournit n'en sont pour cela ni<br />

moins curieux, ni moins assurés.<br />

II.<br />

ETYMOLOGIE ET HISTOIRE DU MOT<br />

« ORLÉANAIS ».<br />

Ce travail serait incompl<strong>et</strong>, si je n'ajoutais quelques<br />

lignes sur le mot c Orléanais D, dont l'<strong>histoire</strong> est nécessairement<br />

unie à celle du nom même d'Orléans. Ce <strong>de</strong>rnier,


th -<br />

comme on l'a vu, se rattache au latin Au,'elian/s; (Jï'léanais,<br />

ce semble , <strong>de</strong>vrait se rattacher paralléleineni au<br />

dérivé d'Aureliani', Au,eiianensis. Il n'en est rien cependant<br />

Orléanais procè<strong>de</strong> directement d'O,'léans; il napparaît<br />

dans la langue qu'à partir du jour où notre ville<br />

prend le nom mo<strong>de</strong>rne d'Orléans, c'est-à-dire vers la fin<br />

du XVe siècle.<br />

Il fallait bien cependant que les habitants d'Orléans<br />

fussent désignés par un nom spécial or, <strong>de</strong> même<br />

qu'Au.relianis avait produit; Orliens, <strong>et</strong> par celui-ci la<br />

forme actuelle, il est naturel <strong>de</strong> supposer que son corrélatif<br />

Aurelianensis a im donner naissance au terme, maintenant<br />

disparu, dont le moyen âge s'est servi pour la<br />

désignation dont je parle : les textes confirment c<strong>et</strong>te<br />

supposition si l'on cherche, eu eff<strong>et</strong>, comment se disait<br />

Orléanais , « les Orléanais », pendant la pério<strong>de</strong> qui<br />

s'étend du xn' au xvisiècle, on voit tour à tour employés<br />

P certaines locutions, telles que<br />

(a) la ou le cité d'Orlien.s<br />

Et le cité d'Orliens fort se domurmilla (1)<br />

(b) la gent d'Orliens<br />

Et que la gent d'Orliens dont il y ot foison (2)<br />

(c) Cil d'Orliens:<br />

Cil dOrliens adonques veillièrcut (3);<br />

ou leu d'Orliens<br />

leu d'Orliens viennent .sor les <strong><strong>de</strong>s</strong>triers (4);<br />

(1) llugaes Cap<strong>et</strong>, édit. do M. le marquis <strong>de</strong> La Grange, p. 191.<br />

(2) M. p. 193.<br />

t3 ; Guillaume GUIART, La Branche <strong><strong>de</strong>s</strong> toyaus liagnayes, dans les<br />

1f istoriens <strong>de</strong> France, t. XXII, p. 2G5, J.<br />

(1) GAYDON, édit. Guessard <strong>et</strong> Siméon Luce, p. 110.


(d) « Les enfanz d'Orlienz » (1) ou « les en/inz<br />

(l'Orléanz (2) »;<br />

20 surtout un adjectif pris substantivement comme le<br />

latin Aurelianensis, <strong>et</strong> qu'on trouve d'ordinaire sous la<br />

forme Orienois, par exemple<br />

au XIIIe sièclè, dans le Roman <strong>de</strong> la Rose<br />

Après tous ceus se tint Franchise...<br />

Et si n'ot pas nés d'Orl&nois,<br />

.1 Ainçois l'avoit Jonc <strong>et</strong> traitis (3)<br />

au X1ye, dans La Branche <strong><strong>de</strong>s</strong> royaus lingnages, <strong>de</strong><br />

Guillaume Guiart:<br />

Devers la part au roi <strong>de</strong> France,<br />

Qui Dieu pour victoire avoir prie,<br />

Sont Bourgoignon <strong>et</strong> il (le Brie,<br />

Normanz, Berruiers, Orl&nois (4)<br />

au XVe, dans le Mystère (lu siège (l'Orléans, en un<br />

grand nombre <strong>de</strong> passages:<br />

Les Orlenois sont à l'csquart... (5);<br />

Je né pas autre inteucion<br />

Que aujourd'uy n'ayons victoire<br />

Et <strong>de</strong> mectre à <strong><strong>de</strong>s</strong>truction<br />

Les Orlenois, c'est chose voire (6).<br />

De même que le mot mo<strong>de</strong>rne Orléanais, Orlenois s'em-<br />

(1) Chronique norman<strong>de</strong> <strong>de</strong> Cochon, publiée (Jans la Chronique <strong>de</strong><br />

la Pucelle, par \ALLET DE VIRrVILLE, p. 404 <strong>et</strong> passim.<br />

(2) Id., ibid. p. 421 <strong>et</strong> passim.<br />

(3) Édit. Francisque Miche!, 2 vol. in-12; Paris, 1866; t. 1, p. :39,<br />

y . 1191.<br />

M. Fr. Michel joint à ces vers une note sur « les Camus (l'Orléans »<br />

<strong>et</strong> renvoie à un Catalogue <strong>de</strong> Proverbes publié par LE Gn.&Nn n'Aussy,<br />

dans son Ristoire <strong>de</strong> la vie privée <strong><strong>de</strong>s</strong> Français (édit. <strong>de</strong> 1815), t. III,<br />

p. 403-105.<br />

(4) historiens <strong>de</strong> i"rance, t. XXII, 184, e bis.<br />

(5) P. 48, y . 1277.<br />

(6) P. 217, y . 5563; cf. passim.


- -<br />

ployait d'ailleurs non-seulement comme nom <strong>de</strong> population,<br />

mais encore<br />

(a) comme adjectif proprement dit, par exemple dans ce<br />

passage <strong><strong>de</strong>s</strong> Cris <strong>de</strong> Paris, par Guillaume <strong>de</strong> Villeneuve,<br />

poite du xvi' siècle<br />

Ans <strong>et</strong> oingnons à longue alaine!<br />

Puis après cresson <strong>de</strong> fontaine,<br />

Vey-ci bon cresson orlenois! (1);<br />

(b) comme nom <strong>de</strong> pays, pour désigner la province quo<br />

plus tard on appela l'Orléanais, par exemple dans La<br />

Mort <strong>de</strong> Garin le Loherain<br />

Faites moi l<strong>et</strong>res <strong>et</strong> séelés escris;<br />

Les unes voisent t .Tcufroy l'angevin;<br />

L'autre è. Huon, le mien germain cosin<br />

En Orlenoiz envoie è. Hernéiz (2)<br />

dans Aineri <strong>de</strong> Narbonne :<br />

Cant vo venrés au païs d'Orlcnojs<br />

En dolce France, tout droit en Loonois (3);<br />

dans La branche <strong><strong>de</strong>s</strong> royaus lingnage:<br />

Quant en fait <strong>de</strong> guerre venoit<br />

Li dus qui Orlenois tonoit (4)<br />

<strong>de</strong> même en un grand nombre d'Ordonnances du XIVC <strong>et</strong><br />

du XVe siècles, dans une Ordonnance (le Philippe VI<br />

(29 mai 134e) en O,'ienois (5); dans une Ordonnance<br />

<strong>de</strong> Charles V (juill<strong>et</strong> <strong>et</strong> septembre 1376) « Et nous plaist<br />

que, quant à présent, soit un maistre (<strong><strong>de</strong>s</strong> forêts) ou païs<br />

d'Orlenois D (6).<br />

(1) Vers cités par M. LIT'rnÉ, Dictionnaire, y' alénois.<br />

(2) Édit. Ed. du Méril, p. 103.<br />

(3) Histoire littéraire <strong>de</strong> la France, t. XXII, p. 46E, d'après 1<br />

ms. ?535 (fol, 44, y0), <strong>de</strong> la <strong>Bibliothèque</strong> nationale.<br />

(4) Historiens <strong>de</strong> France, t. XXII, p. 263, y.<br />

(5) Ordonnances, t. Il, p. 245.<br />

(6) Ordonnances, t. VI, p. 226.


11<br />

- 71 -<br />

Je signale pour mémoire seulement un ternie que je<br />

rencontre dans un texte latin <strong>et</strong> qu'il ne faut pas prendre<br />

pour un <strong><strong>de</strong>s</strong> noms donnés aux Orléanais; je veux parler du<br />

mot Aurelanista, dont le correspondant français, Orlanisie,<br />

a fait <strong>de</strong>puis, en une acception bien différente, une<br />

fortune singulièrement brillante. Au douzième siècle, Auelianista<br />

signifie partisan <strong><strong>de</strong>s</strong> maîtres d'Orléans », a <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

doctrines professées dans les écoles d'Orléans », comme on<br />

a dit plus tard Janséniste, Moliniste, Spinoziste, Atomiste,<br />

<strong>et</strong>c. Les maîtres d'Orléans avaient alors une gran<strong>de</strong><br />

réputation (1), mais leurs doctrines n'étaient pas, à ce qu'il<br />

paraît, goûtées <strong>de</strong> tout le mon<strong>de</strong>; car c'est contre eux <strong>et</strong><br />

leurs a<strong>de</strong>ptes qu'un écrivain célèbre (le ce temps, Alexandre<br />

<strong>de</strong> Villedieu, lança c<strong>et</strong>te véhémente philippique dont j'emprunte<br />

la traduction à M. Léopold Delisle (2) Orléans<br />

• nous apprend à sacrifier aux dieux;. elle énumère les<br />

• fêtes (le Faune, <strong>de</strong> Jupiter <strong>et</strong> <strong>de</strong> Bacchus. C'est une<br />

• chaire <strong>de</strong> pestilence, comme nous l'atteste David ; <strong>et</strong><br />

un peu plus loin : c l'Orléaniste se verra fermer la route<br />

« du Paradis s'il ne change pas <strong>de</strong> langage.<br />

Aurelianiste via non patot ad Paradisum,<br />

Ni prius os mutot.<br />

Je reviens à Orlenois (ou Orlenoiz, comme Orliens <strong>et</strong><br />

Orlienz) qu'est-ce donc que ce terme nouveau? Bien<br />

(1) Léopold DELISLE, Les Écoles d'Orlans, p. 1 <strong>et</strong> suivantes.<br />

(2) Id. ibid., p. 7.<br />

Le texte, traduit par M. L. Ijelisle, a été publié par M. Thurot, Notices<br />

<strong>et</strong> Extraits <strong><strong>de</strong>s</strong> manuscrits, XXII, n, 113, d'après le rns. latin 11921<br />

do la <strong>Bibliothèque</strong> nationale, fol. 164, y0<br />

Sacrificare Deis nos edoc<strong>et</strong> Aurelianis,<br />

Indicens festum Fauni, Jovis atquc<br />

11cc est pestifera, David testante, cathedra.<br />

Ce passage est une allusion à un travail d'Arnoul d'Orléans ( y. ci<strong><strong>de</strong>s</strong>sus,<br />

p' 23) sur les Fastes d'Ovidc.


surtout dans les adjectifs <strong>et</strong>hniques analogues à Au,elianensis<br />

: Blesensis - Blésois; Remensis - Rémois;<br />

<strong>de</strong> même Aurelianensis - Olenois; Orlenois, cependant,<br />

n'est pas la seule forme qu'ait revêtue en français le<br />

latin Aui'elianensis, <strong>et</strong> Orlenois lui-même se métamorphosa<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>ux manières<br />

1° On sait avec quelle facilité les liqui<strong><strong>de</strong>s</strong>, 1 particulièrement,<br />

se déplacent dans le corps i<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong> (buler<br />

- 72 -<br />

qu'il n'y ait, ce semble, entre la forme latine <strong>et</strong> la forme<br />

française qu'une lointaine analogie, ce n'est autre chose<br />

que le latin Aurelianensis. Ce <strong>de</strong>rnier, régulièrement,<br />

avait l'accent tonique sur la pénultième; par suite, <strong>et</strong><br />

d'après une loi précé<strong>de</strong>mment exposée, toutes les syllabes<br />

autres que l'initiale <strong>et</strong> la tonique se sont assourdies ou<br />

perdues<br />

1° la finale is est tombée selon l'usage : Aurelianens-is;<br />

)o <strong><strong>de</strong>s</strong> trois syllabes atones intérieures (re-li-a) , la<br />

première a également laissé tomber sa voyelle; la secon<strong>de</strong>,<br />

suivant une règle déjà signalée, s'est combinée avec l'a en<br />

une syllabe unique (lia), laquelle s'est elle-même assourdie<br />

en un e mu<strong>et</strong> O'-le-;wis;<br />

3° restent l'initiale <strong>et</strong> la tonique<br />

(a) l'initiale s'est transformée en or comme celle d'Aurelianis<br />

lui-même (Or-lenois, Or-léa)%s);<br />

(h) la tonique a subi le changement que subit toujours<br />

dans le groupe ens (ensis, ensa, ensum), la voyelle e,<br />

changée en oi, <strong>de</strong> même que dans<br />

mensis - mois;<br />

mensa - moise;<br />

tensa - toise;<br />

pensum - pois (<strong>et</strong>, plus tard, poids) (1);<br />

(1) Voir LITTRJ (Dictionnaire) <strong>et</strong> BuRGtrv (Glossaire).


- 73<br />

- biuteaii; pulpilum -- pupi&'e; singllis<br />

sanglot) (1) ; le mot chambellan., cité plus haut, provient<br />

d'un déplacement <strong>de</strong> l<strong>et</strong>tres analogue, camerulanus avant<br />

donné chom-bre-lan , d'où chani- ber- lan , (ih(t)nbel_<br />

fan (2); par une série <strong>de</strong> modifications semblables, notre<br />

mot se changea d'O-rle-nois en O-rei-nois, 0-rel-lois je<br />

rencontre c<strong>et</strong>te forme dans un passage d'O ,gier <strong>de</strong> Danenarche<br />

Aies que tu voies Santers no Vormondois,<br />

Paris ne Chartres ne le cit d'Orelloi,s 3).<br />

20 Il semble toutefois qu'elle n'ait pas pris racine; du<br />

moins je n'en connais que c<strong>et</strong> exemple. C'est par une assimilation<br />

directe que le mot Orlenois paraît s'être le plus<br />

ordinairement modifié, <strong>et</strong>, comme Orlien était <strong>de</strong>venu<br />

Oliiens, Oi'lenois se changea <strong>de</strong> même en 011enois. Il est<br />

permis <strong>de</strong> croire que c<strong>et</strong>te forme a été surtout répandue au<br />

siècle, car c'est la seule que nous offre, par exemple,<br />

le poème (le Ilugues Capot. Suivant la légen<strong>de</strong> <strong>de</strong> ce<br />

poimo, le héros est originaire, comme on sait, (le Beaugency,<br />

dans l'Orléanais, <strong>et</strong> il y est parfois question <strong>de</strong><br />

notre contrée; or, c'est par le mot Olienois que sont désignés<br />

10<br />

les habitants <strong>de</strong> la province<br />

Car ly vraye cronicque, où ly fait furent mis<br />

Qui s'cnsievcnt au livre que y à (lire eupris.<br />

Temoingno (lue ly peroz lluon,queje VOUS dis,<br />

Fu noblez chevalier <strong>et</strong> d'011cnots nouris (4)<br />

(1) Sur ces <strong>mots</strong> voir LITTE, Dictionnaire, <strong>et</strong> Benouy, Glossaire,<br />

ouvrages déjà cités.<br />

(2) Voir JTTTRà; Dictionnaire, v o Chambellan.<br />

(3) Edit. J. Barrois, p. 467.<br />

(4) 11. Cap<strong>et</strong>, y. 48-51.


74-<br />

2° la province elle-même<br />

Encore av tant acrut, ja ne vous mentiron,<br />

Qu'en 011enois ne puis plus faire mansion (I).<br />

Mais ce n'est pas tout Olienois, à son tour, subit une<br />

modification curieuse, <strong>et</strong> qui <strong>de</strong>vait laisser dans l'<strong>histoire</strong><br />

<strong>de</strong> notre langue une trace singulièrement durable. On sait<br />

qu'il n'est pas rare <strong>de</strong> voir, dans le vieux français, le son<br />

o (au ou o) remplacé par le son a; c'est ainsi que<br />

Oberon, ou Auberon est <strong>de</strong>venu parfois Abron (Alberonem) (2)<br />

ochoison s s achoison (occasionem);<br />

dornag » » damage (dominaticum)<br />

'.uctorjt, » » actorit (auctoritatem) (3).<br />

Du latin au français, le même son s'est pareillement<br />

changé en a dans<br />

dom mura <strong>de</strong>venu dam ou dame;<br />

domina s dame;<br />

aurichalcum. » archal (4).<br />

Par un changement du même genre, 011enois <strong>de</strong>vint<br />

Ailenois, <strong>et</strong>, avec réduction <strong>de</strong> il en 1, Alenois. On ne se<br />

doute guère en général que, sous c<strong>et</strong>te forme, notre mot<br />

s'est maintenu dans la langue française, <strong>et</strong> qu'il fait encore<br />

aujourd'hui partie <strong>de</strong> notre fond national; tout le mon<strong>de</strong><br />

sait, en eff<strong>et</strong>, qu'il existe une espèce <strong>de</strong> cresson défini en<br />

ces termes dans le Di<strong>et</strong>ionnai,'e <strong>de</strong> M. Littré (5) « Cresson<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> jardins, nasitor, cresson cultivé, passerage cultivée<br />

(lepidium sativum, Linné) s; or, ce cresson est celui qu'on<br />

appelle vulgairement « cresson alénois », ce qui ne veut<br />

(1) 11. Cap<strong>et</strong>, V. 112.113.<br />

(2) fluo?» <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, édit. Guessard <strong>et</strong> Grandniaison, préface,<br />

p. XL « Le livre <strong>de</strong> Iluelin <strong>de</strong> Bourdiaix <strong>et</strong> du roj Abron. »<br />

(3) Sur ces différents <strong>mots</strong> voir le Dictionnaire <strong>de</strong> LITTRÉ <strong>et</strong> 1.0<br />

G1os.aire <strong>de</strong> BURGtJY.<br />

(4) Sur ces <strong>mots</strong> voir les inémes ouvrages.<br />

) Vo cresson; cf. y0 alénois.


I<br />

j.)<br />

pas dire autre chose que cresson orléanais, celui-la même<br />

que définit M. Littré <strong>et</strong> que mentionnent, du xiv au<br />

xvi siècle, sous les noms divers <strong>de</strong> cresson orlenois,<br />

cresson allenois, cresson alenois, les passages suivants:<br />

<strong>de</strong> Guillaume <strong>de</strong> Villeneuve:<br />

« Voy-ci bon cresson orlesois s (I);<br />

<strong>de</strong> Dubellay:<br />

s Il se paissoit do cresson aUenoiz<br />

Qui prend au nez » (2)<br />

d'Olivier <strong>de</strong> Serres<br />

s Le nazitor ou cresson alenois s (3).<br />

A quelle époque se fit l'altération d'Allenois en Olen.ois<br />

ou Alenois? Il serait difficile <strong>de</strong> le préciser. Ce qui est sûr,<br />

c'est que la chanson <strong>de</strong> (Jaydon, laquelle est, comme on<br />

sait, du Xll e siècle, en offre, sous une forme nouvelle, un<br />

exemple curieux. Au vers 503 on lit, en eff<strong>et</strong><br />

Drois emperere.s, dist-il, enten<strong>de</strong>z-moi<br />

Π.Je teing dou duc trestout Aloenois,<br />

Et tout le Perche <strong>et</strong> tout le Saonois;<br />

Trosqu'a. Angiers en correut mi <strong><strong>de</strong>s</strong>troit s.<br />

Quelle est c<strong>et</strong>te province appelée par le trouvère Abcnois<br />

Le chevalier qui parle est le duc du Mans, Rio!,<br />

vassal <strong>de</strong> Gaydon, duc d'Anjou. Nous sommes, on le voit,<br />

au coeur même <strong>de</strong> la France, du moins dans c<strong>et</strong>te région<br />

<strong>de</strong> l'Ouest qui confine au centre. Riol énumère les domaines<br />

qu'il tien!, (le SOU suzerain <strong>et</strong> qui comprennent une<br />

ban<strong>de</strong> tic territoire s'étendant du Perche à la vallée <strong>de</strong> la<br />

Saône. Où trouver, sur le parcours <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te ban<strong>de</strong>, une<br />

province dont le nom correspon<strong>de</strong> à c<strong>et</strong> Aboenois Si ,je<br />

(1) Cf. ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus, p. 70.<br />

(2) DUBELL. VII, ii.<br />

(3) 0. <strong>de</strong> SERRES, W6.


- ji)<br />

ne me trompe, ce ne peut être que l'Orléanais. 11 est<br />

vrai que le mot ainsi écrit est gros <strong>de</strong> difficultés : l'oc, s'il<br />

était diphthongue, <strong>et</strong>, par suite, monosyllabe, ne serait pas<br />

embarrassant; car le son <strong>de</strong> l'e, comme celui <strong>de</strong> la diplithongue<br />

eu sont parfois ainsi figurés: dans la même chanson<br />

je note, par exemple, Iloedon pourEudon, <strong>de</strong> Eu<strong><strong>de</strong>s</strong> (1),<br />

<strong>et</strong> d'ordinaire<br />

avoec pour avec;<br />

po<strong>et</strong> » peut;<br />

poent » pcuent = peuvent (2).<br />

Mais, comme on le voit par la mesure du vers, aloenois<br />

compte pour quatre syllabes: a-b-e-fois; il parait donc<br />

impossible d'adm<strong>et</strong>treque ce soit un équivalent d'alenois,<br />

<strong>et</strong> cependant on ne voit pas à quelle province pourrait<br />

s'appliquer ce nom; ne serait-ce pas simplement que l'orthograplie<br />

aloenois correcte, si l'on adm<strong>et</strong> le monosyllabisme<br />

<strong>de</strong> la diphthongue, n été déformée pour satisfaire t<br />

la mesure du vers? C<strong>et</strong>te sorte <strong>de</strong> licence n'est pas rare<br />

chez nos trouvères. On a vu un peu plus haut que le poète<br />

auquel on doit Hugues Cap<strong>et</strong> a disjoint, par une diérèse<br />

analogue, l'i <strong>et</strong> Fe d'Oïliens réunis partout ailleurs; dans<br />

le même poirne, au r. 119, on lit<br />

Que dira Katerino <strong>et</strong> Agniez <strong>et</strong> Riqueus,<br />

Quant d'eliez ay éus les premiers /wnnurs;<br />

M. <strong>de</strong> la Grange remarque avec raison que c<strong>et</strong>te diémése<br />

est « singulière (3), D <strong>et</strong> il en rapproche un autre exemple<br />

(y . 320):<br />

Vassaus, dist rois Hugon, vous estez r<strong>et</strong>enus,<br />

Pour 1'onnur <strong>de</strong> Franche où j'ay moult <strong>de</strong> mez drus.<br />

Honnéur étant pour honneur, lui-même représentant<br />

d'hono'em, il faut avouer que la séparation <strong>de</strong> l'c <strong>et</strong> <strong>de</strong> l'u<br />

(1) GAYDON, p. 144, y . 4'787.<br />

(2) Sur ces <strong>mots</strong> voir LITTRi, Dictionnaire, <strong>et</strong> BUGUY, Glossaire.<br />

(3) 77. Cop<strong>et</strong>, notes, p. 244 (note 1'. 9. y . 21).


I<br />

77<br />

est bien étrange, <strong>et</strong> sans doute on ne jugera plus impossible<br />

qu'un poète, auquel sont familières <strong>de</strong> telles incorrections,<br />

se soit permis <strong>de</strong> désunir les <strong>de</strong>ux éléments du tic<br />

diphthongue telle que l'œ. Rien n'empêche donc, on le voit,<br />

que l'alwnois, mème prononcé l'atoenois, ne soit notre<br />

vieille province <strong>de</strong> l'Orléanais, <strong>et</strong>, puisque la chanson <strong>de</strong><br />

Gaydon date du xiii siècle, nous sommes par cela môme<br />

éclairés sure l'époque où nous apparaît la première trace <strong>de</strong><br />

c<strong>et</strong>te altération.<br />

Mais nous ne sommes pas encore au terme <strong>de</strong> c<strong>et</strong>te curieuse<br />

<strong>histoire</strong>, <strong>et</strong> toici qu'un ouvrage du XVIe siècle nous<br />

réserve une bien autre surprise. II existe du poine original<br />

<strong>de</strong> Hugues Cap<strong>et</strong>, dont j'ai parlé plusieurs fois dans le<br />

cours <strong>de</strong> ce travail, une traduction alleman<strong>de</strong> (lue à une<br />

princesse l<strong>et</strong>trée, Elisab<strong>et</strong>h <strong>de</strong> Lorraine, comtesse <strong>de</strong> Vau<strong>de</strong>mont.,<br />

mariée au comte <strong>de</strong> Nassau-Saai'bruck. C<strong>et</strong>te traduction,<br />

au jugement <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> la Grange, l'éditeur du<br />

poême (1) ne saurait remonter au-<strong>de</strong>là <strong>de</strong> 1437 ni être rapprochée<br />

au-<strong>de</strong>là <strong>de</strong> 1456; or, voici comment elle débute:<br />

€ L'an 851, après la naissance du Christ, notre cher <strong>et</strong><br />

béatifique Seigneur, au temps où Lothaire gouvernait<br />

l'empire romain , <strong>et</strong> Louis son frère le royaume <strong>de</strong><br />

ci France, naquit dans ce <strong>de</strong>rnier état, au pays <strong>de</strong> Lano?J,<br />

un jeune chevalier, <strong>et</strong>c... (2) ».<br />

Qu'est-ce que ce pays <strong>de</strong> Lanoy, situé en France? Selon<br />

ht légen<strong>de</strong> dont le poème n'est que le développement,<br />

Hugues Cap<strong>et</strong> était né à Beaugency; il ne saurait donc y<br />

avoir <strong>de</strong> doute: c'est bien la province <strong>de</strong> l'Orléanais que<br />

désigne le mot Lanoy; néanmoins, M. <strong>de</strong> la Grange, craignant<br />

avec raison qu'on ne reconnût pas sous cotte forme<br />

altérée le nom traditionnel, inscrit en note « Lanoy, pour<br />

(1) 11. Capct préface, p. LIX.<br />

(2) Id,, ibid., p. LXII.


-<br />

Orléanais, voir au poème, p. 3, y . 11 (1). » Il reste à<br />

savoir d'où vient c<strong>et</strong>te nouvelle forme; l'ouvrage où elle<br />

se rencontre étant une traduction, il faut bien adm<strong>et</strong>tre que<br />

la princesse avait sous les yeux un texte français où le<br />

nom d'Orléans était ainsi mentionné; or, le mot Lanoy n'a,<br />

ce semble, qu'une parenté lointaine avec les différents<br />

noms d'Orléans jusqu'à présent étudiés. Comment expliquer,<br />

par exemple, en s'attachant aux <strong>de</strong>rniers, 011enois,<br />

Allenois ou Alenois, que la première syllabe ait disparu,<br />

que Fe se soit changé en n, que l's finale soit tombée?<br />

Voilà, certes, <strong>de</strong> graves altérations; aucune pourtant n'est<br />

peut-être inexplicable:<br />

10 La chute d'une syllabe initiale est un phénomène<br />

assurément très-rare en français, parce que l'assourdissement<br />

ou la perte <strong><strong>de</strong>s</strong> finales implique, par une compensation<br />

naturelle, le maintien <strong>de</strong> la première; toutefois, les<br />

noms propres, <strong>et</strong> spécialement les noms <strong>de</strong> lieu, échappent<br />

en partie à c<strong>et</strong>te règle, les habitu<strong><strong>de</strong>s</strong> (lu langage populaire<br />

les exposant à <strong><strong>de</strong>s</strong> mutilations plus profon<strong><strong>de</strong>s</strong> : on peut voir<br />

à c<strong>et</strong> égard ce que dit M. Quicherat dans son ouvrage De la<br />

formation française <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens noms <strong>de</strong> lieu (2). La<br />

suppression <strong>de</strong> l'initiale est surtout fréquente lorsque c<strong>et</strong>te<br />

syllabe est un a, l<strong>et</strong>tre qu'on a pu regar<strong>de</strong>r comme une<br />

préposition indûment soudée au nom; par exemple, c'est au<br />

moyen d'une suppression <strong>de</strong> ce genre que se sont formés,<br />

suivant M. Quicherat:<br />

du latin A-c1i' aticum le français Douay;<br />

» A-botle'na » Bollène (Vaucluse);<br />

A-friac•us D F'riac (Lot)<br />

» A-jar•nwum » Jarnac (Chaiento);<br />

jt-knthion. » Lançon (B.-du-Rhône);<br />

» A-ste•nidu, Stenay (Meuse)<br />

» A-tlwnacum » Thenac (Dordogne) (3).<br />

(1) Id., ibid. ibid, (nota 1).<br />

(2) P. 23.<br />

(3 QmCHERAT, ibid. ibid.


I<br />

Que l'a d'A-iewis soit tombé, par suite d'une semblable<br />

méprise, on pourrait donc l'adm<strong>et</strong>tre.<br />

20 C<strong>et</strong>te première syllabe ayant disparu, la secon<strong>de</strong><br />

aurait subi, par une conséquence naturelle, un changement<br />

dont les exemples ne sont guère plus rares: la syllabe<br />

assourdie le se trouvant initiale a pu se raffermir, <strong>et</strong><br />

comme elle était suivie d'une liqui<strong>de</strong> (n), c'est en a qu'elle<br />

s'est transformée, suivant la règle par laquelle s explique<br />

le changement <strong>de</strong><br />

balance, pour belance, <strong>de</strong> bilancem;<br />

jaloux, pour jeioux, <strong>de</strong> zeloss, <strong>et</strong>c.<br />

3. Quant à la finale <strong>de</strong>venue oi au lieu <strong>de</strong> ois, il se peut<br />

(lue l's, mu<strong>et</strong>te <strong>de</strong>puis longtemps, soit tombée, <strong>et</strong> que, par<br />

suite, l'i <strong>de</strong>venu final se soit changé en y comme celui d<br />

'oi dans Choisy-le-Roy, Charieïoy; mais il est possible<br />

aussi que ce <strong>de</strong>rniei' changement provienne dune confusion<br />

: la langue française possè<strong>de</strong> un autre Lanoy ou<br />

Launoy, dont l'origine est connue; il provient du latin<br />

Ain<strong>et</strong>um <strong>et</strong> donne, en fiançais, Aunoy, Auay, <strong>et</strong>, avec<br />

agglutination <strong>de</strong> l'article, Launoy, Launay, Lannoy (1);<br />

01', il n'est pas impossible que le Lanois qui représente<br />

A-je-nojs se soit confondu avec l'autre, <strong>et</strong> cela d'autant<br />

plus facilement qu'après tant d'altérations il était <strong>de</strong>venu<br />

lui-même méconnaissable.<br />

On le voit donc, il ne serait pas impossible que le mot<br />

Lanoy, dont le sens est celui <strong>de</strong> l'ancien mot Orlenois, ne<br />

fût en réalité une forme réduite <strong>de</strong> ce <strong>de</strong>rnier; (le là une<br />

conséquence singulière, c'est que le nom <strong>de</strong> famille Lanoy<br />

pourrait bien n'être précisément que le Lanoy du xvze<br />

siècle, corruption d'Alenois appliqué dans le principe à<br />

quelque individu d'origine orléanaise, <strong>et</strong> , par suite<br />

(1) QumraEnT, De La formation française <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens noms <strong>de</strong><br />

lieu, p. 43.


80<br />

d'adjectif <strong>et</strong>hnique <strong>de</strong>venu noni propre d'homme, il se serait<br />

ainsi perpétué dans la langue avec c<strong>et</strong>te valeur restreinte.<br />

Je n'ai pas à rappeler combien sont fréquentes les désignations<br />

<strong>de</strong> ce genre il suffira <strong>de</strong> citer les noms <strong>de</strong><br />

famille<br />

François, Français; Lefrançois, Lefrançais;<br />

Langlois;<br />

Allemand <strong>et</strong> Lallemand;<br />

Flandrin;<br />

Escot (d'Ecosse);<br />

Lombard;<br />

<strong>et</strong>, parmi les noms spécialement empruntés aux dénominations<br />

<strong>de</strong> nos anciennes provinces<br />

Angevin, Langevin (d'Anjou);<br />

Berruyer (du Berry);<br />

Bourgoing ou Bourgoin, Bourguignon;<br />

Br<strong>et</strong>on, Lebr<strong>et</strong>ou;<br />

Champenois;<br />

Lorrain;<br />

Manceau;<br />

Normand, Lenormand;<br />

Picard;<br />

Poitevin;<br />

Sainton, Saintoin (<strong>de</strong> Saintonge).<br />

Dorléans lui-même, en un seul mot, est <strong>de</strong>venu un nom<br />

propre analogue, <strong>et</strong> il est vraisemblable qu'un autre nom<br />

du même genre, Dolléans, en est une variante avec assimilation<br />

je crois qu'à c<strong>et</strong>te liste on peut ajouter désormais<br />

le mot Lanoy; comme tant d'autres, il attesterait le souvenir<br />

d'une nationalité provinciale. Telle est la fortune<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong> tandis que les uns, <strong>de</strong> la plus humble origine,<br />

s'élévent à d'éclatantes <strong><strong>de</strong>s</strong>tinées, combien d'autres, jadis<br />

honorés ou illustres, sont peu à peu délaissés, finissent pal'<br />

s'éteindre ou ne se survivent, pour ainsi dire, à eux-mêmes,


t"<br />

que sous le patronage d'un nom <strong>de</strong> famille ou d'une locution<br />

vulgaire<br />

O.'lenois ou Orellois, 011enois, A lienois, A lenois, Lanoy,<br />

telles sont donc les métamorphoses successives <strong>de</strong> notre mot:<br />

comment expliquer maintenant que toutes ces formes aient<br />

été remplacées par le nom mo<strong>de</strong>rne qui en diffère si profondément?<br />

Après ce que j'ai dit plus haut du mot Orléans<br />

lui-même, il est facile <strong>de</strong> répondre à c<strong>et</strong>te question<br />

Orléanais vient, en droite ligne, du mot Orléans. Au<br />

moment où le vieux nom <strong>de</strong> notre ville prenait c<strong>et</strong>te forme<br />

mo<strong>de</strong>rne, il était impossible que l'usage conservât, un mot<br />

comme Oltewis, à plus forte raison comme Alenois ou<br />

Lanoy très-différents du corrélatif Orliens, assez du moins<br />

pour n'être pas compris sans effort, ils seraient <strong>de</strong>venus<br />

inintelligibles le jour où le nom mo<strong>de</strong>rne <strong>de</strong> la ville aurait<br />

pris la place <strong>de</strong> l'ancien. Au vieil Orliens avait répondu,<br />

pendant les xu, xrn' <strong>et</strong> xiv' siècles, l'adjectif Orlenois ou<br />

011enois : il fallait maintenant un mot qui répondît, avec<br />

la même régularité <strong>de</strong> formation, au nouvel Orléans. Il<br />

n'y avait pas à chercher bien loin pour le créer : ce mot<br />

fut ce qu'il <strong>de</strong>vait être, d'après l'analogie <strong>de</strong> formation <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

<strong>mots</strong> semblables (Franco <strong>et</strong> Français, Rouen <strong>et</strong> Rouennais,<br />

<strong>et</strong>c.), c'est-à-dire Orléanais. Des érudits tentèrent, au dixseptième<br />

siècle, <strong>de</strong> renouveler c<strong>et</strong>te forme pour l'assimiler<br />

au latin Aurelianensis, <strong>et</strong> l'on créa le mot Aurelianois;<br />

mais il était trop savant pour être compris sans peine, trop<br />

éloigné d'Orléans pour que le peuple l'y rattachât volontiers<br />

: Aurelianois n'entra môme pas, à vrai dire, dans<br />

l'usage, <strong>et</strong> on ne le rencontre que dans certains ouvrages<br />

orléanais <strong>de</strong> ce temps, par exemple, dans l'Histoire <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Antiquite: d'Orléans par Lemaire (1). La vraie forme, la<br />

(1) Notamment, p. 9: « Les Aurelianois soubs le nom d'Aulerçois s,<br />

passage déjà cité ci-<strong><strong>de</strong>s</strong>sus (p 22);<br />

P. 42 : « Le territoire nurelianois s<br />

P. 75 : s Moeurs <strong><strong>de</strong>s</strong> Avrelianojs s. 6


__ 82 -<br />

u! ilu eU Hi , &était Orléanais, ou, suivant<br />

l'écriture du seizième siècle, Oïléanois; mais, tout en<br />

l'acceptant comme légitime, n'oublions pas que ce mot est<br />

<strong>de</strong> création mo<strong>de</strong>rne, qu'il n'appartient pas au fond primitif<br />

<strong>de</strong> notre vieille langue, <strong>et</strong> qu'auprès <strong>de</strong> lui continuent<br />

<strong>de</strong> vivre sous la double forme d'Alenois, <strong>et</strong> peut-être <strong>de</strong><br />

Lanoy, <strong>de</strong>ux <strong>de</strong> ses ancêtres, témoins aujourd'hui méconnus<br />

d'un passé lointain <strong>et</strong> glorieux pour notre ville.<br />

'--. .---.-<br />

IMPRIMERIE D'ÉM)LE PUGET ET C le , RUE VIEILLE —POTERIE, 9.


Yoi'bemerliitng.<br />

Der erste Teil <strong>de</strong>r hier erseheinen<strong>de</strong>n Studien, welcher<br />

von <strong>de</strong>n Sehwankungen han<strong>de</strong>it, <strong>de</strong>iten die Konjugation auf<br />

-ir hinsichtiieh ihres Besitzstan<strong><strong>de</strong>s</strong> im Verlaufe <strong>de</strong>r Spraehgesehiehte<br />

ausges<strong>et</strong>zt war, bat <strong>de</strong>n Romanisteii in <strong>et</strong>was<br />

weniger umfangreicher Fassung bereits ais Berliner Dissertation<br />

(1890) vorgelegen. 1m Zusammenhange mit clenlsell)en<br />

wer<strong>de</strong>n nunrnehr zwei weitere <strong>de</strong>r Konjugation auf -ir gewidm<strong>et</strong>e<br />

Ahschlitte veriffèutIieht, in <strong>de</strong>ueii ailes das zur Sprache<br />

kommt, was ici liber die geschichtliche Entwickelung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Futurunis sowie liber das Wesen und die Vcrbreitung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Iaehoatjvsuffixes liahe fcststellen kinncn. Wer sich moines<br />

vor mehr ais acht Jaliren in <strong>de</strong>r Zeitsehrift fur Romanisehe<br />

Philologie Vil S. 45 ffl. abgedruckten Aufsatzes: Die anaiogisehe<br />

Wirksa.mkeit in <strong>de</strong>r Entwick<strong>et</strong>ung <strong>de</strong>r franztsiseheii<br />

Koniugation e erinnert, wird leieht erkennea, dass die daselbst<br />

zum A usdruck gela I[gte A nsehau ung voni Wesen mo<strong>de</strong>rner<br />

Spraeh hilduiig aneb <strong>de</strong>n hier verffent1it1iten Mitteilungen ais<br />

leiten<strong>de</strong>r Gedanke zu Gran<strong>de</strong> liegt.<br />

Es ist mir eine frendige Genugthviung, meineni hoeliverehrten<br />

Lebrer Herrii Professor Dr. Âdolf Tobler fUr die vie!-<br />

seitige Fr<strong>de</strong>rung nieiner Arbeit aueh an dieser Stelle nieindn<br />

berziiehsten Dank wie<strong>de</strong>rholeu zu dtlrfen.<br />

Potsdam, iiii Oktober 1890.<br />

_-<br />

L.. -<br />

Alfred Risop.<br />

--


I ii h a I t.<br />

Einleitirng .<br />

1. Die centrifugile<br />

a) Verliiste ....................5<br />

b) Neuerwerbungen .................21<br />

11. Die centrip<strong>et</strong>ale Gewait<br />

A. IJas Futurum<br />

a) Synkupe <strong><strong>de</strong>s</strong> dom lofe voraugehen<strong>de</strong>n lateinisehen i 38<br />

b) Eintritt cines sekundiren e zwischen Stanim und Endung 53<br />

e) Eintritt eines sekundiren j zwisclien Staium uni! Eiidutng 73<br />

B. Die Inchoativflexion ...............86<br />

a) Ursachen ihrer Einfiihrung ...........86<br />

b) Verbreitiing <strong><strong>de</strong>s</strong> luchoativsuffixes .........95<br />

) ZeitwUrter uleutsehen Ursprunges ...... . 15<br />

&) Zeitwrter lateinisvhen Ursprunges .......1 iii<br />

) Aut'tr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes aiisserhalb <strong>de</strong>r Praosensgruippe<br />

..................115


Ji Ill eituiig.<br />

lEune naeh zeitiiehen und rilumiichen Gesielitspunkten g<strong>et</strong>roftèiie<br />

Anordnung <strong><strong>de</strong>s</strong> hier zit behan<strong>de</strong>in<strong>de</strong>n spraehliehen<br />

Materiales muss zu <strong>de</strong>r Erkenntnis fuhiren, dass bei <strong>de</strong>r Bi!-<br />

dung <strong>de</strong>r nordfianz3sischen Konjugationsfornien tias Bestrebeii<br />

bestinimend unitgcwirkt hat, die ohue cin sieheres o<strong>de</strong>r dciii<br />

vereinfacheu<strong>de</strong>n Volkssunne docli nielit sic.her erkeunbarcs<br />

Prinzip gebauten, in seheinbar ungeordn<strong>et</strong>er LJeppigkcit und<br />

Fuie wuchern<strong>de</strong>n Gebil<strong>de</strong> <strong>de</strong>r vu!gihr!ateinisehicn o<strong>de</strong>r jtingerer<br />

bereits in franzisischer Zeit liegen<strong>de</strong>r Spraeliepoehen zu cunein<br />

nacli mghic1ist einfachen Vorstellungcu zusammengefugten und<br />

mit st<strong>et</strong>er Iiiie.ksieht auf eue einheitliclie Orundform geglie<strong>de</strong>rten<br />

Systeme zu verknllpfen. Die Eriirterungen, <strong>de</strong>ncu die<br />

folgeii<strong>de</strong>n B1itter gewicim<strong>et</strong> sind, b<strong>et</strong>rachten es ais ihre Aufgabe,<br />

nachzuweisen, in wieweit das nordfranzUsische Idiom<br />

mi Verlaufe semer historischen Entwiekeluiig geneigt war,<br />

sicli auf <strong>de</strong>m Gebicte <strong>de</strong>r Koïjugation auf -ir in <strong>de</strong>r angegebenen<br />

Riehtung von (lem Ucherlieferten zu entfernen; ihre Ahsicht<br />

ist es, an <strong>de</strong>r Hand <strong><strong>de</strong>s</strong> thatsilchlich Gegebenen in iug-<br />

Iiehst pragmatisehcni Verfabren die treiben<strong>de</strong>n Ursachen <strong>de</strong>r<br />

fortschreiten<strong>de</strong>n Bewegung zu kennzeiehnen, zu zeigen, mit<br />

welchen Mittein, mit welehem Naehdrucke und mit welchem<br />

Erfolge <strong>de</strong>r Drang nach einem spezilischi franzisiseIien Ausbau<br />

<strong>de</strong>r Konjugation auf -ir das spraehlichc Leben Nordfrankreichs<br />

beherrscht bat und noch beherrscht. Eine nach allen Riclitungeit<br />

liin durehgreifcn<strong>de</strong>, in strengeun, ununterbroehieneni Anschluss<br />

an die neuen <strong>de</strong>r Formenhildung zu Grun<strong>de</strong> liegen<strong>de</strong>n<br />

I<strong>de</strong>en sicli voliziehen<strong>de</strong> Reform <strong><strong>de</strong>s</strong> ilberlieferten Sprachmateriales<br />

liLsst sich naeh Lage <strong>de</strong>r Dinge allerdings nieht er-<br />

1isop, Studien.


warten. Freilieh verritt das jiinge franzisische Idioin die ailmUig<br />

immer mcIitiger wer<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Neigung, sieli bei <strong>de</strong>r neit<br />

zu treffen<strong>de</strong>n Auswabl <strong>de</strong>r Flexionsmittel von <strong>de</strong>r Rlleksiht<br />

auf Kiarlieit und Ausdrucksftiliigkeit leiten zu lassen, und<br />

durcli Bevorzugung und Veraligemeinerung l)ctonter Endungen<br />

<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong>tructiveri Gewait rein mechaniseher Yerin<strong>de</strong>rungen zu<br />

begegnen, ein Verfahien, welches um so inehr Vorteil versprach,<br />

ais es <strong>de</strong>m mit gleicher Kraft arheiten<strong>de</strong>n Bestreben<br />

naeh mg1ieltster Intactheit und Einheit <strong><strong>de</strong>s</strong> Stammes wirksarn<br />

ontgegenkarn. Dabei hisst insbeson<strong>de</strong>re die Gesehielite <strong>de</strong>r<br />

Konjugation auf -ir mit aller DeutIichkeit erkenueu, dass es<br />

<strong>de</strong>r Sprache darum zu thun war, das in einigen Formen Uherlieferte<br />

1 <strong>de</strong>r Flexion auch in <strong>de</strong>njenigen Endungen, in <strong>de</strong>nen<br />

es noch iiicht erk1ang zu Gehiir zu bringen. Doeh begegn<strong>et</strong><br />

die Spraehe, wie gesagt, auf diesem Wege maucherlei Hin<strong>de</strong>rnissen,<br />

die tous von aussen kommen, teils aber aucli in ilirem<br />

eigenen Wesen begrtliid<strong>et</strong> sind. Zuniiehst wird das Verhaltcn<br />

<strong>de</strong>r in ihren Aufllngen stehen<strong>de</strong>n Spraelie nicht selten und oft<br />

dauornd durch die Maeht <strong>de</strong>r historisclien Tradition becinflusst;<br />

sie entschliesst sich zum Festhalten an Bildungen, die<br />

ilirer ganzeu Natur nach jouer Neigung nacli Gleicbheit nieht<br />

entsprechen (vergl. venir, lenir u. s. w.). Diese Maehtiiusserang<br />

archaiseher Konjugation bat zwar im Verlaufe <strong>de</strong>r Spraehentwicklung<br />

an Naehdruek verloren, bekund<strong>et</strong> aber ihrc Wirksamkeit<br />

noeh in <strong>de</strong>r mo<strong>de</strong>rnen Sehriftspraciie in einer nieht<br />

geringen, wenn aneb festbestitnmten Anzaiil von Bildungen;<br />

auch in <strong>de</strong>n Mundartcn liat die Uniformirung keineswegs litre<br />

leizten Ziele erreiclit. Es komnit hinzu, dass bei <strong>de</strong>r Feststellung<br />

<strong>de</strong>rjenigen Formen, die von einer gewissen Zeit ait<br />

ais allein znllssig fUr die Sehriftspraclie gelten sollen, Iaktoren<br />

thLtig waren, die, vie die Grammatiker (les 16. und <strong>de</strong>r<br />

folgen<strong>de</strong>n Jahrhun<strong>de</strong>rte, zuweilen zwar ciner Beseitigung von<br />

Unebenheiten durch Angleichung das Wort re<strong>de</strong>n (s. Vaugelas'<br />

Veiteidigung von cueili irai, cd. Chassang II, 259 if.), an<strong>de</strong>rerseits<br />

aber docli ans acsth<strong>et</strong>iselien o<strong>de</strong>r durcit philologisclie<br />

Kritik erkannten Ursachen sich veranlasst sehen, einer bereits<br />

in irgend welehen Schiehten <strong>de</strong>r Sprachangeiio.igen durcigefuhrten<br />

Ausgleiehung urspriinglicher Verschie<strong>de</strong>nheiten grundsttziich<br />

entgegenzutr<strong>et</strong>eu und <strong>de</strong>n alten Status von nouem


einzuselirfen (s. Henricus Stephanus' Wa.ruung vor couvri u. s. w.<br />

statt couvert, Hypomneses S. 213; Vaugelas' [t. 1, S. 3-3711<br />

und Th. Corneille's [zu Vaugelas t. I, S. 371-372] Wi<strong>de</strong>rstand<br />

gegen dits analogise.he reveslissant) .Aher noch an<strong>de</strong>re Uinstin<strong>de</strong><br />

verlangen Reaclitung. G elehrte Franzosen <strong>de</strong>r \Ter<br />

gangenlieit und <strong>de</strong>r (4egcnwart, <strong>de</strong>nen ihrc Muttcrsj)rache<br />

Gegenstand wissenschaftlicher Arbeit ist, verfallen nicht selten<br />

in <strong>de</strong>n Fehlci, dass sic die Infinitive gewisser Zeitwbrter unter<br />

ciner Form vorfiiliren, <strong>de</strong>ren wirkliehes Vorhan<strong>de</strong>nsein von<br />

ihnen we<strong>de</strong>r durci litterarischc noeh an<strong>de</strong>rs geart<strong>et</strong>e Hinweise<br />

erhitrt<strong>et</strong> wer<strong>de</strong>n kaun, o<strong>de</strong>r (loch thatsilclllich nicht erhitrt<strong>et</strong><br />

wird. Die Quelle soicher irrttinilichen Aufstellungen ist gewihnIich<br />

unsehwer zu ent<strong>de</strong>cken: wenn Go<strong>de</strong>froy - um nur<br />

von diesem zu re<strong>de</strong>n - <strong>de</strong>r Ansicht ist, dass Infinitive wie<br />

empler, englouter, guerper u, a. <strong>de</strong>r alten Spraehe eigen gewesen<br />

seien, Mû ist ohne weiteres kiai, das8 das Anssehen <strong>de</strong>r zwar<br />

lebhaft an die erste Konjugation erinnern<strong>de</strong>n, doch keineswegs<br />

mit tlieser in irgenci welchem Zusammenhange stehen<strong>de</strong>n Formen<br />

emple, guerperai, o<strong>de</strong>r dits Fehien <strong><strong>de</strong>s</strong> Inehoativsuffixes<br />

in <strong>de</strong>m conj. guerpe und <strong>de</strong>r 3. p. plur. guerpent o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>m<br />

part. eugloutant <strong>de</strong>n ersten Anstoss zu <strong>de</strong>r hier angericht<strong>et</strong>en<br />

Verwirrung gegeben bat. Derartige auf maugelhafter Saeh<br />

kenntnis beruhen<strong>de</strong>n Fehlgriflè wiien an dieser Stelle ohne<br />

Interesse. wenn ihnen in <strong>de</strong>m wirklichen Leben <strong>de</strong>r Spraclie<br />

nieht Vorginge cntsprilehen, die fUr eine gleiche auf iihnliche<br />

Ursaehen zurllekzuflihren<strong>de</strong> Irreleitung <strong>de</strong>r Vorstellungen Zengnis<br />

ablegen, nur dass das, vas dort mit bewusster, individueller<br />

Reflexion gesehieht, hier as dits Ergebnis eines von <strong>de</strong>m Bewusstscin<br />

<strong>de</strong>r Sprachange1itrigen unabhingig sich vollziehen<strong>de</strong>n<br />

morpiiologisehen Prozesses gedacht wer<strong>de</strong>n muss. Die<br />

hier gemeinte sofort naher zu beleucliten<strong>de</strong> formeubil<strong>de</strong>n<strong>de</strong><br />

rfhiltigkeit ist ibreni Wesen nach natllrlicli nicht verschie<strong>de</strong>n<br />

von <strong>de</strong>r im Anfange ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>en Bewegung nacli Einheit.<br />

Denu wenn fUr ouvert einerseits ouvi'i eintritt, weil eben die<br />

Spraehe die Gewoliiiheit bat, von Influitiven auf -ir das part.<br />

auf i zu bil<strong>de</strong>n, so ist <strong>de</strong>in gegenilber die Form ouvré niclit<br />

min<strong>de</strong>r verstitndlieh, da ja die gauze Praesensgrnppe: j'ouvre,<br />

ouvrons, ouvrais, ouvrant das vulgtre Spraehgefuhl nuf die<br />

erste Konjugation hinweist. In <strong>de</strong>r That han<strong>de</strong>it es sich hier<br />

1*<br />

3


iediglieh uni eine Maelitfrage, uni die Frage, welche von bei<strong>de</strong>n<br />

Richtungen, die centrip<strong>et</strong>ale, die auf Verailgeineinerung <strong><strong>de</strong>s</strong> i<br />

ais eharacteristisehen Lantes <strong>de</strong>r Konugation auf -ir hinauslief,<br />

o<strong>de</strong>r die centrifugale, die ziir \ Terniischung mit aii<strong>de</strong>rn<br />

Konjugationen ftihrte, mit grssereni Naciidrueke und mit<br />

grissereiii Erfolge eingcschlagen wur<strong>de</strong>, und da iehrt <strong>de</strong>nu die<br />

Gesehichte, dass die erstere sieh ais die strkere erwies und ihr,<br />

wenigstens in <strong>de</strong>r Schriftspraehe, <strong>de</strong>r Sieg zufiel, soweit die Be<strong>de</strong>utung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>selben nieht durch das Festhalten an archaisehen Bi!-<br />

dungen eingeschrnkt wiir<strong>de</strong>. Doeh wur<strong>de</strong> diese zurVerallgemeinerung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> i hindrngen<strong>de</strong> Ten<strong>de</strong>uz selion seit frllher Zeit dureli<br />

die Bereitwilligkeit vulgilrer Re<strong>de</strong>weise, <strong>de</strong>r zweiten zers<strong>et</strong>zen<strong>de</strong>n<br />

Biehtung zu folgen, zuweilen nicht unhe<strong>de</strong>ukiicli in <strong>de</strong>r St<strong>et</strong>igkeit<br />

und I1eiclimi!ssigkeit ihrer B<strong>et</strong>hiitigung gehemmt. Die<br />

vorliegen<strong>de</strong>n Studien wer<strong>de</strong>n sieli <strong>de</strong>mnacit zuniiehst mit <strong>de</strong>r<br />

Darsteilung <strong>de</strong>r durcli die centritugale Gewait hervorgebraciiten<br />

Erseheinnugen zu beseiiiftigeii haben und zwar wird dieser<br />

Abschnitt nur dann <strong>de</strong>m eigentiiehen Wesen <strong><strong>de</strong>s</strong> hier Mitzuteilen<strong>de</strong>n<br />

gercelit wer<strong>de</strong>n kinnen, wenn er sicli iiielit ailssehiiesslich<br />

auf die Behaiidtuiig soleher Yorgitge beshriiikt,<br />

die Uebertritt von Zeitwiirterii auf -ir iii ihrer Gesamtlieit o<strong>de</strong>r<br />

an einzelneii Stellen zu eiiier an<strong>de</strong>rti Biegungsart, also eine<br />

Eiikeiiguhig <strong><strong>de</strong>s</strong> ursprllnglichen Gebi<strong>et</strong>es dieser Wortklasse be<strong>de</strong>uten.<br />

Seine feniere Aufgabe wird es sein, auch die jenigen<br />

Fille iii <strong>de</strong>n Kreis <strong>de</strong>r B<strong>et</strong>raehtung zu zielien, in <strong>de</strong>iien die<br />

umgekelirte Wirkung, d, h. eiiie Erwciteruutg <strong><strong>de</strong>s</strong> im Bcgiitne<br />

ic1i darbi<strong>et</strong>en<strong>de</strong>ui lJiufauiges <strong>de</strong>r Konjugation auf -fr durci<br />

Assimilation aii<strong>de</strong>rs abgebogeuer Zeitwiirter o<strong>de</strong>r eillze] ner<br />

ihrer Bestandteile iii gewissen Epocheii <strong>de</strong>r Spraehgescluichte<br />

rzieit wurdc; <strong>de</strong>mi, -Me schon aiuge<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>, die treibeui<strong>de</strong>,<br />

formeubil<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Kraft, welcher <strong>de</strong>rartiger Gewiuni zu daiuken it,<br />

ist durchaus eines Wesens mit <strong>de</strong>ijenigen, <strong>de</strong>reui Arbeit j<strong>et</strong>ie<br />

Verluste zugeschrieheu werdou. mtlssen.


I. Die eeiitrifugale Gewait.<br />

a) Verluste.<br />

Wiihrend die Iiiclioativklasse 1) <strong>de</strong>r ZeitwUrter auf -ii- bereits<br />

irn Aiifange <strong>de</strong>r fraiiziisischen Spraeligescliiehte das Bild<br />

festgefllgter Abgeschlossenheit iiiid Regelmilssigkeit bi<strong>et</strong><strong>et</strong> und,<br />

cntsehlosseii au <strong>de</strong>m in allen Zeitformeit zur Allciiilierrsehaft<br />

1)<br />

lhrem Mrister folgten die neiigebild<strong>et</strong>eu Zeitwirf.er, soweit sic<br />

sich iiberhaupt mir Konjugation auf -ir bekatinteu. So insbeson<strong>de</strong>re die<br />

auf <strong>de</strong>r Grundiage eines Nomens, vorzugsweise eines Adjectivs, geschaffen<strong>et</strong>i.<br />

Ans <strong>de</strong>r grossen Zahi <strong>de</strong>rartiger Verba seien hier mir soiche<br />

erwlihnt, (lie 1m Neiifrani. auf -er ausgehen, in lilterer Sprache aber auch<br />

-iv daneben anerkannten. Z. B. enqrossir: engrossi: cee, Grehan 4008,<br />

enqrossit, eb. 12786, part. engrossis, Psaiit. M<strong>et</strong>,.. Ms. 9572 S. 427, praes.<br />

engrossisi, Mén. Par. Il 237, engrossir : plaisir, Anc. Th. II 412, en grossit,<br />

.Iean <strong>de</strong> Paris S. 120; siehe ancit l'alsgrave S. 777: ebsenlir: abseniirent,<br />

Stavelot SS. 99, 107; aveuglir: avogli<strong>de</strong>: en/iadi<strong>de</strong>, Alexius 87 d, dazu<br />

aweulir = cecutire atis tlem Glossaire von Donay s. 'l'obier G G A. 1872,<br />

S. 89k;, aveulisoient, Phel. Mousk. 12253, s'aveufi: autresi, eb. 12256, 1m<br />

Versinnern eb. 12315, aveulir, :fertr, Cygne 11256, part. aveulis, Bast.<br />

BuilI. 728. aveulist (praos.): dist, Ban. .los. S. 213, 15, part. aveuilis, Il.<br />

Cap. S. 157, praes. aveuglit, Ileptam. td. .Jacob, SS. 10, 100, Palsgrave<br />

5 1120; secliir =siccare . seckireni . faillirent, Lib. Psaim. Appendix (Franc.<br />

Michel) ps. 101, 4; jassechi, Cambr. Ps. 101, 11; Oxf. Ps. 101, 12, sechisi,<br />

ensec/si, Anglonorm. Adgarlegen<strong>de</strong>n, s. Roifs, Rom. i'orschungen I S. 235;<br />

asseurir: asseurist:gvaris(. Test. Jean <strong>de</strong> Meung, R. Rose ed. 1735 t.<br />

III S 146, y . 1055; averir . aven, Perc. 5962, averiroye, Cleoina<strong><strong>de</strong>s</strong> 14551,<br />

adverir : plaisir, Greban 29069, un Versinnern eh. 34481J, part. averie<br />

<strong>de</strong>perie, eb. 9657; tardir: tardirent, Amadis liv. V foi. 28v, 43 r; je me<br />

r<strong>et</strong>ardis= I waxe siowe, Palsgr. S. 777; altardist, Mén. Par, t. H S. 282;<br />

dtftardir, Jaub. Gloss. du Centre t. I S. 337 u. a. m. Bcachtc aueh altt'ran'i..<br />

obscurir neben altfranz. obscurer: ohscurit = callqatit, Cainbr. Ps.<br />

k;, 7; oseurir, Rose (Méon) 4813. Selbst da, wo in einem <strong>et</strong>wa vorliegen<strong>de</strong>ii<br />

lateinisehen Muster Verba e.rstcr Konjugation gebraueht sind, stehen<br />

zuweilen in <strong>de</strong>r franz. Uebers<strong>et</strong>zurig die auf ein vonhan<strong>de</strong>nes Adjectiv<br />

gleichen Stamines gegriind<strong>et</strong>en Neuhildungen auf -in: enaspriz. est mis<br />

quitrcn.s exa.'peratum est gut(ur menin, Camhr. Ps. Us, 1; vergl. dam:


gelai gten i'estzulialteii ci u ci i'twa vou au dcii Konj ugatiuli cil<br />

ausgcli en<strong>de</strong>n Beeinfl u ssung, abgeselien von cinigen vereinzeltei I<br />

Vorkommnissen (s. n. S. 15-1), nnzugiinglieli hlieb, war das<br />

Sprachgefuhl hiiisichtlicli <strong>de</strong>r Formenbildtiiig <strong>de</strong>r nielit iiichoativen<br />

Zeitwiirter st<strong>et</strong>s eitier gewissen Un icherlieit untcrworfen.<br />

enasprissanie, Oxf. Vs. 77, 10, enasprissent, lob. (Le Roux <strong>de</strong> Lincy)<br />

S. 5 14; asprir rendre âpre, Rob. Garnier (Frster), M. Antoine 500;<br />

sasprir, eb. 450; ferner: les chauses <strong>de</strong> (es pecldz suni al en nies = cxlenuale<br />

suai cause peccalorum luorum, Dial. Anime XV, 2, alienuisi =<br />

allenuai, eb. XXXIV, I S, atenuid suu( li mien oit = ailenuali saut oculi<br />

mci, Cantie. Ezechiae regis, in Cambr. Ps. S; altenvïr o<strong>de</strong>r mit unorganisebem<br />

r attenvrir ist noc.h im 16. .Jahrininclert gebriiuchlieh.<br />

Die in alter Zeit hititiger ais heutzutige anzutreffcn<strong>de</strong>n, von Zeitwiirterll<br />

<strong>de</strong>r 2. o<strong>de</strong>r 3. lat. Konjugation hergeleit<strong>et</strong>en FremdwUrter auf -ir<br />

selieinen in <strong>de</strong>r Regel ebenfails inchoativ flektirt wor<strong>de</strong>n zu sein. Ausser<br />

(lerartigen bei Go<strong>de</strong>froy s. vv. beigebraehten Fii]len \vie: exercir, cx/iibir,<br />

exigir, transegir, discutir, recipir, perimir, inspargir, enserir, pr<strong>et</strong>en-.<br />

dir, proeedir, diruir, fruir, restiiair, distribuir, aniinuir, contribuir,<br />

resisiir u. s. w. verweise jeu auf foigeu<strong>de</strong> Einzelheiten: affligir, Aimé,<br />

Ystoire <strong>de</strong> li Normant (cd. Champollion-Figeac, Paris 1S35) S. 230; comburir,<br />

Frag. Val. B. Chrest. 7, 5; comborir . morir, André <strong>de</strong> Coutances,<br />

Herr. Arch. 64, S. 179, y . 303; discerair: cabir, Alb. Bes. B. Chrest. 20, 15;<br />

encendir: encendissoienl, Lib. Ps, Append. CXVIII, 154; consummir per<br />

feu, SS. Bern. S. 9, 22 = igne consumi, Migne 42, 3; praos. consumist,<br />

Ezechiel S. 16; sternir: s(ernissent, Job (Le Roux (le Liiicy) S. 462, s.<br />

Go<strong>de</strong>froy t. III S. 610; presumir, I)iai. Grég. 42, 14; refenquir oit z. B.<br />

J. <strong>de</strong> Blaiv. 455, praos. je relenquis, Otinel 552, relenqaisoient, Ph. Mousk<br />

3927, part. relenqui, Rois 2613, Brut 7194; app<strong>et</strong>ir: Les biens d'an ltruy<br />

app<strong>et</strong>issans .... . (Antang <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh.), Mont. Rothscli. Rec. <strong>de</strong> Poés.<br />

franç. t. XII S. 205 (appiissan/ limite Acljectiv); cougir cogere:<br />

une Damoiselle . . . . laquelle par les begnias regardz, que <strong>de</strong> ses rians<br />

yeulx me geuoi(, cougisf iotallement mon cueur faire tribut (t Vosire<br />

souveraine Court ... . eb. t. X S. 185 (erste IIiilfte <strong><strong>de</strong>s</strong> N. Jahrhun<strong>de</strong>rts);<br />

selbstindig daneben vorkommen<strong><strong>de</strong>s</strong> Adje<strong>et</strong>iv ist: cogent, z. B. cogens<br />

(g, Vieille S. 266. Venn (las in <strong>de</strong>r Be<strong>de</strong>utung von lat. referre<br />

= mel<strong>de</strong>n erseheinen<strong>de</strong> ireiudwort refferir (15. JabriLun<strong>de</strong>rt.), Chron. Loys<br />

Bourbon (cd. Chazand) S. 2213, <strong><strong>de</strong>s</strong>s<strong>et</strong>i pert. re/Jrireni eb. S. 145 stcht,<br />

ein nichtinchoatives luiperfe<strong>et</strong>uin rc/Yroït, eb. S. 8)) zuhtsst, so mag <strong>de</strong>r<br />

Nachbarschaft <strong><strong>de</strong>s</strong> hufigen férir, reftrir ferie e die Verantwortliclikeit<br />

daflir zufaileii. In dciii italienisiren<strong>de</strong>n Franziisiseh <strong>de</strong>r Ystoirc <strong>de</strong> li<br />

Normant steht neben <strong>de</strong>.m Iiifinitiv concedir, S. 253 und <strong>de</strong>m I'ert coneédi(i),<br />

eb. SS. 104, 113, 155, 234, 250, conédirent, S. 147 (vgi. auch subcédi,<br />

eb. SS. 35, 36, 114), die 3. p. s. praos. md . concè<strong>de</strong>, eb. S. 116, die<br />

3,s. praos. eonj .succ'<strong>de</strong>, eb. S. 42 sowie (las part. con<strong>et</strong>Wu/, eh. SS. 99,<br />

18, 250, eoucduc, eb. S. 22s.


In <strong>de</strong>n meisten Fiien wnr<strong>de</strong> dieselbe erzengt dureh die Beschaffeiiheit<br />

chies Teiles <strong>de</strong>r Formeii, die, niclit geiieigt sich<br />

<strong>de</strong>m f tir die Melirzahl <strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>r Koiijiigation auf -ir geTiiiigen<br />

Zcitwirter gelteii<strong>de</strong>n Kanon anzuscliliesseii , sieh aiM Ergebiiisse<br />

streng lautiieher Entwicklung (Iarstellell und so zu'weiieii<br />

<strong>de</strong>n Ansclieiii erweckcn, ais ge1iirteii sie zu Verben ganz<br />

andcrer Koajugationen, z. B. ouvre, aperil = ouvre, operat. Wo<br />

soiche Anniiherung vorlag, war die Gefahr vorhan<strong>de</strong>ii, dass<br />

das an chier o<strong>de</strong>r mehreren Stelleii <strong><strong>de</strong>s</strong> Zeitwortes gesehaffene<br />

Verhâltnis sehcinbarer Gieiehheit nuii aiieii in Formen liberragen<br />

wiir<strong>de</strong>, <strong>de</strong>ren ursprtingliche Structur keinerlei Aniass<br />

mir Vermisehung mit Frem<strong>de</strong>m in sich trug. Su konitte es<br />

geschehen, dass die Infinitive inaneher iiicht inchoativer Zeitwiirter<br />

auf -ir zu gewisseli Zeiten gezwungen wur<strong>de</strong>n, diese<br />

Endung zu Gunsten eiiier an<strong>de</strong>rn aufzugeben und somit in<br />

eiiie ganz aii<strong>de</strong>re Konjugation iiberzutr<strong>et</strong>en. Dem meines<br />

Wissens zuerst von Burguy 1, 354, lI, 54 gefassten Gedanken<br />

an (lie Miiglichkeit einer Urnbilduug <strong><strong>de</strong>s</strong> Infinitivs im Ansehius<br />

andie Besehaffenheit <strong><strong>de</strong>s</strong> mit diesem iii enger Formeiiverwandtschaft<br />

geflihiten Futurams bat Diez 11 3 238 Anm., trotz<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> allerdings gauz uiihaltbaren Delius'se.hen Einwurfes, seinen<br />

Beifail nieht versagen kinnen, und auch jeu glaube, dass <strong>de</strong>rartige<br />

Erseheinungen, soweit sic in die Konjugation auf -ir<br />

gehiiren, keiner an<strong>de</strong>rweitigen Deutung fithig sein dtirften.')<br />

1) Weniger wahrscheinlich ist die Annahme <strong>de</strong>rartiger Abstraktionen<br />

ans (lem Futitrum auf <strong>de</strong>m Gehi<strong>et</strong>e <strong>de</strong>r iibrigen Konjugationen. Schon<br />

liiez 112 239 Anju. bat gegen Burguy 11 34, (lem die Ableitung von<br />

maindre nus maindrai unbednklich scheint, an die in <strong>de</strong>r Quantitiit <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

e se schwaiiken<strong>de</strong> Ueberliefernng <strong>de</strong>r lateinisehe.n Verba nef ere und re erinnert.<br />

Gleichgczrt<strong>et</strong> mit rnaindre, z. T. aueh hinsiehtlieh <strong><strong>de</strong>s</strong> Sfa,nmvokales,<br />

<strong>de</strong>n Biirguy z. z. O. danu ans <strong>de</strong>n staniinh<strong>et</strong>onten Formen <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens<br />

au erkliiren geneigt seheint, sind iibrigcns antre neben ardoir, sernondre<br />

neben se,nonrnr, nweure, Ruteb. 11 216, Auberon 249 neben rnouoir;<br />

aueh recoivre, P. Meyer, Recueil II 32S, 138, l'rosaroman von Joseph y.<br />

Ariinathia (Weidner) S. 17, 146 neben rcceoir, eh. S. 18, 150; loldre neben<br />

olnir, lotir (lo//eri s. l'off, Plattiat. und Roman., Kuhns Zeitsclir. I 326).<br />

Merkwiirdig ist <strong>de</strong>r ans cinem lat.-franz. Glossar entnuzumene bei Go<strong>de</strong>froy<br />

V 759 erwiihnte Inflnitiv (loudre dolire; man erwart<strong>et</strong> duedre,<br />

aber auch <strong>de</strong>n stainmb<strong>et</strong>onten Forinen dieses Zeitwortes ist zuweilen<br />

ansiogiselies on cigen, z. B.: Pour Dieu, vous (ioulent point les contes<br />

D'ainsi férir? Mir. N. U. XIV S. 242, 296. Auelt die Gesehichte <strong>de</strong>r ersteo


Del- fibrigens no1i mi 16. Jaliihun<strong>de</strong>ït anzutreifen<strong>de</strong> Tnlinitiv<br />

istre (: tistre, Jean Lemaire <strong>de</strong> Belges, Le chemin du temple<br />

<strong>de</strong> Minerve S. d. lb) fur issir, <strong>de</strong>n Delius aus einer bereits<br />

von fiez a. a. O. zuruckgewiesenen Verlegung <strong><strong>de</strong>s</strong> Tones auf<br />

Konjug<strong>et</strong>ion kennt gewiss€ Erscheinungeu, die mUglieherweise <strong>de</strong>rselben<br />

Deutung nuterliegen. G. Paris triigt kein Be<strong>de</strong>nken, in emerre Tristan<br />

t S. 14 fur emmener einen durcli das fut. emmerrai verursachtcn Trrtwii<br />

au erbiicken; s. Etu<strong>de</strong> sur l'Accent S. 67. Gleichen Wesens ist gilire;<br />

E le roy fis porter le corps Ceomagog <strong>et</strong> gilt?'e en un parfont put<br />

Hist. <strong>de</strong> Foulques Fita Warin, Xouv. frane. S. 22; ferner: escliivre, Chardrv<br />

P<strong>et</strong>it Pl<strong>et</strong> 25; auf l<strong>et</strong>ztere Stelle verweist auch, ohne eine Erklhrung au<br />

geben, Roifs. Rom. Forseh. I S. 232, <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Reim esehivre: sivre in duit<br />

angionorm. Adgarlegc.ncicn 33, -j8 vorfand. Diese eigentiimlichcn Budnngen<br />

kUnnen sehr wobi ans solehen Futuren erster Konjiigation geflossen<br />

sein, die unorganischen Scltwund <strong><strong>de</strong>s</strong> lat. o cntsprcchen<strong>de</strong>n vortonigen<br />

e anfweisen, ein Vorgang, <strong>de</strong>r beson<strong>de</strong>rs gern nach i o<strong>de</strong>r 1,<br />

aber aucli naeh r eintrah z. B.: Que rien nus ne l'en <strong>de</strong>rnandra, Chev. II<br />

Esp. 0731; ihiilicii 11. Bord 5985; Âne. 'rit. 1V 2118; comanilrons, Poème<br />

moral 117 e; amendrai, Lib. Psalm. Append. CXVIII, 41; gardroie, H. Bord<br />

6027; aidrai, eb. 6650; aidrons, eb. (;o; edrons, eb. 7859; Ghil par<strong>de</strong>roit<br />

bien ses joiaus Qui tes j<strong>et</strong>roil entre pourciaus, Barb. Méon I 7 5, 421-2;<br />

Et n'arrctray ne tant ne quant . . ., Mist. V. Test. 25618; in (lem Siebensuber:<br />

Jeilra l'eau <strong>de</strong> sa riuiere, Pierre Sanxay in Oeuvres dc Palissy<br />

S. 487; 11 me coutroit la vie (6 silbig), Bartsch, Franz. VoIksl. d. 16. Jahrh.<br />

in Zs. f. R. Phil. V, S. 529, 12; doutroit, H. Bord. 469: portront, eb. 5137<br />

u. S. w.; vus fro uvres grant ahoivre als zweites Ilemistich eines Alexandriners,<br />

R. d'Alix. (Michelant) S. 282, 24; Des <strong>de</strong>us élans ors, qui les<br />

trovroil, Gui!. Pal. 3943; A sa dame Irouvra r<strong>et</strong>our, Coiicy 5966; Mercit<br />

trov(e)rat sans folle qui mercit requerra, Poème itioral, 105a; Jachevrais<br />

maintenant la dure <strong><strong>de</strong>s</strong>tin ce, Mont, Rothschild, Rec. d. Poés. franç.<br />

IX 249. Die lienkmiiier, in <strong>de</strong>nen die erwiihnten Infinitive erster Konjugation<br />

auf re begegnen, sind siitutiicli anglonormauniseher IIerkuntt,<br />

und es ist beachtenswert, dass die liitura mit synkopirtem e (1cm Anglonormannen<br />

Chardry beson<strong>de</strong>rs geiiiutig sind, s. BrUhan, Die1'uturbildung<br />

un Altfranz.; Diss. Greifswald 1889, S. 6—S. In<strong><strong>de</strong>s</strong>sen hisst an<strong>de</strong>rerseits<br />

gera<strong>de</strong> die lokale Seite <strong>de</strong>r Frage auch Suchier's Ansehaitung, <strong>de</strong>r tue in<br />

<strong>de</strong>r Vie <strong>de</strong> Saint Auban stohen<strong>de</strong>n Infinitive gittre und leelre = lactare<br />

ais Ergebnisse geriitaniseher B<strong>et</strong>unung b<strong>et</strong>raclit<strong>et</strong>, wohl bcrechtigt erscheinen.<br />

Es soi iihrigens nicht yersiiumt, zu bemerken, dass auch mo<strong>de</strong>rne<br />

Mundarten dos Kontinents <strong>de</strong>rartige Bildungen kennen; im Glossar<br />

au A. Favraud's Oeuvres en patois poitevin ist <strong>de</strong>r lnfinitiv montre<br />

monter niifgestelit, in <strong>de</strong>r 'I'hat lind<strong>et</strong> sich das perf. ntontirianl und das<br />

partie. montul in Les Noces <strong>de</strong> Jean<strong>et</strong>te S. 29. MontaI erinnert au dus<br />

part. alu = aile : fit, perdu, 1'. Meyer, iiéit <strong>de</strong> la première croisa<strong>de</strong>.<br />

Romania V S. 59.


die erste Silbe crkliiren wolite, ist nichts ais eine Neubildung<br />

aiis <strong>de</strong>m regelreehten Futurum isirai, in<strong>de</strong>m die Sprache (las<br />

zwiseheu conoisirai, naistrai, paistrai und conoisire, naisire,<br />

paistre u. 31. obwalten<strong>de</strong> Vcrhiiltnis ais Muster benntzte. Nicht<br />

an<strong>de</strong>rs sind die foigen<strong>de</strong>n mehr 0(1er weniger huflg auftauchen<strong>de</strong>n<br />

Gebil<strong>de</strong> ihrem Ijrsprunge nach zu begreifen: ferre<br />

fUr férir nacli ferrai: Durement a ferre s'essaient bei Burg. I<br />

S. 336; assaudre assaillir: Plussors oueilies seul assaudre La<br />

louve, pour paour <strong>de</strong> faudre, ans Clef d'amour S. 100, bei Go<strong>de</strong>froy<br />

t. iii S. 730; rassaure = rassuillir ans Baud. Seb. eh. t. VI<br />

S. 610; lressauidre : autre, Chr. <strong>de</strong> Pisan, Long Est. 1938; faudre<br />

= faillir in obigem Beispiel ans Clef d'amour, und: autre,<br />

Méon I S. 26, worauf schon Diez E. W. S. 133 verwies. Auch<br />

coudre, Ly. Ysop, 1053, liilufiger cueidre, queudre = cueillir gehrt<br />

hierher. Boudre, bourre fur bouillir helegt Go<strong>de</strong>froy,<br />

ebenso wie esboudre fUr eshoui/lir, s. vv. ans G. Guiart und<br />

neueren Mundarten. Auch das ebenfails von Go<strong>de</strong>froy t. I<br />

S. 603 beigebraehte baudre fUr baillir soll hier nieht fehien.<br />

Aile diese unorganischen Gebil<strong>de</strong> verdankcn ihr Dasein <strong>de</strong>n organisehen<br />

Futurformen: assa.urai, assaudrai, Iressaurai, tressaudrai,<br />

faudrai, bouidront, Mén. Par. lI 261, bouidra, eh. 11 263, bourra,<br />

G. <strong>de</strong> Ooinsy, Herr, Arch. 67, S. 239, y . 149; liaurra, Gr. Chron.<br />

(le France, ed. Paris 1837, (Iledaction <strong><strong>de</strong>s</strong> 14. Jahrh.) 1 S. 189;<br />

baudra!,, Greban 12160; hauldray, Villon (Prornpsault) 377,<br />

315; baudrez, Ane. rIhéat T 254.') Die im Mun<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> Panser<br />

Pbels, aber aueh an<strong>de</strong>rswo leben<strong>de</strong>n Formen tiendre = tenir,<br />

Nisard, Etii<strong>de</strong> sur le bang. pop. ('u pat. <strong>de</strong> Paris (1872) S. 234;<br />

leinre, Jaubert, Gloss. du Centre 11 SS. 355, 364; ceindre =<br />

venir, el), il S. 418, cmivindre in II n'a pas voulu en convindre.<br />

eb. t. I S. 275, die dciii F'uturum tiendrai, viendrai entstammen,<br />

sclieiut die alte Spraehe durchaus gemie<strong>de</strong>n zu hahen. Auch<br />

die 1"utura von couvrir, offrir, ouvrir und sou/frir, die infolge<br />

<strong>de</strong>r Eigenart ilires Stanunauslautes eines an (lie Stelle von<br />

1) Es seheint mir nicht iinanuehmbar, diese Futtirt'orm iudi ans<br />

baillera, <strong>de</strong>m Fntiiritiii <strong><strong>de</strong>s</strong> schon in <strong>de</strong>r aiten Sprache hiiutigen bailler,<br />

entstan<strong>de</strong>n zti ilenken iiitd sic dcii Poriuen, (lotira, menra, parru, tourra<br />

'tonnera, minera, parIer'i, lournera glciehziis<strong>et</strong>zen. Beza sagt' ....<br />

baurra pro baillera pro priunz ev! Parisiensium vulgo ..., De franc. IiIig.<br />

rcef prouuintiatione, cd. 'l'obier S. 94.<br />

9


10<br />

regelrecht synkopirtem, vortonigem i eintr<strong>et</strong>en<strong>de</strong>n e vor <strong>de</strong>r<br />

Endung -rai nieht entraten konnten, in <strong>de</strong>r alten Spraelie daun<br />

aber fast ailgernein M<strong>et</strong>athesis <strong><strong>de</strong>s</strong> staminhaften r nach (lem<br />

r <strong>de</strong>r Eiidung liin zuliessen, griffen zuweilen stireiid in das<br />

Sprachhewusstsein cm, in<strong>de</strong>m sic Bildungen wie die folgen<strong>de</strong>n<br />

vcranlassten: coverre: terre, Flor. Flori<strong>et</strong>e 3852 (s. Zeitschr. f.<br />

Oest. Gymu. 1875, S. 542), couverre: terre, CI-tris 14896; <strong><strong>de</strong>s</strong>couverre,<br />

Jourd. Blaiv. 1533; offerre: terre, Claris 2230, 15116 u. ë.,<br />

con(Juerre, Ruteb. II SS. 86, 96; ouverre: <strong><strong>de</strong>s</strong>erre, Claris 19539;<br />

sou/Jcrre : re(/uerre, .Jourd. Blaiv. 1527, : terre, Ruteb. I SS. 84,<br />

97, II S. 96; : guerre, eh. I S. 197; serre, eh. I S. 102; soferre<br />

guerre, Claris 145, :terre, 2397, und im Innern <strong><strong>de</strong>s</strong> Verses<br />

eh. 187, 2193. Aueh die Prosa schreekt vor <strong>de</strong>m Gehraueh<br />

soleher Bildungen nieht zurllck: ensi k'il iai ne voillel inies<br />

sofferre liqieremeni c'um lu Iracel a la main, SS. Bern. 119,<br />

19. Bemerkenswert ist <strong>de</strong>r ehenfalis auf <strong>de</strong>r Grundiage <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Futurums entstan<strong>de</strong>n zu <strong>de</strong>nken<strong>de</strong> Inflnitiv sûfferrir: -Mes Dex<br />

ne volt sofferrir n'ofroier, Cor. Le. 1972. <strong>de</strong>m da.s Perfectum<br />

sofferistes: Et mort por nos i sofferisle.r hei André <strong>de</strong> Cout.,<br />

Herr. Âreh. 64, S. 185 y . 920 zur Seite tritt. Oh aucli <strong>de</strong>r noeli<br />

mi 16. Jalirh. begegnen<strong>de</strong> Infinitiv heneisire (Dont bene istre<br />

vos <strong>de</strong>ion, Guili. le Clerc, Herr. Areb. 62, S. 391. 'r. 966, benistre<br />

s. Rab. Pant. liv. IV eh. XXVII) in diesen Zusammenhang<br />

gehirt, in<strong>de</strong>m man ihn ans <strong>de</strong>in <strong>et</strong>wa durcli Einrnisehung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Inchoatiruffixes zu erkliLreu<strong>de</strong>n, im Altfranz. nicht seltenen<br />

Futuruin heneistrai herleit<strong>et</strong>, 0(1er oh mail besser daran thut,<br />

in ibm eine unmittelbare Wie<strong>de</strong>rgabe von lat. benedicere zu<br />

erkenneu (s. Chabaneau, Théorie, S. 65; Frster zu Chev. II<br />

Esp. S. 1X111; Stimming, Lit. Blatt, 1885 SI). 409; Suchier.<br />

Griber's Grundriss 1 S. 615), vage ieh niclit zu entschei<strong>de</strong>n.<br />

Man wir<strong>de</strong> felilgeheii, wenn man lcdiglieh <strong>de</strong>m Futurum<br />

die Sehuld an <strong>de</strong>rartigen spraehlichen V erirrungen beimessen<br />

wolite. Auch an<strong>de</strong>rc Formen. (lie fUr sieh alleiii b<strong>et</strong>raeht<strong>et</strong><br />

die Art <strong>de</strong>r Koiijugation nieht erkennen lassen, ki3nnen mitgcwirkt<br />

haben. Bernerkt man Y. B., dass die hUufig gehrauehte<br />

B. sing praes. md. von bouillir : bout zuweilen ihre alte Schreibweisc<br />

aufgiebt, uni die von cousi consuit (so noeh bei<br />

R. Garnier, Forcie 752, Hippol yte 11003). <strong><strong>de</strong>s</strong>sen s sehon frtihe<br />

verstuiuinte, anznnchmeu, z. B. il bousi, Remy Belleau, Aue.


lhéat IV 346, R. Garnier, ilippolyte 1073, und dass an<strong>de</strong>rerseits<br />

regelrechtes cous, cous t consuis, consuit sich in tu couls,<br />

Remy Belleau hei Darmest, Hatzf. XV1 Siècle (1887) 2 partie<br />

S. 364, il coulé, Ànc. Thèat. II 320 einer iUteren grapli. Darsteliuug<br />

von bous, bout nitmlich bouts, boulé in tu boule, Men. Par. II<br />

S. 264, il boulé, Âne. Théat. 11 433 (:goust=gustus) anbequemt,<br />

50 ist ersiehtlich, dass auch im Praesens zuweilen <strong>de</strong>r Anstoss<br />

vu <strong>de</strong>n gedaclitcn Entartungen gegeben war ) und <strong>de</strong>r oben<br />

erwiihnte Infinitiv boudre aucli ais Anbildung an coudre,<br />

résoudre angesehen wer<strong>de</strong>n kanu. In <strong>de</strong>ni lateinisehem fugire<br />

fur fugire entspreehen<strong>de</strong>n, aitfranz. zweisilbigen foir, fouir,<br />

fuir ist durcli gleiche Ursachen cm uhniicher Wan<strong>de</strong>l geseliaffen<br />

wor<strong>de</strong>n. Wenn (lie Annahrnc (s. z. B. Mussafia, Zur<br />

Praesensbildung S. 5), dass die an die 4. lat. Konjugation erinnern<strong>de</strong>n<br />

Verhiiitnisse <strong>de</strong>r Praeseusgrnppe: fugio, fugiunt,<br />

fugiebam, fugiain, fugiens aueh <strong>de</strong>n lnfinitiv fugere zu Gunsten<br />

'on fugire verdrngt baben, <strong>de</strong>r Wirklichkeiu entspricht, so<br />

ist es ciii eigcntiiniliches Schauspiel, zu sehen, vie die lautliche<br />

Gestaitung cines I'eiles <strong>de</strong>rselben Formengruppe auf<br />

franz. Gebi<strong>et</strong> (leu lnfinitiv dieses Zeitwortes veranlasst hat, in<br />

die Reihe <strong>de</strong>r auf <strong>de</strong>r 3. lat. Konjugation beruhen<strong>de</strong>n Zeitwrter<br />

zurlickautr<strong>et</strong>en. Die zwiseben <strong>de</strong>n Praesensformen fuit<br />

= fagit, construit, nuit, luit bestehen<strong>de</strong> Parallele schuf <strong>de</strong>n<br />

neuen lnfinitiv faire, ) <strong>de</strong>r bis En<strong>de</strong> (les 15. .Jahrhun<strong>de</strong>rts von<br />

guten Scliriftstellern gehraucht wur<strong>de</strong> und seine Spur in heute<br />

einsilbigem fuir zuruickgelassen bat; vergi.: faire: <strong><strong>de</strong>s</strong>truire,<br />

Rose (Méon) 5572, 16173, 19755, : luire, eh. 4812, : <strong>de</strong>duire,<br />

Watriqu<strong>et</strong> S. 349, 229, : conduire, Jub. Myst. 11 180, 11 287,<br />

Pour faire toute vanité, eb. L 246, fuyre: nuyre, Gring. 11 136,<br />

') Innerhalh <strong><strong>de</strong>s</strong> Bereiches <strong>de</strong>r Konugation auf -cr begegn<strong>et</strong> <strong>de</strong>rartiges<br />

sehr selten; oier = negare art<strong>et</strong> eiiimal nus zu neoir: J)arne, je<br />

n<strong>et</strong> vos doi neoir (:seoir), A vos sai venuz en <strong><strong>de</strong>s</strong>duit, MoBt. FabL t. IV<br />

S. 147. Man darf unbe<strong>de</strong>nklich annelinien, dass die an die Verhhltnisse<br />

von veoir erinnern<strong>de</strong>n sekuncliiren Formen je noi, il noient, j oie je noie,<br />

aueh gelegentlieh anzntreffen<strong><strong>de</strong>s</strong> neoe (s. neé, neii bei Go<strong>de</strong>froy t. V.<br />

S. 514, née = neqat bée, Ysop<strong>et</strong> I XXXIV, ed. Robert 1 252; aeayent<br />

= necabant, Oliv. d. 1. Marche, Méin. cd. II. Beaune <strong>et</strong> J. d'Arbaumont,<br />

Paris is, t. ii S. 321; preer=p)-ecari, Rom. X S. 532, 65) die geitanuto<br />

Infinitivbiltlung gereelitfertigt erseheinen liessen.<br />

" FtJrster seheint ticiiselben voni lat. fdgere herleiten au wolien; s.<br />

Chev, 11 Esp. S. Lix.<br />

11


12<br />

il 119 und sehr oft sonst. \Vie stark in spiterer Zeit bei<br />

<strong>de</strong>r Beurteilung <strong>de</strong>r Silbenzahl von fuir seitens franzjsiseher<br />

Spraehangehjriger an die Verba a.uf -uire gedaclit wur<strong>de</strong>,<br />

bekund<strong>et</strong> eine Anmerkiing Patrri's zu Vaugelas (ed. Ohassang)<br />

t. II S. 178, in <strong>de</strong>r im Gegensatz zu <strong>de</strong>r Auffassung <strong><strong>de</strong>s</strong> l<strong>et</strong>zteren<br />

die einsilbige Geltung von fuir mit folgen<strong>de</strong>n Worten<br />

b<strong>et</strong>ont wird: En ce verbe comme presque en tous les autres 1'!]<br />

<strong>et</strong> PI <strong>et</strong> l'Y ne font qu'une syllabe, quand ils se suivent, comme<br />

je suis du verbe estre, <strong>et</strong> du verbe suivre, <strong>et</strong> je cuis: Oui a<br />

jamais prononcé cuire <strong>et</strong> nuire <strong>de</strong> trois syllabes, cuis, nuis <strong>et</strong><br />

autres?<br />

Es ist aueh nieht vonnjteii, hei <strong>de</strong>r Erk1iiung von altfrauz.<br />

muire (Bari). Méon. t. III 333, 240: nuire; eh. t. IV. 263,<br />

265 und Rutebeuf II S. 47: muire morialur) und mire (s.<br />

Littré S. y . rugir) mit Waldner, Herr. Areli. Bd. 78, S. 434 zu<br />

<strong>de</strong>n nieht vorban<strong>de</strong>nen latein. Irifinitiven 1iogere und )gerc<br />

Zufluclit zu nehmen. 111111 mari an <strong>de</strong>r landliiufigeii Ableitung<br />

von 'nïgire und rigire fest, so ist oline weiteres kiar, dass<br />

<strong>de</strong>n Fornien mui,e und mire ein mu-ir irnd ro-ir vorangegaugen<br />

sein muss: inuir belegt Go<strong>de</strong>fro y V 445 lei<strong>de</strong>r ans zieinlich<br />

sp11ter Zeit; von roïr o<strong>de</strong>r mir korinte ici keine Spur eut<strong>de</strong>cken.<br />

Auch hier wer<strong>de</strong>n die im Altfranzôsischen zu be-<br />

Icgen<strong>de</strong>ii Fornien muit, mu yans; ruu, ruient, muianz fUr die Umhiildung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Iufinitivs verantwortlich zu machen sein. Hier<br />

schliest sich bruire, fa11 es wirkhicht mit lat. rugire zusalumenliiingt,<br />

eng an; (las Weichen <strong>de</strong> y Intinitivfori-u broir, brouir, die<br />

Behrens Zcitselii'. f. Neufranz. Spr. u. Litt., t. V S. 72-73 noehweist,<br />

o<strong>de</strong>r bruir, <strong>de</strong>ren Vorkomnieji Tobler. Versbau S. 78<br />

best11tigt (s. Sehelers Beispiel ans Eroiss. Anin. zu Bast. Brui.<br />

S. 308_9), kami durcir ( las ott vorkoiiimen<strong>de</strong> Praesens bruit,<br />

bruieni u. s. w. velanlasst wor<strong>de</strong>n sein. Ininierhiju ist es doukbar,<br />

dass bruir ein sekundâres Erzeugnis <strong><strong>de</strong>s</strong> Duahisnuis ist,<br />

<strong>de</strong>r in fuire und fuir vor]ag rad leiclit auch Zeitwrter von<br />

111tnhieher Lautgestalt ergreifcn konute. Nur dureh einen <strong>de</strong> y<br />

-artigen Vorgang wllsste ich <strong>de</strong>n liifinitiv<br />

puie fUr pu».<br />

putere : luire, Watriqu<strong>et</strong> 153, 463 ( Und Sebelers Ainir. S. 46)<br />

zu douten t ); <strong>de</strong>mi die alto Gestaltung <strong>de</strong>v Praeseusfornien put<br />

J)<br />

A ehnlicli inag d 1 ni Go<strong>de</strong>froy aits dciii ( :liat. Col ley III beigebraehte<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>vestoii' ( veoir) tiir (Ie.westir <strong>de</strong>ni Nebeneinan<strong>de</strong>r von creuir


put <strong>et</strong> : .' 'apere!/t Ieotrt 3Si). pu! el /1wi'e. Eut. Deschamps<br />

il 1 7 und Jubinal, Nouv. Rec. I S. 325, put, 3 Wun<strong>de</strong>r<br />

thiutiers I 718 ht Zcitsehr. f R. Phil. VI S. 325 fil., Rab. Pant.<br />

liv. II eh. VI, conj. praes. pue, Bes. Dieu 1370: issue, puoil<br />

Eust. Deschamps 1 74 gab keinen Aulass zur Vermischung mit<br />

dcii Verbcn auf -uire. Nicht zu unigehen ist hier ferner eine<br />

flesprecliung von circuir = lat. circuire neben circurnire. Die<br />

un Franztsiselieu zu erwarten<strong>de</strong> Zweisilbigkeit <strong><strong>de</strong>s</strong> ni in dieseni<br />

ci't ziemlich sptt auftr<strong>et</strong>en<strong>de</strong>u Lehuworte ist thatsiehIieh<br />

nacliweisbar; <strong>de</strong>an eitïe solehe ist nicht bios zu verniuten in<br />

dciii part. circiq,': il est circuy <strong>de</strong> mer, Amadis liv. V (u. 1350)<br />

f 1v, il a circui le mon<strong>de</strong>, eb. liv. Viii (a. 1548) fo XXVIIr,<br />

un espiantier vert qui esloit moult proprement circuy <strong>de</strong><br />

plis arbrisseaul.r ...... Montaiglon <strong>et</strong> Rothschild, Recueil <strong>de</strong><br />

Poés. fr. t. XII S. 268 (uni 1500), son<strong>de</strong>ra ist auch <strong>de</strong>utlieh<br />

erkennbar in: 11 a circonvolu grau! erre Et circu y toute la<br />

terre, (Jreban 20150. Diese G<strong>et</strong>reuntheit <strong>de</strong> y bei<strong>de</strong>n Elemente<br />

u und i (y) wur<strong>de</strong> gegen Beeintriiehtignng beson<strong>de</strong>rs dureh<br />

<strong>de</strong>n TJmstand gesclititit. das (las Zeitwort sic!, ebenso wie<br />

die an<strong>de</strong>rn Kompositt voni lateinisehen ire (ausser issir) <strong>de</strong>r<br />

I nchoativflexion anseh loss. Irniiierhin drobte <strong>de</strong>r zweisilhigen<br />

Geltung <strong><strong>de</strong>s</strong> ui die enge Nachharsehaft bei<strong>de</strong>r Vokale gel'ilirlie.h<br />

zu wer<strong>de</strong>n, und zwar insbeson<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n Singularfornien<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens: je circuis, tu circuis, il circuit (ii circuyl, Jean<br />

Le Maire <strong>de</strong> Belges, Illust. Gaule liv. J eh. XXVII). imper.<br />

circuis. in (leflen das Enehoativsuffix ais soiclies niclit seharf<br />

und creinoir, tenir und vereinzeltew tenoir (: paroir, R. d'Alix. 326,<br />

12; :1?-ois R. Cambr. Seite 226), manir und hUiifigereui manoir, veïr,<br />

seir und veoir, seoir u. a. zu danken sein. Uebrigens soll hier honierkt<br />

wer<strong>de</strong>n, dass auch (las in cine ganz anlere Kategorie gehorige<br />

Zeitwort Savoir, je<strong>de</strong>nfails verfûlirt dureli croire, boire, gclegentlich tinter<br />

<strong>de</strong>r Form scavoire auftritt, z. B. Nuls nen puel e:icores scavoire Le<br />

quieux doit avoir la vittoire, Ysop<strong>et</strong> I XLV (Robert 1 110); auch ein<br />

unpaginîrter alter Pruek <strong>de</strong>r Mélusine <strong><strong>de</strong>s</strong> Jehan d'Arras (s. Kiinigi. Bibi.<br />

Berlin) bat cininal il est besoin <strong>de</strong> le scavoire (S. 62) vielieicht durch die<br />

Schuld <strong><strong>de</strong>s</strong> S<strong>et</strong>zers. 0h aneb avoire in Je fuy jadis, a dire voire En<br />

qrant honour <strong>et</strong> riche d'avoire, Stavelot S. 387 mit Recht in dieseni Ziisammenhange<br />

zu nennen ist, wird zweifelhaft, iiicht nur weil ieicht zu<br />

in<strong>de</strong>rn ist, sou<strong>de</strong>rn noch viel mehr wegen <strong>de</strong>r diesem Denkmal eigentllmiiehen<br />

Verwendung <strong><strong>de</strong>s</strong> tonlosen e im Auslaute von Wirtern, die ein<br />

solehes sonst nicht aufzuweisen pflegen.<br />

IN


14<br />

genug hervortrat. Auch <strong>de</strong>r Tnfinitiv circuir, sowie das part.<br />

circui konnien durcli die NiUie von bruire, fuit-(e), nuire, luire<br />

leiclit bewogen wer<strong>de</strong>n, Synirese <strong><strong>de</strong>s</strong> ni eintr<strong>et</strong>en zu lassen;<br />

<strong>de</strong>r Fortse1iritt zu <strong>de</strong>r bei Palsgrave S. 485 u. S. 495 stehen<strong>de</strong>n<br />

Infinitivfortn circuire o<strong>de</strong>r (lem eh. aufgestellten part. circuit,')<br />

welches ich aiich fin<strong>de</strong> iii: .... le cuir <strong>de</strong> cerf à (sic!) circuit<br />

<strong>de</strong> rond environ <strong>de</strong>ux lieues, in <strong>de</strong>in erwhnteu unpaginierten<br />

Drucke <strong>de</strong>r M'lnsine <strong><strong>de</strong>s</strong> Jean d'Arras (S. 20), sowie die von<br />

Littré. Go<strong>de</strong>frov S. y . circuir belegten auch bei Palsgrave<br />

a. a. O, sich fin<strong>de</strong>n<strong>de</strong>ii Praesensformeii circugons, que je circuye,<br />

circuyant lasseit mit aller Deutliehkeit <strong>de</strong>n von <strong>de</strong>n Zeit%virtern<br />

auf -u ire ausgehen<strong>de</strong>n Einfluss erkennen; vorzugsweise eheinen<br />

fuir und bruire ais Muster gedient zu habeii, da conduire,<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>iruire zu <strong>de</strong>r Zeit. ais circuir gcbrnchlich war, in <strong>de</strong>n<br />

Praesensformen Iii.ngst mit (lem ans luisons, nuisons, cuisons<br />

o<strong>de</strong>r ans iiirem eigiien Perfectum entnommenen analogisehen<br />

s (s. Zeitsclir. f. Rom. Phil. t. VII S. 52) versehen waren; hiichstens<br />

in <strong>de</strong>r erstarrten Verbindung or le conduge Dieu begegn<strong>et</strong><br />

man im 16. Jahrhun<strong>de</strong>rt nocli <strong>de</strong> y lautges<strong>et</strong>zliehen Budung,<br />

z. B. Amadis liv. VIII fo 1.6r, fo 27". Immerhin <strong>de</strong>ut<strong>et</strong><br />

dits l'artieip circuit auf Anhildung an conduit, <strong><strong>de</strong>s</strong>lruil 2) U. S. W.<br />

Der mit vorstehen<strong>de</strong>n Erirteruiigen b<strong>et</strong>r<strong>et</strong>ene Weg fQhrt<br />

vielleicht aueh zu cinem Verstindnis <strong><strong>de</strong>s</strong> zvischen altfranzlisisch<br />

grondir = grundire und daneben vorkommen<strong>de</strong>m t,rondre:<br />

sernondre. Renart 14103, repondre. Mont. Fahi. 1V 65, respondre.<br />

Caris 16738, o<strong>de</strong>r groindre repondre, Renart 12500, groindre<br />

und esyroindre, Serm. Poit. S. 120, obwalten<strong>de</strong>n Yerhi1tnisses.<br />

Wenigstcns scheint mir die Annahme nnbe<strong>de</strong>nklich, &lass die<br />

Spraehe aus <strong>de</strong>n in alter Zeit anzutreffen<strong>de</strong>n nielit inehoativen<br />

Praesensformen il gront, qu'il gron<strong>de</strong>, welche stark an die eutsprechen<strong>de</strong>n<br />

Formen von tondre, fondre, respondre und <strong>de</strong>rgi.<br />

l) Auch (las ursprilnglich dreisilbigc Snbstantiv circuit (s. altfrauz.<br />

circuite bei Tobler, Versban S. 72) begegn<strong>et</strong> bereits un 15. Jahrh. mit<br />

zweisilbiger Geltang: Lors s'assembleren g en circuit Les prestres .....<br />

(anno 1489), Mont. Rothschild, Rec. d. Poés. fr. XII 409.<br />

2) Vergl. das part. <strong><strong>de</strong>s</strong>truy in: vous l'avez <strong><strong>de</strong>s</strong>truy (erste Hilfte <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

16, Jahrh.), Mont. Rothschild, Rec. 4. I'oés. fr. t. x, S. 333; liber nui und<br />

lui fttr nuit (so ais Druckfehler bel Jonckblo<strong>et</strong>, Examen ont. 4. Chans. d.<br />

Geste d. Guili. d'Or, t. U S. 222), luit, Psaut. M<strong>et</strong>z. SS. 217, 18; 272, 4;<br />

Palsgr. S. 703, vergi. Zeitschr. f. R. Phil. t. VII S. 55.


erinnerten, die Bercchtigung herleit<strong>et</strong>e, auch <strong>de</strong>n Tulinitiv<br />

grondir <strong>de</strong>n l<strong>et</strong>ztgenannten Zeitwirtern anzuhil<strong>de</strong>n, ziimal aueh<br />

(las perf. grondi mit respondi, tondi. fondi in l)estem Einvernehuien<br />

stand. Auch <strong>de</strong>r sehr seltene lnlinitiv respiendre, fur<br />

gewilinliches resplendir, Berner Lie<strong>de</strong>rhs. CCLVII, Herr. Arch.<br />

Bd. 42 S. 358: prendre verd11nkt sein Dasein <strong>de</strong>m Nebeneinan<strong>de</strong>r<br />

von niclit inehoativem il respient, resplen<strong>de</strong>nt u. s. w. mit<br />

tent, ten<strong>de</strong>nt; rent, ren<strong>de</strong>nt; fent, fen<strong>de</strong>nt, sowie von: II rendi, lendi,<br />

fendi mit resplendi. Auch dos un Altfranz. zuweilen begegnen<strong>de</strong><br />

engloutre t) fUr engloutir, so z. B. Iliob 360, 19; Watriquct 385,<br />

139, erkliirt sieli ans <strong>de</strong>m Praesens englout, englouloie u. S. w.<br />

und <strong>de</strong>m Perfectum englouti, Formen, (lie <strong>de</strong>r Kou ,jugation von<br />

foutre = futuere entsprachen. IJebrigens wird ausseliliessiieli<br />

das Perfectum fUr die lJmgestaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Infinitivs verantwortlieh<br />

zu machen sein da, wo die Praesensgruppe infolge ausnalimslos<br />

eing<strong>et</strong>r<strong>et</strong>ener Inehoativbildung eine fur das Perfektaro<br />

hiimerhin bestehen bleiben<strong>de</strong> Aunherung an die Konjugation<br />

auf re vermissen Hisst, Dies ist <strong>de</strong>r F'aIl in <strong>de</strong>m von<br />

Go<strong>de</strong>froy I S. 362 aus (lem Jabre 1429 belegten aprofondre<br />

aprofondir. Soute es nicht gelingen, fUr das vont sehnellen,<br />

sttirinischen Lauf <strong>de</strong>r Rosse gebiauehte rendir, randir (z. B. Chev.<br />

11 Esp. 5589; Âtre pér. Herr. Areli, Bd. 42 S. 191, 459) nichtinehative<br />

Formen <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens naehzuweisen, vo reieht ineines<br />

Eraehtens das an espandi, fendi, vendi u. s. w. aukiingen<strong>de</strong> l'erfektuin<br />

rendi, randi fur die Erkliiruiig <strong>de</strong>r in gleiclier Verbiti-<br />

(11111g ZU fin<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n lnfinitivforin rendre, rendre volikommen ans.<br />

Vergleielic: Tant cum chevaus 1cr porent rendre, Chr. Dues Norm.<br />

36223: wendre; Mais <strong>de</strong> quanques chevaus puel rendre: mesprendre,<br />

Rieh. Biaus 1161; Tant coin cevax rendre le (sic!) pu<strong>et</strong>,<br />

Âtre pér. a. a. O. S. 192 1 469; Tant coin chevax rendre li pot,<br />

Claris 2060; ()uan que cheval 1cr pucent rendre : <strong><strong>de</strong>s</strong>tendre, Guil.<br />

Pal. 5716; âhnlieh eb. 6182; Et vos vanroiz si tost coin chevax<br />

porra randre: <strong><strong>de</strong>s</strong>cendre, vandre u. s. w., Chans. d. Saxons t. I<br />

S. 107, falis es nicht geratener ist, rendre an <strong>de</strong>n angefiilirten<br />

Stellen, sowic in: Tant coin cheval li rent, est chele part courus,<br />

1:,<br />

') Die <strong>de</strong>n Fundort enthalten<strong>de</strong> NoUa ist mir lei<strong>de</strong>r verloren gegangen.<br />

Die bei<strong>de</strong>n oben ang<strong>et</strong>.Uhrteu Stellen verdauke ici Herrn Prof.<br />

Tobier's gïtiger Mittellung.


10<br />

Doon <strong>de</strong> May. 123, wic mir durcit Herrn Professor ToMer<br />

gtitigst nahegelegt wur<strong>de</strong>, in <strong>de</strong>r Be<strong>de</strong>utung ,,von sich geben<br />

(an Leislung)" aufzufassen.<br />

Ein so begreifiieher Vorgang es von vornherein sein ma.g,<br />

weno Zeitwo..ter atif -ir, moebten sic nun <strong>de</strong>r rciiten o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>r<br />

gemisehten Konjugation angehiren, verloekt dnreh die schein<br />

bare Gleiehlieit <strong>de</strong>r Perfect- and Futurhuldung, ibsen lnfiuitiv<br />

sowie ihr part. pa . nach (1cm Muster <strong>de</strong>r Verba auf radikales<br />

î + re uinzubil<strong>de</strong>n tracliten, mu so begreif1icher, ais umgekehrt<br />

diese l<strong>et</strong>ztere Gattung vol, Zeitw5rtern ans <strong>de</strong>nselben Ursachen<br />

sieli 1)isweilen zu einem parieI1en Uebertritt zur Konjugation auf<br />

-ir bewegen liess, so hesciirinkt sîeh <strong>de</strong>r hier gemeinte Wan<strong>de</strong>l<br />

doeli nur auf ciime geringe Anzahl von Fiilien. Sa begegn<strong>et</strong><br />

emplire fur emplir. Des wegen <strong>de</strong>r Uniniiglichkeit, seine leereii<br />

Wasscrsclilituchc von neuem zu filiien, bekilumierte Joseph<br />

klagt: Car nostre affaire s'en empire, Ne les savons <strong>de</strong> quoy<br />

empiire, Gantier <strong>de</strong> Coinsy, llerr. Areli. Bd. 67, S. 255, 1505-6 I)<br />

Daneben dus part. fin. emplile: Lors lu la proph<strong>et</strong>ie ampute,<br />

)u'Abacuc avoit <strong>de</strong>vant dite, eh. S. 250, 1115-16; o<strong>de</strong>r: Et la<br />

promesse est hui emplite, Si com il eut promise <strong>et</strong> dite, ebenda<br />

S. 251, 1161-62. Peu Iiifinitiv afehiire wagt eimiinl <strong>de</strong>r gewiss<br />

nus Frankreiclt gehiirtige Selireiber <strong>de</strong>r Hs. E (Ms. fr. B.<br />

N. 1491) <strong><strong>de</strong>s</strong> Roman <strong>de</strong> Florirnont, f0 Gob: Situ pou les poons<br />

afehiire ;I/oll les v'rez los( <strong><strong>de</strong>s</strong>con/lre, wo F (Ms. fr. B. N. 15101)<br />

f 0 91 e sowie mit geringfligigen Abweichungen von cinun<strong>de</strong>r<br />

die librigen lIa.ndschriften: Se les poiens un poc a/lire: <strong><strong>de</strong>s</strong>com/ire<br />

schreiben. lJnter <strong>de</strong>m liinflusse von dire seheint 'su<br />

stehen dus part. laidite in: 10 marrastre vous a <strong>et</strong> batue <strong>et</strong><br />

laidite: <strong><strong>de</strong>s</strong>conrne, <strong><strong>de</strong>s</strong>pi( e, mente u. s. w., Berte 1341. Schr<br />

1)<br />

Die lateinisehe Vorlage, <strong>de</strong>ren Vergleichung mir nlitzlich orschien,<br />

fasst die ganze Re<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> Joseph von 1560-68 in die wenigen<br />

IVorte zusammen: Ego magis <strong>de</strong> aquac penuria cogito, quac nobis jam<br />

<strong>de</strong>ficit in nlribus, <strong>et</strong> non habemus undc nos <strong>et</strong> iumenta refocittare unieamus.<br />

Daun folgt: Tune infautulus lacto vullu in sinu ma tris ......<br />

y . 1569 f11.); i. Tiseheudorf, Evang. apocrypha S. 83; sodass aise unser<br />

emplire niehf vin n priori ho lateinischen Texte zu verniuten<strong><strong>de</strong>s</strong> implere<br />

wie<strong>de</strong>rgiebt. An<strong>de</strong>rs verhilt es sich mit <strong>de</strong>n bei<strong>de</strong>n folgen<strong>de</strong>n Stdllen.<br />

Der Wurtiaut ist hier fur y. 1115-16: 1unc i?np/<strong>et</strong>um est quod dic(um<br />

est per Abacuc diceniem . . . ., Evang. apocr. S. 7, und fur y. 1161-62:<br />

Et imptevit dominus promissienem suafli. Evang. apoer. S. 8.


vieis;igend ist (lic Selireibung remplicle : dicte, Eust. Deschamps<br />

hei Go<strong>de</strong>froy, t. VI S. 513 8. Y. qu<strong>et</strong>acion (I. qui<strong>et</strong>acion).<br />

Feruer harditerneni bei .J. (le Baisieux; s. Seheler, 'l'ronv. belges<br />

I S. 330. lii Berry crklingt: finit, huile, Jaubert, Gioss. du<br />

Centre I S. 487; enroui (sic!), enrouile, eh. 1 S. 395. Per Volistndigkeit<br />

lialber verweise icli aut Frsters Bemerkung in<br />

<strong>de</strong>r Zs. f. d. Oest. Gvmn. 1875 S. 542, wo die neufranzsisehen<br />

Substantiva guérite und réussite mit <strong>de</strong>m bekanuten altfranz.<br />

Participium mute (s. auch T4)i)ler. Jahrb, 1867, S. 339) vergliehen<br />

wer<strong>de</strong>i,, sowie auf (lesselben Forsehers Auslassungen<br />

liber <strong>de</strong>n giciehen Gegenstand in <strong>de</strong>r Zs. t' Nfranz, Spr. u. Litt.<br />

Band I S. 89, wo guérite, réussite ais Anhildungen an suite<br />

( */jj), muele (= *m,vita) , élite ( electa'j, Tulle (= fûgita)<br />

erklirt wcr<strong>de</strong>n. Beson<strong>de</strong>rs Iehrreieh ist in diesem Zusainmenbauge<br />

ein Blick auf die Gestaitung, welche das Zeitwort<br />

asseoir in mo<strong>de</strong>rnen Mundarten und vielleiciit sehon in alter<br />

Zeit erfahren bat. Bertleksielitigt mari iiltmlieh die ans aitfrauzsiscl,en<br />

Deiikmilern bekaiinten Infinitive seir fUr seoir<br />

venir. Rast. BuilI. 502. asçeïr, o<strong>de</strong>r mit Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> vortonigen<br />

e sir. Miitzner, Aitfr. Lied. 237, 34, 35, assir, Bast. BuilI. 1287,<br />

1451, so wird kaum ein Zweifel obwalten knneii, dass <strong>de</strong>y<br />

Inf. ossire, <strong>de</strong>r vielleicht bei Go<strong>de</strong>froy t I S. 146 in zwei we.gen<br />

ihrer kurzen Fassung uuklaren Beispielen ans <strong>de</strong>r ersten }iiilfte<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 13. und <strong>de</strong>m Anfange <strong><strong>de</strong>s</strong> 15. Jahrhuu<strong>de</strong>rts vorliegt, dann<br />

aber namciitlich neneren I)ialekten eign<strong>et</strong>, 80 z. B. Nisard,<br />

Étu<strong>de</strong> sur le lang. pop. ou pat. <strong>de</strong> Paris .....S. 237, und mi<br />

Neupoitevinisehen bei Favraud, Œuvres en pat. poit. Stlick 1,<br />

S. 18, iediglieh eine Weiterentwiekelung im Ansciilusse au die<br />

Konjugation <strong>de</strong>r Zeitwo.ter auf radik. i + re be<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>. 13einerkenswert<br />

ist ferner, dass iiieht 1)108 das part. pass. assit,<br />

Favraud, a. a. O. Stilek I, S. 21, La Merlusine S. 2, fem. ossUe:<br />

inc bonne femme . . . qui était asile sur le busseil <strong>de</strong> sa porte,<br />

eb. Sttiek I, S. 16 sich <strong>de</strong>in ausg<strong>et</strong>lhten Zwange geftigt hat,<br />

son<strong>de</strong>ru dass auch Praesensfornien seit alter Zeit nachweisbar<br />

sind, die ais Ergebnisse <strong>de</strong>r gleichen Beeinflussung anfziutissen<br />

Sein dtirften; z. B. sisent fUr sieent, asisent fUr assieent: Les<br />

chances sont d'un poile chier, ()ui bien sisent a chevalier. Puis<br />

li restent un siglaton, Guili. Pal. 7930; Au col li nz<strong>et</strong>ent un<br />

mantel Qui muit li sist <strong>et</strong> bel <strong>et</strong> gent, eb. 7945; 11 levent (von<br />

BiOp ,IStudien. 2<br />

17


18<br />

laver), sis'asisenf fuit, Amad. Yd. 3220; .4s senescaus a conmandé<br />

Que muli soit hastés li manfjiers, Que si 10x1 con li chevaliers<br />

Venra, qu'assissent (xx = s, beachte maisson) au mangier,<br />

Et facent loi' maisson foncier, Veng. Rag. 1776— 80. Aneli<br />

Th. Corneille keunt die Biegung <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens: assis, assis, assit,<br />

assisons, assisez. ussisent, und dcii eonj. praes. assixons, iiiid<br />

erklilrt <strong>de</strong>rartige Gebil(le fUr gut und (1cm Reimbedllrfnisse<br />

entgegenkommcnd, wenii auch nieht fur gleiehwcrtig mit <strong>de</strong>r<br />

regelreehten Formation, s. zu Vaugelas, dci' sic vcrwirft, cd.<br />

Chassa.ng 1 272 fil., 274. Man vergleiehe Ubrigens <strong>de</strong>n Plural<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Imperativs: siesss, Mist. V. 'l'est. 18301, siessez, eb. 21162,<br />

<strong>de</strong>un in <strong>de</strong>n voraageheu<strong>de</strong>n Spraehperiodcn scheint nur <strong>de</strong>r<br />

hier nieht <strong><strong>de</strong>s</strong> Nacliweises bedtirftige sing. eonj. 1)'• siece<br />

(o<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r Sebreibung siesse :piece, Mir. N. D. X. S 70, y . 307)<br />

gebriueli1ieli gewesen zu sein. oeli in niiserem Jabrhun<strong>de</strong>rt<br />

sagt man in Berr y : qu'il siese uaeli Jaubert, Closs. du Centre t. Il<br />

S.318. \Venn an Stefle <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>ni Alt- und Neupoitevinisehen<br />

eigencu Futuruins assirwtt (s. Boucherie, Le tuai. poit. au XlIIe<br />

siècle S. 379) assiseront ersciieint bei Oiiv. d. L Marche, Mém.<br />

t. 1\ S. 181, 80 vei'liiilt sieb diese 1"orrn 'su <strong>de</strong>m Praesens<br />

assisons, vie das weiter unten nUher 'su b<strong>et</strong>raehtcn<strong>de</strong> Futuruni<br />

asse yerai 'su asseyons.<br />

Iii einer an<strong>de</strong>rcu Gruppe nieht inelioativer Zeitwtirter auf<br />

-ir lagen die Verliiitnisse <strong>de</strong>rartig, dass an gewissen Stellen<br />

Beriiliruugspunkte mit <strong>de</strong>r e r ste n Ko nj u gati o n gegeben waren.<br />

Da ni.iiiiieh, wo <strong>de</strong>r Staniiii auf muta euni liquida auslaut<strong>et</strong>,<br />

war in <strong>de</strong>n nieht mit vokaliseh anlauten<strong>de</strong>r b<strong>et</strong>onter Endung<br />

verseheimeit Formen die Notwcldigkeit <strong>de</strong>r S<strong>et</strong>ziuig eines<br />

stlltzen<strong>de</strong>n e gegeben, also im Praescus und Ftiturum <strong>de</strong>r<br />

Verba couvrir, offrir, ouvrir, souffrir: couvre, oft'e, ouvre, souffre;<br />

couvrerai, offrerai. ouvrerai, souffrerai (altfrauz. meist mit M<strong>et</strong>athesis<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> r). Die Behauptung <strong>de</strong>r landliiufi gen Schuigrammatiken,<br />

dass diese Zeitwiirter mi Praesens Zr ersteu Konjugation<br />

foigen, bedarf an dieser Stelle iiieht dci' Wi<strong>de</strong>riegung. Die<br />

\Ter'seihllchkeit dieses auf Unkenntnis <strong>de</strong>r Lautlehre beruhen<strong>de</strong>n,<br />

zuwcilen viclicielit aueh ans RUeksiehten piidagogiseher Art<br />

aI)siehtlich begangenen Irrtums lcucht<strong>et</strong> sofort ciii, wenn inami<br />

bemnerkt, wie selbst franzi3sisehe Spraehangehiirige sich vom<br />

faisehen Seheine verlocken liessen, im Anschluss an die faiseb


verstan<strong>de</strong>lLe Gestaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Proesens cine lJmbildung <strong>de</strong>r mir<br />

Perfektgruppe ge1iren<strong>de</strong>n Formen vorzuiiehmen. So steht je<br />

couvra, couvris bei Palissy (ed. Faiijas <strong>de</strong> Saint Fond <strong>et</strong><br />

Gob<strong>et</strong>, Paris 1877, nacli don Exemplaires <strong>de</strong> la <strong>Bibliothèque</strong><br />

du Roi s i57. 1.63. I69, 1580) SS. 18, 19, 20, 24 u. s. w.;<br />

il <strong><strong>de</strong>s</strong>couvra (nacli 130) Mont. Rothschild, Rec. d. Poès. fr. t.<br />

XI S. 237, je <strong>de</strong>couvray (1615), Éd. Fournier, Variétés hist. <strong>et</strong><br />

litt. (Bibi. Elzev.) t. VII S. 75, il .rc <strong><strong>de</strong>s</strong>couvra (1622), Cl). t. I<br />

S. 109; ouvrassent = ouvrissent, Mèn. Reiiiis. Ms. C. S. 192,<br />

373; ouvrerenl und il ouvra (la porte) in <strong>de</strong>n ,,Cent nouvelles"<br />

crklilrt Patru 'su Vaugelas 11 261 in direktœn Zusainmeuhange<br />

mit j'ouvre, welches ihni gebild<strong>et</strong> selicint comme si l'infinitif<br />

éioii en er s. Das von Jaubert. Gloss. du Centre t. II S. 586<br />

geineld<strong>et</strong>e part. ocré flr ouvert find<strong>et</strong> sich wie<strong>de</strong>r in cillent<br />

nus Bujeaud, Chants <strong>et</strong> ehaus. pop. <strong><strong>de</strong>s</strong> provinces <strong>de</strong> l'ouest,<br />

Niort 1865 von Wilh. Scheif lei-, Die franzisisclie Volksdiehtuug<br />

und Sage, Leipzig 1884, S. 180 abgedruckten Hoehzeitslie<strong>de</strong>;<br />

auf die Auffor<strong>de</strong>rung <strong>de</strong> y 1Iochzeitsgtste: Ouvrez la porte, ouvrez,<br />

Vouvelle .'nariee! entgegnen die Brautjungfern: Frappez trois<br />

p<strong>et</strong>its coups, Eh' vous sera ouvrce. Ueber ouvreur s. Darmst.<br />

Hatzf. Di<strong>et</strong>. Introd. S. XII.<br />

Aehnliehe Missbildnngen innerballi <strong><strong>de</strong>s</strong> F1ornieubereiches<br />

von offrir und souffrir sind mir nieht bekanut gewor<strong>de</strong>n, und<br />

dies ist gewiss keiu Zufail. 1)enn es liegt imite, 'su vermuten,<br />

dass <strong>de</strong>r Uebertritt von ouvrir 'sur ersten Konjugation heguimstigt<br />

wur<strong>de</strong> durch die Nihe von ouvrer = operure. mit <strong>de</strong>m e<br />

von Anfang an in chier Auzahi von Formnen zusammenliel.<br />

Solehe Deutung gewinnt an Wahrsclieinlichkeit dureh die<br />

Wahrnehmuïig, dass recouvrer = recuperare sieh eine Umbildung<br />

nacli <strong>de</strong>m Vorbil<strong>de</strong> voit recouvrir in <strong>de</strong>njenigen Formen, in<br />

<strong>de</strong>nen es mit diesem Zeitwort mioeh niclit Ubereinstimmte, eine<br />

Weile lang gefallen lassen musste. Naeh <strong>de</strong>r von <strong>de</strong>r Gram.<br />

d. Grammaires, 19, Aufiage, Paris 1867 und von Littré s. y,<br />

uoeh fir notwendig eracht<strong>et</strong>eu Einsehili'ftmg <strong><strong>de</strong>s</strong> waliren Sachverhaltes<br />

zu urteilen, scheint noch heute zuweilen das Partieip<br />

recouvert fllr recouvré zu erklingen. rflmatsaehe ist, dass, vie<br />

ans Vaugelas I S. 69 fil. hervorgeht, diese Missbildung in <strong>de</strong>r<br />

Spraehe semer Zeit ailgemein gebrituchlieh war. Was in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen<br />

das Alter <strong>de</strong>r Ersebeinung b<strong>et</strong>rifft, 80 ist <strong><strong>de</strong>s</strong>selben<br />

2*<br />

19


20<br />

Grammatikers Behauptung, da8s die Verwiirung erst nach<br />

Amyot (1513-1593) eing<strong>et</strong>r<strong>et</strong>en sei, bereits durcit Patru's ('in<br />

Vaugelas a. a. O.) zum Teil <strong>et</strong>was unsichere Beispiele ais hinililIig<br />

erwicsen wor<strong>de</strong>n. Zuverliissiger diirften folgen<strong>de</strong> Stellen<br />

sein: j'ordonne (lue elle (la ville) ne soit jamais recouverte, Mé.<br />

Remis Ms. C. S. 86. 165; le duc <strong>de</strong> Bourbon avait recouvert von<br />

chaste!. Citron. <strong>de</strong> Loys <strong>de</strong> Bourb. ed. Chazaud S. 83 (15. Jahrli.);<br />

....ils avoient trouve <strong>et</strong> recouvert seqneur plein <strong>de</strong> si grand<br />

proisse ... . in <strong>de</strong>nt unpaginierten alten Drucke <strong>de</strong>r Mlusine<br />

(S. 76). Eiiimal bei Jean Le Maire <strong>de</strong> Belge: ..... . lu terre<br />

sainte recouverte, in La secun<strong>de</strong> partie <strong>de</strong> la difference <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

seismes <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> concilies <strong>de</strong> leglise. e. 111(1; Sachez que plus ne<br />

sera recouverte celle darne que la terre u couverte in einem<br />

auf <strong>de</strong>n Tod <strong>de</strong>r Anne <strong>de</strong> Br<strong>et</strong>agne gedicht<strong>et</strong>en Epitaph <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

André <strong>de</strong> la Vigne, (1514). Mont, Rothschild. Recueil <strong>de</strong> Pot.<br />

fr. t. XII S. 117, Vergl. ferner 11eptamron. cd. Jacob S. 46;<br />

Rab. Carg. liv. I eh. XXXIX; Rab. Pant. liv. 11 eh. XViI; eb.<br />

liv. III eh. XXiV; liv. III eh. XXXiV; liv. IV eh. III und ôfter;<br />

Amadis liv. V fo. 20 T , 24 ? ; Palissy SS. 91, 92; und wie Littr's<br />

Beispiele zeigen, seheute sogar Malherbe <strong>de</strong>r ,,lyran <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>mots</strong><br />

<strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> syllabes" vor <strong>de</strong>r Auweudung solelier Formen iiicht 'inrilek;<br />

siche noch Ed. Fournier, Var. hist. litt. t. 1V S. 308 (Eui<strong>de</strong><br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh.). Vaugelas utul Patru ('in Vaugelas a. a. O.) t)<br />

gegeiiiiber drang Thom. Corneille auf <strong>de</strong>n Gebrauch von<br />

recouvré seitens <strong>de</strong>rjenigen ,,qui veulent parier correctement",<br />

iirnl fand darin die Zustirnmuiig <strong>de</strong>r Académie Française, die<br />

in ihren Observations . . . sur les Remarques <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Vaugelas<br />

(1704-1705) recouvert nur in <strong>de</strong>m Sprichwort: pour un<br />

perdu, <strong>de</strong>ux recouverts dureh das Herkomrnen fUr gerechtfertigt<br />

hiit, <strong>de</strong>n .juristisehen Ausdruek: <strong><strong>de</strong>s</strong> pièces nouvellement<br />

recouvertes in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen ais unsaubere und naehliissige Sprechweise<br />

verwirft. Weniger hUufig begegnct <strong>de</strong>r Intiuitiv recouvrir<br />

und Vaugelas seheint Recht 'in behalten, weno er diese von<br />

vielen Leuten zwar angewandte Form flir eine nach recouvert<br />

gesehaffene, doeh noeh nichi aflgemein anerkannte Neubildung<br />

erkhirt. Ausser einigen iliteren von Patru (zu Vaugelas L 70),<br />

<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Gebraueh von recouvrer und recouvrir in da Belieben<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Einzeluen stelit, angefahrten Beispieieu sind folgen<strong>de</strong><br />

1) s, auch Vaugelas 1 S. 421-24.


weitere zu meiner Kenntnis gelangt: AuItre menger je ne puis<br />

recouvrir, : nourrir, Mont. Rothschild, Rec. d. Pos, t. X S. 67;<br />

...s'ilz la (la nymphe ravie) vouloient recouvrir, il failloit<br />

jouer <strong><strong>de</strong>s</strong> cousleau.-c ...., Rab. Sciom. Oeuvres (le Rabelais ed.<br />

Barre S. 596; le meilleur vin qui se peust recouvrir n'y fusÉ<br />

point esparqné (1627), Fournier, Var. hist. litt. t. VII S. 31.<br />

Uebrigens bat sieh die Verwirrung aucli auf das perf. ausge<strong>de</strong>hnt:<br />

nach Thomas Corneille (zu Vaugelas I 71) gab es<br />

Franen ,,qui ont l'oreille blessée, quand elles enten<strong>de</strong>nt dire, il<br />

recouvra sa. santé. Elles voudroient que l'on dit, il recouvrit sa<br />

santé", eine Ausdrueksweise, die Th. Corneille mit <strong>de</strong>n Worten<br />

,,ce qui seroit une gran<strong>de</strong> faute" verurteilt.<br />

b) Neuerwerhungen.<br />

Es ist kiar, dass dureh (lie in Vorstehen<strong>de</strong>rn eriirterten<br />

Eiitnrtnngen fUr die Konjugation auf - ir, und zumeist fur die<br />

reine, eriiste Gefahren entstan<strong>de</strong>n, insofern dadureb die Zahi<br />

<strong>de</strong> y ihr rechtmssig angehirigen Zeitwrtcr an Iimfang verlor.<br />

In<strong><strong>de</strong>s</strong>sen jehrt das Geschiek von recouvrer sowie cia weiterer<br />

Bhick in die Geseliichte <strong>de</strong>r Sprache, dass dieselben IJrsachen,<br />

<strong>de</strong>nen jene Verluste iugeschrieben wer<strong>de</strong>u iniissen, auf <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>rn Seite zu einer cigenartigen Bereicherung <strong>de</strong>r in ihrcm<br />

Bestan<strong>de</strong> bedrobten \Vortklase Verani asung gegeben haben.<br />

Wean das Volkslatein 1) sicli verleiten lilsst. conterere durch<br />

contrire (s. Ph. Thiehnann, Areliiv fUr Lat. Lex. t. III S. 542);<br />

prosternere dureb prostrare (<strong>de</strong>rs., Arch. f. Lat. Lex. t. II S. 62-<br />

63); irasci dureb iran (<strong>de</strong>rs., eb. t. III S. 542) zu ers<strong>et</strong>zen, so<br />

bat dafllr die an die erste, resp. vierte lateinisehe Konjugation<br />

gcmahnen<strong>de</strong> Beschaffenh eit <strong>de</strong>r entspreelien<strong>de</strong>n Perfekta resp.<br />

Supina allein die Verantwortung zu tragen. Infolge <strong>de</strong>r<br />

gleichen, durci die Struktur <strong>de</strong>r Perfektgruppe veranlassten<br />

Trrefllhrung <strong>de</strong>r Vorstellungen bat die ilitere franzisisehe<br />

praelie einige merkwiirdige Neuerwerbirngen atif <strong>de</strong>m Gebi<strong>et</strong>e<br />

<strong>de</strong>r Konjugation auf -ir zu verzeichnen. ) So kiiinen rompir<br />

s. anch W. Meyer, Gribers Grundriss, i S. 366.<br />

) Zu <strong>de</strong>m auf <strong>de</strong>r Grundiage <strong><strong>de</strong>s</strong> lateinisehen l'erfektLlrns evu.uuil<br />

entstan<strong>de</strong>nen franzisischen Zeitwortes esvanouir vergi. l'obier, Jahrb. II<br />

103, Suehier, GrObers Grundriss ï S. 657. Auch qenwit wur<strong>de</strong>, wie sehoîi<br />

'l'obier a. a. O, bemerkt, ais Ausgangspunkt fUr neite <strong>de</strong>r Konjiigation auf<br />

21


C) ')<br />

s. entrerumpir. Honiiliae fragm. in Dia]. Greg. S. 371, 22; ronpir:<br />

croissir u. s. w., Mort. Garin, S. 247; 1) rompir Stavelot S. 304;<br />

convainquir Greban 20682, o<strong>de</strong>r vain quir bei Oresme nach<br />

Littré s. y . vaincre, falis sie nieht tinter die oben S. 6 Anm.<br />

anfgefflhrten Fremdwiirter zu rechnen sind, an die Perfekta<br />

rompi 1111(1 vainipii angel)ild<strong>et</strong> sein; auch das fut. ocisirai weist<br />

auf dieseibe Quelle, s. Gaydon S. 186, mir dass hier natlirlicli<br />

die sehwachen Perfectforrnen zu Gron<strong>de</strong> zit legen sind. Ein<br />

Infinitif ranis Icir = wie<strong>de</strong>r aufleben ist zu erschliessen ans folgen<strong>de</strong>r<br />

Stelle: /7ors <strong>de</strong> cni odor Ii mort rauiskis.rent, SS. Bern.<br />

(FÈrster) S. 9. 40 = flos ad cujus odorem rviviscunt mortui,<br />

Migne S. 42, 4; o<strong>de</strong>r niebtinehoatives raviscons, Ezecli. S. 57;<br />

ueskiu<strong>et</strong> SS. Bern. S. 114. 25, eine Neubildung, die im Wailoniseben<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 15. Jahrhundcrts Neigung zur ersten Konjugation<br />

llherzutr<strong>et</strong>en zeigt, s. Zeitsehr. f. Rom. Phil. t. VII S. 54. Pas<br />

perf. beneesqui (vie vesqui gebild<strong>et</strong> s. henesqnid, Rois SS. 140,<br />

230. benesquirent, Marie <strong>de</strong> France (Roquefort) t. II S. 475,<br />

1651 u. s. w.) flihrte tien Infinitiv bene(e)squir hcrbei, z. B. Joies<br />

(le Notre Dame. Zeitsehr. f. Rom. Phil. III S. 216, y . 450 und<br />

das part. henescuz, Marie <strong>de</strong> France. t. lI S. 430, 468. 1m Ansehluss<br />

an das perf nas qui entstand niclit bios das part. naquis.<br />

H. Bord.. S. 26, Bat. d'Aleseh. 2887, Gar. Lob, II 171, o<strong>de</strong>r<br />

htufiger nascu, nascue, SS. Bern. 53. 25, son<strong>de</strong>rn aucli <strong>de</strong>r noch<br />

von P<strong>et</strong>rus Ramus (Liv<strong>et</strong> S. 228) gestatt<strong>et</strong>e Infinitiv nesquir,<br />

das Futurum nasquira, Auberon (Graf) r. 33, Mist. V. Test<br />

14405, sowie das part. praes. nasquanz. Stavelot S. 115, welches<br />

in einer von Go<strong>de</strong>froy t. V S. 471 heigebraehten. <strong>de</strong>ni En<strong>de</strong><br />

-ir entsprechen<strong>de</strong> Bildungen bcniztzt. Nach (lem pert genu, it, Alb. Bes.<br />

in B. Chrest. Sp. 18, 19 ontstand das part. engenoiz converiz. Chron. unes<br />

Norin. 6047, engenuje =genila, Ezechiel S. 14 und <strong>de</strong>r eonj. prae.cnqemissel,<br />

SS. Bern. S. 1'7, 36 =paria(, Migne 390, 1.<br />

') Die Zeile: L'escu fi faut, i'auberc li dcsronpif, Mort. Gar. S. 247<br />

kinnte <strong>de</strong>n Ghsitben ersvecken, ais wiire <strong><strong>de</strong>s</strong>roupit inchoatives Praeseiis<br />

zii cinem Inhnitiv dcsronpir. 13cm wird in(less nicht so sein, son<strong>de</strong>rn<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>ronpil ist Perfektuni, welehes, wie so oft, cineni l'raesens coordinirt<br />

ist; vergi. arivel ... . cisit . . . . conversel, Alexitis 17b- d; Pie,c/,evaus,<br />

ki le regar<strong>de</strong> S'esmerveille <strong>et</strong> si se Corda ....., Pere. 44135; thn1ic1i eb.<br />

44245 fil.; Aient se parlent cl errerent, Gitil. Pal. 9557; ircnc/a ......<br />

estent, Bast. BitilI. 2038; traient ... . pai'1e'cnl, Merlin t. 1 S. 23 (}'rosa);<br />

Les eaigz se couchent <strong>et</strong> les autres s'assirent (I .'. 1 . .htlirli.): /irenl,<br />

Mont. ttothscliikl, 11cc. <strong>de</strong> Pués. fr. t. X S. 221.


ne<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> iti. ,Jaiirh. iigehrigcri Stelle miter <strong>de</strong>r Foriit .IqIis/e<br />

also mit <strong>de</strong>in lnehoativsuffix versehou auftritt.<br />

Der Wan<strong>de</strong>l <strong>de</strong>r auf lateiniseh -ic ± ere, -ig f ere, -id ± ere<br />

Iteruhen<strong>de</strong>n Lantgrnppe -ire= staminliaft i + Enduuig re zu -ir<br />

ist hereits von aii<strong>de</strong>rer Seite mehrfach beriihrt. wenn auch nicht<br />

tiberail in seunem eigentlichen Wesen erkannt wor<strong>de</strong>n. Die<br />

sekundiiren Infinitive; <strong><strong>de</strong>s</strong>confir = discon/cere, sougir = subjieere<br />

u. s. w., die Scheler, Trouv. beig. I S. 309 ,,par <strong><strong>de</strong>s</strong> causes<br />

Iiiltrales ou par négligence' sich entstan<strong>de</strong>n <strong>de</strong>nkt, wer<strong>de</strong>n mit<br />

griisserer Bestimmtheit von Frster, Chev. 11 Esp. S. LV1II fil.<br />

ais Ergebnisse einer Angleichiing an die KoIjugation auf -ir<br />

h<strong>et</strong>racht<strong>et</strong>. Ich habe <strong>de</strong>rn nur hunzuzuûigen, dass, ahge8ehen<br />

von einer weiter unten hesprochenen fUr das Scliieksal <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

part. pass. sowic <strong><strong>de</strong>s</strong> perfectum zu s<strong>et</strong>zen<strong>de</strong>n Miiglichkeit, <strong>de</strong>r<br />

Ausgangspunkt dieses analogisehen Prozesses aussehuiesslieh<br />

in <strong>de</strong>r von <strong>de</strong>m vulgitren Spraehsunn nicht untersehie<strong>de</strong>nen<br />

Futurbildung von con/rai, sougirai, occirai einerseits und<br />

bannirai, fournirai u. s. w. an<strong>de</strong>rerseits gesneht wer<strong>de</strong>n rnuss.<br />

Dcii von Fiirster a. a. O. beigebrachten, mir (las Vorhan<strong>de</strong>nsein<br />

von confir, <strong><strong>de</strong>s</strong>con/lr und clou/ir darthuen<strong>de</strong>n Belegen<br />

scien folgen<strong>de</strong> weitere angereiht: Et ne le puis <strong><strong>de</strong>s</strong>eonir par<br />

nul tour, Froiss. Poés. II 409, XLVI (nehen <strong>de</strong>.con/ire: dire, eb.<br />

1123, 1236), Jean Wauquelin. Hist. d'Alex. (Mitte d. 15. Jabrh.).<br />

s. P. Meyer, Alex. le Grand, t. Il S. 321; sou/fir:loisir, I"roiss. Poés.<br />

11 397, 1V (souffire:dire, eb. 164, 380), G. Mais. 1168, 1 293; clo,r<br />

Rat. d'Aleseh. 1045; clau./ir. Baud. Condé, Contes don Pellican<br />

y . 921; sougir, rçrouv .belges 1 S. 309; occir, Li l)iz <strong>de</strong> l'Erberie,<br />

Rutebeuf (Jubunal) t. I S. 253. Knauer .Jahrb. 1871, S. 176;<br />

(lan<strong>de</strong> Fauch<strong>et</strong> citirt cin Beispiel ans <strong>de</strong>r Grand ('hronique',<br />

Recueil <strong>de</strong> l'Origine <strong>de</strong> la Langue <strong>et</strong> Poésie franç. S. 208. Das<br />

hisher nirgends beacht<strong>et</strong>e circoncir fand ich an folgen<strong>de</strong>n<br />

Stellen : Au circoncir Brunehaut l'ont nournee, Auberon (Graf)<br />

y. 393; Pour le circuncir cesi le cours, Mist. V. l'est. 9302;<br />

Pour le circwwir puis apres ..... . eh. 9259; Gircuncir il<br />

est necessaire, eh. 15530; Lequel circuncir ne se face, eh.<br />

15546; circuncir : foussir, eb. 15492; neben circuncire : sire eh.<br />

9299; ferner: L'en ne scarroit inieula appiester Se circoncir<br />

plus genlemeni Que l'en//ont esi ..., Greban. 5979.


titan J<strong>et</strong> Jeii'hcn \ tïvi irFung zwis'Ii<strong>et</strong>i hcidn<br />

Koijugationen aneh mi Partieip <strong><strong>de</strong>s</strong> Passi'nnis. 80 kann es<br />

zwei felhaft erselicinen, ob daliiiigehrige Yorgâiige ais direkte<br />

F'olge <strong>de</strong>r angeglichenen Infinitive, also einfach ans ITebertritt,<br />

in die Masse <strong>de</strong>r Zeitwrter auf -ir erkliirt werdcn sollen.<br />

o<strong>de</strong>r ob es nicbt vielmchr geraten ist. <strong>de</strong>n ersten Aristoss ziir<br />

Urnbildung ans rein Iokalen, nur <strong>de</strong>m Participium bei<strong>de</strong>r Konjugationsarten<br />

eigentumlichen VerMiltuissen abzuleiten. Man<br />

wird zugeben, dass die zunehst, wenigsteus naeh Abfall <strong>de</strong><br />

auslauten<strong>de</strong>n losen I,') nur in don mit flexivisehem -s verseheiien<br />

Formen herrschen<strong>de</strong> Parallele zwischen <strong>de</strong>n Participien<br />

<strong>de</strong>r Zcitwtirter auf -i + re und <strong>de</strong>r au! -ir (<strong><strong>de</strong>s</strong>con,'z,<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>con/ms = puni:, punis). eine Aelinliehkeit, die von (lem nieht<br />

pliilologiseh geseh ulten Spracbgefiihl <strong>de</strong>r Masse in ihrer blossen<br />

ZufiiJligkcit nieht erkannt wur<strong>de</strong> und somit ieieht eine Quelle<br />

falseher Sehilisse wer<strong>de</strong>n konute. chenso leicht auch auf die<br />

flexionsiosen Foimen <strong><strong>de</strong>s</strong> Maskulinums sowie auf dits Femininum<br />

Ilbertragen wor<strong>de</strong>n sein kann. Hier foigen<strong>de</strong> Beispiele:<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>cou/i : ensi, Ph. Mousk. 8865 1 im Versinnern eh. 9903, Bat.<br />

d'Alesch 7873, sogar vor vokalisclieju Anlaut <strong><strong>de</strong>s</strong>confi <strong>et</strong> vaincu,<br />

Viol. S. 146, <strong><strong>de</strong>s</strong>confi : mi, espi, Bast. BuilI. 4827, <strong><strong>de</strong>s</strong>confy, :fourb!,J.<br />

Cygne 11412, perm y, poily, H. Cap. 3032, 6234 (doch fém. <strong><strong>de</strong>s</strong>confite<br />

im Versinnern eb. 3983), <strong><strong>de</strong>s</strong>confi: Fi (Interjection), G.<br />

<strong>de</strong> Machaut, Prise d'Alex, 2454; die Feminina: <strong><strong>de</strong>s</strong>confie : garantie<br />

Bat. d'Alesch. 453, : ressortie Bast. Buili. 4892, : chevalerie,<br />

Cygne 8987 11805, 9011; sougi, Scheler, Trouv. Belges t. J<br />

S. 309; in Prosa: <strong><strong>de</strong>s</strong>confi Je!. Ces. (S<strong>et</strong>tegast) SS. 54, 1; 221,<br />

17; 208, 19, neben <strong><strong>de</strong>s</strong>confit. ehenda SS. 53, 12; 58, 1; 122, 5,<br />

welches auch in einigen <strong>de</strong>r soeben angezogenen po<strong>et</strong>isehen<br />

DcnkmiUer nehen <strong><strong>de</strong>s</strong>confi steht, z. B. Ph. Mousk. 1062; Ent<br />

0g. 6256; G. <strong>de</strong> 3laehaut. Prise d'Alex. 2370. Ueber nenfranz.<br />

') In <strong>de</strong>r Pikardie erliielt sich auslauten<strong><strong>de</strong>s</strong> t (s. Neumann, Lautund<br />

Flcxionslehre S. io;t, wo auf weitere zur Frage gehUrige Litteratur<br />

verwiesen wird; Suehier, Reiuipredigt S. XXI) und erklang, vie r1oh1er,<br />

•Jahrlj. 1S67 S. 14i) nacli Beza aitgicht. daselbst noch un 16. .Jahrhun<strong>de</strong>rt.<br />

Selt,iaiii ist daher <strong>de</strong>r Wi<strong>de</strong>rstreit zwischen A<strong>de</strong>n<strong>et</strong>'s Reimen: part. escril:<br />

part. qarit, Cicoin. I 667- -6S, lit menti(, el). I 314P, sel = sapit s veriiel =<br />

veri(atem. eb. 15s5 einerseits und nom. plur. <strong><strong>de</strong>s</strong>confi: Iwuni, Eut'. 0g.<br />

5916 an<strong>de</strong>rerseits. L<strong>et</strong>ztere Stelle ist leicht au in<strong>de</strong>rn; <strong><strong>de</strong>s</strong>con/i: ot,<br />

hardi, Berte 2.)89; .seugi, t Ieoiii I Il s.


suffi s. Zeitschrift f. Rom. Pliil. VII S. 55 1111(1 (lazu: il ne leur<br />

a su/fy, Rab. Pant. liv. TV cli. XV; dg = diclum in: Mais quant<br />

lu l'auras <strong><strong>de</strong>s</strong>ervy En bref 7nolz je le l'aura y dy, bei <strong>de</strong>m aus<br />

Valenciennes geburtigen Jean <strong>de</strong> la Fontaine in semer 1413<br />

verfassten Dichtung La Fontaine <strong><strong>de</strong>s</strong> Amoureux <strong>de</strong> Science, s.<br />

R. d. 1. Rose éd. Méon t. 1V, 854-55; .4donc Va(ure respondy:<br />

I'ilz, lu scez ce que je €'ay dg, cl). 888-89; und schon friiher:<br />

ce li a di Garnier, Ave d'Av. S. 56. I) \r ergeiche damit die<br />

Selireibung von landy o<strong>de</strong>r lendi, lendy, einem alten Worte,<br />

mit <strong>de</strong>m man frllher die zu Saint-Denis stattfin<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Messe<br />

zu bezeichnen pflegte; infolge seines mutmasslichen Zusammenlianges<br />

mit annus dîclus o<strong>de</strong>r mit indictum wii.re nacli Vaugelas<br />

25<br />

') Auf die gleiche Weise mag conclu, exclu (rendu, Mén. Reims,<br />

Mss. DEF S. 164, 315), n. S. W. sein s verloren haben. s. Zeitschrift fur<br />

Rom. Phi[. VII Suite 55. T)urch Analogie zu <strong>de</strong>n aitfranzUsischen Participien,<br />

lui, fuie, recul, e; escrutes = scriptes, Ph. Mousk. 10188, coma,<br />

conute, Dial. Greg. 123, 13 u. s. w. nahm es zitweilen ein t an; z. B.....<br />

avuit .....onclut, Psaut. M<strong>et</strong>z. SS. 48, 11, 12, Stavelot SS. 14, 359; Mémoires<br />

d'Olivier <strong>de</strong> la Marche t. I SS. 79, 1211, liT; fém. cond yle, ebenda<br />

t. 11 SS.128, SOI, cond yles, eb. t. 111 SS. 214, 216, 1. IV S. 9; occis bild<strong>et</strong><br />

ciumal <strong>de</strong>n Accusativ occil: Avez occit <strong>et</strong> trait u fin, Eust. Moine 1382;<br />

so assit fUr assis, Stavelot S. 396; aprit fur apris im Neupoiteviniseben,<br />

Favraud, Oeuvres en pat. poit., Les Noces <strong>de</strong> Jean<strong>et</strong>te S. 25. - Auch<br />

nicht inchoative Zeitwirter auf -ir haben zuweilen ihre Participien an die<br />

ganz an<strong>de</strong>rer Gruppen angelehnt: se erkliire ich mir <strong><strong>de</strong>s</strong>serte fit <strong><strong>de</strong>s</strong>servie<br />

in: Tues (=ais=/iabes) mout bien fa mort <strong><strong>de</strong>s</strong>serte: dcserle=ôdc,<br />

Ly. Ysop. 2081 durcli Einfluss von ferle von terdre, Berte 888, fur hitufigures<br />

(erse=tersa (tersas non tenus warnt Probus, im Appendix, Keil<br />

1V 198, 4); <strong>de</strong>rselbe Einfluss hat vielleicht converse von convertir au<br />

couverte umgebildvt. Berte 889 und Schelers Ànm. S. 161. 1m Aitlothr.<br />

(indu ich einmal dus part. tais von taire: Je ine .sui tais <strong>et</strong> quoisieiz, Psaiit.<br />

i\I<strong>et</strong>a S. 117, 13, vo Ms. 9572 leu schreibt; s. anch tait b pi Fadé (cd. Lecocq)<br />

S. 11:3; es iiegt offenbar Anhildung an forniverwandtes faire ver. Vaint=<br />

viclum fur vaincu erkihrf sieli hei <strong>de</strong>m iiichtfranz. Verfasser dur von Champoilion-Figeac<br />

im Anschluss an Ainié's Ystoire <strong>de</strong> li Normant zu Paris<br />

135 veriiffentlichten Chronique <strong>de</strong> Robert Viscart S. 30S entwe<strong>de</strong>r dnrch<br />

<strong>de</strong>n Vergleieh mit peiné, peint pidtum, o<strong>de</strong>r ist, vas mir vahrscheinlicher<br />

diinkt, niehts aii<strong>de</strong>res ais tranzi5sisirtes vin 10. 1-lier sci auch <strong>de</strong>r<br />

Einwirkung gcdacht, die von <strong>de</strong>m lateinischen collectum o<strong>de</strong>r benedictum<br />

cntspruehenclen coi/lcii, coilfoit, ben(e)il, ben(e)oit nieht bios aut die<br />

Partivipialbildung von ZeitwiJrtern auf -re und -ofr, wie croire und seoir<br />

(vergi. creeil und seeic), sondcrn eben se leicht aueh auf (liejenige von<br />

:in<strong>de</strong>rn nicht inchoativen Zeitwrtern zut -ir allsgeiil)t wut<strong>de</strong>: /oeii, /oii


26<br />

II S. 297 die in <strong>de</strong>r That vorhan<strong>de</strong>ne Orthographie landil 1)<br />

die einzig korrekte.<br />

Es war nun zu erwarten, dass die auf diese Weise einmal<br />

angebahnte Auniiherung <strong>de</strong>r Zeitwiirter auf i + re an<br />

die auf ..ir sich nocit in weiterem Umfange b<strong>et</strong>hiftigen<br />

wllr<strong>de</strong>. In <strong>de</strong>r That find<strong>et</strong> sieh zuweilen an Stalle von<br />

regeireclitem <strong><strong>de</strong>s</strong>confisi fecit o<strong>de</strong>r escondisi = dixit analogisclies<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>confi, Guil. Pal. 8512. : a/7, Ph. Mousk. 3156, cenqui,<br />

eh. 4156, und selbst mi Hiatus: Et puis <strong><strong>de</strong>s</strong>confi - il sans<br />

doute ........., eh. 4161; F'rster zu Chev. II Esp. S. LVIII<br />

verweist auf Ph. Mousk. 3135 und filhrt <strong><strong>de</strong>s</strong>confi, Chev. II Esp.<br />

9340 neben <strong><strong>de</strong>s</strong>confist, eh. 9835 an; in Prosa fand jeu: il les<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>con/, Jul. Ces. (S<strong>et</strong>tegast) S. 2, 3 neben <strong><strong>de</strong>s</strong>cnnfist, eh. S. 40,<br />

10; escondi : parti (perfectum), Lai du Conseil S. 86, :11, Gui!.<br />

Pal. 8023.2)<br />

von foir =/<strong>de</strong>re, fuicit von foi? , =fugere, oeil von oi..- audire, auch toleit<br />

von tour o<strong>de</strong>r toidre; s. dartiber . Paris, Rom. VII S. 624, besser F[rster,<br />

Zcitschr. f. Rom. Phil. iII los und Mussafia eb. 111 267. Zn <strong>de</strong>n an diesen<br />

4te1ien belegten Fiillen geselit Tobler die folgen<strong>de</strong>n: asse ois, brooi: (fUr<br />

brui), remanois, veoit, Sitzungsber. <strong>de</strong>r Berl. Akad. 1589, 106.<br />

') Bel Vaugelas a. a. O. be<strong>de</strong>ut<strong>et</strong> es ,.ce que le disciple paye tous<br />

les ans à son Precepteur en reconnoissance <strong>de</strong> la peine qu'il a prise<br />

à l'enseigner.<br />

2) Diese analogisehen Perfekta kUnnen librigens unmittelbar an die<br />

oben erwiihnten Participia angelehnt sein, chi Vorgang, <strong>de</strong>r sich ziiweilen<br />

auch bel nieht inclioativen ZeitwUrtern au! •ir beobachten lhsst. F'ind<strong>et</strong><br />

man z. B. tenureuf von tenir, SS. Bern. 152, 20, tenus!, eb. 124, 11, teflussent,<br />

eh, 93, 37, so 41iirfte dieses u mit <strong>de</strong>m Un lateinisehen perf. fenni vorliegemlen<br />

u kautu in Vvrbindnng an brungen sein; nuiher liegt, dasselbe<br />

nus Anbildung an (las part. tenu au <strong>de</strong>uten, Diese Erseheinung wiire<br />

dann gleiehartig mit zo/ul=abstulis, SS. Bern. (Le Roux <strong>de</strong> Lincy) S. 533;<br />

(oint, R. Carnier, Antigone 290 u. , 145, loIns,' =-rfust Brut. 1:325, tollut<br />

(indic.): voulut. Mist. V. 'l'est 22887, lo!lurent, .Jean Le Maire, Illustr. <strong>de</strong><br />

Gaule, liv. II cli. XI f' XXI V, o1er <strong>de</strong>rselbe Des seisnies <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> concilies<br />

<strong>de</strong> leglise n. III; querui = qu#wsivi/, Cygne 920. Mémoires (l'Ùliv. <strong>de</strong> la<br />

Marche t. Il S. 7 nach <strong>de</strong>m zuweileit begegnen<strong>de</strong>n part. querul, z. B.<br />

Stavelot S. 36, ij uerit, Mimi. Oliv. <strong>de</strong> la Marche t. H SS. 60 1 81, il ma requerru,<br />

'Bartselj, Frani'.. Volksliedcr <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrliundcrts, Zitschr. f. Rom.<br />

Phil. V 527, 12; férul von férir: courut, R. Carnier, Ilippol. 1592. : mourut<br />

<strong>de</strong>rselbe, La 'I'roa<strong>de</strong> 223; in Prosa: Rab. Garg. liv. I eh. XLIV; resurent<br />

im Versinnern Claris 21105; issurenl <strong><strong>de</strong>s</strong>glcichen eh, 187,M); 1,oulti€ von<br />

!oullir hei Ainyot. s. Littré S. y . nacli dcii iartt. lolu, féru, vestu, issu,<br />

baul,i. Ans anticren Konjugationen fiihre iclk an: <strong>de</strong>cousut g<strong>et</strong>a<strong>de</strong>it von


Atieli das Pi'accns (loi , in Re<strong>de</strong> stche.n<strong>de</strong>n Zeitw.Srter<br />

i'h piiit zuweilen von <strong>de</strong>r gescliil<strong>de</strong>rten Umbildung b<strong>et</strong>roffen<br />

wor<strong>de</strong>n zu sein, insofern (lie Annahme erlaubt ist, dass in<br />

cinigen seltenen Praesensformen (las Vorhan<strong>de</strong>nsein <strong><strong>de</strong>s</strong> Tnelloat1vsuffixes<br />

zu erkennen sei. In semer Besprccbung <strong>de</strong>r<br />

Hrster'sehen Ausgahe <strong><strong>de</strong>s</strong> Ciiev. 11 Esp. Zeitschr. f. d. Oesterr.<br />

(;vmn. 1877 S. 204 bat Mussafia auf tien in diesem Denkmal<br />

.itehen<strong>de</strong>n Reim: <strong><strong>de</strong>s</strong>con/'isen(: isseni = exeunt aufmerksam gemaeht<br />

und seheint nicht abgeneigt, diese Form mit <strong><strong>de</strong>s</strong>confir<br />

in Verbindung za bringen und ais einen weiteren Beweis fUr<br />

don IJebergang dieses Zeitwortes zur Konjugation auf -ir anzusohen.<br />

So reimt con fisceni: tapiscent, iscent, compliscent, bei<br />

G. Muis. II 68; si vous requier qu'il vous sufJ'ice: office, Grehan<br />

23036 und daneben stellen sieli: <strong><strong>de</strong>s</strong>confissoient, R. Clary S. 54;<br />

souffissoient, G. Muis. I 196; souffissoit. Ruteb. II 111; in <strong>de</strong>m<br />

praes. souffisi, G. Muis. 1 298 dllrfte dagegen dus s nicht<br />

weniger iant.ges<strong>et</strong>zlich sein, ais in plaisi, laisi, gist, /oisl, iuist,<br />

nuist. So verlockend hier die Annahnie inehoativer Flexion<br />

erseheinen miiehte, so bleiht doch die Miiglichkeit bestehen,<br />

dass in <strong><strong>de</strong>s</strong>confissent, confissent, su/J'ice die unmittelharen Naehkommen<br />

von latein. conficiunt iintl sufliciat vorliegen, <strong>de</strong>ren<br />

nacbtoniges c sieh ursprllnglich zur nicht ttnendcn Spirans<br />

Vaugelas, H 391; je i'escus, welches atisserlialh 1'rankreichs bereits un<br />

13. Jahrhun<strong>de</strong>rt auftancht so steht il vescul in <strong>de</strong>r sieher von einein<br />

Italiener verfassten Tlandschritt von Aiiui's Vstoire <strong>de</strong> li Normant S. 153,<br />

sowie in <strong>de</strong>r <strong>de</strong>rselben angehiingten sprachlich dits gleiche (4epriige zoigendcii<br />

Chronique <strong>de</strong> Robert Viscart S. 312. Auf eigentlich franabsiseheni<br />

Bo<strong>de</strong>n d11rfte die Umbildung von altein je ces quis su vescus in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen<br />

kaum VOF <strong>de</strong>nt 15. .Jahrhuji<strong>de</strong>rt pachweishar sein: in dcii Mémoires iles<br />

Olivier <strong>de</strong> la Marche trifft mari nehen vesqufrent. t. I S. 57, veSquit, t. I<br />

S. ss sehr hiLufig vescut, t. I SS. 64, 102, 1 1I5, 130, 1 7s, 242; nus<br />

dciii Anfange <strong><strong>de</strong>s</strong> folgen<strong>de</strong>n .Jalirhun<strong>de</strong>rts vergi. vescul, Jean le Maire,<br />

III. Gaule. liv. III f'. IX'. vescu perf., ebenula liv. 111 P. XXI S. Vaugelas<br />

L 20. 1 196. Fenner je vùs fUr je vis viii, voir, .Jaubert, (4loss. du<br />

Centre [1 436, cine Bikuung, die fur poni'Voii seit <strong>de</strong>nt 15. .Ja1irhuniert<br />

na( ,liwe.ishar (pouLrl'eus/, 1)uc, rel. aux Crois. in Cygne I SS. 317, 323;<br />

Méin. 011v. ti. 1. Marche t. 111 S. 254; poun'eurent, eh. t. II SS. 227, 229),<br />

iwd heute obligatorisvh ist, whlirend prvu( sieh gelegentlieh zwar bemerkbar<br />

maclite, von ileii Gramiiintikenii aber verw'orfen wiirdv ; s. Vaiigelas<br />

11 S. 7 .1 und dazii Th. Corneille eliejiila. Isoliert finileim sic], dit' l'erfo<strong>et</strong>a<br />

rein vie uren t, A imite" Yst. Nornm. S. 1 ,I und entendu, eh. S. li L


e. s) eniWiekel]! niuste. soda ie vielicielit iiieht n<strong>de</strong>r zu<br />

beurteilen sind ais place, face, lace placeam, faciam, taceam.<br />

Ilierher gehireu aueh Fi1Ie. in <strong>de</strong>nen ttnen<strong><strong>de</strong>s</strong> s mit tonlosem<br />

gehun<strong>de</strong>n erseheint. Auszuschei<strong>de</strong>ri sind hier allerdings die<br />

von Frster, Rieh. Biaus S. XII ais Ungenauigkeiten aufgefuhirten<br />

Heirne: francise: mise; prise: seruise u. <strong>de</strong>rgi.; <strong>de</strong>un<br />

mise, seruise mit tiinen<strong>de</strong>ni s haben in <strong>de</strong>r alten Spraehe niehts<br />

Auff'iiiliges. Bemerkenswert ist jedoeh, dass im fich. Biaus<br />

<strong>de</strong>r Ln<strong>de</strong>rname Frise mit Clarisse, 2157 und mit prise, 2595<br />

o<strong>de</strong>r mise, 2228 reimt, sowie die von Firster a. n. O. ans Blancandin<br />

<strong>et</strong> l'Orgueilleuse 3697 berangezogene Bindung zwischen<br />

rose: glose = glosse). Teli fin<strong>de</strong> ferner rose: grosse (sehwanger)<br />

in <strong>de</strong>m burgundisehen Additional Ms. 15606, Herr. Arch. Bd.<br />

LXVII S. 265, r. 159-160; conoise = cognoscat : envoise r. envoisier,<br />

Claris 27654; vergleiehe auch die Bernerkung zu <strong>de</strong>m<br />

Reime taisent (= taceant) fur lacent: laissent, R. Thebes 5629<br />

hei Constans, Lg. d'Oedipe. Append. S. XVI. So kinnten <strong>de</strong>un<br />

aueh die oben angeflihrten Ramie zwischien <strong><strong>de</strong>s</strong>confissent, con-<br />

/iscenl, su/Tice und inclioativen Formen ledigiieh ais lJrigenauigkeiten<br />

aut'znfassen sein. Rifle noeh weniger zuverhi.ssige<br />

Grundiage fUr die Annahine von Inehoativtiexion in <strong>de</strong>n in<br />

Re<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong>n Fitllen bil<strong>de</strong>n die endungb<strong>et</strong>outen Formen<br />

soufissoit, soufissani u. s. w., <strong>de</strong>nn die graphisehe Darstellung<br />

<strong>de</strong>r s-Laute ist in <strong>de</strong>r alten Spraehe llberhaupt eine sehr unsichiere;<br />

so hegegnen neben soufissans. Brun. Mont. 1078. 2137,<br />

gissant = gisant, eh. 2133, auchi luissan = lucenlem, eb. 2011.<br />

ossoient, eb. 164 = osoient, espoussee. eb. 1030, repossans, eh.<br />

2305; ferner sissent = se<strong>de</strong>runt, Auk. Nie. 11. 13. promissent =<br />

promiscruni, Firster zii Cher. II Esp. S. XLVII. asissent, Iressor,<br />

loissh', Neumann, Laut- und Flexionslehre S. 105; an<strong>de</strong>rerseits<br />

nimmt das lnchioativsuffix aueh vor vocaliseher Endung die<br />

Gestalt is an, z. B. ganse, Guil. Pal, 8709, /lonisoii, espanisoit,<br />

Renart 9661-9662. aveulisoient, Phd. Moiisk. 12253, relen quisoient,<br />

eh. 3927; <strong>de</strong>ii eonj. irnperf. /sent, Joufr. 4060, saiise eh).<br />

3854, 3860, fuzenl = fussent. nousiseni = uonsissent, s. Neumanu<br />

a. n. O. S. 105. Auch <strong>de</strong>duisse = <strong>de</strong>ducat fur <strong>de</strong>duie, yang.<br />

Bag. 4577 ist mehits ais orthographische Variation fUr friih<br />

auftauehen<strong><strong>de</strong>s</strong> analogisehes <strong>de</strong>duise : nuise, Guil. Pal. 2959, <strong>de</strong>duisent.<br />

Chev. 11 Esp. 12336, conduise Berte 630, 645, duise,


\It,n. Par. 11 S. .4 I , Iesfrui,e Christ. Pisail . Ueuv. pot.<br />

( iloy) S. 14, 15, <strong><strong>de</strong>s</strong>(ruises, Mir. N. I), XX 'r. 462 und fter; aiif<br />

gleiclier Stufe stelit disse==dicam, Âne. Théat. 1 277, o<strong>de</strong>r dissiez<br />

= dicatis, eh, iii 342 flr die und diés, s. Chev. 11 Esp. 1726,<br />

10174, diis, dis eh. 5927. 7827, Li Contes <strong>de</strong> la Charr<strong>et</strong>e,<br />

.Jonckblo<strong>et</strong> II S. CLX1II, Mist. V. Test. 17S81, disse, dissiez =<br />

frilh naehwcisbareni dise = dicat, z. B. Douin. ielat. aux Crois.,<br />

Cygne I S. 386, Âne. Tu. il 370 : paillardise; que nous ne disiens<br />

= ut taceamus, Lég. Gir. Rouss., Rom. VII S. 221, disiez,<br />

Claris 10830. disent = dicwit, Âne. 1'li. II 214. Erustere Bcachtung<br />

verdient dagegen die Gestaltung <strong>de</strong>r l'raescnsformen<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Kompositums escondire, welche in <strong>de</strong>r 'l'hat auf Einrnisehung<br />

<strong>de</strong>r inehoativen Erweiterung sehiiessen Iiisst. 1)enn iiicht genng<br />

dainit. dass <strong>de</strong>r aneli in Prosa begegneucle conj. praos. excon-<br />

(lisse = excondicai, Prosa-Cliges S. 324, 6 im Reime erseheint<br />

mit feïsse, Mir. N. D. IX S. 22, 516, o<strong>de</strong>r mit lice, coulice, Eust<br />

Deseh. II 21, wird aueh die 2. P• plur. praos. indicativi escondisiez<br />

: dictes, Mist. V. Test. 1514î verdriingt von escondissez,<br />

Mir. N. 1). XVi S. 404, 1725, escondissiez, ebenda I S. 31, 832;<br />

Christ. Pisan, Oeuv. poét. cd. Roy S. 69, 6; ehenso im Imperativ:<br />

escondissez, Âne. Théat. I S. 306; vergl. selion frtllier escondissoit,<br />

Cleom. 12017 und die alten Substantiva escordissemen1 und<br />

escondisseor. Dieses VerlialLen von escondire erinnert sofort<br />

an die Schirfung <strong><strong>de</strong>s</strong> s bezw. Neueinf1hrung von ss in die<br />

Formen von maudire, ein Vorgang, <strong>de</strong>r soit dom 14. Jahrhun<strong>de</strong>rt<br />

nacligewiesen wer<strong>de</strong>n kaun. Mon dissoieni dieht neben<br />

disoient in <strong>de</strong>r dieser Zeit angehirigen zu Paris, Croz<strong>et</strong> 1837<br />

herausgegebenen lledaktion (ter Crans Chron. <strong>de</strong> France t. I<br />

S. 337, maidissoient n. benissoient, Psaut. M<strong>et</strong>z Ms. 9572, S. 172,<br />

4, wo im oberen Texte maldisoient ersebeint; vergleiche ferner:<br />

tnaudissoit, Landry S. 111, maudissoient, eh. S. 166 neben mauldisoit,<br />

eh. S. 270, mauldissoye. Mist. V. Test. 20920, nous maudissons<br />

Grelaui 14489, me maudissés-vous, Âne. Théat. 1 22;<br />

an<strong>de</strong>rerseits kenut das 16. J ahrhun <strong>de</strong>rt noch ,naudisent, M acault<br />

Apophthegrnes (1551) S. 224'; <strong>de</strong>n couj. que je . . . . maudie:<br />

melodie gebraueht Jean Le Maire in <strong>de</strong>r Première Epistre <strong>de</strong><br />

Lainant Vert neben mauldissoit in <strong>de</strong>n Jlhistr. <strong>de</strong> Gaule liv. 11<br />

eh. XI f°. XXIII"; auch Palsgrave S. 417 fllhrt uoeh que je<br />

mauldie neben mauldisse aul Den Grund dieser Erseheinung<br />

M


darf man mit Gewissheit ans einem Einflusse <strong>de</strong>r Konjugationsart<br />

von bénir, <strong>de</strong>m Antonyiu von maudire, ableiten. Heute ist<br />

die Uebereinstimmiiiig bei<strong>de</strong>r Zeitwiirter bis auf <strong>de</strong>n lufinitiv<br />

(vas nieht 'viel sagen will, da <strong>de</strong>rlJutersehied zwischen bénir<br />

und maudire e.igentlich mir iioelt cm orthograpliischcr ist) und<br />

(las part. passé, wo allerdiugs dus frllher aueh verbal gebrauclite<br />

bénit <strong>de</strong>in noch nio<strong>de</strong>rnen maudit entsprieht, eine<br />

vollkommeiie, einnial fin<strong>de</strong> ich sogar die an bénie angelehntc<br />

PartieipIriti maudie : La guerre .... fort mandée est (le nies<br />

paysans, Mont. Rothschild. Rec. d. Poés. franç. t. IX 298.<br />

Es vcrsteht sieh. dass in diesem Zusarniiienhange eiue<br />

weitere Bespreehung <strong>de</strong>r ans lai. bened.cere 111111 maledicere bervorgegaiigenen<br />

Zeitwi)rter ben(e)fr und altfranz. male, durehaits<br />

ain Platze ist, da sic aime Zweifel eine Bereicherung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Gebi<strong>et</strong>es <strong>de</strong>r Konjugation auf -il- be<strong>de</strong>nten. Mit Recht wur<strong>de</strong>n<br />

bei<strong>de</strong> \\Tirter von Darmest<strong>et</strong>er, Rom. V S. 149 wegen <strong>de</strong>r Erbaltung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> e vor dciii 'roue fUr gelehrte Bildungeu erklilrt. i)<br />

Jure zu erwarteu<strong>de</strong> volkstllrnlielie Gestaltung hiUte *bidii.e und<br />

muldire Imuiten nilissen. In <strong>de</strong>r That war ja nial(iire zu alleu<br />

Zeiten vorhan<strong>de</strong>n 2), wiihrend die Existeuz von bendire, die<br />

Cliabaneau, Théorie S. 05 beliaupt<strong>et</strong> hutte, von Fa.ster, Ztsehr.<br />

1) Es scheint mir b<strong>et</strong>uerkenswert, dass (las VOfl Darmest<strong>et</strong>er a. u. O.<br />

gleicherweise fur ein Lehnwort erkliirte obéir zuweilen Fornien entwickelt<br />

bat, welche auf Anschluss an dus in semer Struktur iilinlich geart<strong>et</strong>e<br />

bénir Itind<strong>et</strong>iten. So keniit Littré due burgundisehe lnfinitivforin oboibe.<br />

Auch fouit es nicht an Beispielen fUr die freilieh auch nnabliiiugig von<br />

bénir mUgliche Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> vortonigen e: Et le feu comme Dieu lionnourenl,<br />

Et lui obeissent <strong>et</strong> adourent (14. Jalirliundort), Vieille S. 24i;<br />

Tout est pour obeir à la rime, in <strong>de</strong>r Vie <strong>de</strong> Sain<strong>et</strong> Mathurin (Montaiglou<br />

<strong>et</strong> Rothschild, Recueil <strong>de</strong> Pots. frauç, t. xii S. 358, y. Is), <strong>de</strong>ren Verfasser<br />

allerdings selbst und zwar gera<strong>de</strong> an dieser Stelle auf die Eigenthtimliehkeiten<br />

semer Recieweise entachiildigend anfnierksam maeht; vergl. dazu<br />

moine Attsfiihruttgen in Herr Archiv Bd. 53, S. 407-68.<br />

) Vielleicht ist nialeir nur cine crst aimf frauzimsischem Gebi<strong>et</strong>e gesehaffene<br />

NeubildtLng nach beneir; ich halte benc vor (d)ir(e) fur dus lat.<br />

Adverbiuiu von bonus und sehreibe die R<strong>et</strong>tung <strong><strong>de</strong>s</strong>seiben in seinem<br />

vollen Utiifange <strong>de</strong>nt Wesen von benedicere ais kirchlich otiiziellem Terminus<br />

au. Vergi. Wackernagel, Kieine Schriften t. lU S. 294: vielieicht<br />

trifft auch hier zu vas Chapelain ilber die Erhaltttng <strong><strong>de</strong>s</strong> t in bénit sagt;<br />

s. Tu. Corneille zu Vaugelas I S. 387 M. - Meyer- Lflbke I S. 275 konstrilirt<br />

umgekehrt ciii naeh <strong>de</strong>m lin Roinanisehen nachweisbaren maladicere<br />

gebild<strong>et</strong>es * henadicere.


Neutrani. Spi', ii. Lit. I S. mit allem 1'ug' in Abre<strong>de</strong> gestelit<br />

wird. lin, wie wir gesehen liabeii, echt volkstliinlielier Vorgang<br />

ist in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen die lautiicli unberechtigte, aber, wie man annehmen<br />

mnss, bereits in <strong>de</strong>n ilitesten Zeiten <strong>de</strong>r Sprache volizogene<br />

lJnterdrtickung <strong><strong>de</strong>s</strong> ansiauten<strong>de</strong>n e. Beispiele fUr beiresiiid<br />

zwar nieht unerhirt, doch ihrem Werte nacli sehr zweifelhaft.<br />

Das in <strong>de</strong>m alten Drueke von Rob. Garniers Tragiidien<br />

(1585) stehen<strong>de</strong> und von Firster in semer Ausgabe (Samrnlung<br />

franzsisehcr Neudrneke von K. Voilmoeller, Heilbronn<br />

182--83) unang'<strong>et</strong>ast<strong>et</strong> gelasseire beaire. ('ornélie y. 006 dUrfte<br />

felilerhaft niai naeh cinem hei Darmest<strong>et</strong>er u. Hatzf. 2 1 partie,<br />

S. 343 (ed. 1887) Aiim. I gemaehteii \ Torschlage in bénira zu<br />

iln<strong>de</strong>rn sein. Sicherer ist zwar die Steile: .,benire Dieu <strong>et</strong> confesser"<br />

in <strong>de</strong>m Ms. B. N, 9572 <strong><strong>de</strong>s</strong> Psaut. M<strong>et</strong>z, Prologue S. 9,<br />

66, (loch wird man auch in diesem spitcii Beispiel kaiini<br />

chien Rest <strong><strong>de</strong>s</strong> Ursprlingliehen, son<strong>de</strong>ru wahrschcinlich nur<br />

chie im Ansehinsse an das part, ben(e)i/ o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>n cou ,j. iraes.<br />

bene'e gesehaffene Neubiidung zu erkenncn haben. Dem sel<br />

wie ihm wollc, man wird die Existenz eines vorliistorisehen<br />

regeireclit ans benedicere hervorgegangenen *be7 edire, *beneire<br />

nicht in Abre<strong>de</strong> stelle.n ktinnen. Denu wie strdng dieses Zeitwort<br />

sieh ursprlinglich innerhalb <strong>de</strong>r lantiichen Verhi1tnisse,<br />

sowie <strong>de</strong>r Konjugationsweise <strong><strong>de</strong>s</strong> lateinisehen Urwortes hielt,<br />

zeigt vor allem die Participialforni ben(e)ol') (norm. heneeit),<br />

die genau lateinisehem behediclum mit kni'zem i entspricht.<br />

An ihre Stelle trat erst spiiter die Porm beneit ais Folge eincr<br />

fUr das einfache dit = diclum statt dïc!um von vornherein<br />

wahrnelimbareu Aubildung an die lautiichen VerhtItnisse <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Praesens (s. G. Paris, Rom. Viii 445-46; Suchier, Gribers<br />

Grundriss, T S. 620). Uebrigens ist von <strong>de</strong>m part. henoit,<br />

welches noeh ini 15. Jahrhun<strong>de</strong>rt begegn<strong>et</strong>, z. B...... . le rmj<br />

soit henoi(s)t : cognoit, Mist. V. 'l'est 19006 und im muera <strong>de</strong>r<br />

Zeile ci). 12952 2), zuweilen unigekelirt ein Einfiuss auf <strong>de</strong>n<br />

regelreehten Konjun<strong>et</strong>iv beneie = benedïcam ausg<strong>et</strong>tbt wor<strong>de</strong>n,<br />

insofern es sein oi in i<strong>et</strong>zteren einfUhrte: z. B..... . que Jhesu<br />

vous benoie: Montjoie, doic ......, H. Cap. S. 53. Die in <strong>de</strong>in<br />

') So aiich ma/(c)oit; z. B. maleoite, H. Cap. y. 3000 und oftur.<br />

2) Und noch mi folgen<strong>de</strong>n Jahrhun<strong>de</strong>rt bei Rabelais, s. Burg 1 322.<br />

21


32<br />

part. beeneii, beneo ii sic!1 kiitidgeben<strong>de</strong> eigenartige Entwickelung<br />

Iilsst darauf seliliessen, dass die Spraclie frtihzeitig - doeh<br />

sieher crst in fran'iÂ3siselier Zeit, <strong>de</strong>mi dic1un liegt vor in ital.<br />

<strong>de</strong>ilo, altspaii. dcc/u, vall. <strong>de</strong>l, wai!on, dcii, s. Meyer-LUbke I<br />

S. 89, sodass neuspan. dic/,o frauz. dit ist das Bewusstsein<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Zusammenlianges von benedicere mit seinem Simplex<br />

verioren batte. Aber diese Scheidung, die aueh in <strong>de</strong>nt naeh<br />

<strong>de</strong>n endungb<strong>et</strong>onten Fornicu (beneesquis benedixistj u. s. w.<br />

vie vesquis vixisli) gebild<strong>et</strong>en perf. bences qui zain Ansdruek<br />

kommt, war damit keineswegs abgeschlossen. 1)as konservative<br />

F'esthalten am 11erkiinmIichen (benc(d)ei', -oit, sowie analogisehes<br />

bene(dit conj. bene(d)ie, pini'. conj. ben ions ), SS. Bern.<br />

S. 75, 4, = benedicamus wie dions dicarnus, Renart 735, 26023)<br />

war erkiiirlieli, solauge das intervokalisehe d in benedire (benedis,<br />

Passion 117, 3) nieht geseliwun<strong>de</strong>n war. Mit (1cm FalIe<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>selben kani <strong>de</strong> y l<strong>et</strong>zte Rest von Bewusstsejii eines Zusammenhanges<br />

mit dicere <strong>de</strong>r Sprache ahhan<strong>de</strong>n und gewtihnt<br />

daran, mit <strong>de</strong>n Zeitvirtern auf radjk. i + re, aneh wcnn sie<br />

ans Vorsilbe + Siinplex hestan<strong>de</strong>n, eiuen Ichendigen Begriif zu<br />

verbin<strong>de</strong>n, war sic, vielleieht tinter gleicli zeitige in Einfluss <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

fit. beneirai, sofort geneigt, das he<strong>de</strong>utungsios gewor<strong>de</strong>ne -ire<br />

durcli Verwerfung <strong><strong>de</strong>s</strong> auslauten<strong>de</strong>it e mit <strong>de</strong>r Endung -ir auf<br />

eine Stufe zu stellen und gelangte so zu ben(e)ir, und dies<br />

uni so leicliter, ais, vie das Unterbleibcn <strong>de</strong>r Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

vortonigen e zeigt, bene (= lateinischem bene s. o. S. 30 1 Aum. 2)<br />

ais Hait pttrger <strong><strong>de</strong>s</strong> in benedicere liegen<strong>de</strong>n Verbalbegriffes<br />

gegolten liaben muss. Mit diesem Schrittc war naturgemiss<br />

die Biidung eines sieb an die lnehoativkonjugation anschliessen<strong>de</strong>n<br />

ganz neuen Systemes gegehen, wobei, vie icli glaube,<br />

das ans expo enitere entstan<strong>de</strong>ne gelehrte espeneir sowohi semer<br />

iussereu Gestalt, ais semer inneren Be<strong>de</strong>utung wegen ais beson<strong>de</strong>rs<br />

gecign<strong>et</strong>es Muster sicli dargehoten haben mnag. Die<br />

neuen F'ormen, neben <strong>de</strong>nen die altliberlieferten noeh lange<br />

Bllrgerrecht beliielten, vergi. z. B. beneïe g benedicat, Cambr.<br />

Ps. 66, 6, 7 neben beneiss<strong>et</strong>, eb. 66. 1, beneissez, eb. 65. 7; le<br />

Seigneur vous benie, B. Palissy, S. 336, o<strong>de</strong>r benoit, benil in<br />

3) Ich nehine hier <strong>de</strong>» Konjunktiv an, wiewohl ii» lateinisehen Texte<br />

bene dicirnus steht; s. Migne 129, 4.


verl)aler Be<strong>de</strong>ntuiig neben neneni ben(e)i: Z. B. im 15. •Jahrhun<strong>de</strong>rt:<br />

henol(s)! : cognoit, Mist. V. Test, 10906, beni(s)t, el). 6484.<br />

11200, 12720, : part. mauldit, eb. 26906, neben ben(e)y, eb.<br />

1264, 1293, fém. bene!/es: lignyes, eh. 8900, sind heute zur<br />

Alleinherrsehaft gelangt. (Ueber das Verhitltnis <strong><strong>de</strong>s</strong> part. béni<br />

ZU bénit vergi. F. Zvèrina, Herr. Areli, Bd. 70, S. 201.)<br />

33<br />

Man sieht leiclit, dass ffir die franzisische Sehriftsprache<br />

<strong>de</strong>r in Obigem geschil<strong>de</strong>i'te Karnpf zwisehen <strong>de</strong>n bei<strong>de</strong>n entgegenges<strong>et</strong>zten<br />

foriiienbil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Prineipien, <strong>de</strong>ni centrifugalen<br />

einerseits und <strong>de</strong>m centrip<strong>et</strong>alen an<strong>de</strong>rerseits, in <strong>de</strong>r Art eutsehie<strong>de</strong>n<br />

wur<strong>de</strong>, dais zwar eine Reihe archaiseher (ii meur(,<br />

il acquiert u. a.), o<strong>de</strong>r durch Aubildung au innerbaib <strong>de</strong>r Konjugation<br />

auf -ir selbst Vorhandcnes (il cueille fur cue(i)t naeb<br />

cueillons, cueillais) entstan<strong>de</strong>ner, <strong>de</strong>r Neigullg nacli Veraligemeineriing<br />

(les eharakteristiselieei é fliClit cntsprechen<strong>de</strong>r<br />

Foruien beibehalten, je<strong><strong>de</strong>s</strong> wirklichc, iiklit bios scheinbare<br />

Ilintubergreifen einzehier Formeii auf dos Oebi<strong>et</strong> an(lerer 1(onjugationen<br />

aber ein fur aile Mal verli<strong>et</strong>en wur<strong>de</strong>. Docli bedurfte<br />

es solehen Verirrungen gegenuuber, die hekaantlich aueh<br />

ausserlialb <strong><strong>de</strong>s</strong> Bereiches <strong>de</strong>r Konjugation auf -ii- sicli in ausge<strong>de</strong>hnter<br />

Weise ereign<strong>et</strong> haben t), vorerst eindringlieher Mali-<br />

') Zeitwrter auf -ra nehmen im perf. zuweilen die Flexion <strong>de</strong>r I.<br />

Konjugation an. Beispiele sammelte FUrster, Zeitschr. flir Neufrana. Spr.<br />

ii. Lit. I S. 86-87; vergleiehc ferner: conduisa in dciii unpaginirten alteit<br />

[)ruck <strong>de</strong>r Mélusine <strong><strong>de</strong>s</strong> Jean d'Arras (S. 7S); butta, Bartsch, Franailsisehe<br />

Volkslie<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrhun<strong>de</strong>rts, Zeitschr. f. Rom. Plu. V S. 525, 7; racava:<br />

va, pas, Chans. pop. rec. en Octobre I 576 it Fontenay-le-Martuion.<br />

arrond. <strong>de</strong> Cain (Calvados), Rom. X S. 378, XV. Frster a. s. O. sehreiljt<br />

<strong>de</strong>rartige Gebil<strong>de</strong> <strong>de</strong>m Einflusse zu, dcii die Zeitw6rter <strong>de</strong>r ersten Konjugation<br />

wegen jurer grossen Zahi aiif das Gescliick <strong>de</strong>r iibrigen Konjugationen<br />

ausgeiibt haben kUnnten. Aelinlich crkliiren skli: vesta = vestit<br />

in <strong>de</strong>r erwiihiiten Mélusine (S. 77); issa = issu, T)oeum. relat. aux Crois.,<br />

Cygne I S. 320. Vergleiehe auch: ciu<strong>de</strong>irent = ceignireia adoubeirent, La<br />

(uerre <strong>de</strong> M<strong>et</strong>a en 1324, S. 166, 122; alten<strong>de</strong>rent:sejournarent, eh. S. 142,<br />

75; ar<strong>de</strong>rent : chevaicherant, eb. S. 188, 165 und im Innern <strong><strong>de</strong>s</strong> Verses eh.<br />

S. 10, 167; respon<strong>de</strong>reut, Serin. Poit. S. 33. Auch von Zeitwrtern auf<br />

-ir begegnen: <strong>de</strong>iraihicrent: <strong><strong>de</strong>s</strong>lacierent, Marie <strong>de</strong> France, Chaitivel (Roquefort)<br />

137-38, bei Warnke: <strong>de</strong>liroent: dasiaoent; eisserent, Chaitivel<br />

(Roquefort) 86; isserent, SS. Bern. 103, 7; s'enfuierent: redouterent, Lib.<br />

1{isop, SOidien. 3


34<br />

imngen seitens <strong>de</strong>i' Spracligelehrten I) o<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong> litterarisehen<br />

Spottes ), uni d tire Li Eiiisehirftt tig <strong><strong>de</strong>s</strong> eigentlielicii Sacliverhaltes<br />

die Spraclie auf <strong>de</strong>n reehten Wcg zurlickziitiiliren, -<br />

So uiiverkennbar <strong>de</strong>r Naehdruek non aueli sein mag, mit<br />

Psaim, Append. CIII, S; dormirent (sic!) : alornerent, Coticy 10-19. Diese<br />

dritten Personen <strong><strong>de</strong>s</strong> Pinralis unterliegen viclleicht siimmtlich <strong>de</strong>rselben<br />

I)eutung. die Firster, Revue d. lang. rom. 3 série Ï. II, tinter spiiterer<br />

Zustimmung von Koschwiia, Comnientar S. 216, atif die in <strong>de</strong>r 1 pitre<br />

farcie <strong>de</strong> la Saint- Etienne (12. Jahrhiui<strong>de</strong>rt) stehen<strong>de</strong>n Fortiien ba&'renl<br />

von balre s'ecriert (sic!), s esraqerent, giterent, lapi<strong>de</strong>rent, VIII 3 und<br />

haiereni von haïr, eb. 11 5 angewend<strong>et</strong> hat.; ihm sind diese bei<strong>de</strong>n Formen<br />

niehfs ais Anlehnungen an die alte I'erfektbildung <strong>de</strong>r Composita<br />

von dare, die, wic man weiss, weit [iber das ihr urspriinglich zukominen<strong>de</strong><br />

Gebi<strong>et</strong> itinaus in <strong>de</strong>r alten Sprache Verhrcitung fand; vergi. Woltersdorlï,<br />

Pas Perfekt <strong>de</strong>r aweiteit schwachen Konjugation mi Altfranzasisehen,<br />

Dissertation Halle 1582; &alirent (sic!) von boire: cravaulerent steht auch<br />

Renart 9297-8. Vielleieht darf man anuehinen, dass von <strong>de</strong>r su anaiogisch<br />

uingebild<strong>et</strong>en 3. pers. piur. ans, <strong>de</strong>ren Besehaffenheit durehaus an<br />

die erste Konjugation crinnerte, eine Umbiidung anch <strong>de</strong>r Ubrigen Foruten<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> iicrf. vor sicli gegaugen sei und so die oben erwiihnten Singitiarformen<br />

eine Erkliirnng fin<strong>de</strong>.n, die <strong>et</strong>wa <strong>de</strong>rjonigen gicichartig wiire, die<br />

von Suchier, Aue. Nie. S. 71, 14 und Gri5bers Grundriss I S. 614 fur (u<br />

pac/d.s =pechas, encarqui= encarqua, ob/igi= oh! qa gegeben wiir<strong>de</strong>, in.<br />

<strong>de</strong>m hier die Aussprache <strong><strong>de</strong>s</strong> Infinitivs: pec/tier o<strong>de</strong>r pechir wahrseltein.<br />

lieh die Schuid trhgt. Zuweilen Iiegt auch nur uuigekehrte Sehreiburig<br />

vor; so in failliereiit, Ch. Il Esp. 11967, <strong>de</strong>m riere = rire, fiereni =/ecerunt<br />

zur Seite stehen; s. Fbrster cd. Chev. II Esp. S. XXXVII; Andresen,<br />

Bon. t. II S. 495.<br />

1) ilenricus Stepharnis, Hypomneses S. 194 verbannt nicht bios die<br />

in Anm. I beriihrtcn Gebil<strong>de</strong>, son<strong>de</strong>rn, gleich P<strong>et</strong>riis Ramus hei Liv<strong>et</strong><br />

S. 228, aucli die Pertècta crster Konjugation mit tiexiviseliem j, die tien<br />

meistun <strong>de</strong>r mo<strong>de</strong>rnen liiaiekte eigentiiniiich sind. Ans ititerer Zeit vergleiclie:<br />

<strong>de</strong>brezirent (briser), 1)uemii. en Patois Lorrain rélat. à la guerre<br />

entre le comte tic Bar <strong>et</strong> le Duc <strong>de</strong> Lorraine 1837-8, Rom. I S. 32S ffl.,<br />

H 38, e7npourtirent, eb. II 34 n. s. w., j'engagis, Aite. Th, II 207; que je<br />

dignisse von diner: misse, eb. 11 35, frappit: (.'/irisl, eh. 1276, caidirent,<br />

Jean le Maire, Iii. Gaule liv. I eh. XX, resueillirent, eh. liv. I cli. XXIII,<br />

estrdglir<strong>et</strong>, eb. liv. II eh. 23, fo XLIX v abordirent, eb. liv. II eh. S,<br />

arrochi(, Rab. Garg. liv. I eh. XXXVI, franchit, eb. liv. 1 eh. XLIV; ferner<br />

Liv<strong>et</strong>, SS. 44, 349, 436; Uibrich, Zeitsc.hr. f. IL Phil. lI 347.<br />

2) Ausser <strong>de</strong>r schon von Liv<strong>et</strong> S. 341 und Darmest. Hatzf. pr<strong>et</strong>u.<br />

part. (1887) S. 237 angefiihrten Deuxième Epistre du ccc à l'âne (les G1ttu.<br />

Marot (s. Oeuvres, ed. 1731 t. ii S. 135) vergl. <strong><strong>de</strong>s</strong>selben Dichters Epigramme<br />

CCLXXVI, Oeuvres éd. 1731, t. III S. 197, ii. Roger <strong>de</strong> Collerye,<br />

ed. Ch. d'Lléricault, Paris, Jaun<strong>et</strong> 1855, S. 25-56.


weleliem dieser riiekLLufigeii Str;iiiting gegenilber sieb in <strong>de</strong>r<br />

Eiitwiekeluiig <strong>de</strong>r Kon ,jugation auf -ir (las Bestrebeii nacli<br />

cinem einheitlielien Aushan aller zu ilir ge1iirigen Zeitwrter<br />

mit Zugrun<strong>de</strong>legung (les / a.l eliarakteristiselien Merkmaies<br />

b<strong>et</strong>T1itigt bat, so bleiht doeli wenigstens fUr (lie Seliriftsprache<br />

zil hemerken, dasS sic nielit in ddnjdnigcn Umfauge, in wcichein<br />

es aiigiingig gewesen w1re irnd vie es seitens <strong>de</strong>r MundarteiL<br />

wcnigstens zum Teil thatsitclilicli gesehehen it, von <strong>de</strong>nt Hechte<br />

eincr naeli <strong>de</strong>r angedcuteien Riebtung liin vorzunehrncn<strong>de</strong>n<br />

Beseitigung <strong>de</strong>r ilberlieferten Unebenheiten Gebran eh gemacht<br />

hat. Gewiss ist lieute die MLiglielikeit ciller Wahl zwisehen<br />

verseliie<strong>de</strong>nen Flexionsmittein bei <strong>de</strong>r Bildung einer und (1erselben<br />

Verbalforin einfach ausgeschlosseii, und es ist anzuerkennen.<br />

dass (lie Eutseheidung meist zu Gunsteii <strong><strong>de</strong>s</strong> eharakteristiselien<br />

j g<strong>et</strong>roffen wur<strong>de</strong>, vie die endgiltigc Aufnahmc<br />

<strong>de</strong>r partt. ierf. menti, senti, repenti, bouilli, sorti, sailli, cueilli<br />

u. n., neben <strong>de</strong>neii in iUterer Zeit aneli Bildungen auf -u, z. T.<br />

ilbcrwiegend, gebriiuchlieh waren, uni hier von An<strong>de</strong>rem, an<br />

an<strong>de</strong>rer Stelle niflier zu ErUrtern<strong>de</strong>m zu gcschweig'en, hinreiehend<br />

darthut. Aueh das fast aussehliesslieh gebrauclite<br />

Part. féru Von ferir neigte zu i, s. Serm. Poit. S. 71, Baud. Cond.<br />

t. I, Li Contes d. lhiraus 611; ferit, Arbre d. Bat., Herr. Arcli. 67,<br />

5.68 ist in<strong><strong>de</strong>s</strong>s in férir zu in<strong>de</strong>rn. Doch wnr<strong>de</strong> v(ê)stu beibehialten,<br />

wiewohl (lie alte Sprache das gewiss ursprlinghichcrc vesti=veslitu?n<br />

zwar seltener, (loch uicht bios 1m Reini, wic Andreseii in<br />

semer bckannten Dissertation ci nst aufgestehit batte, tliatsehilieh<br />

verwend<strong>et</strong> hat; s. uestiz, SS. Bern. S. 27 1 23 und se s<strong>et</strong>s; revesli,<br />

I'siut. M<strong>et</strong>z S. 53, 35; im Versinnern vestis, Durm. 13944, marcis,<br />

chenda 13283, resues :/)arl/es, ebenda 9919 vesli :pis, G. Bourg.<br />

2475. F'fir venu, tenu steht zuweilen veni, teni, s. venie :pourcachie,<br />

Mont. Fabi. II 79; entr<strong>et</strong>enie, Prosacliges 325, 13.<br />

Aueh iim die die Einheit stôren<strong>de</strong>n periî. moururent, coururent<br />

Zu beseitigen, hittte es nur <strong><strong>de</strong>s</strong> ZurLickgreifens auf<br />

<strong>et</strong>was liingst Vorhan<strong>de</strong>nes hedurft; Forinen wie mouril, mout)<br />

und <strong>de</strong>rgi. fin<strong>de</strong> icli in und ausser (1cm Reinie an folgen<strong>de</strong>n<br />

Stellen: Pere. 9178, Cliges 6102, Claris 17750, Bat.<br />

1) Behrens, lJiiorg. LLI1tvertr<strong>et</strong>I1iIg S. 85 stellt diese Formen mit<br />

<strong>de</strong>n nus <strong>de</strong>nt Praesensstamme neugebild<strong>et</strong>en Perfektformnen m<strong>et</strong>irent prenissent<br />

auf vine Stufe.<br />

3*<br />

35


36<br />

dÀieseh. 732, Mort. Car. Loh. S. 222, Âtre pér. Herr. Areb. 12,<br />

S. 202, y . 573, Rose (Méon) 1445. 1 .164, Mont. Fabi. 11 227.<br />

Paul Meyer, Henri d'An<strong>de</strong>li . . . . Rom. I V. 65, tiers.; Notice<br />

sur un Ms. Bourguignon, Rom. VI S. 46, Mist. V. Test. 1099,<br />

Jub. Myst. t. li S. 276, in Prosa: Serm. poit. 88. 80, 100, 179,<br />

190. Prosaronian voit y. Ariniathia S. 94, 896, Landry eh.<br />

C, Stavelot SS. 99, 119, in neucren Miindarten: Ach. Genty,<br />

Rimes inédites en pat. percheron, Paris 1861 1 S. 57, Jaubert,<br />

CUoss. du Centre II 91. SoUte <strong>de</strong>r Infinitiv courir fur courre<br />

nicht in dits 12. Jahrhun<strong>de</strong>rt liinaufreiclien, so ktunte (las, int<br />

Oxf. Ps. 58, 4; 61, 4; 118, :12 stelien<strong>de</strong> curi durcit Einfluss von<br />

aueh sonst formvcrwaudtem mouni erklii't werdcn; seconisles<br />

feistes, Claris 8593; feriier mi Vcrsinnern bei Christ. Pisan,<br />

Long. Est. 4560, Guili. <strong>de</strong> Mach. Prise d'Alexandrie 1810. 48341<br />

4845, 2960-61, 8702 neben coururent. eh. 2275, 5010, 3077;<br />

vergi. acourre, .çecourre, eh. 2992-93 neben courir, eb. 3023,<br />

secourir, eb. 2874; in l'rosa: Li Contes <strong>de</strong> la Charr<strong>et</strong>e. Jonekblo<strong>et</strong><br />

II S. CLIII, Stavelot SS. 78, 355, 356, 366, corir, ebeiida<br />

S. 356. Von dom Grammatiker A. Mathieu wird nous courisnes<br />

fur conrumes ais consequente Ausspraehe <strong>de</strong>r ,,commune" liezeichn<strong>et</strong>,<br />

s. Liv<strong>et</strong> SS. 311, 314. Ver-1. dazu je .secounis bei<br />

Palsgrave S. 724 und nus Centralfrankreieh accouru. Jaubert,<br />

Gloss. du Centre I S. 42. Ein ebenso ijattirlicher Zug ist es,<br />

wenn die Sprache die vo aufflIend nus <strong>de</strong>m Itahmen <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Gevilinlie1ien heraustr<strong>et</strong>en<strong>de</strong>n, nach Pott, Plattlatei nisch und<br />

und Romanisch, Kuhu's Zeitschrift I S. 325 auf das im Spitlatein<br />

analogiseb gebild<strong>et</strong>e part. /'ertus fur lalus zutlekgehen<strong>de</strong>n<br />

Formen o//nt und sou/JerS, sowie couvert und ouvert durcit<br />

<strong>de</strong>nt mehr entspreehen<strong>de</strong> Gebil<strong>de</strong> zu ers<strong>et</strong>zen traeht<strong>et</strong>.<br />

Schou bei Benoît liud<strong>et</strong> sieli hiiufig oft)'iz, offri, offrie durch<br />

<strong>de</strong>n Reim gesiehert s. w. 4083, 4581 10579, 10614, 11380,<br />

34706 u. s. w., o/Jryes: eslongies, G. Muis I 260; il ont . . . ovni,<br />

Psaut. M<strong>et</strong>z. S. 64, 13 (in Ms. 9572 steht overle). In: Ly sans<br />

li u covni la reue ci loge, Cygne 1847 ist acovri = perf. von<br />

acovnir zu sehreihen, ebenso ist rad <strong><strong>de</strong>s</strong>covni : eschevi durcit<br />

la <strong><strong>de</strong>s</strong>covni zu ers<strong>et</strong>zen un Lai d'Eliduc (Roquefort) 1013, wie<br />

es auch in Waruke's Ausgabe gesehieht. Beson<strong>de</strong>rs beliebt<br />

war Derartiges in alter Zeit auf poitevinischem Gebi<strong>et</strong>e: sofria<br />

= so/J ente: envia, S. Cath. 617, sufri, eb. 2621 neben sufen 1091,


so/fri, Serrn. Poit, 5. 42; offrie, eh. S. 121; doeli <strong><strong>de</strong>s</strong>covert eh.<br />

S. 175; oberz (sic!), S. 144, overtes, S. 132. Es ist bemerkensvert,<br />

dass Jean Garnier in semer 155 g ersehienenen Iiistitutio<br />

gallicae linguae ad usum juventutis gerrnanieae <strong>et</strong>c. lelirt, dass<br />

man gleich gchrituclilieh sage: j'aij ouvri irnd j'ay ouvert ehenso<br />

offri, sou/fri, cowri und offert, souffert, couvert; s. Liv<strong>et</strong> S. 320.<br />

[)iesc ,je<strong>de</strong>r spraehmeistern<strong>de</strong>n Pedanterei feriiseheii<strong>de</strong> Anschauungsweise,<br />

die auch sonst an Garnier's Werk geruhimt<br />

zu wer<strong>de</strong>n verdient (s. z. B. seine Stellung zur Orthographiefrage,<br />

Didot, Observations sur l'Orthographe française, S. 99).<br />

fand we<strong>de</strong>r iinter <strong>de</strong>n gleiehzeitigen, noeh unter <strong>de</strong>n folgen<strong>de</strong>n<br />

Grammatikern weitere Vertr<strong>et</strong>er (s. Liv<strong>et</strong> a. a. O.), und Henrieus<br />

Stephanus, Tlypomneses S, 213 maeht allem Zweifel ein<br />

En<strong>de</strong> dadiirch, dass er die Nenerung rnndwcg verwirft und<br />

die alten Bildnngen fUr die einzig sac1igemissen erkliirt. Bei<br />

dieser Entselieidung ist es <strong>de</strong>nn aueh, soweit die Schriftspraehe<br />

in B<strong>et</strong>raeht kornmt, gebliehen, wthrend (lie Spraehe <strong><strong>de</strong>s</strong> Voikes<br />

aligentein die angegliehenen Formen zu bevorzngeïi scheint.<br />

Tuer sci mir verwiesen auf couvri, Jaubert G]oss. du Centre I<br />

S. 297, <strong>de</strong>couvri, eh. I S. 319, recouvri neben recouvart, eh. II<br />

S. 252, ovri, eh. Il S. 127, sol/ri, eh. TJ S. 327; ferner auf Nisard,<br />

Etn<strong>de</strong> sur le langage pop. ou pat. <strong>de</strong> Paris .....Paris 1872,<br />

S. 234, couvrit, hei Favrand, Oeuvres en pat. poit. Les Noces<br />

<strong>de</strong> Jean<strong>et</strong>te, S. 11, souffrit, eh. Batrachom. S. 8.<br />

37


II. Die centrip<strong>et</strong>ale (ewa1t.<br />

Â. Das Fnturujn.<br />

a) Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>m Tone vorangehelldcn lat. I.<br />

Die von Darmest<strong>et</strong>er, Rom. V S. 140 if. liber die Sehieksale,<br />

welche <strong>de</strong>r Vokai <strong>de</strong>r im Lateinischen <strong>de</strong>nt Tone unniittelbar<br />

vorangeheu<strong>de</strong>ii, docli uieht cisten Silbe auf franzisischem<br />

Spraebgebi<strong>et</strong>e zu erfabren batte, angesteilten Ermittelungen<br />

bedlirfen, soweit dahei die Entwieklung <strong><strong>de</strong>s</strong> durcli Zusammensammens<strong>et</strong>zung<br />

mit /iabeo vortouig gewor<strong>de</strong>nen i <strong>de</strong>r Illfinitivendung<br />

-ire in Frage kommt. eingehen<strong>de</strong>r Prilfung und,<br />

wenigstens teilweise, cntschie<strong>de</strong>ner Beriehtigung. Die von<br />

Darmest<strong>et</strong>er a. a. O. vorgenommene Seheidiing <strong>de</strong>r Futura<br />

orrai = audire + kaheo, venrai = renire + ha bec und <strong>de</strong>r librigen,<br />

die regeirecliten Sehwund <strong><strong>de</strong>s</strong> vortonigeit i zeigen, von <strong>de</strong>nen,<br />

<strong>de</strong>ren Stamm auf n!, ri, rv, vin, s!, fi', vr, ausiaut<strong>et</strong> und die mit<br />

Rtleksiclit darauf einen Aiisli1l <strong><strong>de</strong>s</strong> I nielit zulassen sollen,<br />

erweist sieh sofort ais wiilkiirlieli, weiin man versehie<strong>de</strong>ne<br />

durcli die Geschiehte <strong>de</strong>r Spraehe gehotene 'Ihatsachcn vergleicliend<br />

in B<strong>et</strong>racht zieht. Bcruht niirnlieh Darniest<strong>et</strong>er's<br />

Anselianung auf <strong>de</strong>r unerwiesencn Vorauss<strong>et</strong>zung, dass die<br />

Futura von mentir, seul;', rtpen(ir, partir, sortir, servir, dormir,<br />

vestir, o//)'ir, sou//'ir, couvrir, ouvrir, durch die Natur <strong>de</strong>r anslanten<strong>de</strong>n<br />

Koiisonanz <strong><strong>de</strong>s</strong> Staniines vcranlasst, von Atifang au<br />

das i <strong><strong>de</strong>s</strong> lnfinitivs, weim atieli iiur in <strong>de</strong>r Ahschwileliung zu<br />

e, bewahrt habeit, so ist dagegen einzuwen<strong>de</strong>u. dass cin <strong>de</strong>rartiges<br />

Verhaiten zunieiist mir fur die niitta chut liquida am<br />

Statiiniesen<strong>de</strong> anfweiseu<strong>de</strong>ii Zeitwii'ter oliliatorisch gewesen<br />

sein kauui. Dagegen halte ieli die M6glivlikcit, dass <strong>de</strong>m Futuriun<br />

servirai otier se)vcrat (Stavelot 55. 40, 384), um mit<br />

diesem zu beginneii, ein vorgesehiehtliches *servrui vorausgegangen<br />

sel, uieht fUr ausgcschlosscn. Pie Heliebtiteit <strong>de</strong>r<br />

Verliindung -i'r- steht ja atisser alleni Zweifel die Neitiiig


fur dicseIhc,usert sieil in eknndrcn \urgingen, wic : a Wan-<br />

(ici <strong><strong>de</strong>s</strong> n zu r nacli t: Eslevre .S7C»JWflWI(, havre fUr huvene;<br />

b) Einschuh <strong><strong>de</strong>s</strong> r nach y : oliure = oliva, Jean Le Maire, Iii.<br />

Gaule liv. II eh. V f° VIII'; hiug leuvre = lenuem : chanvre<br />

= cannabim, Rose ()iféon) 9336-7, und vol-(lem Toue in <strong>de</strong>n<br />

Ableitungen: aUem'rir, chanvrier, (échani'rer und <strong>de</strong>rgi.; o<strong>de</strong>r<br />

e) Zulassung unbereehtigter Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> vortonigen, latein. u<br />

entsprechen<strong>de</strong>n e im Futarum <strong>de</strong>r ersteii Koiijugation, s. ii-ou<br />

vrés, ac/zevrois ø. S. S Aum. O<strong>de</strong>r soute die Ursache <strong>de</strong>r von<br />

Darmest<strong>et</strong>er angeiiommenen Vermeidung <strong>de</strong>r Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> i in<br />

dcni Zusammenstehen von r + y -- r za suehen sein? Lei<strong>de</strong>r<br />

kaiin einem <strong>et</strong>waigen *serui.ai kein an<strong>de</strong>rer auf gleicher Eutwicklung<br />

herniien<strong>de</strong>r Fali zur Seite gestelit wer<strong>de</strong>n, und so<br />

(Ilirfte es kaum miiglicli sein, cine ailgernein hefriedig<strong>et</strong>i<strong>de</strong><br />

Listing <strong>de</strong>r Fi'age herbeizufilliren 1).<br />

Mit <strong>et</strong>was griisserer Sichcrheit lisst sieb annehnien, dass<br />

dormire iiaeh semer Zusanimens<strong>et</strong>zung mit habeo das vortonige L<br />

ursprtlnglich viillig eing'ebiisst hat. Die neue Verbindung kann<br />

<strong>et</strong>wa <strong>de</strong>nselben Weg gegangen sein wie marmor, welches, wie<br />

das eingesehobene b zeigt, liber zu *marmbre und dann<br />

erst zu marbre wur<strong>de</strong>. Diese Analogie zeigt uns also die Reihe:<br />

*do,.,nirabeo, *dormrai, *dorrnbrui, *dorbrai, 01) diese Reihe allerdings<br />

wirklieh ganz durehiaufen wor<strong>de</strong>n sein wird, ist mir<br />

zweifelhaft; ieh giaube vielrnehr, das die ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>e Entwieklung<br />

auf <strong>de</strong>r nach Meyer-Lllbke i S. 446 walloniseliem manse<br />

vorangehen<strong>de</strong>n Stiife *inar,nre also bei *do,.,nrai steheii geblieben<br />

1)<br />

Ich freue iiiich sehr, uoch Un l<strong>et</strong>zten Auge.nblick auf vine Stelle<br />

in <strong>de</strong>m von Clo<strong>et</strong>ta, Rom. 1'orseh. Bd. 111 veriiffeutlichten Pome moral<br />

,uifinerksam gewor<strong>de</strong>n zn sein, in <strong>de</strong>r das von mir vernitit<strong>et</strong>e servrai in<br />

<strong>de</strong>r 'Uhat begegn<strong>et</strong>: So/unc la tue aine voleulier.ç loi .çeri'rai. .111). ()b<br />

wir in diesem synkopirten Fiiturum chien Rest <strong><strong>de</strong>s</strong> Urspriinglichen vor<br />

uns haben. bleibt freilie]ï zweifelhaft. Peint, <strong>de</strong>mselbeii 1)enkmal sind<br />

auch sekundiirc Fntura <strong>de</strong>r 1. Konjngation eigentiimlicli, wie anieudrai,<br />

41a, (lemandra, 105e, coinandrons, 1 17c., porlra, 153a, trovral, 105a fur<br />

amen<strong>de</strong>rai u. s. w., und es ist zu erwiigen, ob servrai nicht (las Ergebnis<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> gleidmen Vorganges, also chie mir sekunditre Gestaltung an Stelle<br />

von serrerai 0(1er servirai sein kiinnte. Dasselbe hisst sieb allerdings a priori<br />

auch fUr partrai, repenti-ai sowie die librigen sytikopirten Futiira behaupten,<br />

(loch vergi. die Anincrkung S. 46. - Wichtig hit immerhin, dass<br />

dureli (las servrai tics 1'o'nic moral die MOgliclLkvit <strong>de</strong>r L:uttverbindung<br />

-rer- darg<strong>et</strong>an wird.


40<br />

o<strong>de</strong>r hi;ehstens iiach Ausstossung <strong><strong>de</strong>s</strong> stanimhaftem in 'su *dorrai<br />

fortgeschritten ist. Fin <strong>de</strong>m ganz thn1ieher \Torgang ist ja<br />

thatsich1ieh in <strong>de</strong>m Verhalten ciniger Zeitwrter auf -er zu<br />

beobacbten. <strong>de</strong>ren Stamni auf die Liqui<strong>de</strong>n 1 o<strong>de</strong>r n auslautend<br />

im Futurum nach Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> vortoiiigen e das r <strong>de</strong>r lnfinitivendung<br />

dicht an sieli heranriss und dann dits stammbafte /<br />

o<strong>de</strong>r n fallen liess; vergi.: Jeo m'en re(orrai à Loi2n, Chron.<br />

Dues Norm. 13379, tourra, Cygne 24355, r<strong>et</strong>ourrons, Froiss. Chron.<br />

(Luce t. 11 41, 30; 44, 16; 48, 26). De ce ne me <strong><strong>de</strong>s</strong>tourroit nus,<br />

Cléom. 12056; in Prosa: fourra, Mén. Relins S. 115, 218; wichtig<br />

scheint: .4 sa ligne (mi Text: linque) arrier relournra, Ysop.<br />

Avion. XII Robert I S. 3141 und Sejornera li Dux seuz dolance,<br />

Chron. D. Noim. 29050; siehe ferner: En un casuel ne seiourrai,<br />

H. Biaus 787; A mon compaignon en parrai = parlerai, eb. 5307,<br />

parro/f, Cygne 2746, parrois, Jourd. Blaiv. 731; und wenti ich<br />

mich recht besinne, so ist aucli eili hier noeh willkoiuumeres<br />

ferrai = fermerai in a1tfranzsiseher Be<strong>de</strong> nieht iiiierhirt.<br />

Ijnbe<strong>de</strong>nklieh erscheint mir ferner die Annahme <strong>de</strong>r vorgeseliiehtlichen<br />

Existenz von * iles(rai = vestire + hubeo; <strong>de</strong>nn<br />

(lie Beliebtheit <strong>de</strong>r Verbinduïig -sir- im Fra.nztisischeu liisst<br />

inbeson<strong>de</strong>re <strong>de</strong>r Umstaud erkennen, dass man dieselbe duieh<br />

hmiufig hemerkharen Einsehub von r liinter si herbeizuûihren<br />

suchte, heson<strong>de</strong>rs gela allerdiiigs iiach <strong>de</strong>nt Toue, aber aueh<br />

vor <strong>de</strong>mselben: z. B. tris! rece tristilia. Mont. Fab. T 57, Long<br />

Estu<strong>de</strong> 4123; mestrier = mestier, Mlltzner, A1tfranzisisc1ie Lie<strong>de</strong>r<br />

S. 122, 15, Romvart S. 252, 22; or as ton pere fait tristrant,<br />

Ban. Jos. 158, 12; jostré =josté, Jonfrois 479; apprestrc appreste,<br />

Prosacliges S. 326, 81. Die Spraehe bat sieh aneh nielit<br />

geseheut, iii Futuren von \'erbeu <strong>de</strong>r 1. Konjugation, (lei-en<br />

Stanim auf si ausklingt, dureli iiachtriigliche Anssclieidutig <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

vortwiigen e dus r <strong>de</strong>r Endung 'su enger Verbiiidung mit<br />

stamnihafteni si zu versehmelzen: Par <strong><strong>de</strong>s</strong>sous vers ferre lastrés<br />

= tasleres, R. Chast. Couey. 3178; (Jar j'ai proumis <strong>de</strong>vant (JUC<br />

fou manifestroie, G. Muis. 11 15; Von, il me cousira foui mon<br />

bien, Aiic. rilhéat 1V 268. Mati vergleiohe feriter die ans exire<br />

+ /iaheo, essere + /sabeo sich ergebeii<strong>de</strong>n altfranzôsisaheit Futura<br />

eistrai, isirai, es frai U. u. tri.<br />

Dus in Vorsteheii<strong>de</strong>ni heohaclit<strong>et</strong>e Verfaliieii , nus Neigiuigeii.<br />

(lie die Spiaclie in liistoii54'11e1- Zeit vernit, auf ilii' Ver


halten Bildungen gegenilber, <strong>de</strong>ren anfttngliche Entwicklung<br />

fur uns in Dnnkel gehtillt ist, einen Sehluss zu zielien, ist aueh<br />

geeign<strong>et</strong>, Darmest<strong>et</strong>. Aiisehau 1111g hiii siehtlieh <strong>de</strong>r Fnturbilduiig<br />

<strong>de</strong>ijenigeii Verba, die <strong>de</strong>ii Stammatislaut nt o<strong>de</strong>r ri<br />

zeigen und <strong><strong>de</strong>s</strong>shalb zwischcn Stamm und Endung <strong>de</strong>n juifsvokal<br />

e for<strong>de</strong>ru milieu, be<strong>de</strong>nklich zil erschiittern, selbst daim,<br />

wenn nicht iioch wichtigere Thatsaehen <strong>de</strong>iï urspruinglic]ien<br />

Seliwund <strong><strong>de</strong>s</strong> i ausser Frage steilteit. Beginneri wir mit ri.<br />

1)as \Torkommell syakopirter Ftitura <strong>de</strong>r ersten Konjugatioll<br />

mit <strong>de</strong>n) Stammauslaut ri ist allerdings .selten, aber doeli nur<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>shalh, weil eiitsprechen<strong>de</strong> Zeitwo.ter auf -er Uherhanpt nui<br />

in geringer Auzalti hegegnen: Si le porironi par <strong>de</strong>vant l'arn iré,<br />

11. Bord 5137, poitra hei P. Meyer. Rapport S. 190 citirt Sueliier,<br />

Aue. Nie. S. 70, 3, Les diables emporteront <strong><strong>de</strong>s</strong>irani nosire trame,<br />

Montaigion u. Rothschild, Recueil <strong>de</strong> Pos. franc. IX 250. Eingeschobcn<br />

wur<strong>de</strong> r hinter ri in pertruis fUr permis, Mont. Fahi.<br />

1V 95, G. Pal. 321, Maiperiruis, Phil. Mousk. 14727. Von ontschei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>r<br />

Bed<strong>et</strong>itung ist hier iii<strong><strong>de</strong>s</strong>sen das durcli tuizweifelhafte<br />

Belege zu erbiirten<strong>de</strong> Vorkommen von Futurfornien wie<br />

/artrai, pertrout n. <strong>de</strong>rgi., Bildungen, die Darmest<strong>et</strong>er nicht<br />

kamite, und (lie iioch Schwan, Gram. d. Altfranzis. Leipzig<br />

1888, S. 147, § 460 fUr unbelegt hielt. Doch steht bercits in<br />

<strong>de</strong>ni von Frster 1882 heransgegebenen Lyoner Ysop<strong>et</strong>: Au<br />

matin me perirai <strong>de</strong> ci, 3100, und Joliannes Rrhan, <strong>de</strong>r in<br />

semer 1 889 zu Greifswald ersoliienenen Dissertation ,Die<br />

Futurbildung im Altfranzôsisclien" S. 84 moines Wissens zuerst<br />

im Zusaninienhange auf diese Erseheinung aufrncrksam gemaeht<br />

bat, ftigt liinzu: parti-M, Eue (1877 erschiciien) 1140,<br />

p(trira, eh. 1819. 1 ) 1)iese urspriingliclien Fornien seheiiien atif<br />

(loin Teile <strong><strong>de</strong>s</strong> frauzisisc1ien Sprachgebi<strong>et</strong>es allerdings<br />

sehon friiti durci analoge Bildungen verdriingt wor<strong>de</strong>n zu sein,<br />

<strong>de</strong>mi wenn hr1iaii a. a. S. 100 ansdrttcklich b<strong>et</strong>ont, sic nur in<br />

iistiichen Denknihlern aiigctroffen zu haben, so <strong>de</strong>ekt sieh<br />

dieser Umatand durehaus mit tien von mir gemaehten Wahriichmungen.<br />

) Der lothringischen und wie ieh vermute <strong>de</strong>xii<br />

') Die bei<strong>de</strong>n Zeilcu Iauutc,i vo11Oindig: Quant il partroit <strong>de</strong> moi,<br />

ia mes ne seroit lies, 1149; Quant il partra <strong>de</strong> moi, in nen aura beabanche,<br />

1819. ) leh selte dahei ab von parirei, S. Cath. 1733, 184:1,<br />

parirai, eh. 2.172,<br />

41


42<br />

Arch<strong>et</strong>ypus am niiehsten stehen<strong>de</strong>n Handschrift <strong><strong>de</strong>s</strong> Roman<br />

(le Florimont B. N. fr. 15101 elltnehme ich folgen<strong>de</strong> Stelle:<br />

Kinig Philipps Senesehail macht seilieni J Ierrn eruste Vorstellungen<br />

wegen <strong>de</strong>r ans <strong><strong>de</strong>s</strong> l<strong>et</strong>zteren Eue- und Kin<strong>de</strong>rlosigkeit<br />

fur das Wohl <strong><strong>de</strong>s</strong> Reiclies miglicherweise sich ergehen<strong>de</strong>n<br />

schiimmen Folgen und fithrt fort: Or te ueons sain <strong>et</strong> <strong>de</strong>liure<br />

Mai ne seneni (andre Hss.: sauons) pas la saisson Que per front<br />

<strong>de</strong> toi ii baron. fo 10 a . Wir habeii es hier gewiss mit <strong>de</strong>r ursprllnglichen<br />

Lesart zu thun, soweit sicli dieselbe ans <strong>de</strong>n<br />

Handsehriften ermittelu hiisst. Von <strong>de</strong>n librigen mir bekaniiten<br />

Redaktioneii niiinlieh, die sitmrntlich unabhngig von einau<strong>de</strong>r<br />

auf chien <strong>de</strong>r Vorlage von Ms. 1101 (F) o<strong>de</strong>r diesern selbst<br />

coordinirteii Typus y zurtiekgehen - cin Ver1iiJtnis, welches<br />

be lofs Verstindnisses <strong><strong>de</strong>s</strong> hier Mitzuteileii don in ausreichen<strong>de</strong>r<br />

Weise dureli folgen<strong><strong>de</strong>s</strong> I3ild veransehaulieht wird:<br />

X<br />

LI E y n' z<br />

TD II<br />

sind nm1ieh vier (Ms, B. N. fr. 353 (A), Ms. B. N. 1374 (C), Ms.<br />

B. N. 24376 (G) und Ms. Turin (T)) und zwar diejenigen, die<br />

wahrscli einlich nichit von franzisisc1ier Hand h errllhren, <strong>de</strong>r<br />

von ihrer Vorlage y gebotenen Lesart treu gcbliebeii, <strong>de</strong>un sic<br />

schreiben stniinflichi: Que pa,'tront <strong>de</strong> toi li baron, mir dtss in<br />

/1 (las das M<strong>et</strong>ruin stiren<strong>de</strong> partiront durcit Streichtung <strong><strong>de</strong>s</strong> i<br />

zn bessern ist. Die vier an<strong>de</strong>rri zweifellos von Fiauzosen gesehriebene.n<br />

Haiidsclirifteit - und dies ist fUr (lie Beurteilung<br />

<strong>de</strong>r Form gewiss von Be<strong>de</strong>utung - liaben sidh dagegen zu<br />

Aco<strong>de</strong>rungen ciitschlossen. Die auf einen 'I'vl)US 2 zurllckgehen<strong>de</strong>n<br />

Schwesterhaudschrjftcn Ms. B. N. 1376 (D) und Ms. han.<br />

(11) sehreiben: (/ue (bez. Iw,nt) nos <strong>de</strong> loi <strong>de</strong>pir(iron; Ms. B.<br />

N. 1491 (E): Que <strong>de</strong> toi partent ti baron; Ms. R. N. 792 (B):<br />

Que 'e per<strong>de</strong>ront ii baron. \Venu F in <strong>de</strong>r unu1ittelbar folgen<strong>de</strong>ii<br />

Zeile Tu seis bien que <strong>de</strong>ls pertirais ,ieh piUtzlicli dot<br />

analogisehen Forni hedient, so ist es isiiigiicli, das im Gegeiisatz<br />

dazu in q die synkopirte Forni gestan<strong>de</strong>n luit, <strong>de</strong>nn 7'<br />

hiest: 'lu se: bien que lu leu purtras, wailir die Sehiwestenhiand-


chrift G mit m<strong>et</strong>riscbem Fehier Tu sez ben quen partiras s<strong>et</strong>zt.<br />

Auser<strong>de</strong>m haben AC die heeiehnen<strong>de</strong> Lesart Tu ses bien qua<strong><strong>de</strong>s</strong><br />

en (A: i) ldras. Versehie<strong>de</strong>n von einan<strong>de</strong>r verhalten sieh<br />

die von franzsisehcr Hand geschriebcnen Texte: die von I' bestinimt<br />

ullaI)hingige Ils. E konnte leiclit zu <strong>de</strong>r von F vertr<strong>et</strong>enen<br />

Fassung, die aiieli mit geriilger Abweiehung von B<br />

Tu sels que tu dans partiras gewihIt wur<strong>de</strong>, gelangeii, withrend<br />

die Grappe z Tu se: bien que <strong>de</strong>partiras sehreibt. Dass<br />

tibrigens y die synkopierte Forrn in noeh weiterem Umfange<br />

gebraucht bat, ergiebt sieh vielleie.ht ans folgen<strong>de</strong>n Stellen:<br />

<strong>de</strong>r iii J f0 18" stelien<strong>de</strong>n Lesart: ?I'e pertiroit mais <strong>de</strong>lenfant.<br />

mit <strong>de</strong>r auch DIIEB (l<strong>et</strong>ztere partira.) iihereinsthitm<strong>et</strong>i, stellen<br />

ACG gegentiher: iVe (A: n) part iroit il mais <strong>de</strong> (G: da) lenfani:<br />

hier ist nach <strong>de</strong>r von T vertr<strong>et</strong>enen allerdings ebenfalis m<strong>et</strong>riscli<br />

mangelhaftcii Fassung: Nu partroit mais dafenfaut leicht die<br />

synkopierte Bildung einzus<strong>et</strong>zen. Aehnlieli verhiIt es sicli.<br />

wenn neben <strong>de</strong>in in p f° 52' steheii<strong>de</strong>n: Pisi que <strong>de</strong> uos nen<br />

irait mais die Grappe y einhellig, ausser T, partira aufweist,<br />

doeli se, dass in A G (C ist Fragment und reicht nicht so weit)<br />

das m<strong>et</strong>risch unzulitssige: 1)11 que <strong>de</strong> Uos ne partira mais nach<br />

<strong>de</strong>m Muster <strong><strong>de</strong>s</strong> von T gebotenen: DisI que <strong>de</strong> uos ni (sic I)<br />

partra mais zu bessern wLre, wiihrend 13FB sieli zu <strong>de</strong>r<br />

Aen<strong>de</strong>rung: De nous ne partira jamais, D zu: De nous ne <strong>de</strong>partira<br />

mes entseliliessen mllssen.<br />

Die wichtige Frage, ob <strong>de</strong>nn iiun tiberali, wo sieh in y<br />

die Lesart par trai vermuten liess, diese l<strong>et</strong>ztere in tien kritischen<br />

Text, <strong>de</strong>m, wie gesagt, nach meinem 1)aftirhalten die (las synkopierte<br />

I'iittiriiiii niir einiiial aiifweiseu<strong>de</strong> Iedaktion 1 zu<br />

G iiui<strong>de</strong> zii legcii ist, aiifgenoiniuen s'er<strong>de</strong>u nitisste. iiiôelite ieh<br />

erst dauii ciidgiltig zu heantworten veisuchen , wenn mir cianiai<br />

(las gesainte haiidsehriftliehe Material zu Gebote gcstan<strong>de</strong>ii<br />

hahen wird. I lier sei mir noeh kurz auf die fUr die lcurteilung<br />

<strong>de</strong>r Iokaleu Ahgrenzuug <strong>de</strong>r synkopierten Form gcwiss<br />

wielitige Thatsaelie Itiiigewicsen, dass <strong>de</strong>" I)icliter <strong><strong>de</strong>s</strong> Florimont<br />

ausgesproehen cri rassen (s. Herr. Arch, 73, S. 63 fi.) die<br />

Eigenlieiten seines heiinatliehen d. h. lotiiringisehen Dlidcktes<br />

zu Gunsteii eentra1tranzisiseher Ausdruckswcise zu riici<strong>de</strong>n<br />

traelit<strong>et</strong>; und se wiire es wohl mg1ieli, dass die Auweudung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> franzisiseheu partirai in I" ttbeiall du, \vo es sich leieht<br />

43


44<br />

in <strong>de</strong>n Text sehickt, auf <strong>de</strong>n Dichter selbst zurtickznflihren ist,<br />

zumal an zwei Stellen, f0 321> und fl, 101 a , partirai und partirons<br />

von don tibrigen Handschriften (nur B weicht ah) nicht<br />

heanstand<strong>et</strong> wur<strong>de</strong>. lst <strong>de</strong>m so, su Imite ich hiusichtlic}i (les<br />

in y zu veriiinten<strong>de</strong>n parti-ai nieht fur ausgeschlossen, dass <strong>de</strong>r<br />

Sehreiher (lieser Ilandsehrift, vielleicht ein Lotliringer strengerer<br />

mundartiicher Oservanz - analog <strong>et</strong>wa <strong>de</strong>m Kopisten eines<br />

dureh dialektisclie Eigentiiinliehkeite ii vor dciii Uebrigen ansgezeiclin<strong>et</strong>en<br />

Fei1es <strong>de</strong>r l'redigten <strong><strong>de</strong>s</strong> heiligen Bernhard, s.<br />

Fiirster, Rom, Forseh. t. Ii S. 192 -- <strong>de</strong>n Eigenheiten seines<br />

heiniatiiehen idiomes u1 <strong>de</strong>n oben besprochenen Stellen zu<br />

griisserem Rechte verliolfen habe.<br />

Bemerkenswert ist tibrigens die ablelinen<strong>de</strong> Haltung, die von<br />

einigen fi'Iili eren He.i'ausgehern o<strong>de</strong>r Bearbeiteru altfran zsiseher<br />

Texte <strong>de</strong>r in Re<strong>de</strong> steheu<strong>de</strong>n Form gegentiher wohl in Verkenniing<br />

ilires eigentlichen Wesens beobaclit<strong>et</strong> wur<strong>de</strong>. Su uelieint<br />

Brakelmann geneigt, (lie Anfangszeile dci' dritten Strophe <strong><strong>de</strong>s</strong> in<br />

Achtsilhern gedieht<strong>et</strong>en 359 sten Lie<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>r Jothriugisehcn naeh<br />

Sehwan, Die altfranz. Lie<strong>de</strong>rhss., Berlin 1886 S. 252 wahrscheinlich<br />

ans ciner in <strong>de</strong>mselben [)ialekt geschriebenen Vorlage goflossenen<br />

Lie<strong>de</strong>rhandselii'jft No. 389 <strong>de</strong>r Stadthibliothek xii<br />

Bern: A poene partriii <strong>de</strong> /1 vis, zu Gunsten <strong>de</strong>r von einer<br />

an<strong>de</strong>rn Elandsehrift gehotenen Variante: A pai'nnes en partirai<br />

ais, zu vcrwerfeii, weil durch l<strong>et</strong>ztere Fassung ..die unsehne<br />

Euision <strong><strong>de</strong>s</strong> i in • partrai vermic<strong>de</strong>n wird', s. herr. Areli. 43,<br />

S. 276. Auch aul' (las in dom Waekernagel'schen Texte <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Lai dou ehievrefuel (Altfranz. Lie<strong>de</strong>r und Leiclie) str. 6, Z. 1<br />

stehen<strong>de</strong> parirait niiehte ieh nieht ohne weiteres verzichten,<br />

trotz<strong>de</strong>ni Bartscli, Olirest. S. 215 <strong>de</strong>r mi Ms. fr. 1 2615 sicli<br />

fin<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n Lesart porlirail <strong>de</strong>n Vorzug ge.hen xii iniissen glaubte.<br />

Mit Hinbliek auf die lotlii'iiigisehe Hirbung sowie das Alter<br />

(les Gediehtes neige ilt vielmchr zu <strong>de</strong>r Aiisielit, dass die<br />

bei Waekcrnagel zu lesen<strong>de</strong> Fassung ciii Rest <strong><strong>de</strong>s</strong> Urspriinglichen<br />

ist irnd wir von ihr ans cinen Schlnss auf die eigentliche<br />

m<strong>et</strong>riselie Glie<strong>de</strong>rung <strong>de</strong>r gauzen Strophe zu ziehen<br />

hereehtigt sind. Geringfiigig'e sicli von selbst darbi<strong>et</strong>en<strong>de</strong><br />

Aen<strong>de</strong>rungen in <strong>de</strong>n Zeilen 2, 3, 4, 6, 8, sowie die Beseitigung<br />

von partirait, Z 5 und <strong>de</strong>partirait, Z. 7 xii 0-unsten von par-<br />

Irait und d('parlrail, ft'tliren xii dom nicti'ischeu Sehema : 7 5e


7 5e 7 `)e 7 5e_ Dass nach <strong>de</strong>mselhen Scheina aiieh die folgeu<strong>de</strong><br />

Strophe gebaut ist, it kein Ili n<strong>de</strong>rnugsgrnnd. on<strong>de</strong>.rii<br />

entspricht mi Gegenteil <strong>de</strong>ni mctriehen Aufbau <strong><strong>de</strong>s</strong> lai o<strong>de</strong>i<br />

prov. <strong><strong>de</strong>s</strong>cort; vergi. Bortsch, Grtindriss S. 38.<br />

Das Auftr<strong>et</strong>en svnkopirter F1ntura soleher Zeitwir ter auf<br />

-ir, <strong>de</strong>mi Sta min ouf --?il auslaut<strong>et</strong>, ist meines Wissens bislier<br />

nirgends naehgewiesen wor<strong>de</strong>u. venn auch eine Iautges<strong>et</strong>ziich<br />

sieh voliziclien<strong>de</strong> Schuipfung <strong>de</strong>r Verbindung -nir- mit Hinblick<br />

auf hereits iii <strong>de</strong>r Spraehe vorhan<strong>de</strong>ne Wiirter vie: entrer, contraire<br />

u. <strong>de</strong>rgi. durchaus nicht ausser <strong>de</strong>m Bereich <strong>de</strong>r M.igIic1ikeit<br />

gelegen hahen kanu, wie aucli hier zuweilen begegnen<strong>de</strong><br />

Futura <strong>de</strong>r I. Konjugation mit ausgestosseneui e beweisen, z. 13.:<br />

Si se van Ira au barnaige proisie, Amis <strong>et</strong> Ami!, y. 394; Par mon<br />

conseil on le tentra, Greban 10551; Se i'enffant venU, il vous<br />

eomptra De son enluminacion, eb. 14448; je contentray mes jÛrens<br />

(7 silbig), Bartseh, Fratiz. Volkslie<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh. Ztsehr. f.<br />

R. Phi]. V S. 527,9; chantrois (1, s. cond.) <strong>de</strong>vant la porte (Gsilbig),<br />

eb. S. 533 1 15. FUr die, wie wir gleich sehen wer<strong>de</strong>n, in <strong>de</strong>r<br />

That durci siehere Belege zu erhiirtendc iirspriinghichc Synkope<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> é iii <strong>de</strong>n Iiierhergehirigen 1uturformen darf man sichi<br />

allerdings nicht berufen auf FitI!e wie: .J/ult se repenirunt <strong>de</strong><br />

ilec en avant, in <strong>de</strong>m von Reinseh, herr. Arcli. 63. S. 78-89<br />

u iitg<strong>et</strong>eilten m<strong>et</strong>riseh durchiaus unzuverissigeii 52 steii Stick e<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> auglonormaiinischeii Ms. Lamb<strong>et</strong>h Palace No. 522 y . 566;<br />

es licgt vielmehir nohe, die Steile nachi <strong>de</strong>nt Vorbii<strong>de</strong> von y . 239:<br />

Lors se repenterunt e tendrunt a Irai zu hessern. Aile Zweifel<br />

miissen jedocli schwin<strong>de</strong>n, wenn man die folgen<strong>de</strong>n wie<strong>de</strong>ruiii<br />

<strong>de</strong>nt Romo n <strong>de</strong> Floriiiioii t, also einein lotli riugisehen Deukina I,<br />

entnoinmenen Ste!len in B<strong>et</strong>racht zieht, Florimont luit dure!i<br />

seine am hlofe Kinig Philipp's gelibte ausseror<strong>de</strong>ntiiche Freigebigkeit<br />

auch die Aufinerksamkeit (les (lent l<strong>et</strong>zteren foi jidiieli<br />

gesinuten Kinigs Oandiobras erregt, <strong>de</strong>r sicli nun zu folgen<strong>de</strong>r<br />

Selbstb<strong>et</strong>raehtung veranlasst sieht: Su est (= I'lorimoni ist)<br />

aucuns ullains coi-lois WolI auoit or <strong>de</strong> bing airait Lauoir dont<br />

il mgn<strong>et</strong> tel pi'iii Repantroit li quant lourait mis Poures sen<br />

irait <strong>de</strong>! pais . . ., Ms. /' f0 57il• Die Mehrzahl <strong>de</strong>r librigen<br />

I Iandsehriften hat andre Ausdrucksweisen gewithit: fi sen donra<br />

quant Jaura pris, GT; Moit sen dorra quant laura mis, B; Corouciez<br />

iert quant laura mis, E; Peiera (siel) li quant laura mis,<br />

15


46<br />

Ii: mir .1 (U1K1 walirseheinlich die Vorlage <strong><strong>de</strong>s</strong> en- verschwistertcn.<br />

lei<strong>de</strong>r Iragmentarisch gebiiebeuen C) wcist noeh<br />

Spuren (les ursprlinglichen weun aucli offenliar nicht versta.n<strong>de</strong>nen<br />

Wortiautes auf, weiin es schreibt Il sen ripintra quant<br />

laura mis. An andrer Stelle giebt ciii Bote (lem Gedanken,<br />

dass es ilim uni die Sehmaeh, seine Lei<strong>de</strong>nsgenossen durcit<br />

Ueberuahme <strong>de</strong>r Botschaft in <strong>de</strong>r Gefalir verlassen zu haben,<br />

keineswegs leid sei, wenn nui <strong>de</strong>r daniit bcahsiehtigte Zweek<br />

erreieht %ver<strong>de</strong>, folgen<strong>de</strong> Fassung: Se je puis estre a son (cl. j.<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Fein<strong><strong>de</strong>s</strong>) dwnaige Ne me repentrai <strong>de</strong>l outraige faisoit que<br />

la noie est honfouse Sol qu'a roi soit con(raiio use, Ms. I' 0 85.<br />

An kiilnge an (liCse gewiss nrsprllutgliehe Lesart hi<strong>et</strong>eu die<br />

Handsehriftcn <strong>de</strong>r Gruppe , hier in gri5sserem Umfange ais<br />

bei <strong><strong>de</strong>s</strong> zuerst besproeheiien Stelle: am <strong>de</strong>utlichsten, wenn aueh<br />

am trflmirierhaftesten in A: Je ne cui pitrai (sic!) <strong>de</strong>l mesoge;<br />

diesem am itcl,sten steht E: Je ne me repit don message;<br />

aber selbst die Fassung<strong>et</strong>i: fa ne me p!andraj <strong>de</strong>! 1nesage, G;<br />

ne plandra il <strong>de</strong>l mesage, 1'; Je ne plaindroie mon damage<br />

(sic!). II; Ne plus plaindroic pas mon message, D: fa ne plaindi-oie<br />

mon voiage, B scheiiten ihren Zusanmienhaitg mit dciii<br />

iii I' wirklicii steiiei]<strong>de</strong>n, ut y stark zu vermut<strong>et</strong>i<strong>de</strong>n repenirai<br />

niclit giLnzlicli verleugn<strong>et</strong>i zu kiianei t.<br />

Etitsprecheit unsere bisherigen Erirterungen liber die Buduiig<br />

(les Futurums <strong>de</strong>r Wahriieit und ist man, wie ici nicht<br />

beweifele, insbeson<strong>de</strong>re berechtigt, Erseheiiiuiigen wie partrai,<br />

repen(i'oi ais vorbiidlieh fils aile aii<strong>de</strong>rii gieieligeart<strong>et</strong>eii Fille<br />

aufzufassen, sodass sic aiso ais alleiitige zu gewisseit Zeiteit<br />

und auf eiitem bestimmteii Gebi<strong>et</strong>e <strong>de</strong>r Spraehe iioch erlaubte<br />

iJeberreste eiiter einst iii weitereni Umfauge Iebeitdig geweseiten<br />

Formeabildung zu gelten hiitten 1), so liaheit sich uiisere<br />

lJntersuchuugen mit einer gauz bestiinmten Aiizahl von FUIcn<br />

zu beseliiiftigen, die wir sogleich iiach eiuigen kurzen aber notweiidigen<br />

Bemerkungen Ubersielttiieh zusammenstellen wer<strong>de</strong>n.<br />

Die Miiglielikeit <strong><strong>de</strong>s</strong> Vorkornmens lautges<strong>et</strong>zlich eiitwickeiter<br />

1)<br />

€egen die <strong>et</strong>waige Annahine, dass partrai ebensu durch sekundiiren<br />

AIISfiL1I <strong>de</strong> i entstan<strong>de</strong>n sein kiinnte, wie porirai durcli sekundiren<br />

Ausfall <strong><strong>de</strong>s</strong> t', uiache icli gelcend, dass Brllhan (S. 7) ciii porirai <strong>et</strong>c. ans<br />

Dcnkuiiilern Lothrungens, Burgimds, <strong>de</strong>r Champagne imd <strong>de</strong>r Franche-<br />

Comté nieht nachzuweisen vermag.


Fnf.iira wer<strong>de</strong>ii wir hier von (lei Entseiicidnng liber (lie F'rage<br />

ab1iingig sein lassen, oh das bctreflèii<strong>de</strong> Zeitvort bereits im<br />

Altfranz5sisclien cin ftlr aile Mal mir Iuclioativflexion ilberg<strong>et</strong>r<strong>et</strong>en<br />

ist 0(1er niclit; ist das I<strong>et</strong>ztere <strong>de</strong>r Pal!, d. Ii, sirid noch<br />

Praesensforrnci t niehtinehoativer Bikiung naehweisbar, se d arf<br />

anch die Mglichkeit urspriinglieher, d. h. synkopierter Futurbiidiing<br />

niclit ausgeselilosseit werdcn. Gegen die wissensehaftliche<br />

Berechtigung ciner aach dciii soeben aiige<strong>de</strong>ntcten Gesiehtspnukte<br />

'in treffeu<strong>de</strong>n Auswalil liesse sich in<strong><strong>de</strong>s</strong>seii dajs<br />

Be<strong>de</strong>iiken erhehen, dass in vorgeschichtlicher Zeit cia streng<br />

Iantlich entwickeltes Futurum neben inehoativeni Praescns, also<br />

ctwa *ravrai = * rapire -F- /iabeo neben ravis = * (q) i5 o, selir<br />

wohi bCStali(Ien haben kann und somit obiges Kriterinm in<br />

sieh zusammenfiiit. Aber dieser Duaiisnius wirc - sein<br />

eitistiges Vorlian<strong>de</strong>nsein zugegeberi - (loch nur ein scheinbarer;<br />

<strong>de</strong>itn es unterliegt kaum cinem Zweifei, dass die Verbreitung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Inclioativsuffixes liber sllnimtliehe Formea <strong>de</strong>r<br />

Praesensgruppe erst das Werk analogiseber Uebertragung gewesen<br />

ist (siehe weiter unten), dass also dciii einheitlichen Ziistaii<strong>de</strong>,<br />

<strong>de</strong>n wir in <strong>de</strong>r historisciren Zeit <strong>de</strong>r Spraehe in <strong>de</strong>n<br />

iiichoativen VcrbclL vorzufiudcn gcwohnt sind, cia <strong>de</strong>m Verhalteu<br />

<strong>de</strong>r Sebwesterspraciren entsprcclicn<strong>de</strong>r Gegensatz zwischeu<br />

urspringiicli stammb<strong>et</strong>onten und endungsb<strong>et</strong>onten Formen, aise<br />

zwischen ravis fUr ursprllnglich rio und *)5, *ravÔie<br />

u. s. w. vorangegangen sein muss. Ein Ftiturum<br />

welelies an *ravons , *ravoie einen Hait ttnd, wird iiun mit<br />

<strong>de</strong>r Einfiihrung <strong><strong>de</strong>s</strong> lnelioativsuffixes in aile Form<strong>et</strong>i <strong>de</strong>r<br />

Praesensgrnppe insofern gleichen Seli ritt gehalten haben,<br />

ais es sieli fortan, dureh kein Analogon melir unterstUtzt, dazu<br />

verstand, mit Rickicht auf Einheit, <strong>de</strong>r ja auch das Perfectuin<br />

und das part. pass. sciion frllh gehoreht haben, das i <strong>de</strong>r Infinitivendung<br />

nachtriiglicli in sieh aufzuiiicbrnen. Das oben<br />

vorgesehlagcne Verfalireii bel <strong>de</strong>r Auswalil <strong>de</strong>r im F'olgcndcii<br />

'in hesprechen<strong>de</strong>a Futurformen bat <strong>de</strong>inaach eincn melir ais<br />

rein praktischen \Vert, <strong>de</strong>un in liistoriseiter Zeit hahen die<br />

Fiitura silitirntlieher seliait ho Altfranzisiseiieu cndgiltig zur<br />

Tnehoativflexion sieli bckennen<strong>de</strong>n Zeitwiirter in <strong>de</strong>r Tliat cm<br />

fUr aile Male dus i <strong>de</strong>r Infinitivendung zur Geltuiig gebraeht<br />

(liber (jarrai neben garirai s. spter), wLhrend, wie wir gleich<br />

47


I 8<br />

sehen wer<strong>de</strong>ii, die ZeitwOrter reiner Koijugation dieseiji i gegen-<br />

Li ber ciii durchans ahweielien<strong><strong>de</strong>s</strong> Verh alten beobaclit<strong>et</strong> haben<br />

und zum Teil uoch heute beohachteii.<br />

Es folgt nun zuiilielist das schon ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>e Verzeiclinis<br />

<strong>de</strong>r in <strong>de</strong>n Rahmen unserer B<strong>et</strong>rachtung gehrigen FiLile: ailes<br />

nicht durcli Belege zu Erhiirteii<strong>de</strong> ist dureh Sternchen ausgczeichn<strong>et</strong>:<br />

1. foir = fodire fur fo<strong>de</strong>re; forrai, foi-ai.<br />

fair fugire fUr fugere; fuirai.<br />

haïr = *hatire (cf. enhadi<strong>de</strong> Alexius 87") hatian; hadra/,<br />

harrai, harai.<br />

joir = gaudir'; jorrai, jorai.<br />

muir , (sciten fUr sekundiires maire) = maijire; * muirai.<br />

oir = audire; orrai, orai.<br />

puir = pUere; pUrrai, purai, z. B. (l au pur dieu put <strong>et</strong> purra<br />

Qui purement ne s'espurra, 3 Wun<strong>de</strong>r Gantiers, Ztschr. f.<br />

R. Phil. VI S. 325 if., I y. 718, E plus purra au <strong>de</strong>valer . .<br />

Besant 1372, . . . En l'ordure, en la puanhine Qui (ozjors<br />

es nes leur purra, (Var. puru): durra = durera, Ju<strong>de</strong>nkuabe<br />

(Vie <strong><strong>de</strong>s</strong> anciens Pères), S. 91, 96-97; para o<strong>de</strong>r<br />

puira (ii-i o<strong>de</strong>r ni?) noch mi 16. Jahrh., s. Darmest<strong>et</strong>er <strong>et</strong><br />

Hatzfeld, XVP siecle (1887) prem. part. S. 244; zii puira<br />

vergi. <strong>de</strong>n Infinitiv paire, oben S. 12.<br />

* roir, ru,r, S. j<strong>et</strong>zt Go<strong>de</strong>froy s. y . fUr spteres ruire (s. Littré<br />

S. V. rugir und Go<strong>de</strong>froy s. y. mire) = ri'gire; *rui rai .<br />

Iraïr = * tradire; Iradrai, * trurrai z. B. Que m'en darez? cl<br />

vos tradran, Passion 21 (Diez S. 25 schuiigt tradrai vor).<br />

2. bouillir, fUr iliteres bo(u)lir = bullire; bouidrai, bourrai z. B.<br />

houidront, Mtnag. Par, t. ii S. 261, bouldra, eh. 11 S. 263,<br />

Cil qui n'ourra (orera) ou labo urra Ou boulant feu d'enfer<br />

bourra, Gautier <strong>de</strong> Coiusy, Herr. Arch. 67, S. 239, y . 149-50.<br />

cueillir fUr coillir * colligire; coudrai, cueidrai, aqueudrez<br />

Ren. 8137.<br />

faillir fUr fallir = *fallire; faidrai, faudrai, faurrai u. s. w.<br />

saillir fUr salir = saure; saldrai, saudrai, saurrai u. s. w.<br />

3. tenir; tendrai, tenrai, terrai, tiendrai.<br />

venir ebenso; vielleieht gehirt herber aneli:<br />

/enir = f ïnire (f fUr sonst l)leiben<strong><strong>de</strong>s</strong> lat. , vor dom Toue<br />

durch Differeazierung, s. Koschwitz, Cominentar S. 211;


Sehwan. Gram. d. Altfranz. S. 23 1 § 54 und S. 33, § 95,<br />

nieint wolil dasselbe; doch begegn<strong>et</strong> ancli i, z. B.: finie,<br />

Suehier, Reimpredigt S. 22, 44, tu finis, R. d'Alix (Michelant)<br />

S. 380, 30, fin issiez, Claris 13330, uni. S(ile 2751, 2753<br />

u. ik, Formen, die daim seit <strong>de</strong>m 15. •Jalirli. obligatoriseli<br />

wer<strong>de</strong>u (finir, Mist. Y. Test. 23657). Es sI)ricllt also<br />

nichts Wesentliehes dagegen, Rutebeuf's /inra in Jamès ,<br />

régner ne firi'ru, ed. Jubinal t. ii S. 47 aus finire+lsabeo<br />

mit regelreehter Svnkope <strong><strong>de</strong>s</strong> vortonigen i entstan<strong>de</strong>n zii<br />

<strong>de</strong>nken, minai. Spuren niehtiuchoativer Flexion erbliekt<br />

wer<strong>de</strong>n dtlrften in: iai soit ke nos ne feniens d'orer =<br />

/ic<strong>et</strong> nun(pam ab oralione cessenus, S. S. Bern, S. 155. 3<br />

trnd Migne Sp. 179, 5. Zu bcachten bleibt in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen, dass<br />

Griber, Oriiudriss I S. 231 <strong>de</strong>m Altfraiiziisisehen don Besitz<br />

von ,'inir in <strong>de</strong>r Zeit, in <strong>de</strong>r (las vortonig gewor<strong>de</strong>ne<br />

i hinter cinfaclier Liquida sehwaud, noch abzuspreehen<br />

geneigt ist 1111(1 sein Anf'taucheu neben finer in eine Zeit<br />

verlegt, in <strong>de</strong>r die Syncope <strong><strong>de</strong>s</strong> I nieht ntehr stattfaiid.<br />

Iebrigens glaube jeu, dasm das Rtitebeuf'sehe finra nielits<br />

ais eine gelegentiiche, vom Diehter <strong><strong>de</strong>s</strong> Reimes wegdn<br />

anf: Nés se )mais en fa fin ra Ibonlre/e en prison<br />

ganz willkUi'Iieh gesehaflène Bildung ist und dass Briliaii<br />

n. n. 0. H. 87 'su weit geht, wenu er es miter <strong>de</strong>r Vorauss<strong>et</strong>zuiig,<br />

dass /nia fUr finera stehe, mit donrai und menrai<br />

au!' giciehe Stufo stelit.<br />

1. ct'opir, nfrz. (ac)cronpir; ernprai.<br />

5. /erir = /'erire; ferrai.<br />

merir 7neriri; '' inerrui.<br />

garir, goth. vajan, alid. ive./an; gurrai.<br />

morir = moriri fUr mon; ,norrai.<br />

O. gesir = jacere; gesrai, gerrai, gi(r)rai.<br />

7. eissir, Oissir, issir = exire; istrai.<br />

toUssir = tussire; * loustrai.<br />

8. enqlo(u)iir = inglutire; *eng/otrai.<br />

9. covir = cupire fUr cupere; *(rn),.Li<br />

10. resplendir = spfendire; * re.p1endrai.<br />

grondir = grundire fUr gnunnire cf. Diez, E. W. S. 175 u<br />

Forcellini s. y.; * grondrai.<br />

11. mentir menhiri; * menti-ai.<br />

Hioy. Studien. 4<br />

49


epentir poenilre; repenirai.<br />

sentir = senlire; *sentrai<br />

12. amanevir = goth. manujun, s. Diez, E. W. 633.<br />

13. dormir dormire; * dormrai, * dorrai.<br />

14. gu(e)rpir = nerjuin; *gu(e),.p,..<br />

15. partir = partiri; partrai.<br />

sortir (s. Scheler Di<strong>et</strong>. dEtym, fr. s. y.); * .orlrai.<br />

venir = *vertire fUr vertere; *rentrai<br />

16. servir servire; * servrai (s. o. S. 39 Anm.).<br />

17. vesiir = vestire; * vestrai.<br />

18. Die auf muta cum liquida auskllngen<strong>de</strong>n Stiimme bedurfteu<br />

eines Stiltzvoka les:<br />

a) offrir; offrerai und mit schon sehr frflh auf <strong>de</strong>m Gesamtgebi<strong>et</strong><br />

eing<strong>et</strong>r<strong>et</strong>ener M<strong>et</strong>atiiese (les r: o/ferrui<br />

o(u)vrir; o(u)vrerai, o(u)verrai.<br />

co(u)vrir; co(u)vrerai, co(u)verrai.<br />

so(u)ffrir; so(u)ffrerai, so(n)fferrai.<br />

b) emplir impMre; empleroit S. S. Bern. 50. 10, eempleras<br />

eb. 45, 29.<br />

e) *nodnir = nuirire; *nûn.e,.ai. \\rdnn S. S.<br />

Bern. 49, 15 . . . il le nuirai ... ais Uebers<strong>et</strong>zung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> lateinisehen . . . ipse le enutri<strong>et</strong> (bei Migne<br />

Sp. 108 steht) so stimme ich Ftrster, Anm. in<br />

<strong>de</strong>r Varia lee.tio ztt dieser Stelle, hei, wenn or<br />

diese Form ais Vereinfachung von nujr- rat auffasst.<br />

Aber we<strong>de</strong>r dieses noch das an folgen<strong>de</strong>r<br />

Stelle begegnen<strong>de</strong> norrai: De mon pouoir uos ai<strong>de</strong>rai<br />

Vfos porcelaz [mout] bien narrai, Ly. Ysop. 1267-8,<br />

darf <strong>de</strong>n Ansprueh erliebe.n, ais unmittelbare Forts<strong>et</strong>zung<br />

von nu frire + habeo gelten zu wolien. Die<br />

regelreehte Entwieklung ist *nodrerai, * nor(r)erai;<br />

in diesem verbUit sich norrai wie onorras in anareras,<br />

S. S. Bern, 149, 18 u. a. m.<br />

podrir = putrre steht vielleicht mit Unreeht in diesem<br />

Zusanrnienhange, da icli reine Biidung <strong>de</strong>r Praesensgruppe<br />

nieht nachzuweisen vermag (doeh s. weiter<br />

unten); inclessen begegn<strong>et</strong> cm dciii eben erwiilinten<br />

nuirai, narrai entspreeben<strong><strong>de</strong>s</strong> Futuruin aueh von<br />

diesein Zeitwort: Li ius purreit dauant la fazon <strong>de</strong>


l'oie, S. S. Bern. 2(), 21 = coinntIrescel jugunz (Z fa<strong>de</strong><br />

#9lei, Migne Sp. 52,2, (loin die allein la.ntgemitsse<br />

Stufe *podrer (, i I) , *porrerai volangegangen ist und<br />

(taller die gleiche Erkliirung wie norrai gebtlhrt.<br />

Aufnalime in das soel)en nntg<strong>et</strong>eiite Verzeichnis diirften<br />

iiatllriich nur solehe Zcitwrter auf -ir fin<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>ren synkopierte<br />

Futura mit Siciierheit auf eine Verbiudung von Infinitiven<br />

auf -ire mit liahao zurllekznfUhren sind. Denn es ist leieht<br />

ersichtlieh, dass da. wo nehen <strong>de</strong>i Euidung -ir noeh an<strong>de</strong>re<br />

Gestaitungen <strong>de</strong>r Inlinitivfiexion, nilmlieh re, eir, oit-, in <strong>de</strong>r<br />

alten Spraehc geduld<strong>et</strong> wnr<strong>de</strong>n, (las synkopierte Futurum aueh<br />

auf einer diesen l<strong>et</strong>zteren entspreelien<strong>de</strong>n Quelle beruhen kann,<br />

und zwar uni so nmehr, ais in <strong>de</strong>r Melirzahl <strong>de</strong>rartiger Fiilie<br />

die Infinitivform mit -ir wahrseheinlieh die ,jtingere Stufe darstelit<br />

o<strong>de</strong>r iiur selten o<strong>de</strong>r diaiektiscli neben -re 0(1er -oir ang<strong>et</strong>roifen<br />

wird. Wenn wir von <strong>de</strong>n oben S. 7 if. ais sekundire<br />

Biidungen bezeiclin<strong>et</strong>en Infinitiven auf -re fUr -ir absehen, so<br />

sind es die folgen<strong>de</strong>n Oruppen von Zcitwbrtern, die wir ans<br />

gedacliten C rilu<strong>de</strong>n aus obiger Zusanimenstellung auszuschliesscn<br />

ge rimtigt waren:<br />

a) soiche, die waiirseheinlieh erst spi<strong>de</strong>r an die Stelle <strong>de</strong>r<br />

Koujugation auf ie augehUriger Gebil<strong>de</strong> g<strong>et</strong>r<strong>et</strong>en sind: courir,<br />

qucrir, cremir, fremir, Iemir, preniir(?), raernir, vielleicht aueh<br />

aivir fur corre, querre, cr(i)embre, g(i)embre, *fr(i)hre (<strong>et</strong>wa zu<br />

ersehiiessen ans dom bci Go<strong>de</strong>froy IV S. 136 belegtcn Substantiv<br />

frain ber, frebor neben freiner = brui!, vacarme, welches sich<br />

ais gleiehartig mit dom Ztschr. f. R. Ph]. VII S. 57 von mir<br />

erkliirten cricinbor, crieubor begreifen liesse), pr(i)embre, ra-<br />

(i)emhre, suivre *seque,.e fUr sequi. Zweifelhaft ist mir loliir,<br />

welches bercits Euialia 23, Alb. y. Besançon 71, 5 begegn<strong>et</strong> und<br />

mUg1ieherveise <strong>de</strong>in von Pott, Plattiat. und Rom, in Kuhn's<br />

Ztsehr. 1 326 nachgewieseneu Ioliri entsprieht; <strong>de</strong>r seltenere<br />

lufinitiv toidre, loire kUnntc eine Abstraction ans <strong>de</strong>mn Futuruni<br />

loidray sein.<br />

b) soiche, die nur dia1ektich neben Formen auf -eir, -oir<br />

die Endung -ir zeigen, vie: cheir, sefr, veïr fUr c/Zeoir, seoir,<br />

ueoir; ferner dolir = doloir, Romvart S. 429, 29, vergi. mehr<br />

51<br />

') Vergi. jwdrirai, Alexius 96.<br />

4*


52<br />

Beispiele ])ci Go<strong>de</strong>froy s. y . permanir 1). Job S. 493. remaair,<br />

Oxfor<strong>de</strong>r ils. <strong><strong>de</strong>s</strong> Girart <strong>de</strong> Rossillon 2838 (llentscbk&s Dissertation<br />

ilber die \Terballlexion çlicses Denkmais halle 1882.<br />

S. 32), remanir, Serrn. poit. S. 84, Stavelot S. 107, S. 126.<br />

Das eigentlielie Wesen <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>n Ei<strong>de</strong>u stehen<strong>de</strong>n Infinitive<br />

podir, savir liaben die vielseitig aiigestellten Uiitersuchuugcn<br />

nieht mit absoluter Sicherheit aufzuiiellen vermoeht. Behulit<br />

Koschwitz, Commentar S. 14, wic W. Meyer, Lit. Bi. f. germ. u.<br />

roui. Phil. 1886 SI). 24, nicht hezweifclt, mit semer auf sorgfiItigster<br />

Piilfung aller friiheren zur Sache g<strong>et</strong>hanen Aenssernngcii<br />

gegriind<strong>et</strong>en Behauptung, dass das i hier <strong>de</strong>n Lautwert ci heanspruche,<br />

Recht, so brauehtcn savir und podir hier nieht erwiihnt<br />

zu wer<strong>de</strong>n. 2) Gesehehen mu.sste dies immerliin, da die<br />

Anschauung. nacli (Ter <strong>de</strong>m i in <strong>de</strong>r That die Aussprache i ZIlkonunt,<br />

1)czjeIlentlielI in podir und savir iJehergang ziir Koiijugation<br />

auf -ir stattgefun<strong>de</strong>u bat, von Forseberii wie Diez,<br />

Spraehdc.nkm. S. 8 u. Grain. II 3 S. 136, (Trilier, Jahrb. XV S. 85.<br />

P. Meyer, Rom. Iii S. 372 vertr<strong>et</strong>eit wird.<br />

Eine Grappe flir sich hil<strong>de</strong>n:<br />

e) gesir, plaisir, loisir, loisir, luisir, nuisir neheit ijire<br />

mire, Froiss. Pots. 11 S. 269, 223, Mont. FuJi!. H 41; agire<br />

mar/ire, Dit, tic L'Emp. Coustant 135, iieben ajesir : plaixir, eb.<br />

127), plaire, (aire, loire (?, Suchier, Gri;bcr8 Grundriss I S. 610<br />

seheint diese Forin zn kenuen; vergi. loiroU l)iaL Greg. S. 23),<br />

luire, nuire. Hier liaheii die Verliiiltnisse inehrfaeli (z. B. Sciiwan,<br />

Gram, d. Aitfranz. S. 160, § 507) zu <strong>de</strong>r Aniiahnie ciner bereits mi<br />

Lateinisehen vorbau<strong>de</strong>nen doppelten tJrforni gcdriiiigt wiiireiid<br />

niimiicli plais!, jais!, gis!. bisÉ (Cliarr. 49x0 ucben lis! : isi. Brut<br />

13499 und im Inncrn <strong>de</strong>r Zeile Poème moral 499e), luis!, nuisi<br />

auf ursprtlngiiehes plaisir u. s. w. = pbacre mit assibiliertem c<br />

sehiiessen lassen, scheinen das plaid <strong>de</strong>r Ei<strong>de</strong> = placilum, plairai<br />

u. s. w., sowie die Infinitive plaire u. s. w. auf einen Typus plilcre<br />

u. s. w. hinzu<strong>de</strong>uten. Die vielfaclien Ileitruige zur Lsung <strong>de</strong>r<br />

Frage sind zusamniengestelit irnd kritiseh belcuebt<strong>et</strong> von Kosciiwitz,<br />

Commentai' S. 29, 8, 71ff. Wenn Suchier, Gribers truiidriss<br />

I S. 610, geneigt ist, die Infinitive plaire, taire, loire fUr<br />

') Ueber maindre s. oben S. 7, AIIm.<br />

) Siehe j<strong>et</strong>zt auch Meyer .Ltibke t. 1 S. 90.


Neuhildungen zu italten (<strong>et</strong>wa ans <strong>de</strong>nt Futurum plairai?), so<br />

hleiht zu erwigen, dass naeh Waldner, herr. Areh. 78, S. 434<br />

urngekehrt plairai mg1ieherweise erst an <strong>de</strong>n Infinitiv plaire angeliild<strong>et</strong><br />

ist. Bei <strong>de</strong>nt nun einma.1 liber die Provenienz <strong>de</strong>r Infinitiv-<br />

und Futurformen <strong>de</strong>r genanuten Zeitwrter gebreit<strong>et</strong>en<br />

Dunkel, in das aueh die gewiss sekundiir<strong>et</strong>i Futura plaisirai, Oxf.<br />

Ps. 114. 9, plaisirat, Cainbr. Ps. 68, 34; laisieruul = conlicescent<br />

Cantieuni Anne, matris Samuelis 14 kein Lieht zu werfen geeign<strong>et</strong><br />

sind, kann inan nieht unthin. dieseiben <strong>de</strong>n ans obigeni<br />

Verzeiehnis ausznsehliossen<strong>de</strong>n Fiillen anznreihen. Wie verhiIt<br />

sieh aitfrz. cro issir zu seltencrem croistre?<br />

Einige <strong>de</strong>r hier ausgeson<strong>de</strong>rten Zeitwrter wer<strong>de</strong>n in <strong>de</strong>n<br />

folgendcn Errterungen Ubrigens insofern eine Roue spielcu,<br />

ais aneli ihr Futuruni zu gewissen Zeiten an cincr Iirnbilduiig<br />

nacli (leni Muster <strong>de</strong>r inehoativen Konjugation auf -ir teilgenomnien<br />

1ut.<br />

h) Eintritt eines sekundiren e zwischen Stamm<br />

und Endung.<br />

Der oherfluichiiehste Bliek auf die geschiehtiiche Entwicklung<br />

tics franz;;sisclien Futurunis iehrt sofort, dass in <strong>de</strong>r Mehrzahl<br />

<strong>de</strong>r in obiger Liste aufgezithlteit Fille cin Fortsehreiten vom<br />

U rsprtinglielien zuni Sekundiiren, vom ineehaniseh Gewor<strong>de</strong>nen<br />

zum psyehologisch Gewoilten stattefun<strong>de</strong>it bat, und es wird<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> weiteren davon die Ro<strong>de</strong> sein mlissen, weiclieriei Beweggriind<strong>et</strong>i<br />

(lie Spraehe bei tiieser umgestaiten<strong>de</strong>n Thtigkeit gchorelit,<br />

weieheriei Mittel sic (lahei verwend<strong>et</strong> hat, in weleliem<br />

IJni fange. und mit welcliem Naclidrucke sic gcncigt war, das<br />

Neugesehaffene an <strong>de</strong>r Stclie <strong><strong>de</strong>s</strong> Aiten endgiltig einzuftlhren.<br />

Die neufranzisisclie Sehriftspraehe kennt cine d r e j fa eh e G e -<br />

staitnng <strong>de</strong>r Futura von Zeitwirtern auf -ir: 1. es tritt<br />

Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> I ci n, mourrai; 2. zwischcii Stamm und<br />

Endung ers cheint e, cueillerai; 3. zwischen Stamm und<br />

Endung steht 1. Die zur ersten Grappe gehirigen Fille erklmtren<br />

sieh ieicht ais Ueberreste urspruinglicher Bildung irnd<br />

i)edlirfen daher hier niclit weiterei' Erhtuterung; zu beaehten<br />

ist nur, dass sieh ausser fuir zur syiikopierteu Form heute nur<br />

noeli die Verba bek<strong>et</strong>inen, <strong>de</strong>ren Stanuti auf n o<strong>de</strong>r r auslaut<strong>et</strong>:<br />

venir, tenir, mourir, sowie die Neubiidiiiigeii courir, quérir.<br />

53


'<br />

M<br />

Grtisseren Schwierigkeiten hegcgn<strong>et</strong> (las Verstgndnis <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

e. welehes in cueillerai, saillerai chien Teil <strong>de</strong>r Endung za<br />

bil<strong>de</strong>n scheint. Eine Lîmschau auf â1teren Sprachgebi<strong>et</strong>en Illsst<br />

erkennen, dass auch andre, vielleicht aile zii nichtinciioativen<br />

Zeitwirtern auf -ir gehiiigen Futura zuweilen ein e an Stelle<br />

(les i <strong>de</strong>r Infinitivendung ges<strong>et</strong>zt haben. Welches ist<br />

%\resen dieser Erseheinung? In diesem e <strong>de</strong>n von Darmest<strong>et</strong>er<br />

a. a. O. gefor<strong>de</strong>rten Sttitzvokal. <strong><strong>de</strong>s</strong>sen Notwendigkeit und Htspriinglivhkeit<br />

wir nur bei don auf ,,uta c'un liquida auslautendon<br />

Stiimmen anzuerkennen vermociiten, erbiicken zu sollen,<br />

ist nieht bios nach unseren obigen Errternngen, sondcrn auch<br />

(Ie$sIIalb ausgesciilossen, weil dase1be aneb bei solelien Zeitwirtern<br />

auftritt, bei <strong>de</strong>nen sein Vorban<strong>de</strong>nsein nach Darmest<strong>et</strong>er'schem<br />

Ges<strong>et</strong>ze nieht erfordcrlieh wiire. Die Gleichs<strong>et</strong>zung<br />

dieser gewiss sekund%iren Erseheinung mit (1cm wohl auf <strong>de</strong>m<br />

gesamten Spraehgebi<strong>et</strong>e zu heohacliten<strong>de</strong>n analogen Vorgange in<br />

<strong>de</strong>r F'utiirbildung <strong>de</strong>r Konjugationen tuf -re und -oir bat viel<br />

Verloeken<strong><strong>de</strong>s</strong>. Das Bestehen <strong><strong>de</strong>s</strong>selben Veriii1tiiisses, welches<br />

zwischen ursprtinglichem perdrai, rendrai, vivrai und sj).terem<br />

per<strong>de</strong>rais, Psaut. M<strong>et</strong>z S. 394, 14, rn<strong>de</strong>rai, eh. S. 331, 5, 8, ar<strong>de</strong>rait,<br />

S. 360, 6 u. s. w. obwalt<strong>et</strong>, wird sieh leieht auch zwisehen<br />

dom auf ostfranzisischem Gebi<strong>et</strong>e noeh erhaltenen ursprtlnglichen<br />

rcpen frai und partrai und spitereni rep enterai und parlerai annehmen<br />

lassen. Soweit wir diese Biidungen mit e aueh in an<strong>de</strong>ren<br />

ais iistliehen Mundarten antreffen, sind sic chou ais vereinzelte<br />

Spuren cines eiust in weiterem Umfange gelibteit Verfahrens<br />

zu b<strong>et</strong>raehten, wihlrend die synkopierten Formen<br />

repenirai, partrai, auf <strong>de</strong>nen sic berulien, abgcsehen von <strong>de</strong>n<br />

S. 41 ffl. mitg<strong>et</strong>eilt.en Resten mi Osten, schon in altfranz. Zeit auf<br />

<strong>de</strong>m griissten Teile <strong><strong>de</strong>s</strong> Spraehgebi<strong>et</strong>es spurlos versehwun<strong>de</strong>n<br />

sind. Es folgen die Beispiele:<br />

serverat Stavelot, S. 40, serreras, eb. S. 384.<br />

vesiera: (na losi <strong>et</strong> vesterneni (= visiement) son habert veslera,<br />

Romv. S. 345, 34; i'esleray, Ban. J08. cd. P. Meyer u. Zotenberg<br />

S. 123. 19; reveslerai, P.saut. M<strong>et</strong>z. S. 373, 17 neben reves<br />

ferai, eh. 373, 19 (Ms. B. N. 9572: resterai Un(I r'ves1erais<br />

(sic!)); Ainz vesterum drus <strong>de</strong> dotur, SGiie 745.<br />

repenlerait. Psaut. M<strong>et</strong>z S. 320, 5 (Ms. 9572: repantirail); repunleril,<br />

Ezcchi1 100, <strong>et</strong>; quant vo repenleres, G. Mais. 11 203


nehen repeniiroil, eh. II 238; lors se repenleranl e lendruni a<br />

Irai, Ms. Lamb<strong>et</strong>h No. 522, Herr. Arch. 63, S. 82 y , 230.<br />

menteray, Couidr<strong>et</strong>te, Mluine 1000 nehen menliray eb. 4357;<br />

menlerions, L<strong>et</strong>tre du Prestre Jehan bei Jtibinal Oeuv. <strong>de</strong><br />

Rutebeuf t. II Addit, S. 470.<br />

senlerit, SS. Bern S. 173, 9; senieroni, G. Mais. 1215, 11 285; senlerunt,<br />

Ms. Lamb<strong>et</strong>h a, a. o. S. 83 y. 260 neben sentira, eh.<br />

S. 87 y . 490; senlerons, Stavelot S. 275.<br />

pariera: <strong>de</strong>parleral, SS. Bern S. 97, 32, parlera, Prosa-Perceval<br />

(Potvin) t. I S. 143; parlerwzl (anglon.), Romvart S. 436, 6;<br />

<strong>de</strong>parteroil Stavelot S. 13.<br />

concertera, SS. Bern. 136, 2; reverleral, eh. 56, 20 (nach Brtlliaii<br />

S.84).')<br />

Stellen wir das e in diesen Formen mit <strong>de</strong>ni von viverai, pren<strong>de</strong>rai,<br />

melerai auf eine Stufe, so ist damit aneb die Notwendigkeit<br />

gleich<strong>et</strong>' Deutuiig gefor<strong>de</strong>rt. IJeher die Nattu' les e in riverai,<br />

pren<strong>de</strong>rai, melerai ist man nun keineswegs einig: Suehier, Aue.<br />

Nie. 70, 3 <strong>de</strong>ut<strong>et</strong> pren<strong>de</strong>rai dnrch Eintritt cines Hilfsvokales, eine<br />

Miigliehkeit, die auch Darmest<strong>et</strong>er n. a. O. S. 148, Anm. 6 ftir ciiizclne<br />

Fiille zuzulassen geneigt ist; Neumann, Laut- und Flexionsichre<br />

S. 64 ineint: <strong>de</strong>r <strong>de</strong>n Liqui<strong>de</strong>n ais Soiioren (cf. Sievers,<br />

Lautphysiol. S. 25ff.) eigene Stimniton erzeugte einen Vokal neben<br />

ibnen: dieser ist nieht eigentlieh ein stummes e, sou<strong>de</strong>rii wir<br />

haben liherail vokalisehes (sonans) -f konsonantisehes 1, r".<br />

An<strong>de</strong>re, wie Firster, Chev. II Esp. bejahen die schon von Darmest<strong>et</strong>er<br />

au(gewortcue Frage, oh vielieieht Analogie zur ersten<br />

Koijugatioii vorliege, o<strong>de</strong>r siu(l (loch geneigt, sie zu bejahen,<br />

wie Tobler, Vershan S. 29; aucli Brihan S. 28 hisst iinter<br />

Beruf auf Koschwitz Ztseh. f. R. Phil. 11 483 die Mitwirkung<br />

eines dcrartigen Einflusses mi. Wenn Meyer-Lllbke T . S. 275<br />

poverin, Iorlerefle u. <strong>de</strong>rgi. fUr 'zu erwarten<strong><strong>de</strong>s</strong> povrin, lortreule<br />

sieb uiiter Einwirkung <strong><strong>de</strong>s</strong> Priniitivums poure, iorire entwiekeli<br />

<strong>de</strong>nkt, so it damit aueh dus Vorlian<strong>de</strong>nsein <strong><strong>de</strong>s</strong>seihen Ver-<br />

Iit1tniscs von beverai (s. beverage iieben bevrage bei Meyer-<br />

') Auch die 5.st1iclten 'l'exten eigenttiinliclien J'utiira isserai = exire<br />

Iiabco, naisserai, conoisserai stehen mit <strong>de</strong>n ohen angefiihrten niif gleicher<br />

Stiife (Beispiele bel Brihan SS. 34, 74); die entsprechen<strong>de</strong>n Infinitive<br />

schiehen lin Lothr. kein I zwrsdmn s iimi r cm (Apf'rlstedt, Lotiir. l's.<br />

S. XLIV).


56<br />

Lilhke a. a. O.), preo<strong>de</strong>rai, melerw zu altfrz. boivre, prendre, m<strong>et</strong>re<br />

ais niig1ieh ges<strong>et</strong>zt. Diese i<strong>et</strong>ztere Erklitruug wiir<strong>de</strong> aber zuniiehst<br />

niii flir die Zeitwrter auf -re aureiehen, iiiid man vtrc<br />

geiitigt, fur (lie auf -ir und -oir Einfluss seitens <strong>de</strong>r ersteren<br />

anzunelinieii, also die Proportion aufzustelleu: partrai, <strong>de</strong>vrai<br />

parlerai, <strong>de</strong>verai = prendrai : pren<strong>de</strong>rai.<br />

Dem sei min wie ihm wolic, es ist sofort crsiehtiieh. dass<br />

<strong>de</strong>r Versueh einer Deutung <strong><strong>de</strong>s</strong> e in <strong>de</strong>n Futuren <strong>de</strong>r Konjugation<br />

auf -ir im Anschluss an die giciehe Erscheinuug in <strong>de</strong>r<br />

auf -re nur auf diejenigen Fitile Auwendung fin<strong>de</strong>n kann, in<br />

<strong>de</strong>nen <strong>de</strong>r Stamm auf y, d o<strong>de</strong>r t auslaut<strong>et</strong>. sodass <strong>de</strong>n ohen<br />

mitg<strong>et</strong>eilten Beispielen iiiiehstens noeh vielleicht zu belegen<strong><strong>de</strong>s</strong><br />

*gron<strong>de</strong>rai und *resplen<strong>de</strong>rai von grondir und resplendir auzureihen<br />

wre. Denn abgesehen von item Umstan<strong>de</strong>, dass jenes<br />

sekundiire e 1iberhaupt nur naeh o 0(1er Dentalis 1) eintritt,<br />

hleibt zu heacbten, dass es gieieligiltig war, ob die vor <strong>de</strong>r<br />

Endung re stehen<strong>de</strong> Dentahis stammhaft ist 0(1er erst ais vermittein<strong>de</strong>r<br />

Laut eingesehoben war, sodass parferai, pesterai<br />

nicht bios mit bat erun, ,n<strong>et</strong>erai, ven<strong>de</strong>rai, son<strong>de</strong>rn aucli mit<br />

sour<strong>de</strong>rai, conoisterai, naisterai u. <strong>de</strong>rgi., unit <strong>de</strong>mgemiiss <strong>de</strong>un<br />

aueh mit spiiriieh begegnen<strong>de</strong>m escuel<strong>de</strong>roie, Aue. Nie. 14, 10,<br />

iressal<strong>de</strong>rai, Cambr. Ps. 17, 29 (s. Briihan S. 70) unit vielle.icht<br />

naehweisbarem fai<strong>de</strong>rai, houl<strong>de</strong>rai sowie schr hiufigem islerai,<br />

nieht aber mit cueillerai, saillerai, faillerai, bonifierai auf chie<br />

Stufe zu stelien sind. Wir gewinndn somit in <strong>de</strong>n ziil<strong>et</strong>zt genannten<br />

Bildungen eine Oruppe von Erscheinungen, die einer<br />

heson<strong>de</strong>ren Erklirung bedtirfen. Hier znniiehst die Beispicie:<br />

cueillir: Le fruit <strong>de</strong> l'ente cuellera, Fi. lilaneb. 390; Tait ensemble<br />

la cueiierons, Renart 19867; .lins cueillerai cuer <strong><strong>de</strong>s</strong>pileus,<br />

M, Halle S. 279, 13; vergi. aucli cueillera in <strong>de</strong>n<br />

angionormannisehen Adgariegen<strong>de</strong>n 16, 28 (Roifs, Rom.<br />

Forse.h. 1); /coeillerui, Bast. Bnill. 2426, juoillera, eh. 3625,<br />

3620; E l'acoillerez en frarie, SGiie 3275; recueillera, Brun.<br />

J)<br />

\'ergl. in(less aucli marberin, e/iaaibei'ière, pw'peri)1. (4estiitzt auf<br />

ein (1er Vie St(3 Jiiliane (ms. Oxf. Bodi. Canonici mise. 74, f) 07r) ontnommeiies<br />

guerperai stelit (o<strong>de</strong>.froy IV 377 chien nicht bclegten Inflnitiv<br />

guerper aiif; doeh beweist ilieses Futiirum ebenso wenig wie guerpe<br />

(Kunjiin(-tiv!), Ben. ('hroii. 1). Norin. 0112, odor i/ifC7'j)efl', idi. sO2 (mdikativ),<br />

die (od. ehenf;dls


Mont. 2156; recolleront, Psaut M<strong>et</strong>z, Ms. 9572 S. 293, 30; recueilleras,<br />

Greban 802; recuillerons, Prosaversion <strong><strong>de</strong>s</strong> Rom. d.<br />

Thèbes, Constans. Lég. d'Oed. S. 327; cueilleroien, Rab. Pant.<br />

liv. II eh. XV; so noch boute in <strong>de</strong>r Schriftsprache und in<br />

Mundarten, z. B. cueillera, Chans. pop. recueillies en Octobre<br />

1870 t Fontenay - le - Marniion, arrond. <strong>de</strong> Cain, Rom. X<br />

S. 385, XXX.<br />

saillir: Par oultraige j'assaileray le Roy, Gringoire 11 68 (neben<br />

assaudrout, eh. II 128, assailliras, II 278); assaiheroient, Stavelot<br />

S. 335; assailleru, Mist. V. Test. 24232 (neben assaudra, eh.<br />

24759 und assaillira s. weiter unten); assailleray, l'rosadruek<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Galïen Ii Rest. (a. 1500) S. 161; assailleroient, Rabelais,<br />

Seiomachie, cd. Barré S. 593, assaillerai u. assauldray, Palsgrave<br />

S. 437; das Sehwanken zwischen -erai und -irai (laflert<br />

bis in unser Jahrhun<strong>de</strong>rt hinein, siehe Grammaire d. Grammaires,<br />

19e éd. Paris 1867 t. I S. 527. Trotz <strong>de</strong>r Warnungen<br />

<strong>de</strong>r Grammatiker steht tressailk'rai bel Armand Dubarry, Une<br />

Alleman<strong>de</strong> S. 87,<br />

faillir: faillerai, Elie 2110 (Brihan S. 71); A cela ne failleres pas,<br />

Mist. V. Test. 14221; faillera y, Âne. Théat. H 169; . . . . <strong>et</strong> , si<br />

je disois egal, je ne scay si je faillerois ....(a. 1622), Ed.<br />

Fournier. Var. hist. Iitt. t. iii S. 41. Diese Bildung taucht<br />

in unserem .Jahrhun<strong>de</strong>rt wie<strong>de</strong>r auf in <strong>de</strong>m von Littré s. y.<br />

défaillir scharf g<strong>et</strong>a<strong>de</strong>lten défaillerait bei Cousin, Fragments<br />

philos. 2e éd. 1833 . 206.<br />

bouillir: Nach dom Grammatiker <strong>de</strong> Wailly (1724-1801) gilt<br />

neben bouillirai auch bouillerai; s. Gram. d. Gram. I S. 529.<br />

% rC ii fl Chabaneau. 'fheoric S. 74 u. 76 hehaupt<strong>et</strong>, dass in<br />

cueillerai, saillerai, overru fflr ovreru, das i (les Infinitivs unmittelbar<br />

(lureh e selbst ers<strong>et</strong>zC soi, das wiedcriirn seinerseits<br />

bald <strong>de</strong>ni I, das (lurcli Analogie eingeflihrt wur<strong>de</strong>, weicheii<br />

miisstc". sa vermag icli ihm darin mit Fflrster, Ztsclir. f. Nfrz.<br />

Spr. u. Lit. I S. 85--6. <strong><strong>de</strong>s</strong>sert Worte ich mich sochen bedient<br />

habe, nieht beizustimmen, <strong>de</strong>nu coildrai, saldrai u. S. w. ist die<br />

einzige naeh I'raiizsischen Lautges<strong>et</strong>zeii zuliissige Bilduug 111111<br />

Uberdies seliarf zu trennen von ovrerai (nfrz. ouvrirai'», VO<br />

(las e durchaiis J)erechtigt ist. lait giaube nicht, dam die in<br />

Ro<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong> Ei'selieinung in ihreni \\Teseli versehie<strong>de</strong>n sei<br />

') Frster ;t a. O. 1iflt ouvrirai mit t liir ursprtinglich, s. u.<br />

5


58<br />

von <strong>de</strong>r Iimhildung, welche <strong>de</strong>n Singularis <strong><strong>de</strong>s</strong> praes. md. und<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> imperat. h<strong>et</strong>roffen bat, in<strong>de</strong>m er an Stelle von je cou, cueil;<br />

lu cueilz, cuels, eues; il cueili, cueif, eue!; cou, cueil noues je<br />

cueille, lu cueilles, il cueille; coule, cueille trat; vergleielie: 1 e<br />

s'en Guillaumes, s'acueille son chemin, Cor. Lo. 1475 (neben<br />

aqueuli, eh. 2671); Si l'acueille lors a covrir, Renart 16209<br />

(neben aqueil : veuf, eh. 16388); acuelle, Ad. Halle S. 151, Var. B;<br />

acueille (3. p.), Trouv. belges 257, 150; Parmi la maistre porte<br />

acoillc son voiage, Ch. (1. Saxons II S. 110; aqueille, Hast. Buili.<br />

1017; Las! ineseileric m'accueille : vueilie, Mir. N. D. XXVIi<br />

v.1615; recueille, M(m. Par. I S. 170, Jean Lemaire, Illustr. Gaule<br />

liv. li eh. XXII fu XLV1I v und liv. I eh. XXiI; bei <strong>de</strong>r Beschreibung<br />

cines Spieles heisst es: Car cest gieu tout en SO!/<br />

recueille L'ordonnance d'une bataille : fueilie (14. Jalirh.), Vieille<br />

S. 84; on cueille, Rab. Pant. liv. Iii eh. L); recueille, Charron<br />

(1541-1603) bei Darmest. llatzf. XVIo siècle (1887), 2 11le partie<br />

S. 30, 2; il cueille, Palissy (cd. Paris 1777) (geb. 1499?) S. 176<br />

und sonst. Die von FSrster a. n. O. vorgeseblagene irnd<br />

ansser von Bnrgny 1 330 scion viel frllher von Vaugelas 11 360<br />

(ed. Chassang) irnd <strong>de</strong>r Gram. (1. Gram. cd. 1867 I 527 vertr<strong>et</strong>ene<br />

Deutung. nacli welcher cueille und cueillera!, auf <strong>de</strong>n<br />

a1tfranzsischen Infinitir cueillier zuritckgehen sollen, ve.rnlag<br />

ich mir niclit anzueignen. Allerdings kennen die meisten <strong>de</strong>r<br />

oben angefillirten Denkmilier, die cueille und cueillerai gebrauclien,<br />

aucit eincn Infinitiv cueillier und heugen diescs Zeitwort<br />

auch in don Perfektformeii, wie wenn es <strong>de</strong>r ersten Konjugatioii<br />

angehirte. Diescin Saehverlialt ging in<strong><strong>de</strong>s</strong>s gewiss cm<br />

an<strong>de</strong>rs geart<strong>et</strong>er voran: <strong>de</strong>nn sehe ich recht. so volizielit sich<br />

<strong>de</strong>r Ucberti-itt (les Infinitivs sowie <strong>de</strong>r Perfektgrnppe zu I erst im<br />

14. .Jalirhun<strong>de</strong>rt (s. u. S. 60), wUirend cueille und cueillerai bereits<br />

im 13. Jahrhun<strong>de</strong>rt neb<strong>et</strong>i sonst rcgelreehter Bildung <strong>de</strong>r tlbrigen<br />

F'ornien begegnen, Frstcr bat aber aue.li libersehen. dass die<br />

Futura saldrai, faldrai, b.uldrai ebenfails zu einer jeneni cueillerai<br />

durchaus analogen l3ildung, niimlieh zu saillerai, l'aillerai,<br />

bouillerai fortgesehritten sind, oline dass diesen Fornien in je<strong>de</strong>m<br />

1"alie infinitive wie salUer, l'ailler, bouilier o<strong>de</strong>r Perfektformen<br />

nach I zur Seite stfln<strong>de</strong>n. Den sekundiren Futuren saillerai<br />

u. s. w. entsprielit in<strong><strong>de</strong>s</strong>s folgen<strong>de</strong> Gestaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Priisens:<br />

saillir : saille Air saut, B. d. Coniniarchis 1102 (s. Scheler,


Trouv, Belges I S. 331-2); Lors saille sus uns chevaliers, Atre<br />

per., Herr. Arcli. 42, S. 155, 70; D'un oit en nuire saile <strong>et</strong> uole,<br />

Ms. 2437t (G) <strong><strong>de</strong>s</strong> Rom. <strong>de</strong> Florirnont f0 50à (fils saut in don<br />

an<strong>de</strong>ren Hss.).<br />

faillir: ein Fortschritt von ]toute wenig gehrauehten je<br />

faux (alt fol, fail), tu faux, il faut, <strong>de</strong>ren Schwin<strong>de</strong>n ans <strong>de</strong>r<br />

Sprachc Littré heklagt, zu je faille n, s. w. (,,on ne trouve pas<br />

je faille' Darm. Hatzf. XVI. siècle (1887) prent. part. S. 243)<br />

eheint zu keiner Zeit vor sicli gegangen 0(1er wenigstens docli<br />

nieht nachgewiescn zu sein. Von <strong>de</strong>m gleichfalls <strong>de</strong>fe<strong>et</strong>iveu<br />

Conipositum défaillir fin<strong>de</strong> joli in<strong><strong>de</strong>s</strong>s einmal (las hisher ga.nz unherncrkt<br />

gebliebene, dciii Futurum défoulerai bel Cousin (s. o.<br />

S. 57) entspreehen<strong>de</strong> praes.je défaille: 1}fai7itenantje tremble <strong>et</strong> je<br />

frissonne, je défaille à l'instant décisif, je sens quelque chose <strong>de</strong><br />

suprême qui nous enveloppe, es je balbutie . . . ., V. ilugo, Notre-<br />

Dame <strong>de</strong> Paris liv. XI eh. I in cd. Bruxelles 1837 t. 111 S.207.<br />

bouillir: bouille au lieu <strong>de</strong> bout : c<strong>et</strong>te eau bouille ;î gros<br />

bouillons " , Jaubert, Gloss. du Centre <strong>de</strong> la France t. I S. 161.<br />

Trotz Firster's Einwand nehnie ich hier die Erklitrung<br />

Chabaneau's (Théorie S, 76) fUr cueille wie<strong>de</strong>r auf und <strong>de</strong>hne dieselbe<br />

auchi auf saille, défaille und bouille ans. Diese sekundiren<br />

Gestaltungen sind eben nichts ais das Ergebnis <strong>de</strong>r Bemuliung.<br />

<strong>de</strong>n Stamm coil, cueil; sait, fail, bouil, wie er in <strong>de</strong>r Mehrzahl<br />

<strong>de</strong>r Ubrigen Formen vorlag (cueillons, cueilloie, cueilli(s), cueillant,<br />

cueilli u. s. w.), auch in <strong>de</strong>njeuigen Formen <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens,<br />

in <strong>de</strong>nen ihm in Folge <strong>de</strong>r Lautverlii1tuissc Entotellang drohte,<br />

aise in <strong><strong>de</strong>s</strong> 2. u. 3. I'erson Singularis <strong><strong>de</strong>s</strong> Indikativs cueilz,<br />

cuels, eues; cueil!, cuelt, cu<strong>et</strong>, mgliehst konkr<strong>et</strong> zum Ausdruck<br />

zu i)ringen, und dass es dazu cines Stlitzvokales, eben jenes e,<br />

hedurfte, Iiegt auf <strong>de</strong>r hand. Die erste Persoii Singularis cou,<br />

cueil, sowie <strong>de</strong>r Imperativ cou, cueil gcntigten freilieh zuniiehst<br />

<strong>de</strong>nt I3ediirfnis nach liinheit volhkoninien; wenn bei<strong>de</strong> Forinen<br />

heute cueille lauten, su ist die Anfiigung <strong><strong>de</strong>s</strong> stummen e entwe<strong>de</strong>r<br />

auf <strong>de</strong>n Eiufiuss <strong>de</strong>r umgebild<strong>et</strong>en 2. und 3. Person<br />

cueilles, cueille zuriickzuftihren, wie cueil wahirscheinhieh selber<br />

erst einc nacli <strong>de</strong>m Vorbil<strong>de</strong> von tu' cuedlz, il cueili gesehaffene<br />

Neubildung fur *coic colli!Jo ist (s. Suchier in Grbcrs Grundriss<br />

I S. 608), o<strong>de</strong>r die heutigc F'orm trat ohne wciteres an die<br />

Stelle <strong>de</strong> y spi.teren aucli ilirerseits tinter Eiuwirkung <strong><strong>de</strong>s</strong> 2. n.<br />

50


60<br />

3. Person entstanclenen €4ebil<strong>de</strong> je jueu.r, je cuellx, Palsgrave<br />

S. 560; vergl. liber <strong>de</strong>rartige Erscbeiiiungen moine An<strong>de</strong>utungen<br />

in Herr. Areh. 83, S. 469-70.<br />

lst die fur cueille, saille, faille, houille gegehene ErkIrung<br />

richtig, $0 stehe ieh nicht an, dieselbe auch fur die reformierten<br />

Futura cueillerai, saillerai, bouillerai, faillerai gelten zu lassen.<br />

1)enn aue.h im Futiirum rnusste die in Folge strenger Ansilbung<br />

<strong>de</strong>r Lautges<strong>et</strong>ze eiiitr<strong>et</strong>en<strong>de</strong> Verdunkelung <strong><strong>de</strong>s</strong> Stammes,<br />

besoil<strong>de</strong>rs nach<strong>de</strong>in 1 in u tihergegangen war (queudrai, saudrai,<br />

faudra, boudrai) o<strong>de</strong>r hei Nichteinsehub eines sekundiiren d sich<br />

<strong>de</strong>m r <strong>de</strong>r Endung assimiliert batte (/'arra = <strong>de</strong>eril, S. Bern.<br />

(Le Roux <strong>de</strong> Lincy) S. 555, <strong>de</strong>farra, eh. S. 561 (o<strong>de</strong>r a fuir au?<br />

s. Brihan S. 71)), von einer Sprache, die, wie das F'ranziisische,<br />

es sicli so sehr angelegen sein liLsst, die durcit rein rnechaniseh<br />

wirken<strong>de</strong> Ursacliert hervorgebraehten Unebenheiten durci' Anbiidung<br />

zu beseitigen, ais beson<strong>de</strong>rs unangenehin enipfnn<strong>de</strong>n<br />

wer<strong>de</strong>n. Mit <strong>de</strong>r Wi<strong>et</strong>lerherstelluug <strong><strong>de</strong>s</strong> Stamnies cueil, sai/,<br />

[ail, bouil im Futuruni war aber, wio ohne weiteres ersichtlich,<br />

atich die Notwendigkeit <strong>de</strong>r Einftilirung eines sttltzen<strong>de</strong>n e gegehen.<br />

So entstan<strong>de</strong>n also cueillerai, saillerai, [aillerai,<br />

touillerai, chenso wie die entspreehen<strong>de</strong>n Pracsentia<br />

cueille, saille, l'aille, bouille gewiss oline je<strong>de</strong><br />

Riîcksicht atif Anut1ierung au die crste Konjugatioii.<br />

Ztigestan<strong>de</strong>n darf nur wer<strong>de</strong>n, dass durcit die soeben goschil<strong>de</strong>rten<br />

Neuerungen ciii rfeii <strong>de</strong>r Formen <strong>de</strong>r in Re<strong>de</strong><br />

steh<strong>et</strong>i<strong>de</strong>n <strong>de</strong>n Àusehein gewaun, ais wenn sic<br />

mir Koujugation auf -er ge1irten. und es ist mir nieht zweifelhaft,<br />

dass erst durcli das verfuhirerisclie Aeussere jener NeuscIiipfungen<br />

die Sprache veraniasst wur<strong>de</strong>, auch <strong>de</strong>n In-<br />

Iinitiv und die Perfe<strong>et</strong>gruppe in <strong>de</strong>m Sinne <strong>de</strong>r ersten Konjugation<br />

umziibil<strong>de</strong>u. Wenn Vaugelas li 260 sagt: quand on<br />

disoit cueille" <strong>et</strong> recueiller, on disoit (<strong>et</strong> il falloil dire aussi)<br />

cueillera <strong>et</strong> recueillera", $0 nia(-lit or sieli daniit offenhar zum<br />

Vertr<strong>et</strong>er und Interpr<strong>et</strong>eit Jciie î, irregelcit<strong>et</strong>eit Spraehgefulhles,<br />

welches Formen sehuf vie die folgen<strong>de</strong>n: ac-nilla, H. Cal).<br />

SS. 64, 90 (iieben acuil/., S. 118), wjuei/lierent, Bast. BuilI. 590,<br />

aqueilla. eb. 1014, quoi/la : repassa. eb. 3652 (neben aquoeiili, eh.<br />

5627), queillei : baillai, Ph. <strong>de</strong> \Titrv ('I'arbé) S. 86, acqueilla,<br />

Froiss. Chron. (Luce) 1 I ( i , 1 S., ccueillierent, eh. 1 190, 6,


cueilla, I 154, 23, cueillierenl, 1190, 4, recueillierenf. I 192. 29:<br />

die Participia: qudllhi'l, 1167, 3, recueillie!, I 96, 20. acueilliel,<br />

lI 57, 18, recueillerenl i'oiie,enl, Greban 121373, cueilia : assembla.<br />

eh. 20021 (neben cueillireal : nturnturire)i!. eh. 20019-50), cueillereni,<br />

Jean Leniaire, Illustr. Gaule liv. I eh. XXIII , recueillerenl,<br />

Rab. Pant. liv. 111 eh. XViI (neben Part. recueillies, und<br />

perf cuilly, eh. liv. 111 cli. XViII); ferner je cueillab', Bartscli,<br />

F'ranz. Volkslie<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh. (Ils. 17. Jahrh,), Ztselir. f<br />

R. Pliil. S. 523, 4, cueillwj : trois (16. Jalirli.), herr. Aveu. 64, S. 230,<br />

part. cueilh, eh. S. 230, uiiti im mo<strong>de</strong>rneit Nornianniseh cueill'i.<br />

Chans. pop. rec. en Octobre 1876 lL Fontenay-Le-Marniion, arrond.<br />

<strong>de</strong> Can, Rom. X S. 385. XXX; ferner die Infinitive: jueillier<br />

(1/)aisier. Baud. Sel). XVI. 71. quoillier, Bast. BuilI. 2522, 3636,<br />

acueillier. Froiss. Cliron. (Luce) 1191, 10. cueilier, Bartseli, Fraiiz.<br />

Volksl. a. a. O. S. 527, 10; 543, 26, coeuillier, eh. S. 520, 12;<br />

519, 31 (neben coeaiiir, eh. S. 530 1 13). cueiller (16, Jalirli.). herr.<br />

Areli. 414. SS. 232, 2343; as.raillierent, Villeh. cd. Du Cange in<br />

1-Iist. (le l'Empire tic Constiuttinople S. 8 (recueillerent, eh.<br />

55. '15, 58), assaillasl. Macanit. Apoplithegmes, Paris 1551, S. 79v.<br />

1)ic Geneigtiieit <strong>de</strong> y Sprache, die 1Terrscliatt <strong><strong>de</strong>s</strong> Verbalstaninies,<br />

so wie er in <strong>de</strong>n mit vokalisch Lu1auten<strong>de</strong>r Enclung<br />

verselienen F'ormen <strong>de</strong> y Praesen sgrup)e, also durcit keinerlei<br />

lautiiche Veriin<strong>de</strong>ruugeii liinsichtli(-li seines koiisouantiseiien<br />

Auslautes beeiufrilchtigt I), vorlag, liber aile Formen und<br />

iiisbesoii<strong>de</strong>re liber (las Fiituruiti u uszudchiieu , bat in vulkstiimiicher,<br />

und zuweilen aucli in hiIiei'er Re<strong>de</strong> , aiteli aimf<br />

<strong>de</strong>nt ( ebi<strong>et</strong>e an<strong>de</strong>rer K oiijiiatioiien zu sekuiidiiren 1i'utur_<br />

l)iltlimngen Anlass g'egeben, die <strong>de</strong>i] soeben erwlhuteii viii!ig<br />

gleiehartig sein dllrften, \'or Cotisera. Comrne quelques-uns It'<br />

disent" imn(l welches auch <strong>de</strong>r allcrdings durehaus nuzuverhissige<br />

englische Verfasser <strong><strong>de</strong>s</strong> Donat français (s. Zs. f. Nfrz.<br />

Spr. n. Liter. t. I S. 35) einst Iehrte, fUr coudra warnt die<br />

1)<br />

Vielleicht Italien auch die von ScILL!lcr, Trou v. I S. 331---2<br />

angefiilirten Pracsentis ilmenic fOr <strong>de</strong>ineni, veste fOr vesi, <strong>de</strong>non ieh<br />

consente fUr consent pufente, Deu le Omniputent ', isse =- isi, Prosa-<br />

Cliges S. 331. 4 liinzufiige, gar uiehts mit (ter ersten Koujiigatiun zu schaffen,<br />

son<strong>de</strong>ru verdauken ihr Dasein dom Bemiihen, dureli Antligmig cmos sonst<br />

indiftèrenten e <strong>de</strong>n Stainm gegen die zers<strong>et</strong>zen<strong>de</strong> Wirkung lautiicher Vorginge<br />

zu sehtitzen.<br />

61


62<br />

Gram. d. Gram. (cd. 1867) S. 550; doulera von douloir, Palsgrave<br />

S. 420; touleray von lollir, eh. S. 747 ist vielleiclit tinter<br />

EinfIuss von exioller gesehaffèn (vergL elollée : preceilée. MisL<br />

V. Test. 14104, exlollé, Jean Lemaire, III. Gaule liv. I eh. XXIV);<br />

je diserais dirai erklingt in Centralfrankreich, Jaubert, Gloss.<br />

du Centre d. I. Franco I S. 345; zweifeihaft ist laisera$, eh, 11<br />

S. 347 (vergi. e li comanda qu'il se laisas€ (2 mal), Serm. Poit.<br />

S. 52; lat/ser : appaiser, Montaiglon <strong>et</strong> Rothschild, Recueil d.<br />

pués. frç. t. XI S. 121; taisées, Ohiv. d. 1. Marche, Mém. t. II<br />

S. 162); doeh gehrt hierher das (lem iUteren Panser Dialekt<br />

angehiirige je comparoisserions, Vadé cd. Leeoeq S. 124 u. Nisard,<br />

Etu<strong>de</strong> sur le lang. 1)01). OU patois <strong>de</strong> Paris <strong>et</strong>c., S. 248; j'a/ierai<br />

fur j' irai hegegu<strong>et</strong> naeh Jaubert a. a. O. I S. 64 fast nur in <strong>de</strong>r<br />

Kin<strong>de</strong>rspraehe; vergi. dazu pralleroi1 ans <strong>de</strong>n Mém. d. Ph. <strong>de</strong><br />

Ilurges (a. I610) bei Go<strong>de</strong>froy, fase. 55 S. 366; ponheroie = poindroie<br />

Ztsehr. t'. R. Pull. 111 S. 305)) lImon schuiessen sieh ais<br />

gleiehgeart<strong>et</strong> eine Ileihie von F'iiflen an, in <strong>de</strong>nen nach Ausfall<br />

intervokaliseher Deutalis hiatustilgen<strong><strong>de</strong>s</strong> y () zwischen Verbalstamin<br />

und Endung trat und die nun <strong>de</strong>n auf solehe Weise<br />

erwciterten Stanim aueh im Futurum zu uureehtmissiger Geltung<br />

bringen. Das von Vaugelas (Chassang) II S. 321 gebilligte ans<br />

.s'eyons geilossene sciera (von seoir), in <strong>de</strong>r Wendung cela vous<br />

seiera bien. welches in dom noeh von <strong>de</strong>r Gram. d. Gram. (cd.<br />

1867) S. 541 neben assiérai zugelassenon asxeyerai wie<strong>de</strong>rkiingt.<br />

wird von Ménage und Th. Corneille (zu Vaugelas 11 S. 323)<br />

vcrworfen zu Gunsten von siéroit, einem Gebil<strong>de</strong>, welches, an<br />

die staininb<strong>et</strong>onten Foi-men <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens angelelint, lin Grun<strong>de</strong><br />

iiieht wdniger be<strong>de</strong>nkiieh war; doch moehten die Sprachivcrbesserer,<br />

iiur 'in sehr gencig't, das e in <strong>de</strong>rartigen Bildungcu ais<br />

chi Zeichen <strong><strong>de</strong>s</strong> in vulgii.rer Spraehe hiiufigen und oft g<strong>et</strong>a<strong>de</strong>ltou<br />

Ijehertritts 'in T aufzufassen, in siérai eine Form sehen, die<br />

dciii 'Wesen <strong>de</strong>r Zeitwirter auf -oir besser eutspraeli. Ein<br />

gleiches Verliniten beohacliten zuweilen die Futura von folgen<strong>de</strong>n<br />

Zeitw5rtern auf -ir: oïr : oyerait. Psaut. M<strong>et</strong>z. S. 157, 19; vergi.<br />

aueh vous oyerez chanter la messe . . . .", Dialogue . . . . <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>ux Marchands, Lyon 1573, bci Éd. Fournier, Variétés Histo-<br />

) .L)icse Form wcist nacli Griber ii. a. O. auf provenzalisc'he Nachbarsc1iii't.


iques <strong>et</strong> Littéraires . . . . t. I S. 79, Tuf ouir, eh.; hair : hayerai.<br />

Paisgr. S. 579; hrnerey, Donat franç. u. n.. O. S. 35; vergi. aueh<br />

haeroit aus einer Urkim<strong>de</strong> Y. J . 1370 bei Go<strong>de</strong>froy fasc. 58,<br />

S. (107 s. y. raselter; / Ne dan Iluge <strong>de</strong>l Chastel ne s'en foira<br />

mie, wo Ms. Linsoin joiera hat, Jord. Fantosme in Chron. D.<br />

Norm. t. 111 S. 572 y . 1003, ue fa ne goiera quatre mois acomplis<br />

De Ludie ...., Bast. Buili. 4527, joueres, Mén. Reims. Ms. F.<br />

S. (1, 10, joyerez, P<strong>et</strong>. Pl<strong>et</strong>. (0) 167, 3 und joier<strong>et</strong>. Ezechiel<br />

105, 14 bei Brhan S. 83; Ne goyeront alcunement <strong><strong>de</strong>s</strong> chouzes<br />

. . . ., Stavelot S. 278. Zu heachten bleibt, dass Scheler.<br />

Hast. Buili. S. 291 an die Existenz eines Ifflnitivs goier (duflir<br />

ein Beispiel bei Go<strong>de</strong>froy t. 1V S. 648 nus (lem Jahre 1406)<br />

glaubt und don Indikativ fourgoe = fourgosl (Baud. Sel).<br />

1 170) nachweist; fuir fuierunt, Camhr. l's. Ils. A 63, 8<br />

(Brï1ian S. 72); mire Li joues Igonceiz (sic!) ruigeront, Psaut.<br />

M<strong>et</strong>z S. 292, 23; foir = fo<strong>de</strong>re Enfuerunt en aitres <strong>de</strong> mustiers,<br />

Roland 1750, wo Gautier gloss. s. y . mit LTnrecht die riel spiitere<br />

Forin enfuirwu in don Text s<strong>et</strong>zte, gehiirt ebenfails hierhei.<br />

Desgieiehen puera von puir putere, falis es wirlich dreisilhig<br />

gesprochen wur<strong>de</strong>: Plus puera ke farcin ne ke autre colure in<br />

dom m<strong>et</strong>risch sehr riitselhaften Ms. Lanih<strong>et</strong>h Palace No. 522,<br />

Herr. Archiv. Bd. 63, S. 88, y . 550; aiteli Pals-rave S. 736 kennt<br />

ein puera y neben je pus, que je pue, und wcnn naeh Go<strong>de</strong>froy<br />

fasc. 56, S. 460 die Ausgabe <strong><strong>de</strong>s</strong> Dictionnaire <strong>de</strong> Trévoux vom<br />

Jahre 1740 (1704?) nocli je pus, tu pus, il put enipfiehlt, so<br />

intchte man Be<strong>de</strong>nken tragen, <strong>de</strong>r bei Darmest<strong>et</strong>er u. Ilatzf..<br />

Le 16e siècle en Franco (1887), preni. part. S. 244 anzutrcilen<strong>de</strong>n<br />

Aufstellung, dass clas im 16. Jahrh. nehen purai, puirai (dreisilbig<br />

?),je pu (sic!), lu pus, il put begegnen<strong>de</strong> puerai ais cm<br />

Anzeiclien fUr begiunen<strong>de</strong>n Konjugationswcchsel zu gelten liabe,<br />

beizustimmen. Erst die Granimatiker Dan<strong>et</strong> (1640-1709), Fur<strong>et</strong>ière<br />

(1620-1688), Richel<strong>et</strong> (1631-1698) erkennen, wie Go<strong>de</strong>froy<br />

a. a. O. bemcrkt, puer neben puir an, und Go<strong>de</strong>froy t. III S. 76<br />

tliut <strong><strong>de</strong>s</strong>halb nieht wohl daran, wenn or ans <strong>de</strong>m Imperfe<strong>et</strong>urn<br />

eznpuoienf (aiino 1403) und empuoit (noch iilter) chien liifinitiv<br />

ernpuer = empuantir, être empuanti crschliesst. Fur<strong>et</strong>ière und<br />

Riehel<strong>et</strong> lassen ubrigeiis dus Praesens je pue u. s. w. noch uicht<br />

zu (s. Littré s. y.); doch vergi. Barbe qui pue comme ravine<br />

(17. Jahrh.), Var. hist. lift t. IV S. 318. Ist puer <strong>de</strong>mnacli eine


(4<br />

Abstraction ans pueray, die zunchst ohne Einfluss auf die<br />

sonstige Gestaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Zcitwortes hlieh? Aut eitier Stufe<br />

mit pueray stelien: conclui!rwj, Mém. du Maréchal <strong>de</strong> I3oucieaut<br />

in <strong>de</strong>r Collection univ. <strong><strong>de</strong>s</strong> Méni. partie. relat. à l'hist. <strong>de</strong> France<br />

t. VI ( 1 795) S. 407 (15. Jauni.); conclw'ray, Palsgrave S. 493;<br />

concluera (a. 1634), Var. hist. litt. t. II S. :355, und iioeh in <strong>de</strong>ni<br />

117 erse.liiencnen dritten Ban<strong>de</strong> von Vaublane, La France aux<br />

temps <strong><strong>de</strong>s</strong> Croisa<strong><strong>de</strong>s</strong> S. 198 liest man: on n'en concluera pas;<br />

ricray von rire. Palsgr. S. 604.<br />

Das Traehten <strong><strong>de</strong>s</strong> Futurums nach Auseliluss an die Verhiiltiiisse<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens bekund<strong>et</strong> sieh Ubrigens nocli in cinein an<strong>de</strong>rs<br />

geart<strong>et</strong>eii Vorgange. Das Futurum eiuigcr Zeitw;rter suclite sieli<br />

ninilieli aiieh insotern mit (lem Praesens in Einvernehmen zu<br />

sctzcu, ais es <strong>de</strong>n in tien stammb<strong>et</strong>onten Pracsensformen zu lleeht<br />

hestehcn<strong>de</strong>ii Diphtliongen, <strong>de</strong>r. wie man weiss, auch sonst gern<br />

in endungli<strong>et</strong>onte Foriiicn eiiidrang, an (lie Stelle tics ibm lirsprlinglich<br />

zukominen<strong>de</strong>n cinfachen Latites zit selzen sieli nielit<br />

seheute. Aussei' triili und hiLnlig auftr<strong>et</strong>eii<strong>de</strong>u cueldrai, cueid,ai,<br />

viendrai, tiendrai (s. Behrens, Unorganiselie Lautvertrctung<br />

S. 161f, Br3Iian S. SI; vergi. auch tienera, Br3Iiau S. 81); /ierrai<br />

von férir, G. Coinsy, herr. Arcli. Bd. 67, S. 265, 191, Psaut<br />

M<strong>et</strong>z S. I 32. 57; requierrunt, Lib. Psalni. App. CIV, II ; acquierras.<br />

La Fontaine (les Amoureux (nuito 1413) in Itose (Néon).<br />

y . 433(vergl. aucli Behrens, lJnorgaii. Lautvertr<strong>et</strong>uiig S. );<br />

ferner euvre,ai.s ouvriras, Psaut, M<strong>et</strong>z S. 150, 16 iteben cuvrir,<br />

eh. S. 217, 2, aeuuerle, eh. S. 302, 18, euverte, el). S. 353, 31,<br />

euvreiz, S. 321, 19; mnerrail mourra, Psaut. M<strong>et</strong>z S. 123, 5,<br />

muerrai, eh. S. 321, 17, muerreiz, eh. Ms. 9572, S. 237 1 7 (lin<br />

rlle\t morreds), wozu ilian muerir, Veng. Rag. 5622 und moerut,<br />

Jtibinal, Notes <strong>et</strong> Eclaireissements zu Rutebeuf t. II S. 411 sowie<br />

Bebrens a. a. O. S. 9 verglciehen kann, <strong>de</strong>nke ich hier beson<strong>de</strong>rs<br />

an die sekundiLren Bildungen oirai und /Iairai, <strong>de</strong>ren von<br />

Bi'jhtan S. 75 niclit festgestellte Zweisilbigkeit keinein Zweifel<br />

melir begegnen wird, wenn man folgen<strong>de</strong> Beispiele vergleiclit:<br />

Waislre Jan, il vous aira bien, Reniy Belleau, La Reconnue,<br />

Ane. Théat. 1V 429, oiront, eb. IV 394, Et quant mon lrpas<br />

dire airez (16. Jahrh.), Mont. <strong>et</strong> Rothsch.. Itec. d. Poés. frç. t. X<br />

S. 135; Vous n'oirez point <strong><strong>de</strong>s</strong> chants plus beaux (a. 1641), Var.<br />

hist. litt. t. VII S. 220; GesI art chemin hi<strong>de</strong>ux hairas, Jean


Bruyant . , Chemin <strong>de</strong> Pauvr<strong>et</strong>é <strong>et</strong> <strong>de</strong> Richesse, im Mén. Par.<br />

t. ii S. 20, Si le /a!/t <strong>et</strong> iwyra <strong><strong>de</strong>s</strong> or, R. Rose, cd. Amsterdam<br />

1735, y . 11277 (= Méon 10739 hara); das bei Palsgrave S. 579<br />

stehen<strong>de</strong> herr'i fin<strong>de</strong> ich wie<strong>de</strong>r in herra, Galien (Stengel)<br />

S. 209, 27 (Ms. 1470 (Prosa): hairra) und mit nicht geminierteni r<br />

in: Tu la lieras legiererneni, Hem. Amor. 727 (14.-15. Jahrh.), wo<br />

<strong>de</strong>r Cod. Ven<strong>et</strong>us hairas sehrcibt, s, cd. Korting S. 96. Ebenso<br />

beurteile icli ausser <strong>de</strong>n bei Brilian a. a, 0. mitg<strong>et</strong>eilten Beispielen<br />

folgen<strong>de</strong> ebenfalis in Prosatexten begegnen<strong>de</strong>n Gebil<strong>de</strong>:<br />

oiroi/, Méin. Mar. Boucicaut S. 47 (Anfang <strong><strong>de</strong>s</strong> is. •Jalirh.);<br />

oiront, eh. S. 268; oy/ont. Mémn. Oliv. <strong>de</strong> la Marche t. II S. 380;<br />

oyroit, Rab. Gar. liv. I eh. XVIII; oiray, Rab. Pant. liv. III<br />

eh. XXVIII; oirez, eh. liv. III eh. XXXII; oyra, liv. 1V Prologue<br />

und so noch Imeute neben orrai in) style marotique; /ieira, Honnouré<br />

Bon<strong>et</strong>, L'Arbre <strong><strong>de</strong>s</strong> Batailles, herr. Areh. Bd. 67, S. 66.<br />

Die Erklirung dieser Erscheiuuug sehe icli, wie selion ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>.<br />

in einer Anniiherung <strong><strong>de</strong>s</strong> Futurnins an die stammb<strong>et</strong>onteim<br />

I"ormen <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens: von ci audis, oient = audiunt,<br />

<strong>de</strong> = audiam, oies = audias u. s. w. wur<strong>de</strong> ursprllngliclies os<br />

= audis, ot = audit beeinflusst, vergl. oit : droit, Rich. Bians<br />

4027; oyî : ordonnoit, Cl. Marot, Darnist. Ilatzf. (1887) 2e part.<br />

S. 188; von haz (: braz, Mont. FabI. I 103) gelangte man zu<br />

haie, li'l. Blanch. 784 irnd hai, Mort. Garin S. 49, hay, Galien<br />

(Guer. Dr.) S. 81 wie von faz zu l'aie, fai; dureb Einflnss von<br />

hes, bel, hee,it entwiekelte sich je lie, Enf. 0g. 7428, :plenté,<br />

Mi.tzner, Altfrz. Lied. II 7, Ch. d'Orléans 8; je lies, Greban 4018<br />

und <strong>de</strong>r hiufige Konjunktiv hee ftlr hace, wie <strong>de</strong>nn unmgekehrt<br />

<strong>de</strong>r ersten Persou hai zu Liebe, die an<strong>de</strong>rn stammb<strong>et</strong>onten<br />

Fornien <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens ihr geschlossenes e zu Gmisten von ai aufgaben;<br />

s. hait fllr lieS, Mort. Gamin S. 202, hIonnouré Bon<strong>et</strong>,<br />

L'Arbre d. Bat., Herr. Arch. Bd. 67, S. 188; hayt, Rose, cd. Amsterdam<br />

1735, y . 11277; bayent = heeni, L'Arbre d. Bat. a. a. 0.<br />

S. 196; liaient, Galien Ms. 1470, S. 6. Beispiele fur (las gleiche<br />

Verbalten <strong>de</strong>r Spraehe in <strong>de</strong>r Entwicklung <strong><strong>de</strong>s</strong> Futurums von<br />

Zeitwrtern an<strong>de</strong>rer Konjugationen habe ich zusamnmengestellt<br />

in Hcrrigs Arehiv Bd. 70, S. 361 und Bd. 83, S. 469; diesclben<br />

wcr<strong>de</strong>n hier mn eine b<strong>et</strong>rehtlichc Anzahl weiterer<br />

FIle vermehrt noch einmal vorgefuhi't: doinray = donrai, Mir.<br />

N. D. VU S. 348, y. 1005; neben hulufigem lothringisehem<br />

RiBop, Studien. 5<br />

65


66<br />

moinrai o<strong>de</strong>r ,noenrai steht ?neinroie, Claris 9039; je rernainerê,<br />

Mist. V. Test. 20392; emmeinera, eh. inipr. C 17808 (im Text:<br />

inenera), (perf. ameina, Galien (Gal. Dr.) S. 57); lievera, Greban<br />

30702; reliei'era, eh. 7928; re/ievero?u, eh. 16751; eslieneray.<br />

Palsgr. S. 611; grieueroit gebraucht Clau<strong>de</strong> Fauch<strong>et</strong>, Recueil<br />

<strong>de</strong>l'Ong, <strong>et</strong> <strong>de</strong> la Langue <strong>et</strong> Pos. franç. S. 191; treuveronl,<br />

Doc. relat. aux Crois., C ygne t. I S. 346 und bei Jehan Torzelo,<br />

Cygne t. II SS. 542, 550, 551, 553, neben <strong>de</strong>m aueh<br />

von Vaugelas t. I S. 229 nieht ganz verworfeneii Tnfinitiv treuver.<br />

Mist. V. Test. impr. B 16512, Ch. (l'Orl. S. 67. Ileptaméron<br />

(cd. Jacob) S. 219, Hist. d'une Courtisane (n. 1608) in Var. Ilist.<br />

<strong>et</strong> Litt. t. I S. 51; treuva, eh. I); doiveroit, recoiveront, Doc. rel.<br />

aux Crois., Cyrie t. I S. 384; doyvera (a. 1417) bei Go<strong>de</strong>froy<br />

t. VI S. 679; doirai o<strong>de</strong>r doivrais, Jaubert, Gloss. t. II S. 522,<br />

woinit rnaii doibvans, Rab. Paut. liv. 111 eh. 4; doibviez, eh.<br />

lilj. IV eh. 8; recoivoyent, Rose, cd. Amsterdam 1735, y . 12030<br />

vergleiehen kaun; peurrai = pourrai, Jaubert, Glos. du Centre<br />

t. ii S. 168 neben peuvons, peuvais, eh. t. II S. 168 und que je<br />

peuve, eh. t. II S. 207; i'euldron/, Griseldisdrama (cd. Groeueveld)<br />

y. 6; dieudronl (im Text: diendroni) von douloir hei ,Jubinnl,<br />

Ruteb. I 474; dieura, eb. I 475; <strong>de</strong>uldra, Clir. <strong>de</strong> Pisan, Long<br />

Est. 4726; <strong>de</strong>uira, Remed. Amor. 483; <strong>de</strong>udroieni. Dit. <strong>de</strong> Guili.<br />

d'Angl. S. 187; <strong>de</strong>urrai, Darnist. Iiatzf. Le XVIe siècle (1887)<br />

prem. part. S. 243; sceronl sauront, Honnouré Boii<strong>et</strong>, L'Arbre<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Batailles iii Herr. Areli. Bd. 67, S. 56; scayra, Mist. V. Test.<br />

1) Abiehtlieh lasse ich bel Seite Fidie \vie: pieuvera, Mist. V. Test.<br />

5737 fur ploiera neben pleuvait, Mini. 011v. d. 1. Marche t. Il S. Il; pt.intron1,<br />

treban 14)7 neben peina, Xsop. I 14 (Robert IL 431); peinons, 11ist.<br />

V. 'l'est. iiiipr. G. t. 111 S. 59; peinerenl, Chron. Loys Bourb. S. 172; peiner,<br />

Miu. Mar. Boucle. SS. 207, 277; part. peinez, eb. S. 206; peina, eh. S. 221<br />

(mit <strong>de</strong>r von Behrens versuchten Deutung soicher Gebil<strong>de</strong> (s. Unorgan.<br />

Lautvertr. S. 32) vermag ich tnieh nieht einverstan<strong>de</strong>n an erkliiren); poisera,<br />

(alïeu 308, 42; 361, 42; Amadis liv. VIII (a. 1548) f 0 29'; Jean le Maire,<br />

La Description du temple <strong>de</strong> Venus, C, 111 b neben poisasi, Est. Pasquier<br />

bei Darinst. Hataf. (1887) 2e part. S. 143; poisanl, Chron. Loys Bourb.<br />

S. 132 u. n. in. Denn hier kUnnen die Substantiva pleuve (vergi. plueir,<br />

Aux. Ms, B. N. 789 cd. 1'. Meyer y . 133; R. d'A1i. (Michelant) S. 146, 24;;<br />

Romvart S. 451, 21) (vcrgl. auch il n'y plu#j)-a pluye , n'y fuqra lumiere,<br />

Rab. Pant. liv. 111 eh. 3; pluit = pleut, Aux. Ms. <strong>de</strong> Venise y. 493); peine,<br />

poi(d)s <strong>de</strong>n Vokalwechael versehuld<strong>et</strong> haben.


10198, 10417; scairoil, eh. 11728; scayra,, Âne. Th. t. I S. 361;<br />

perrJ fur pôrra von parofr, Greban 15168, Mém. OIiv. d, 1.<br />

Marche t. II S. 251; (Ipperra, Vieille S. 10; Mdrn. ()liv. d. 1.<br />

Marche t. n S. :23 nehen aperoir, eh. t. ii S. 211; apperay,<br />

Palsgr. S. 104 1); voirray, Mist. V. Test. 1567, 1643, 1,1150 u. s. w.;<br />

Innerhalb dieses Ralimens b<strong>et</strong>racht<strong>et</strong>, scheint die von Behrens,<br />

Unorgan. Lautvertr. S. 5-6 in '/weifel gezogene Annahine analogisclier Cebertragung<br />

in dom fut. perrai, epperrai doch don Vorzug grGsseier Wahrschejnlichkeit<br />

und Natilrliehkeit beanspruchen zu di.irfen. Ueberhnnpt ist es<br />

vonniiten, ver endgiltiger Entscheidung <strong>de</strong>r Frage je<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong>de</strong>r cinseliliigigen<br />

I )enkiuiiler einzcln fur sie]t darauf hin zu priifen, ob und in Wie weit in<br />

ihm die Neigung sichtbar wird, in lautflch genau analogen Fiillen don<br />

gleichen •Wan<strong>de</strong>l von o au e eintr<strong>et</strong>en au lassen. Bei dieser Gelcgenheit<br />

selon <strong>de</strong>uil auch die Be<strong>de</strong>nken geitussert die sicli mir gegen die von<br />

Behrens n. n. 0. angestrebte rein phon<strong>et</strong>isehe Deutung <strong>de</strong>r Praesensfonn pari<br />

fur peri anfgedriingt haben. Beliufs richtiger Wiirdigtmg <strong><strong>de</strong>s</strong> Vorganges<br />

war es crfor<strong>de</strong>rlieh, nicht bIos hei <strong>de</strong>in sing. praes. id ., \v[e Behrens thut.,<br />

stehen au bleiben, son<strong>de</strong>ru aueli die librigen stammb<strong>et</strong>onton }'orluen in<br />

Beraeht au zieher,. Denn <strong>de</strong>r in Ro<strong>de</strong> stehon<strong>de</strong> Wan<strong>de</strong>l von e zu a<br />

findo4 abgesehcu von dom an<strong>de</strong>rwoitiger I)eittiing unterliegen<strong>de</strong>n Ijebergange<br />

<strong>de</strong>r Perfektendung -erent zn -areni, nitr vor r+Kons. statt, wie<br />

aiteli diircli die zhlre.iehen i3eispiele bel Behrens von neuem bewiesen<br />

wird. Sehen wir tiun niciitadostoweniger aueh in don Fornien mit reinem<br />

r, also in jere, pereni, (lie Ilercitwilligkeit <strong><strong>de</strong>s</strong> e, sieli durch e verdrbngen<br />

ZU hisen, 80<br />

wird man (lie Notwendigkejt ciner abwoichen<strong>de</strong>n Erkhiriing<br />

znniielist wenigstens fur die so gestalt<strong>et</strong>en Forinen zugehen Iniissen. Belspicle:<br />

die in <strong>de</strong>r Méon'sclten Ausgabe <strong><strong>de</strong>s</strong> Rosenromans stehen<strong>de</strong>n<br />

itciine pereni (sc]imuicken) : perent, 8944— 5; apereni : pereni, 12134-5<br />

wer<strong>de</strong>n 111 (10111 1735 'Lit Amsterdam erscliienenen Abdruck einer spiiteren<br />

Ils. ers<strong>et</strong>zt durcit parent : apparent, 9332-3; apparent : parent, 12653-4<br />

aneh mm Vorsinneru stehen<strong><strong>de</strong>s</strong> apereni, Rose (Mt'.on) 20528 latit<strong>et</strong> hier<br />

apparent y . 21242. In <strong>de</strong>r 'l'uriner lEs, <strong><strong>de</strong>s</strong> Roui. <strong>de</strong> Floriu,ont heisst es<br />

f0 23 1 Del uenfre i parent li buel fur don iihrigen l[ss. cigenes perenl.<br />

Aiteit :uif (las bel Rai,. Pant. liv. III cli. 24 au lesendo dispirent von spiit<br />

aiiftr<strong>et</strong>endom disparoir soi verwiesen. Ein weiterer von Behrens n. a. O.<br />

bestrittener Uinstand verdient hier Erwiihnung; snob arer == arer bat, bevor<br />

es ans <strong>de</strong>r Reille' <strong>de</strong>r leben<strong>de</strong>n W'drter schied, an Stelle von rogelreehteni<br />

ere == arat, Ph. Mou.sk. 10031; ereni = orant u. s. w. Formon mit a ontwickelt:<br />

arent, Rose (Méon) 19877 (cd. 1735 y . 20583); aren(, Ysop<strong>et</strong> I,<br />

LV (Robert t. I S. 29S); are, Ysop<strong>et</strong> 115 (Robert t. Il S. 493). Liegt in<br />

ail uliesen Fuillen Analogie au <strong>de</strong>n endungb<strong>et</strong>onten Formen ver, se wiiehst<br />

ilainit (lie %Valirsclieinlichkeit <strong>de</strong>r gleichen Provenienz <strong><strong>de</strong>s</strong> o in part. Dieselbe<br />

springt noch mehr in tue Auugen, wenn man daa Verhalten <strong>de</strong>r in<br />

ziemiielu junger Hs. ilberlieferten Mort Garin beobacht<strong>et</strong>, hier steht<br />

S. 119 und apai'i, S. 120 neben peri von perdre, S. 57; perce, S. 'iS; vert<br />

5*<br />

67


68<br />

voirra = verra. Ronsard, cd. l3lancbemain t. iii S. 49; voirrai,<br />

eb. t. 111 S. 149; voirras, eb. t. HI S. 79; voirroit, C. Nouv.<br />

t. I S. 257; voirras. Âne. Théat. t. IIi S. 99; voirai(-ay), Vadé<br />

(Leeoeq) SS. 112, 116, 120; revoirons, Clans. 1)01). rec. eu<br />

octobre 1876 à Fontenay-le-Marmion (arrond. Cain) in Rom. X<br />

S. 368, 1V; Rob. Stephanus coujugirt: Je Joiray, lu roiras,<br />

il U'oira; je Voiroye .... . eut ut alU .çcribuni je Verroye<br />

, Gram. Gall. S. 50; liber <strong>de</strong>n Gebraueh <strong>de</strong>r Patois s.<br />

Bebrens, Ijnorgan. Lautvertr<strong>et</strong>ung S. 20; mo<strong>de</strong>rnes pourvoirai<br />

fiu<strong>de</strong> ieh ais die gcw;hn1iche Form hereits im Mist. V. Test.<br />

und lei Greban z. B. 2107, wiihrend das erste 1)enkmal neben<br />

einfaehem voirrai el)cllso hiiulig verrai kennt, eine Form, die<br />

l<strong>et</strong>zterer ausseliliessiicli anwend<strong>et</strong>; vergi. feruer: pourvoiray,<br />

Mélusine (cd. Brun<strong>et</strong>) S. 169; pourvoyrwj, Âne, rIlIéat, t. 1V<br />

S. 286; pourvoirray. Amadis liv. V f0 34v; chierras fUr cherras<br />

von c/ieojr, La Tour <strong>de</strong> Landry SS. 74, 76; die frilheii Zengen<br />

fur ncufranz. assidrai fin<strong>de</strong> icli in: assierrons, Mist. V. Test. 610<br />

(serroul. el). 18363; sierroiL Maeaalt, Apophthegrnes (o. 11)<br />

S. 121h ; sierra, eh. S. 123b 1); damit ist zusamnieuzuhaiten das<br />

S. 95; apers = aperlus, S. 168; hesbergenl, S. 182, in unb<strong>et</strong>onter Silbc<br />

allerdings auch einrnal pardirent, S. 99. Die Ils. C <strong><strong>de</strong>s</strong> Mistre du Viol<br />

Testament bekiind<strong>et</strong> keineswegs die Neigung a fur e eintr<strong>et</strong>en zu lassen,<br />

sonilerii bevorzugt e aiich da, wo e sonst viel gewuhuuieher ist: vo schreibt sic<br />

perfaire, 9400; perfaicle, 8440, 8517; perfaic(, 8648, 9511; pervenir, I 0891;<br />

apjit'rtieut, 4006, 9287, 11951; espeiyiner, 1350, S231; esperguonS, :115;<br />

esperguez, 11)817, 13506, iiiid s<strong>et</strong>zt doeh freilich in <strong>de</strong>r B<strong>et</strong>onung versehie<strong>de</strong>nes<br />

apari, t. I S. 244, wo, was gleicherweise von Be<strong>de</strong>utung ist<br />

<strong>de</strong>r von Rothschild verUffentlichto Text, veiner sonst durchgiuugig hounerkbar<br />

wer<strong>de</strong>ndcn Vorliebe l'Or a zuwi<strong>de</strong>r, aperi s<strong>et</strong>zt, welches <strong>de</strong>un<br />

natiirlieh (lii, wo es mit <strong><strong>de</strong>s</strong>couvert reiint 6399, auch in Ms. C unang<strong>et</strong>ast<strong>et</strong><br />

bleibt.<br />

') In <strong>de</strong>n panaulelen Bi!dungen soirai, choirai ist <strong>de</strong>r Sachverhalt insofenu<br />

ein an<strong>de</strong>rer, ais hier wahrscheiulich die dureli die Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

vortonigdn e cintr<strong>et</strong>en<strong>de</strong> Verkiirzung <strong>de</strong>r Infinitive seoir, cheoir zu soir,<br />

Mir. N. D. IV S. 177, y. 770, ProsaCIiges SS. 296, 310; assoir, eh, S. 297,<br />

Chans. lliig. liv. i S. 92, 7; choir, a. 1491, Go<strong>de</strong>froy VII 162 <strong>de</strong>n ersten<br />

Anstoss zu <strong>de</strong>r gedachten Cinbilduug gab. l)ieselbo Erseheinung liegt<br />

ja auch in <strong>de</strong>r l'raesensgruppe vor und hier diirfte beson<strong>de</strong>rs das<br />

Vorhiid von voir fOr veoit, ausselilaggebend gewesen sein. Der Fortschritt<br />

von serrai, cherrai zu sol(r)rai, c/ioi(r)rai entspnieht dann dciii<br />

Wan<strong>de</strong>l von verrai zu voi(r)rai. Frhihe Beispiele sind soirra (gegen<br />

1530), Mont. Rothschild, Rec. <strong>de</strong> Poés. franç. t. XI S. 182; sursoira (ii.


von Chapelain, <strong>de</strong>n Vaugelas t. II S. 34 ,,un <strong><strong>de</strong>s</strong> plus grands<br />

génies <strong>de</strong> notre langue" nennt, vorgesehiagene s'assieioient (s.<br />

Vaugelas t. I S. 274. Es ist hier ferner zu nennen boirai,<br />

Rons. ed. Blanchemain t. iii S. 49; boirez, Âne. Th'at. t. Il<br />

S. 84; boyray neben buray, Palsgr. S. 529; hoiroyent, Palissy<br />

S. 299; o<strong>de</strong>r dialektisehcs hoivrait, Rimes inéd. en pat. perch.<br />

rec. <strong>et</strong> p. p. Ach. Genty, Paris 1861, S. 54 neben hereits in alter<br />

Zeit hilufigem croirai; mit croyons auf gleicher Stufe steht:<br />

boivanz, Dia]. Greg. 253, 22 (s. Behrens a. a. o. S. 19); heiveit,<br />

Mont S. Mieh. 2167 (Behrens a. a. O.); hoivaiU, Ronsard t. Iii<br />

S. 80; boivoit, eh. t. vii S. 274-5 dreimal; in mo<strong>de</strong>rnen Mundarten:<br />

boivoram's a p'tits coups, Mais boirornm's foufous, Rimes<br />

inéd. en pat. pereb. rec. <strong>et</strong> p. p. Ach. Genty S. 54; ferner Behrens<br />

a. a. O. (vergi. aucli die Nomina: boivar<strong>de</strong>, Ronsard t. iII<br />

S. 166; hoivable. .Jaubert, Oloss. du Centre t. ii S. 476). Eine<br />

voh1 nur graphisehe Anniilierung an (lie Sehreibweise <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Praesensstamines ist anzunehmen in fairai fur ferai. Gar. Lob.<br />

55. 1, 4, 5 u. st<strong>et</strong>s; fairay, Anc. Théat. III 154; fairont, Montaiglon<br />

<strong>et</strong> Rothschild, Ree. <strong>de</strong> Poés. franç. t. VT S. 29.<br />

Kebren wir nunmehr zu <strong>de</strong>ni unorganisehen e im Futurum<br />

von Zeitwirterii <strong>de</strong>r zweiten Konjugation ziirflck. In diesen<br />

Zusamnienhang gehirt auch <strong>de</strong>r seit <strong>de</strong>m 14. Jalirhnn<strong>de</strong>rt<br />

bemerkbar wer<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Einschub eines e in die Futura<br />

von mourir, quérir und courir, alt querre und corre,<br />

<strong>de</strong>r also eine Lisung <strong>de</strong>r in <strong>de</strong>r alten Sprache so sehr l)eliebten<br />

engen Verbindung von stanimhaftem und Endungs-r<br />

zu be<strong>de</strong>uten scheint. Beispiele: mourerei im Donat français,<br />

Ztschr. f. Nfrz. Spr. u. Lit. 136 ist nieht ghosl word", vie die<br />

Zeile: Ou je moreray en mer pour li, Ph. <strong>de</strong> Vitry (Tarhé) S. 50<br />

beweist; im Prosaroman von Joseph von Ariniathia (Weidner)<br />

S. 36, 324 fttgt die dam 15. .Jahrhun<strong>de</strong>rt angebLirige Hs. F<br />

(B. N. 1469 cf. Weidner S. 111) zu <strong>de</strong>n Worten: lu m'ai<strong>de</strong>roies<br />

143), Var. liist, litt. t. I S. 3;l, welches naeh Behrens a. a. O. S. 15 bereits<br />

uni cm .Jthrhun<strong>de</strong>rt frilher von Iic1iel<strong>et</strong> (1631 - 1698) erwhnt wird;<br />

cschoira, Jean le Maire, lflustr. (au1e, liv. III, P LVII r nebeii poursoieni<br />

(a. 1312) bei Go<strong>de</strong>froy t. VI S. SUS; soiez, Mir. N. D. IV S. 177, y . 772;<br />

Àne. r1Iat t. III SS. 131, 1411; assOys, Palsgr. 713; <strong>de</strong>hois, eschais, eb.<br />

514; assoie, Tu. Corn. 'iii Vaiig. T '274. Die :uf' <strong>de</strong>r Sciireibang <strong><strong>de</strong>s</strong> lnf.<br />

seoir, c/ieoir ileriillen<strong>de</strong>n Praeitnsfrinen .çeo,js, Pakgr. 719, chcois, eb. 544<br />

tiiiilen sieh niieli lieiift, a. B. (1SSCO5, Zola, Assoiiiiu. XI :135 (iIluSfr. Ausg.).<br />

69


la<br />

70<br />

liinzu: e! secoureroys (sic!); discwTeruunt (anglon.), Roquefort<br />

s. y . Dj.s'curir und Burgny I S. 327; secourreray (sic!), Galien<br />

Ms. 1470 S. 287; je secoureray, Mém. Mar. Boucie. S. 380; encoureroient<br />

leur ire, eh. S. 347; il cncorera fa peine . . . (anno<br />

1628) Var. hist. <strong>et</strong> littér. cd. E. Fournier t. VIII S. 314; encourerunt<br />

(anno 1568), eh. t. I S. 271; encourerons (anno 1622),<br />

eh. t. VII S. 257; courera, eh. t. VIT S. 7 (a. 1620); requerreront,<br />

im Dialekt von 11e 4e France, Mctzke, Herr. Arch. Bd. 65<br />

S. 89; requereroieni, Stavelot S. 38 (querir, eh, S. 19); requereront<br />

ans chier Urkun<strong>de</strong> y . .J. 1010 hei Go<strong>de</strong>froy. fasc. 55, S. 306<br />

s. V. préai/er; acquererez, Var. hist. litt. t. 11 S. 362; vcrgleiche<br />

aucli: aparereit, Ils. C <strong><strong>de</strong>s</strong> Coinputns 2564 (Br;5lian S. 54-55).<br />

leh halte es fUr rn;glieh, dass diesem e ursprunglich mir die<br />

Be<strong>de</strong>utung eines orthographisehen Zeichens fur die zweigipfl ige<br />

Ansspraehc <strong><strong>de</strong>s</strong> geminierten r zuzuerkennen ist. D;iftr spricht<br />

auch die Mitteilung <strong><strong>de</strong>s</strong> rrli. Corneille zu Vaugelas J 401, dass<br />

(lie Neigung hestlin<strong>de</strong>,je secourerai, il discourera 'in schreiben(!),<br />

quoiqu'en pariant on ne fasse ces futurs que <strong>de</strong> trois syllabes.<br />

Der Sehiiftsprache war nilmlich daran gelegen. <strong>de</strong>m schon seit<br />

frulier Zeit drohen<strong>de</strong>n Zusammenfail von rr und r ganz beson<strong>de</strong>rs<br />

energisch da entgegen 'in tr<strong>et</strong>en, wo die kiare Unterscheidung<br />

von sonst gleichlauteii<strong>de</strong>n Verbalformen heim <strong>et</strong>waigen<br />

Eintr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong>selben in Gefahr geraten wi're. Beza, De franc.<br />

ling. recta pronuntiatione (cd. Tobler, Berlin 1868) dringt noch<br />

darauf, dass die Gernination Uberail gewahrt bleibe (s. unten);<br />

doch verzicht<strong>et</strong>c hinfort (s. Koschwitz. Gramm. 4. Neufranz.<br />

Schriftspr., Oppein 1889, S. 95) die Spraehe tiberali auf die<br />

doppelgipflige Ausspraehe (les ri- und hielt, ausser in einigen<br />

Lehnwiirtern, sic mir nocli fest im Futurum von courir, mourir<br />

und quérir, uni 80 courons, mourons, quérons Von courrons mourrons,<br />

querrons (hier ist ri- zuglcieh ortiiographishes Zeichen fUr<br />

die offene Lautung <strong><strong>de</strong>s</strong> e) untcrscliei<strong>de</strong>n 'in kinnen. - Bci <strong>de</strong>m<br />

Bernilben iii<strong><strong>de</strong>s</strong>en, einei' Forilcrung, wie sic z. B. von Beza<br />

n. n. O. S. 37 ausgesproe.Iieu wird, dass das r ,quum geminatur,<br />

fortiler est <strong>et</strong>/erenda, una qui<strong>de</strong>m priorem syllabum finiente, ait era<br />

vero sequentem inchoanle, ut barre, beurre, courre, errer, ferrer,<br />

fourrer, quarre, verre'', mit rniiglichsteni Naehdrucke 'in genilgeli,<br />

konnte sieli leieht ciii vokalischer Nebcnlaiit zwisehcn don<br />

bei<strong>de</strong>n r e rgehen und 'in syllabiselier Geltung gelangen. Eine


solelie kaon zwar ans <strong>de</strong>n mir zu Gebote stehen<strong>de</strong>n Beispielen<br />

nieht ersehiossen wer<strong>de</strong>n und Iiegt aucli nieht in <strong>de</strong>nt aparereit<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Computus o<strong>de</strong>r dom morera,' hei Ph. <strong>de</strong> Vitry vor, seheint<br />

aber doeh hervorzugehen ans chier <strong>de</strong>r soeben mitg<strong>et</strong>eilten<br />

Bemerkung <strong><strong>de</strong>s</strong> Th. Corneille zu Vaugelas I S. 401 unmittelbar<br />

vorangehen<strong>de</strong>n Aeusserung <strong><strong>de</strong>s</strong>selben Grammatikers: J'elaens<br />

souvent <strong>de</strong>man<strong>de</strong>r, si au futur <strong>de</strong> courir il faut dire(!) je<br />

courerai ou je courrai", und zwar trennt Thom. Corneille<br />

diese Fragesteller ausdricklieh von soleben. (lie nur die viersilbige<br />

Schreih ung secourerai rieben dreisilbiger Ausspraehe<br />

aiierkennen. - -- Neben diesci Rllcksicht auf die seliarfe imd<br />

(leutiiehe Artikulation <strong><strong>de</strong>s</strong> geminierten r kann aber noch<br />

eût an<strong>de</strong>rer. nicht min<strong>de</strong>r miichtiger Impuls die Linsehaltiing<br />

chies e in die in Re<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong>n Futurformen gefor<strong>de</strong>rt hahen,<br />

iiminilich das Bestreben, <strong>de</strong>n <strong>de</strong>nt rr vorangelien<strong>de</strong>n Vokal in<br />

semer Lantung mit dom in <strong>de</strong>r Praesensgruppe, sowie im Infinitiv<br />

(mourir und tien: courir, quérir) in Einklang zu l)ringcn.<br />

Allerdings wird sich ein Unterschied in <strong>de</strong>r Quantitt o<strong>de</strong>r<br />

Qua.1itt <strong><strong>de</strong>s</strong> Stammvokales von courir, je cours, courons, coure,<br />

mourir, mourons einerseits und courrai, mourrai an<strong>de</strong>rerseits<br />

mit wllnschenswerter Sicherheit nieht feststellen lassen. Dom]<br />

wenn auch nneh Koschwitz. Grain. d. Nfrz. Schriftsprache S. 114<br />

die MÔgliclikeit besteht, dass jonc Futura ihr ge<strong>de</strong>hntes ou<br />

atis <strong>de</strong>nt Praesens erbalten haben, sodass damit cine ursprllnglich<br />

vorhan<strong>de</strong>n gewesene Versehie<strong>de</strong>nheit zwisehen bei<strong>de</strong>n Zeiten<br />

erst naehtrilglieh beseitigt wor<strong>de</strong>n wre, so wird doch andrerseits<br />

die von Koschwitz a. a. O. gehegte Mutmassnng, dass jene<br />

Vokal<strong>de</strong>hnung chier rein phon<strong>et</strong>isehen Wirkuug <strong><strong>de</strong>s</strong> r(r) zu verdanken<br />

sei, in <strong>de</strong>r rrllat besflitigt dureh folgen<strong>de</strong> bel Boza n. a. O.<br />

5.90 sich fin<strong>de</strong>n<strong>de</strong> Angabe: ,,Omnis s1iaba ai<strong>de</strong> geminatum rr producitur,<br />

ut cu(airre - '-i, catairreux '-• - --, ferrer, querre, ferre,<br />

pourrir - . enterrer '--'-". - Lin <strong>de</strong>iitlieh 'su Ge1iir kominen<strong>de</strong>r<br />

Gegensatz in <strong>de</strong>r Lautung <strong><strong>de</strong>s</strong> Stanimvokales besteht in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen<br />

zwisehen <strong>de</strong>m Praeseus nous quérons tait e und dom Futnrum<br />

querrai mit , und ieh halte es iiieht fur ausgeschlossen, dam<br />

Formen wie requererous, analog <strong>de</strong>n an<strong>de</strong>ren obcii behan<strong>de</strong>lten<br />

Filhien, einer 'Fenitenz ibren lJrsprung 'su verdauken liaben,<br />

<strong>de</strong>ren Ziel es war, <strong>de</strong>n in doit meisten Formen <strong>de</strong>r Praesensgruppc<br />

cildiiigen<strong>de</strong>ii Stani nivokal dad tircli, dass naeh Einschal-<br />

71


72<br />

tung cilles e zwischcn rr dieser Konsonantenverbindung ihr<br />

phon<strong>et</strong>iseher Einfluss auf l<strong>et</strong>zteren entzogen wiir<strong>de</strong>, aueh mi<br />

Futtirum mir Geitung zu hringen. 1) Dieses Trachten nach Gicieliiieit<br />

liess ja auch bci diesem Zeitwort 'ziiweilen <strong>de</strong>n in <strong>de</strong>n<br />

h<strong>et</strong>onten Praosensformen stehen<strong>de</strong>n Diphthongen im F'uturum<br />

zu; vergleieiie: acquierras. La Fontaine <strong><strong>de</strong>s</strong> Amoureux (anno<br />

1413) in Rose, ed. Méon, y . 433; requierrunt, Lib. Psaim. Appondix<br />

CIV, 44, s. auch Behrens, T]norgan. Lautvertr<strong>et</strong>ung S. 8;<br />

und danehen mit Trennung <strong><strong>de</strong>s</strong> n-: acquierera ans <strong>de</strong>r Sat.<br />

Mén. angemerkt VOil Darmest. <strong>et</strong> Ilatzf. (1887) prem. part.<br />

S.243.<br />

Es darf hier nicht libergangen wer<strong>de</strong>n, dass anch in ciner<br />

an<strong>de</strong>ren Kategorie von Zeitwôrtern auf -ir, nim1ich in couvrir,<br />

ouvrir, offrir Un(l souffrir, auf <strong>de</strong>rn altfranzsischen G<strong>et</strong>ainintgehi<strong>et</strong>e<br />

im Futurum insofern eine Entstellung <strong><strong>de</strong>s</strong> Staniines<br />

eing<strong>et</strong>r<strong>et</strong>en war, ais das radikale auslauten<strong>de</strong> r sieh von I<strong>et</strong>zterem<br />

losgemst und infoige von M<strong>et</strong>athesis sich mit <strong>de</strong>m r <strong>de</strong>r<br />

Endung zu einer Lauteinheit verbun<strong>de</strong>n hatte. Aber anch die<br />

SO entsfan<strong>de</strong>nen, bereits in <strong>de</strong>n ititesten Denkmilern hemerkbaren<br />

Bildungen co(u)verrai, o(u)verrai, offerrai, so(u)/ferrai fir die<br />

regelrechte, doch selbst in .<strong>de</strong>n iiltesten Zeiten wohl kaum nachzuweisen<strong>de</strong><br />

Entwickiung co(u)vrerai, o(u)vrerai u. s. w. mussten<br />

im Verlaufe <strong>de</strong>r Spraehentwicklung <strong>de</strong>m Bedtlrfnisse naeh<br />

Wie<strong>de</strong>rherstellnng <strong><strong>de</strong>s</strong> Stammes in semer vollen Tntaktheit gehorchen<br />

und <strong><strong>de</strong>s</strong>shalb (lie M<strong>et</strong>athesis <strong><strong>de</strong>s</strong> r wie<strong>de</strong>r rliekgiingig<br />

machen, ein Verfahren, <strong>de</strong>m librigens in <strong>de</strong>m Gegentiber von<br />

fast ailgemein giltig gewesenen aitfranztisischen Futurformen<br />

wie: liverrai, Brut 585; recuvcrrurn, Roi. (Gautier) 3813; renterra,<br />

M. Brut 2162; en,'verras, Méon 11 178, 151; overra von<br />

operare, Viol. S. 195 (Var.); repaierres, Fi. Blanch. 2274, GOhin<br />

1974; juerres, Perc. 7561; <strong>de</strong>voerra, Brut 7773 und iieufranzUsischen<br />

Bildungen, wie: livrerai, recouvrerons, rentrera, enivreras,<br />

ouvrera, repairerez, jurerez, dévorera ein du reli ans analoges<br />

Verbalten in gewissen Zeitwirtern <strong>de</strong>r 1. Konjugation zur Seite<br />

1)<br />

Diese Deutung kmn mir an Wahrscheiiilichkeit gewinnen, wenn<br />

man bemerkt, dass die Grant. d. Grain. (cd. 1567) i S. 526 jene nach ihr<br />

auch von Corneille gcbrauchte Forin unter <strong>de</strong>r Schreihung ccquérera,<br />

acqurerait vorflihrt. Trotz <strong>de</strong>r Warniingen <strong>de</strong>r Gramiiiatiker wIgte<br />

librigens Ilector Malot noch ganz jiingst acqurerc:, Mondaine S. 2211.


steht. Soue ieh recht, so beginut in don gcnannten ZeitwMern<br />

auf -ir die RUckm<strong>et</strong>athesis sieh zu voliziehen um die Sehei<strong>de</strong><br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 13. und 14. Jalirliun<strong>de</strong>rts; die so gesehaffenen Neubildungen<br />

daucrten bis in (las 16. Jalirbun<strong>de</strong>rt Iiiuein; vergi. souffreroic,<br />

Cliev. II Esp. 10673 (F$rster S. XLV semer Ausgabe, <strong>de</strong>r, wie<br />

wir oben S. 57 aumerkten, souffrirai fur ursprttnglich huit, stelit<br />

souf/reroie zusaminen mit relegion, eh. 8259, eleques, eb. 3914<br />

= religion, ileques, sieht also in <strong>de</strong>m zwischen <strong>de</strong>ii bei<strong>de</strong>n r<br />

stehen<strong>de</strong>n e nur eine Abschwllehung von i; ieli kanu ibm darin<br />

itatllrlieh nieht beistimmen, da die neiifraiiz. Form souffrirai<br />

zur Zeit <strong><strong>de</strong>s</strong> Copisten <strong><strong>de</strong>s</strong> Chev. lI Esp., <strong>de</strong>r nia <strong>de</strong>n Weii<strong>de</strong>punkt<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 13. und 14. Jahrhun<strong>de</strong>rts lebte, sehwerlich bereits ira<br />

Gebrauche war; doeh s. u.); souff'reroy, Ysop. II, X (Robert 1 S. 61);<br />

sou/freray, Couidr<strong>et</strong>te, Mélusine 3886, 4045; soufreroil, IL <strong>de</strong><br />

Valene. (<strong>de</strong> Wailly) 643 (Hs. (les 14. Jahrh.?); souffreroil, Vieille<br />

S. 225; souffrerez, Mir. N. D. XXII y . 917; soufreray, La Tour<br />

<strong>de</strong> Landry S. 38; souffreroienl, Chr. <strong>de</strong> Pisan, Long Est. 407;<br />

souffreras, Greban 13283; sou/J'reronl, Gringoire 11 247; suffrera,<br />

Ipomedon 2141; souffrera, Galien (Gal. Dr.) SS. 66, 273; Mist.<br />

V. Test, 24621, Jub, Mist. Il 22, lI 123, 01. d. 1. Marche, Mém.<br />

t. I S. 210; souffreroit, Mont. <strong>et</strong> Rothsch. Ree. <strong>de</strong> pués. frç.<br />

t. IX S. 126; souffreroil, Jean Lemaire, Illustr. Gaule liv. II<br />

eh. XV; souffreray, <strong>de</strong>rselbe, Légen<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> Vénitiens eh. Tu;<br />

couvreront, Doc. relat. aux. Crois., Cygne 1 S. 289; <strong><strong>de</strong>s</strong>couvrera,<br />

Am. Yd. 2791; <strong><strong>de</strong>s</strong>couvreroit, La Tour <strong>de</strong> Landry S. 281; <strong><strong>de</strong>s</strong>couvreroy<strong>et</strong>,<br />

eb. S. 288; couvreras, Bail. Jos. Drarna (Anfang<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 15. Jahrh.), s. P. Meyer und Zotenberg S. 391; recouvrera,<br />

Mist. V. Test. 4005; offrerai, bei Br$han S. 86; offrera.y, Jean<br />

Lemaire, Lég. d. Vénitiens eh. III; ouvrerai, Mir. N. D. XXV Il<br />

y . 729; euvrerais von ouvrir, Psaut. M<strong>et</strong>z S. 150, 16.<br />

e) Eiutritt cmos sekundiiren i zwisehen Stanim<br />

und Endung.<br />

Ein auf don crsten Bliek wenigstens durehaus hereehtigt<br />

erseheinen<strong>de</strong>r Einwurf wird unseren Ausfilhruiigen liber das<br />

Wesen <strong><strong>de</strong>s</strong> e ira Futuruni von Zeitwtirtern auf -ir librigens nicht<br />

erspart l)lcibcn, sclbst von Seiten <strong>de</strong>rjenigen nieht, die sonst mit<br />

dcui Errtcrten einverstan<strong>de</strong>n sein iniehten. Wiire es niiiiilieh<br />

<strong>de</strong>r Spraehe wirklicl, uni die oben verinut<strong>et</strong>en Effekte zu thun<br />

73


74<br />

gewesen, so kinnte man fragen, weshalh sic daim erst zu <strong>de</strong>r<br />

Aufnahme eines e 1111(1 niebt vielmehr ohne weiteres zu <strong>de</strong>r<br />

(les SO naheliegeii<strong>de</strong>n é sieli entschlossen haben soute. Derartige<br />

Be<strong>de</strong>nken wer<strong>de</strong>n in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen <strong>de</strong>n nieht lange zu beirren<br />

vermLSgen, <strong>de</strong>r erwgt, dass es sici, hier ausnahmslos uni Zeitwrter<br />

sogeuanntci reiner Bildung han<strong>de</strong>it, also um spraehliehe<br />

Existenzen. die nicht von vornherein mit aller Entschie<strong>de</strong>nheit<br />

die Neigung bekumi<strong>et</strong>en, sich in je<strong>de</strong>r ihrer Formen <strong>de</strong>m dnrch<br />

die Mehrzahl <strong>de</strong>r Zejtwjrtcr auf -ir vertr<strong>et</strong>enen Kanon anzuseliliessen.<br />

Innerhalb ilires Bereiches volizielit si eh vielmehr<br />

,je<strong>de</strong> Entferiiiing von <strong>de</strong>m lJrspriiugliehen in zwanglosester<br />

Weise, ohue streng geubte Rtieksicht auf spiter gelten<strong>de</strong><br />

Nornien. So gelangte die Spraehe ja aueh im part. pass. Von<br />

coilleil, -oit ebenso leicht zu coula (s. recuellu, GChin 3454,<br />

requeillu, Graal 574; recoillu (im Vcrsinncrn). Claris 23856 O<strong>de</strong>r<br />

Graal 724, 854; requeillue, E. Deschamps 1 22 n. s. w.), vie zu<br />

<strong>de</strong>m dureli <strong>de</strong>n lnfinitiv gefoi<strong>de</strong>rten coilli; fUr saltum (vcrgl.<br />

dus rnerkwttrdige assaul.e in: Ainsi je suis <strong>de</strong> tous assaulx Pillé<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> vicuéx <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> nouveaulx, Aue. Théat. t. III S. 241) trat ebensowobi<br />

sailli wie saillu cm, vergi. I<strong>et</strong>ztcres SThom. (Bekker) 13b;<br />

sauluz, Otinel 448; resaillu, Alise. 6308; assallus : combatus,<br />

H. Cal). S. 150 u. s. w.; mort = rnortuus sehritt fort zu mouru:<br />

il est mouruz, Jub. Mist. 1 163; moru, Jaubert, Gloss. du Centre<br />

t. II S. 86; convers = conversum, z. B. Fragm. d. Val. in BChrest.<br />

5, 28, zu converti und converui, s, l<strong>et</strong>zteres bel Aimé, Ystoire<br />

<strong>de</strong> li Normant S. 92; vergl. aueh revertuz, Chron. D. Nomi.<br />

11924; : veauz, eh. 27983 neben revertiz :joiz, eh. 13683; revertie<br />

: felonie, eh. 21789; reverti : enemi, eh. 4542; partut =<br />

g<strong>et</strong>eili, Aimé, Yst. Norni. S. 100; <strong>de</strong>parlul geirennh, eh.<br />

S. 39; IIel)en oi = audtum, vesli = vesttum, houli = bullihum<br />

wer<strong>de</strong>n unbe<strong>de</strong>nklicli Neuhildungen gediild<strong>et</strong> wie ou:<br />

oiie : revenue, Berte 2410; oi r /i, Pli. Mousk 2959; ohiz : vertuz,<br />

SThom. 30b; otiwe : veuwe, 11. Cap. S. 160; oit : fu, Cygne 2959,<br />

perdu, Ph. Mousk. 20295; r cru, Enf. 0g. 4730; oiis : <strong>de</strong>ffendus,<br />

Bast. Buili. 814; veyut <strong>et</strong> o/ul, Stavelot SS. 125, 252, 310; out,<br />

S. 162; vestu, sehr liitufig; boula, Méii. Par. t. 11 S. 152; : salu,<br />

Greban 7992; b 'uhiu: r luz (Laute), \TjIl()fl (cd. PIOml)Hault) 170,<br />

897; boula, Jub. Mist. iiiéd. 1 94 und so iioch volksttlmlich im<br />

17. Jahrinm<strong>de</strong>rt (ver-1. riili. Corneille zu Vaugelas 1421) und in


unserer Zeit; s. bouillu, Janh. Gloss. d. Cent. 1 164. Beachte<br />

ferner sehr hitufiges senlu neben sen li; repentu, Renart 13203;<br />

eu; serin, Jaubert, (3loss. d. Centre d. I. France II 843; <strong>de</strong>ivirpuil<br />

von <strong>de</strong>iverpir, SBenn. bei Go<strong>de</strong>froy t. II S. 4713; reinplue = impiela<br />

veslue, Aux. Ms. <strong>de</strong> l'Arsenal (P. Meyer) t. I S. 64 y , 77 n. s. w.<br />

Die nicht inchoative Flexion auf -ir liisst also in ibrer<br />

Formeiibildung ,joues voile Mass von Zielbewusstlieit vermissen,<br />

we1ehes jurer Seliwester, <strong>de</strong>r Incboativflexion, von Anfang an<br />

eigen ist und dciii l<strong>et</strong>ztere ilire Stellung ais euner Art Normalkonjugation<br />

zu dauken bat. Aber aneli <strong>de</strong>r reinen Flexion<br />

darf eiii gewisser Grad dieses Strebens imeli Aiigleicliung aueh<br />

fUr die ititesten Zeiten nicht abgesprochen wer<strong>de</strong>n. Ich hehaupte<br />

nitmlich nicht, dass Hue Futura bei dciii Aufgebeii jurer<br />

ursprttnglichen Bildung in je<strong>de</strong>m Falle zunitehst zu <strong>de</strong>r Eusc.hiehung<br />

eines e fortgeschritten seien, um daim erst, in <strong>de</strong>r<br />

Erkenntnis, dass ciii i doch fliglicher am Platze soi, dieses au<br />

Stelle <strong><strong>de</strong>s</strong> erstcren einzuftihren. Moine Ansehauung ist vie!-<br />

rnchr die, dass die Sprache zu partirai ebenso unmittelbar wie<br />

ZU parlerai von nrsprllngliohem parirai ans gelangt ist, dass<br />

aise hei<strong>de</strong> Schpfungen die Ergebnisse zweier von einan<strong>de</strong>r<br />

durchaus g<strong>et</strong>renuter und unabhiingiger spraclubil<strong>de</strong>n<strong>de</strong>r Vorgiinge<br />

sind. Die Natur <strong>de</strong>r Bildungen mit e hahe ich oben<br />

hereits darzulegen versuclit, doit Bi!dniigen mit i liegt das<br />

Streben mcli Auiseliluss an <strong>de</strong>n hnfinitiv zu Grun<strong>de</strong>. Dass<br />

gera<strong>de</strong> das Fiiturum don) Bedllrfnisse, das dureli streng lautiiche<br />

Entwieklung gestrte Einvennehmen mit dciii lrifunitiv wie<strong>de</strong>rherzustellen,<br />

schon sehi' frtlhe gehoreht bat, ist cille Thatsaehe, die<br />

kaum WTim<strong>de</strong>r nchmen kanu, wenn man bedcnkt, dass die<br />

Spraclic (las Bewusstseun fUr <strong>de</strong>n lehendigen Zusanumenliauig, <strong>de</strong>r<br />

zwischen liifinitiv und Fiiturum obwaltct, selbst lieute noob nieht<br />

cingebuisst zu baben scheunt, wie die von Darmest<strong>et</strong>er, Rom. V<br />

S. 159 Anm. 1 ans <strong>de</strong>r Volkssprache angefiilu-ten Futura frouvérai,<br />

changérai mit gesch!osseuicm e vor <strong>de</strong>un Toue vidfleicht zeigdn 1);<br />

1)<br />

I)armest<strong>et</strong>crs Deiitiiiig scheint mir nicht absolut sicher, da auch<br />

ausserhalb <strong>de</strong>r Konjiigatioii chi Cebergang von vortonigem dumpfem e au<br />

geschlossenem e nachweisbar ist. So erzhit Victor Iliigo von <strong>de</strong>iii durcli<br />

Louis Bonaparte bei sciileiti Staatsstreiche zum Kriegsminister ernannten<br />

Saint-Arnaud, don er ais mal élevé bezeiehn<strong>et</strong>, er sprche peuple somrain<br />

ails, V. liugo, <strong>histoire</strong> diiii Crime t. Il S. 7-8.<br />

73


î<br />

ihndn s<strong>et</strong>ze ich Formen vic trouverroil, Amadis liv. V (n. 1550)<br />

P, 9r iiisofern gicieli, ais ieh in ihnen (las Resultat amer Angleichung<br />

an <strong>de</strong>n Infiiiitiv trouvair fUr trouver mit offeiiem e erblicke,<br />

Beispiele nus J. Marot: parler : par l'air, aller air, chair<br />

relacher bei M<strong>et</strong>zke, Der Diale<strong>et</strong> von île-<strong>de</strong>-France im XIII. und<br />

XIV. Jahrh., Herr. Arcli. Bd. 64, S. 400 und bai Tobler, Versbau.<br />

Ans dieser seitens <strong><strong>de</strong>s</strong> Infinitive auf das Futurum ausgelibteit<br />

Gewait erkliirt sich <strong>de</strong>nn aueh die grosse Seltenheit<br />

von Formen vie parlerai, repenterai, vesSerai, sie siiid eheii<br />

von analogisehen Gestaltungen wie partirai, repentirai, vesiirai<br />

fast ginz1ich he.reits in <strong>de</strong>r iltesten Zeit nus dam Fel<strong>de</strong> geschlagen;<br />

vergL: Per epsa mort no! gurpira, Passion 29; quant<br />

ce! guerpiruni, Reimpred. S. 64, 126; <strong>de</strong>guerpirat, Oxf. Pa. 36,<br />

29; gerpira, Renart 13793; S'en repentireil, lleirnpred. S. 28, 56;<br />

<strong>de</strong>parlirai, Oxford. Ps. 59, 6; dormirai, eh. 4, 9; mentirai, eh.<br />

88, 35; engloutirait, Psaut. M<strong>et</strong>z S. 164, 9 u. s. w.; revertiras,<br />

Chron. D. Norm. 6252; merirai. eh. 9713, u. s. w.<br />

Gleichen Wesens, wenn auch erst spitter sich ereignend, ist<br />

das Auftr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong> sekundiiren j in <strong>de</strong>m Futurum <strong>de</strong>r-<br />

,jenigcn Zeitwirter. <strong>de</strong>ren Stamm auf erweichtes 1 auslaut<strong>et</strong>.<br />

Wie miichtig hier das Sprachgefuhl zu einer Anuitherung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Futurums an <strong>de</strong>xi Jnfinitiv driingte, geht, insbeson<strong>de</strong>re fUr<br />

cueillir, ans einer Reihe von Aeusserungen <strong><strong>de</strong>s</strong> Vaugelas (11259ffL)<br />

<strong>de</strong>utlich hervor. Dieselben lassen die grosse Teilnahnie erkennen,<br />

welches die gebild<strong>et</strong>e Gesellschaft <strong><strong>de</strong>s</strong> 17. Jahrhnn<strong>de</strong>rts<br />

an <strong>de</strong>r Entscheidung <strong>de</strong>r Frage iiahni, ob cueillerai o<strong>de</strong>r cueillirai<br />

dcii Vorzug verdiene. Die liber diesen Gegenstand in<br />

amer ,,celebre compwjnie geftthrte Diskussion musstc erfoiglos<br />

bleiben, da nicht nur die Verfeebter von cueillerai soii<strong>de</strong>rn auch<br />

die von cueilli'-ai zum Bewe.ise ibrer Ansehanung sieh auf <strong>de</strong>n<br />

herrschen<strong>de</strong>n Gebraueh beriefeit. Dan ersteren traten soiche zur<br />

Seite, die fUr die Berechtigung von cueillerai auf die Existcnz<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> alten Infinitivs cueiller hinwieseii (so aueh Th. Corneille<br />

zu Vaugelas II 261, und bekauntlieh itoeli neuere Forseher, wie<br />

Firster u. a., s. o. S. 58), Dent gegenUber hoben an<strong>de</strong>re. <strong>de</strong>nen<br />

sich aucli Vaugelas anselilicsst, hervor, dass niait bei ilofe<br />

st<strong>et</strong>s cueil/irai sage, wiilirend cueillerai <strong>de</strong>y blirgerlielien Sprache<br />

eigentfimlich sci. Man kann vielleicht mit Vaugelas cliese<br />

Seheidu ng fUr ires - verifable eracliten, die For<strong>de</strong>rung dieses


Grammatikers aber, dass die Sprache sieh nun aneb <strong>de</strong>r ,,facon<br />

<strong>de</strong> la cour" zu filgen habe, ist vom sprachwissensehaftlichen<br />

Standpunkte aus nattirlicli abznweisen. WTenn \raugelas weiter<br />

ausfUhrt que la plus-pari inesnzes <strong>de</strong> ceux qui sont pour cueillera,<br />

<strong>de</strong>meurent d'accord qu'on ne I' (d. i. dus F'iiturnrn cueillirai)<br />

escrit pas ainsi (d. h. nieht mit j , son<strong>de</strong>rn mit e), mais<br />

qu'on le (uiimlieh cueilliray) dit en parlant", 80 ist ja solelier<br />

Zwiespalt zwisehen Ausspraehe und Orthographie wohl iiig1ich<br />

trnd dureli Beispicle zu erhrten 1). aber vielleicht verdient<br />

Vaugelas' Aufstellung ebensowenig Glauben, wie seine sieher<br />

Ubei-triebene Behauptung, dass er bei Sehriftstellern niemals<br />

cueillera o<strong>de</strong>r recueillera ang<strong>et</strong>roffen habe. 2) Wie (lefli flUil<br />

aueh soi, Thatsache ist, dass zu Zeiten <strong><strong>de</strong>s</strong> Th. Corneille (s.<br />

ZU Vaugelas II 261) aueh die Slmiehe <strong><strong>de</strong>s</strong> Hofes sieh fur die<br />

Form mit e entschie<strong>de</strong>n batte. Von liervorragen<strong>de</strong>r sprachgechieht1ieher<br />

Be<strong>de</strong>utung sind (lie in <strong>de</strong>r Theorie aueh von<br />

Tu. Corneille a. n. O. g<strong>et</strong>eilteii, freilieh auf falsehen Vorauss<strong>et</strong>zungen<br />

beruhen<strong>de</strong>n Bemerkungen, mit <strong>de</strong>neiL Vaugelas a. a. O.<br />

eines weiteren die I3ereehtigung von cueillirai naehzuweisen<br />

traeht<strong>et</strong>. Denn wenn or sagt, dass die Anerkcnnuug <strong>de</strong>r engeii<br />

Bezichungen zwischen Infinitiv und Futurum aueh die Anerkeiinung<br />

<strong>de</strong>r Theoric zur Folge haben musse, ,,que, quand<br />

on disoil cueiller <strong>et</strong> recueilier, on disoit (<strong>et</strong> il fallait dire aussi),<br />

cueillera <strong>et</strong> recueillera, <strong>et</strong> qu'à c<strong>et</strong>te heure parce que l'on dit<br />

cueillir il faut dire cueillira <strong>et</strong> recueiiira; car ils (die Gegner<br />

von cueillira) ne contestent point que l'on die encore cueiller, ii<br />

l'infinitif', 50 maeht or sieh damit gewiss zum Inteipr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Sprachgeftthles vieler franz;sischer Sprachangehi3riger. ]eh<br />

verinag die Forrnen mit j, <strong>de</strong>ren Vorkoinmen in <strong>de</strong>r alten Zeit<br />

von Ftirster, Ztschr. f. Nfrz. Spr. u. Lit. I S. 86 bestritten wur<strong>de</strong>,<br />

77<br />

') Treffe.n<strong>de</strong>r ais die von Patru zu Vaugelas a. z. O. angemerkten<br />

Beispiele erscheint mir <strong>de</strong>r Ilinweis auf folgen<strong>de</strong> Angabe Beza's: . . - cive<br />

pi-at'cedit a finiens diciionem, si sequens dictio ineipiai ab o, mierponitur<br />

I, quainvis non scribatur. Scribunt enim Gaiii dira-on (diceiurne) <strong>et</strong> iraon<br />

(ibiturne), prônunhiani autem dirai-on, irat-on, nisi malimus dicere<br />

dira-Ion, ira-ion. De franc. 1. r. prou. S. 6S-9; parle-il = parl<strong>et</strong> .ii, eb.<br />

S.41).<br />

) Patru citiert aus <strong>de</strong>m von Vaugelas stark benutzten Coff<strong>et</strong>eau:<br />

Tout le fruit qu'il recueilleroil <strong>de</strong> s'estre abaissé, an Vaugelas 11 261.


7<br />

soit <strong>de</strong>nt 14. Jahrbun<strong>de</strong>rt zu belegeii: recoilliront. Psaut. M<strong>et</strong>z<br />

S. 23, 30 (Ms. 9572: recoilleront); . . . se vantent Qu'ils cueifliront<br />

<strong>et</strong> rien ne plantent, R. Rose cd. Amsterdam 1735, t. III<br />

S. 22e; .l'espere qu'il 7n'acueillira, Àne. That. I S. 238; aueli<br />

Cl. Fauch<strong>et</strong> sagt accueillira, Recueil <strong>de</strong> l'ong, <strong>de</strong> la langue <strong>et</strong><br />

poés. franç. S. 138; cueillira, Pahgr. S. 560; cueillira stand in<br />

einer spLter gestricheiieu St.-11e <strong><strong>de</strong>s</strong> P. Corneille, s. K. Fabrenberg,<br />

I 1cm. Arch. Bd. 83, S. 273 vous cueillirez les belles roses,<br />

Vieilles Chansons (lu Velay ct du Forez XX, 4 1 Rom. VII S. 72.<br />

Dass solehe Gebil<strong>de</strong> aueh honte noeh im \ Tolksnuin<strong>de</strong> leben.<br />

ist an sich wahrscheiiilieh und vielleieht zu erscliliessen alis<br />

Gram. d. Grammaires cd. 1807, I S. 530.<br />

saillir : assailiron!, VilIeh. (<strong>de</strong> Wailly) § 81; salliroienl, Aimé,<br />

Vstoii'e <strong>de</strong> li Normant S. 180; sailliray, Méii. Reims 138, 202;<br />

sailliroient, Chi-on. (le Loys Bourbon, cd. Chazand (15. Jahrh.).<br />

SS. 53, 138; sailliroit, eh. S. 123 (neben sauldront, eb. S. 24)4;<br />

ussauldront, S. 230); Comme nous les assailliron, Mist. V. Test.<br />

7996; saillira, eh. 26395; Al les en fans <strong>de</strong> joie sailliront, Mont.<br />

<strong>et</strong> Rothseli. 1-1cc. (le Pos. fi-,,. t. VI S. 178; (iringoire verwendat,<br />

ebenso mie Mist. V. Test. (s. o. S. 57), von diesem Zeitworte iiehen<br />

cinan<strong>de</strong>r die di-ci iniigliehen Futnrfoi'itien: a,s'smulront, Gringoire<br />

11128; assailleray, 11 68; assaillira, 11 268, 11 278; Ses os tressailliront<br />

sous la tombe poudreuse, A. <strong>de</strong> Montelirétien (j' 1021),<br />

bei Dormcst. Hatzf. Le 16° Siècle (1887) 211e partie S. 344-5,<br />

Anni. 9; liber das Seliwanken <strong>de</strong> y Sprache zwisehcn <strong>de</strong>n einzelnen<br />

Formationen vergl. Darmest. Hatzf. n. n. O. prem. part<br />

S. 243, § 130, und die Grain. d, Gram. (cd. 1807) 1 S. 527- -.<br />

faillir : failliray. Mist. V. Test. 22475; <strong>de</strong>failliray, eh. 22115;<br />

.4donc, je crû y, /aillirw,' je u mes peines, La Boétie (1530-03)<br />

bci Go<strong>de</strong>froy III S. 700; failliront iii Prosa bei J. <strong>de</strong> Clamorgan,<br />

Chasse du Loup S. 39 cd. 1576, s. Go<strong>de</strong>froy III S. 653 s. y.<br />

estrique. Der Streit zwisclten faudrai und faillirai ist bis<br />

heutigen Tages noeh nielit beigclegt; fUr das 16. Jahrh. vergi.<br />

Il. Stephanus bei Dariuest. 1Iatzf a. n. O. S. 243; im folgen<strong>de</strong>n<br />

Jahrhun<strong>de</strong>rt wird das Vorkommen Von Wendungen vie: i.es<br />

/orces lui failliront tout ii COUJ) = manqueront bestiitigt dureli<br />

Thonias Corneille zu Vaugelas 1 422. lu <strong>de</strong>r Gcgenwart<br />

leben faillirai iiiid saillirai dans l'usage ordinaire nacli Chubaneau.<br />

Théorie (1868) S. 89. Aus dom Gesagteu erhellt, dass


Littré s. y . nicht recht unterrieht<strong>et</strong> it, wenn er die in Re<strong>de</strong><br />

stehen<strong>de</strong> Gestalt <strong><strong>de</strong>s</strong> F'uturunis von faillir erst fUr cine Sehpfung<br />

<strong>de</strong>r Neuzeit Iiilt. Es ist vielmehr anzuuehmen, da.ss faillirai,<br />

naeh<strong>de</strong>m es ejunial ins Ijasein g<strong>et</strong>r<strong>et</strong>en war, iticiit wie<strong>de</strong>r ans<br />

<strong>de</strong>r Sprache <strong>de</strong>r grossen Masse verschwand, von weieher es<br />

,ja, wie wir sahen, bis auf <strong>de</strong>n heutigen Tag gebraucht wird.<br />

Allerdings geschah dies gegen dcii Willeii <strong>de</strong>r Sehriftsprache,<br />

welche faudrai bevorzugte. Sehiiessiieli kani aber dieses ausser<br />

Gebraueb, und, einnial vergesse.n, kann es nuti nicht inehr darauf<br />

reclinen, in dciii Sprachbewusstsein <strong>de</strong>rer, die zur Bildung aines<br />

Futuruins von faillir Gelegenheit hahen, 'su neuern Leben 'su<br />

erwaclien. Ein ohne bewusste Rlleksielit auf Vergangenes sich<br />

iRissern<strong><strong>de</strong>s</strong> Spracligel'uhil kann j<strong>et</strong>zt nur noc.h 'su faillirai, -<br />

welches nach eitiigen Grarnniatikern in <strong>de</strong>r That dann erklingt,<br />

wenn faillir in <strong>de</strong>r Be<strong>de</strong>utuug von faire faillite verwend<strong>et</strong> ist,<br />

s. Littré u. o. O. - O<strong>de</strong>r, solange die lnchoativflexion <strong>de</strong>in Zeitwortfern<br />

Miel), liUehstens 'su faillerai gelangen (s. d/[ai/lerait oh.<br />

S. 57). Voii grossem spraehgescliiehtlielieiri Werte ist in dieser<br />

Hinsieht Littrés Bernerkuiig s. V,: Les personnes qui ont besoin<br />

du futur <strong>et</strong> du conditionnel <strong>et</strong> qui en ignorent la véritable /'orme,<br />

les composent suivant la règle <strong><strong>de</strong>s</strong> verbes en - ir <strong>et</strong> disent: je<br />

faillirai, je faillirais; c'est un barbarisme, mais qui (s chance <strong>de</strong><br />

s'introduire <strong>et</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong>venir correct . . . - Uebrigeiis keiint das Normaituisehe<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 17. Jaiirliuii<strong>de</strong>rts, vie Vaugelas 11 421 angiebt,<br />

il faillira, il failliroil in <strong>de</strong>r heutigen Be<strong>de</strong>utuiig von il faudra,<br />

il faudrait es wird (wiir<strong>de</strong>) iutig sein. Wenn Th. Corneille<br />

'su Vaugelas 11 423 diese Bildiitigen fUr insupportables' ei'kliirt.<br />

su liaben wir ais Aiigehrigo einer vie] spilteren Zeit und<br />

inshesoiulere ais Nielitfraiizosen dag'egeii niclits cinzLIven<strong>de</strong>u;<br />

doeli muss voni Standpunkte historisclier Sprachb<strong>et</strong>raciitung<br />

nus berncrkt wer<strong>de</strong>it, dass die an ,jenem normaiinisclien il faillira<br />

iiaftendc Be<strong>de</strong>utung von heutigem il faudra (tiber die Entwieklung<br />

diesei' Be<strong>de</strong>utung s. Tobler, Beitrilgc S. 1761'fl.) von Rechtswegen<br />

niciit auffluiliger ist, ais folgen<strong>de</strong> Steilen: . . . anchois<br />

qu'ilh purent avoir paix t dit duc, ilh l'amendont gran<strong>de</strong>ment<br />

<strong>et</strong> les fallit paiier sens nombre d'argent, Stavelot S. 32. o<strong>de</strong>r:<br />

Parqua y (d. i. wegen eiues Mor<strong><strong>de</strong>s</strong>) il /ailiist incontinent quit<br />

habandonnast le dict pays . . ., J. Le Maire, 111. Gaule, liv. II<br />

eh. 23, f0 XLIXr. Tritt hier zu Tage, dass in <strong>de</strong>r ititeren


80<br />

Sprache aucli die Forineii von failli;' in <strong>de</strong>r lieute nur falloir<br />

zukommen<strong>de</strong>n Be<strong>de</strong>utung hegegnen, so ist dies natlirlieh auch<br />

<strong>de</strong>r Fali in: Pou s'en failloit, ne fusi conquis, Claris 8891,<br />

Galien, (Gal. Dr.) S. 222, und moult s'en failloit, Doon S. 304,<br />

da aueh peu s'en faillit, Galien (Gal. Dr.) S. 193, poi s'en failli.<br />

Doon S. 329, moult s'en failli, eh. S. 325 begegn<strong>et</strong>. Doeh<br />

wage ieh nicht, aile FtiJle, in <strong>de</strong>nen failloil mit mouillirtem I<br />

in <strong>de</strong>r Be<strong>de</strong>utung von il fallait auftritt, hierherzureehnen;<br />

hiiebstens 'vielleieht: . . . ung monstre marin auquel il faillait<br />

donner tous les jours ung enfant Troyen pour <strong>de</strong>uorer, Jean<br />

Lemaire a. a. O. liv. I eh. 18, dom ja aueh faillist = fallut ist;<br />

nielit aber: ... parquoy il failloit qu'il endurast ce renforcement<br />

. . ., Oliv. d. 1. Marche, Méni. t. III S. 91; . . . <strong>et</strong> failloit<br />

souvent parler aux escarmoucheurs . . ., eh. t. III S. 100, o<strong>de</strong>r:<br />

Puis . . . Cessa la dance qui durast à jamais, Mais il failloit<br />

avoir les enirem<strong>et</strong>z, bei Mont. <strong>et</strong> Rothsch. Recueil <strong>de</strong> Poés. franç.<br />

t. X S. 217, da dieselbeii Denkiiiiller auch sagen: . . . mais<br />

faillai faire une armée . . ., O. d. 1. Marche, Méiii. t. 11 S. 407<br />

(neben falul, eh. t. I S. 169 und fallut, eh. t. 1 S. 244); o<strong>de</strong>r:<br />

7'out fut mengie; si faillut <strong><strong>de</strong>s</strong>servir, Mont. <strong>et</strong> Rothsch. Recueil<br />

<strong>de</strong> Poés, fr. t. X S. 220; o<strong>de</strong>r neben einan<strong>de</strong>r: . . . l'ypocras<br />

dont il failloit servir; Mais point n'en oreni, si s'en faillai<br />

cheuir, eb. S. 220 (15./16. Jahrh.). Zn diesem failloit, welches<br />

icli noch eh. t. XI S. 384 (uni 1500), t. XI S. 236 (nach 1530),<br />

Galien (Gal. Dr.) SS. 176, 259, bci Rabelais, Seiomaehie, Oeuvres<br />

cd. Barré S. 596, in Éd. Fournier's Var. hist. lut, t. III S. 209<br />

(En<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh.), sowie in Sehiweizer Mundarten: fallh&,<br />

Faviat, Gioss. d. Pat. d. 1. Suisse roman<strong>de</strong>, Lausamte 1866, S. 452,<br />

32; faillai, eh. S. 454, 32 u. s. w. fa<strong>de</strong>, vergleiche man ferner:<br />

Et faillust qu'il payasi pour eulx, in einem <strong>de</strong>m Villon zugesebriebenen<br />

Gediehte, Oeuvres ed. Prompsault, S. 412, 1064;<br />

il ne luy eut point faillu <strong>de</strong> mire, Galien (Guer. Dr.) S. 118;<br />

qu'j ne lui eus t faillu jilecques fouyr, eh. Ms. 1470 S. 342;<br />

Et nous y a faillu r<strong>et</strong>raire, IVoz bles ont /'ail4i ceste année, Mist. V.<br />

Test. 7452-3, neben fallu, eh. 8090; Peu s'en faillut que ...<br />

(erse Ifiulfte d. 16. Jaiirh.), Mont, <strong>et</strong> Rothsch. a. a. O. S. 210.<br />

I"ailloit kanu also aueh zu falloir, failloir gehiron; es koinnit<br />

hinzu, dass, abgesehen von Eigentllmiichkciten <strong><strong>de</strong>s</strong> iiteren<br />

Panser Dialectes wie maillice, <strong>de</strong>illice fur malice, délice, s. Nisard,


Étu<strong>de</strong> S. 203, aucli Zcitwircr wic chaloir und valoir (lie.<br />

Mouillirung (les I in weitcreni Unifange, ais sic ursprUnglieii<br />

bcrcchtigt war (chaUle, vail, vaille), zu gewissen Zeiten und in<br />

gewissen Gegen<strong>de</strong>n beglinstigen; so gebraueht chaulait Ant.<br />

<strong>de</strong> la Sale (15. Jalirh.), s. Herr. Arch. Bd. 46, S. 177, und <strong>de</strong>r<br />

Verfasser <strong>de</strong>r Mém. Mar. Boucic. SS. 9, 160; chaillist neben<br />

chaulsisi bei Palsgrave S. 413; nonchaiilancc, Jean Lemaire, La<br />

secon<strong>de</strong> part. <strong>de</strong> la diif. <strong><strong>de</strong>s</strong> Seismes <strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> Concilies <strong>de</strong> leglise,<br />

dl 1 und Macanit, Apophthegmes (1550) S. 149b ; nehen failloir<br />

(faillait, faillit o<strong>de</strong>r failiul, faullu), Jaubert, Gloss. d. Centre t. I<br />

S. 420, t. Il S. 536 erklingt in Centralfrankreich auch vailloir,<br />

Jaubert a. a. 0. 11 410; das <strong>de</strong>nt NormalLnischeu <strong><strong>de</strong>s</strong> 17. Jahrhun<strong>de</strong>rts<br />

eigenttimlichc Futurum vaillirel = vaudrait, La Muse<br />

Norman<strong>de</strong> <strong>de</strong> Louis P<strong>et</strong>it <strong>de</strong> Rouen (1658) S. 13 ist einc unmitielbare<br />

Anichnung an /uilliroit (beae.htc das subst. vaill'issance<br />

= valeur, Jaubert, Gloss. 11 409 und altes vailtissani, Enf. 0g.<br />

5421, Bat. d'Alesch. 1244 und oft). Vergi. scliliesslich: toillir =<br />

loi lere, Gavdon S. 155, S. 271; pass. déf. loilli, cb. S. 105, S. 198,<br />

toit = toile, Doon S. 64, midi analogisehem je toit, Li Contes<br />

<strong>de</strong> la Charr<strong>et</strong>e, Jonekblo<strong>et</strong> II, S. XCV und (qu'il) bille, eh.<br />

S. CXVIII.<br />

Eincn gleicli starkeii Einfluss tibte <strong>de</strong>r Infinitiv auch auf<br />

die Weiterentwiekiuug <strong>de</strong>r Nehrzabl <strong>de</strong>r ttbrigen oben aufgezahiten<br />

synkopierten Futurforinen ans:<br />

issir: an Stelle von ou il istroit ..., Oh. Lyon 4080 stout<br />

in dom pikardisehen cod. Vat. (13. Jaiirh.) ou il en issiroil,<br />

s. Firster, <strong>de</strong>r Lwenritter (Yvain) von Christian 'von Troyes,<br />

Halle 1887, y . 4080; fa <strong>de</strong>l chaslel ni enssirez fors (sic!), in <strong>de</strong>r<br />

Turiner Ils. f0 86e <strong><strong>de</strong>s</strong> R. <strong>de</strong> Florimont fUr die ursprllngliche und<br />

bessere Lesart: Ai <strong>de</strong>l chastel nen istrez hors, in Ms. F f11 113(1;<br />

naeh Gaertners Augabe in Herr. Arch. Bd. 40, S. 462 zu<br />

sehuiesseit, scheint auch Froissart issirai neben islerai zu verwen<strong>de</strong>n.<br />

Neufrz. réussirai.<br />

toussir: toussira, Mén. Par. t. II S. 319.<br />

haïr: .4ins à lousjours vous haïra, Mont. Fabi. t. I S. 303;<br />

Hélas! Pieu nous en hayra, Mist. V. Test. 3116; fglschuieh druckt<br />

haïrai Brakehnann, Herr. Arcli. 42 S. 385, CCXCVI und airrai<br />

Jonekblo<strong>et</strong> mi Cont. Charr. (Prosa) II S. CLX; docli sicherer<br />

ais hier ist die dreisilbige Geltung von haïra in <strong>de</strong>n Serin.<br />

Riop. Stuciien. 6


82<br />

Poit. S. 1-10, da dieses Denkniai im Pracsens von hwr bereits<br />

die lnclioativflexion kennt, s. u.<br />

ouïr: . . . dont vous ouïres parler, su in (lem auf <strong>de</strong>r<br />

Knig1. Bibi. zu Berlin befindiielten, unpaginirten alten Drucke<br />

<strong>de</strong>r Néhisine <strong><strong>de</strong>s</strong> Jehan d'Arras (. 8); vous oujres, eh. (S. 42);<br />

o , -ont (sic!). eh. (S. 133), nehen hituflgerem orrez, z. B. eh,<br />

(S. 51); wenn oïront in <strong>de</strong>n Serm. Poit. SS. 78, 107; oïra, eh.<br />

S. 77 zu lesen steht. su ist ans dciii Vorhan<strong>de</strong>nseiu <strong><strong>de</strong>s</strong> Tremas,<br />

welches je<strong>de</strong>nfails nur vom Ileransgeher herriihrt, keiiieswegs<br />

die sy1iabichc Geltung <strong><strong>de</strong>s</strong> i zu ersehiiessen, zuniai aucli<br />

oient = audiant, eh. S. 107; o'iez = audite mit diesem Zeichen<br />

versehen sind. Trotzdcm gewisse Grammatiker die Zuhtssigkeit<br />

von ouïrai in <strong>de</strong>r ino<strong>de</strong>rnen Sprache bestritten, so flu<strong>de</strong><br />

ieh doeh ouïrez bei Audouard, Pour Hire ui Deux S. 182 in<br />

einer Verwendung in <strong>de</strong>r diese Form auch an<strong>de</strong>rn unbe<strong>de</strong>nklieh<br />

scheint (Gr. d. Gram. 1534).<br />

jouir: Quant l'aras enrichy, jamais n'en joijras, Doon 75;<br />

Que luit cil sen esioiront, Cod. Vat. <strong><strong>de</strong>s</strong> G. <strong>de</strong> Dole, Romv.<br />

S. 576, 24; Pour ce qu'il savoit bien que plus n'en gouiroit, Brun<br />

Mont. 2895 neben: Ainsi <strong>de</strong> ses amours le-es malement gorra,<br />

eh. 1343; flecoste moi ne foirez, Mir. N. D., XIV S. 240, y . 228;<br />

esjoiront, Psaut. M<strong>et</strong>z S. 24, 13; esjoirai, eh. S. 30, 2 geliiren<br />

wahrseheinlich ehenfalis hierher, da (las Praesens hereits inchoativ<br />

flectiert ist, s. eh. S. 92, 1 u. 14; Uber esjoirai im Oxf<br />

und im Oambr. Ps. s. Br3han S. 82; goiroit, G. Muis. II 266,<br />

fouir: Zu Aiol 5350: Qui ces mors enfoira I), miex l'en doit<br />

estre existiert die Variante: mors fouira; fonyra (anno 1455) bei<br />

Go<strong>de</strong>froy, fasc. 53, S. 204 (Prosa).<br />

trahir: tra(h)ïrai huflg.<br />

fuir: La bien test fuirai par <strong>de</strong>lés chele dune, Bast. Buili.<br />

1007; neben: Si dist que fa par mer ensi ne s'en fuiroit, eh. 933;<br />

Ve en quel lieu m'en fouyray, Mist. V. Test 7956; En autre lieu<br />

s'en fouyront, eh. 22016; neben: Ainsi que j'ay dit, s'en fuyra,<br />

eh. 22159; Mais toute grosse m'en fugray, eh. 8592.<br />

puir: Ist puirai bei Darmest. Hatzf. Le XVIe siècle (1887),<br />

prem. part. S. 244 drcisilbig zu verstehen? Vergi. <strong>de</strong>n Inlinitiv<br />

I) Dieses gewiss einsilbige oi erinnert an enfuirons = in/o dire +<br />

)wbemus in: Et le matin l'enfuirons <strong>et</strong> moslier, Gar. Loh. t. II S. 243.


puire luire, Watriqnct 153, 463 und Sehelers Anmerkung eh.<br />

S. 456 (s. ohen S. 48).<br />

Auch die Zeitwirter, <strong>de</strong>ren Stamm auf muta eum<br />

liquida anslaiit<strong>et</strong>, haben ihre Futnra scion friihe an<br />

<strong>de</strong>n In fi n iti y ange 1 cli ut: e<strong>de</strong>npiirant, Passion 21 d ; aenzplirai,<br />

Oxf. Ps. 80, t); jiodrira, Alexius 96b o<strong>de</strong>r pourrira, nourrira<br />

sind die gewhiilielien altfranziisisehen Formen; seltener sind:<br />

sO/rira in <strong>de</strong>r zienilieh jungen Ils. A (nacli G. Paris, Alex. S. 5<br />

noeh lin 13. Jahrh. gesehrieben) <strong>de</strong>r Reimpredigt 1), 67 e; soufrirai,<br />

Gal. Rest. 350, 34; ouvriray, Vieille S. 145; ovriru, Christ.<br />

<strong>de</strong> Pisan, Oeuvres poét. cd. Roy S. 40, 23; ouvrira y, OIiv. <strong>de</strong><br />

la Marche, Mém. t. II S. 260; coiriras, Joseph von Arimathia<br />

S. 106, 1028; couvrira. Mist. V. Test. 5136; <strong><strong>de</strong>s</strong>couvriroye, C.<br />

Nouv. Nouv. S. 460; o//riroye1 (sic!), Jean Lemaire, III. Gaule<br />

liv. II eh. 25.<br />

Seliliesslieh ist zu beachten, dass auch die Futura<br />

<strong>de</strong>rjenigen Verba auf ir, neben (lenen in <strong>de</strong>r alten<br />

Spraehe Infinitive auf re o<strong>de</strong>r ci;', oir bestan<strong>de</strong>n, zum<br />

Teil selion sehr frllhe <strong>de</strong>n Anschluss an <strong>de</strong>n Infinitiv<br />

auf -ir gesuelit haben: Se gemirai loi mon auge, 3 Wuiuler Gantiers<br />

(Ztschr. VI), 111 358; Que li peckières geinira, G. Muis. 120; 0(1er<br />

fremira, Oxf. Ps. 111 1 9; Et <strong>de</strong> ses <strong>de</strong>ns en fermira, Lib. Psaini.<br />

App. S. 338 enthalten allerdings weiiig Aufflilliges, da gémir fast<br />

st<strong>et</strong>s, frémir aber ausschliesslich im Praesens inchoative Bildung<br />

zeigen; die nicht inehoativen Bildungen von gémir sind eben<br />

zu <strong>de</strong>m Tnfiuitiv gimbre, neu geindre zu rechnen. Bemerkenswerter<br />

ist: Je cremiroie avoir mal gTe, Atre pér. herr. Areh. 42,<br />

S. 149, 7; loliiray, Galien (Gal. Dr.) S. 154; tourons, eh. S. 253;<br />

jouira, Rab. Garg. I, VI; tolliroyeni, C. Nouv. NQUV. S. 481; siviroient,<br />

R. Clary S. 39; Pere Selh, nous vous suyviron, Mist. V.<br />

Test. 4482; Et tous noz gens nous suyviront, eh. 7144 (Ms. C:<br />

suiveront); l'a <strong>de</strong>van?, je te suiviraij, Anc. 'l1héat 1 259; ensuiviroil<br />

(anno 1623), Fournier, Var. hist. litt. t. III S. 280.) l)as<br />

i <strong><strong>de</strong>s</strong> Infinitivs tritt zuweilen auch da cm, wo im<br />

Futuruni die beliebte Verbiudung rr vorlag: Ri je en<br />

apairirai <strong>de</strong>vant lai faice, Psaut. <strong>de</strong> M<strong>et</strong>z S. 49. 17 (aparir,<br />

83<br />

') S. aneb cd. Suchier S. IX; auch Brhan S. 87 keunt dieses Beispiel.<br />

2)<br />

Über plaisirai, taisierun s. o. S. 53.<br />

6*<br />

:4


84<br />

Jol). S. 483; aparir : joer, Joufrois 2050); rec')urrironl ans ciner<br />

Urkuudc (les 13. Jalirh. hei Briihan S. 56 litsst allerdings auf<br />

die frtihe Existeuz <strong><strong>de</strong>s</strong> lntinitivs courir sehiiessen; o<strong>de</strong>r ist hier<br />

das tonlose i <strong>de</strong>m oben S. 69 if. erirtcrten e an Lautweit gleiclizus<strong>et</strong>zeu?<br />

1m 16. Jahrhun<strong>de</strong>rt flUISS (lie Neigung, das Futur von<br />

courir im Anschluss an diese nene Inliuitivform umzubil<strong>de</strong>n,<br />

zieniiich stark gewesen sein: im Amadis liv. 2, chap. G steht: il<br />

vous secourira e/ ai<strong>de</strong>ra, nach Patru xii Vaugelas 11 260; H. Stephanus,<br />

Hypomneses S. 214 verwirft die in <strong>de</strong>m Les fondamens<br />

<strong>de</strong> la langue Fraesçoise b<strong>et</strong>îtelten Wcrke eines franzUsischen<br />

Spraehgelehrten, qui nihilo minore cautione quant superiores (d. j.<br />

die frflhier von H. Steph. angeftihrten Gelehrten) legendus est",<br />

aufgestellte Form je couriray ftlr courra y. Wenn ferner Thom.<br />

Corneille zu Vaugelas 1 401 bei <strong>de</strong>r Zurllekweisung von secoureray<br />

(s. o. S. 69) fragt: pourquoy prendre un e plustost que <strong>de</strong><br />

gar<strong>de</strong>r fi, <strong>et</strong> dire je secourerai <strong>et</strong> non pas je secourirai,<br />

comme on dit je nourrirai, je pourrirai?", so erkennen wir<br />

darin einen Ausdruek jenes vulgtren Spraehgeftthles, welches<br />

zu <strong>de</strong>m Anschluss an <strong>de</strong>n Infinitiv hindriingte. Uebrigens<br />

liegen auch fUr das veralt<strong>et</strong>e férir <strong>de</strong>rartige neugebild<strong>et</strong>e Futura<br />

vor; in: .Won escient ja feriront els escuz, im zehnsilbigen<br />

Alexan<strong>de</strong>r, Ms. <strong>de</strong> Venise y . 402 ist allerdings unbe<strong>de</strong>nklieh ferront<br />

zu s<strong>et</strong>zen; unaufeelitbar aber ist feriras, Gal. Rest. Ms. 1470<br />

S. 330; feriroil, Rab. l'ant. liv. III eh. XXXI und liv. IV cli. LII;<br />

mourir dagegen seheint diese Entwicklung nie mitgemacht zu<br />

haben; dits einzige mir bekannt gewor<strong>de</strong>ne Beispiel morira,<br />

Aimé, Ystoire <strong>de</strong> li Normant S. 92 ist unter italienisehem Einfluss<br />

entstan<strong>de</strong>n.<br />

Es kann kaum zweifelhaft sein, dass das auf <strong>de</strong>r Grundlage<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Iuflnitivs umgesehaifene Futurum in je<strong>de</strong>m Falle<br />

ifiteren Datums sei, ais die Aufnahine <strong><strong>de</strong>s</strong> Inehoativsuftixes in<br />

die Praescnsgruppe. Dean, wie scion einmal bemerkt wur<strong>de</strong>,<br />

zu (1cm Verzieht auf die alten synkopierten Futura moelite<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>shalb cher VeraiLlassung vorliegen, weil <strong>de</strong>r daneben<br />

stehen<strong>de</strong> in enger Formenverwandtseliaft mit <strong>de</strong>uselben gefiihite<br />

Infinitiv eine st<strong>et</strong>e Mahnung zain Ausgleieh he<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>e,<br />

wiihreud <strong>de</strong>r Praesensgruppe, beson<strong>de</strong>rs solauge auch die<br />

Formen <strong>de</strong>r Perfectgruppe sieb ablehuend verhielten, eigentlich<br />

zunitchst je<strong>de</strong> Ursache zur Anniiherung au die Normaikonju-


gation fehite. Dass <strong>de</strong>m so ist, zeigt ja <strong>de</strong>utlieh daR Verhalten<br />

<strong>de</strong>r noch hente <strong>de</strong>r Spraehe verbiiehenen Zeitwirter<br />

reiner Biidong: abgeschen von cueillir (saillir), mourir, courir,<br />

Composita von quérir lassen sie sinimtlieh <strong>de</strong>n volien Infinitiv<br />

im Futurum erseheinen, wihrend die Praesensgruppe und z. T.<br />

auch an<strong>de</strong>re Formen wie souffert, offert, couvert, ouvert, acquis<br />

u. a. m. am A]teii fcsthieiten und nui rnundartlieh sieh zum<br />

Naehgehen hewegen liessen. 1) Ist aiso die nae.htrig1iehe Einfllhrung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> i in das Futuruni nichts ais cin iokaies Ereignis,<br />

so ver1re die von einigen Seiten (Kosehwitz. Ztsclir. f. R Phil, II<br />

S. 480, Chabaneau, Théorie S. 63) g<strong>et</strong>hane Behauptung, dass<br />

dieseibe <strong>de</strong>n Uebergang <strong>de</strong>r davou h<strong>et</strong>roffenen Zeitwrtei mir<br />

Tnehoativflexion bezciehne, sehr viol an Wert, wolite man nicht<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Einfhisses ge<strong>de</strong>uken, <strong>de</strong>n <strong>de</strong>r einnial an einer bestiinniten<br />

Stelie <strong><strong>de</strong>s</strong> Zeitwortes gegebene Anstoss zur Anniiherung an<br />

die Normaikon,jugation auch auf die Weiterentwieklung <strong>de</strong>r<br />

an<strong>de</strong>ren Formen <strong><strong>de</strong>s</strong>seihen Zeitsvortes aiisllhen konute.<br />

85<br />

') 1's will wenig sagen, dass einzelne Zeitwrter ihr synkopiertes<br />

F'iiturnni neben (lem analogischen bis in eine Zeit hinein ger<strong>et</strong>t<strong>et</strong> haben,<br />

in <strong>de</strong>r tue Spraclie sich hereits flir die inchoative Biegnng <strong>de</strong>r Praesensgruppe<br />

entachie<strong>de</strong>n hatte o<strong>de</strong>r doeh eine starke Neigung zu <strong>de</strong>rselben<br />

bekuiid<strong>et</strong>e. So steht qarra, Bat. d'Alesch. 3709, 4385, 613S qarroil, eb.<br />

6594 neben qarisst, eh. 6123; Cunj. praes. garisse, eb. 1026; ganTez,<br />

eb, 634, 6574; o<strong>de</strong>r garra, Mort Garin (Ma. Ars. B. L. 181) ed. Du Méril<br />

S. 2:47 neben garissez, eb. S. 237; garronl, Prise d'Orenge y . 586 neben<br />

<strong>de</strong>in lmperativ garis, eb. 543. Aehnlich nuirat = nourrira, SSBern.<br />

49, 16 neben nurissel = ala€, eb. 135, 20; o<strong>de</strong>r esjorat, SSBern. 125, 36<br />

neben <strong>de</strong>m Praesens esjoisl, eb. B. Chrest. 19, 3; lI il <strong>de</strong> fine amor<br />

gorra, Durmart 8852 neben : 11 s'en esjoïst durentenl, eb. 11890; esjorroiz,<br />

Ruteb. i S. 290 neben esjossoie, eh. I S. 517; esjoïst, eh. ii S. 35. Per<br />

Grund fUr diese Erseheinung Iiegt in <strong>de</strong>r Vorliehe <strong>de</strong>r Sprache fUr dan<br />

geminierte r, welches in <strong>de</strong>n SSBern., nach <strong>de</strong>r Sehreibung zu urteilen,<br />

allerdings bereits vereintic1it ist. Es -ci noch eiumnl b<strong>et</strong>ont, dans (ab.<br />

geselien von cueillir und saillir) heute mir iioeh diejcnigen Futura, <strong>de</strong>ren<br />

Stamm auf r auslaut<strong>et</strong>, also cuurir, mourir, quérir die Einmischung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

i verschmilhen; <strong>de</strong>r Wi<strong>de</strong>rwille gegen sekiindiLres i ist hier sogar so stark,<br />

dass man courirai, zu tieni bereits dur Anstoss geguben war, wie<strong>de</strong>r<br />

fallen liens. Vergi. nueli das ohen S. 50-51 zu nourrir und pourrir<br />

Gesagte.


86<br />

B. Die Inchoativtlexion.<br />

a) Ursachen ibrer Einflihrung.<br />

1m Ansehiusse an Diez 11 3 132, wo die Ursaclie <strong>de</strong>r Verwendung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes in <strong>de</strong>n Zeitwirtern dritter rornaniseher<br />

Konjugafion auf das ,,Streben naeh ausdrueksvollerer<br />

Forrn und seine ursprungliche Beschrinkung auf 1, 2, 3, 6<br />

auf das Bedflrfnis, die Flexion <strong>de</strong>utiieber hervortr<strong>et</strong>en zu<br />

lassen", zurlickgeftihrt wird. bat Mussafia, Zut- Fraesensbildung<br />

im Romanisehen. Wien 1883 S. 3 fil., tinter gleiehzeitiger Heranziehung<br />

zahireicher llberzeugen<strong>de</strong>r Beweismittel ans <strong>de</strong>r I. u. II.<br />

lateinisehen Konjugation darg<strong>et</strong>an, dass die Gleiehheit <strong>de</strong>r<br />

Bctoitungsverhitltnisse <strong>de</strong>r hit. HI. Konjugation: ?ûmpo. riimpis,<br />

rrnpit, rmpimus, rrnpétis, rmpune, <strong>de</strong>n rornanischen Spraehgenius'<br />

veranlasst babe, aueh im Praeseiis (lei' lI. u. IV. lat.<br />

Konjugation eine in alleu Personen gleiche li<strong>et</strong>onung zu sehaffen.<br />

Die solehem Zwecke <strong>et</strong>wa dienen<strong>de</strong>n Mittel, ,,stcte B<strong>et</strong>onung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Praesensstanimes" o<strong>de</strong>r st<strong>et</strong>e B<strong>et</strong>onung <strong>de</strong>r einsilhigen<br />

Endungen", sind, wie Mussafia S. 4 Iehrt, mir vcreinzelt und<br />

ohne Consequenz mir Anwendiiug gekommen. Uni zu <strong>de</strong>r<br />

bereits von Diez ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>en st<strong>et</strong>en Tonlosigkeit <strong><strong>de</strong>s</strong> Stammes<br />

bei strenger Wahrung <strong>de</strong>r Gleiehheit <strong>de</strong>r B<strong>et</strong>onungsverhii.ltnisse<br />

zii gelangen, zog die Sprache es vor, durch Einsehaltung eines<br />

b<strong>et</strong>onten Suffixes, eben <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes, vor <strong>de</strong>n unb<strong>et</strong>onten<br />

Endungen, also in 1, 2, 3, 6, <strong>de</strong>n Starnm zu crweitern,<br />

und schuf so ein Praesens: /lorésco, floréscis, floréscit, floréinus,<br />

/lorélis, floréscunt. Durch <strong>de</strong>n Umstand min, dass die romanisehen<br />

Spraehen einen Dualismus in <strong>de</strong>r B<strong>et</strong>onung <strong>de</strong>r Praesensformen<br />

von IIi zugelassen haben, ital. véndo, aber vendidnw,<br />

prov, ven(d), vendérn, franz. vent, vendns, lIsst Mussafia (a. a. O.,<br />

S. 4, Anm. 1) sieh keineswegs irre iriachen; er schreibt diesen<br />

Wan<strong>de</strong>l <strong>de</strong>nt siegreichen Einflusse melitigerer Impulse zu, wie<br />

Angleichung an an<strong>de</strong>re Konjugationen o<strong>de</strong>r Neigiing in <strong>de</strong>r<br />

1. u. 2. Plur. die Flexion zu b<strong>et</strong>onen. Es ist also ohne weiteres<br />

ersiehtlieh, dam <strong>de</strong>r von Mussafia gesehil<strong>de</strong>rte Vorgang in eine<br />

Zeit zurlickgreifcn muss, in <strong>de</strong>r das Praesens <strong>de</strong>r lat. 111.<br />

seinen Bctomingsmodus nocli nieht durch Verlegung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Avocates auf die Flexion in <strong>de</strong>r 1. u. 2. Plur. geitn<strong>de</strong>rt batte.<br />

Demi (lie Ueberzeuguiig von <strong>de</strong>r Wali rheit <strong>de</strong>r Mussalia'selien


Tlieorie bat zur notwendigen Vorauss<strong>et</strong>zung <strong>de</strong>n Glauhen an<br />

(lie Thatsache, dass ein creddmus, credétis mit b<strong>et</strong>onter Penultima<br />

nicht ais die <strong>de</strong>n rornanisehen Formen zu Grun<strong>de</strong> liegen<strong>de</strong><br />

vulgrlatoinische Urform anzusehen ist. Wenn Diez 11 3 126,<br />

Seelmann, Aussprachc d. Latein S. 47ff. u. S. 53 und Thielmanu,<br />

Areli. f. Lat. Lexie. Bd. II (1885) S. 159 vulgitrlateinisches credéinus,<br />

credélis ans<strong>et</strong>zen. so ist dieser Irrtuni bereits beseitigt<br />

durch W. Meyer's Hinweis auf walaeliisehes créa<strong>de</strong>m, créd<strong>et</strong>zi;<br />

vergi, Berliner Woeheiischrift fUr Klass. Philol. 1885, Sp. 589.<br />

Oh alierdings, wie Mussafia a. a. O. S. 4 will, die von Chabaneau,<br />

Revue <strong><strong>de</strong>s</strong> langues romanes 21, 152, aus slldtistlichen<br />

Mundarten (an <strong>de</strong>r Greuze von <strong>de</strong>n Alpen bis zu don Vogesen)<br />

heigebraehten Bildungen, wie réntes = rédditis, pi' les = prelienditis,<br />

séi<strong><strong>de</strong>s</strong> = sequitis, cré<strong>de</strong> = croyez (d'ite = <strong>de</strong>vez), sâ<strong>de</strong><br />

= sap élis 1) u. s. w. uninittelbar auf die entspreelien<strong>de</strong>n lateinichen<br />

Vorbii<strong>de</strong>r zurliekgehen, ist sehr zweifclhaft; ich ziche<br />

eiq mit Suehier in Gribers Grundriss I S. 610-11 vor, diese<br />

z. T. erst seit <strong>de</strong>m En<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrhun<strong>de</strong>rts nachweisbaren<br />

Bildungen ais Ergebuisse analogisclier Einwirkung scitens dites,<br />

faites, estes zu erkiiiren. Diese i<strong>et</strong>zteren drei Forment nebst<br />

som(m)e. und alten dimes und faimes sind auf <strong>de</strong>m eigentlieh<br />

franzisischen Gebi<strong>et</strong>e die einzig tilierleben<strong>de</strong>n Zeugen fur die<br />

Thatsache, dass das Praesens von III. aueh im Vulgtirlatein<br />

die kiassisehe B<strong>et</strong>onung beibehalten batte.) Eine Sttltze fur<br />

die Ansehauung, dasm fràiles fur lraez = Irahitis in: Et sin<br />

traites fors la coree, R. <strong>de</strong> Fioriniont Ms. G (24376 B. N.)<br />

P 15h, Ms. T(uriii) f° 17 a; Et si en traites la coree, Ms. A (13. N.<br />

353) f 0 8d = Et si en lraez la coree, Ms. F (B. N. 15101) f 0 23b<br />

<strong>de</strong>r Gegenwart von faites zu verdanken sei, erblieke ich in<br />

<strong>de</strong>m Imperfectum Iraisoit = lraioil, Ms. A f0 Gd; Irassoit, Ms. G<br />

f0 il ti ; (rasoit, Ms. T f0 13a (2mai); traisoit, Ms. A f° 12a, Ms. G<br />

87<br />

1) Mit <strong>de</strong>in voit u. u. O. erwhnten wluiie = conduisez<br />

vergiciche jeu <strong>de</strong>n Imperativ <strong><strong>de</strong>s</strong>(luiles, R. d. F'Ioriniont, Ms. À. f° 21;' fur<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>duisjez o<strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong>duez an<strong>de</strong>rer lIss.<br />

2) Nieht bios dirnes, Rimes sind zu disons faisons fortgcschritten,<br />

son<strong>de</strong>rn auch dites und faites weiehen dialektiseh neuen Bildiirigen vie<br />

dise:, faisez, su in Berry und Anjou, s. Liv<strong>et</strong> S. 43; in Poitou disé o<strong>de</strong>r<br />

disai, s. A. 1"avraud, Oeuvres en pat. poitev. (1584) SS. 17, 19, 20 u. s, W.<br />

Bekaniit ist das Vorluilten <strong>de</strong>r Composita von dire und faire.


t 21b; tresoii, Ms. T f0 23d. welches ebenso wie airaissan:, Ly.<br />

Ysop. 507; Irasoit, eb. 2647 sein s nur von faire o<strong>de</strong>r plaire<br />

erlialten hahen kann, wenn man nicht Einfluss <strong><strong>de</strong>s</strong> Perf. Iraisis<br />

= traxisli annehmcn will; s. Ztsehr. f. R. Phil. VII S. 52.')<br />

Wenn nun auch das Biid, welches insbeson<strong>de</strong>re die franzisische<br />

Jnchoativflexion lieute bi<strong>et</strong><strong>et</strong> und in historiseher Zeit<br />

mi grossen Ganzcn wohi immer geboten luit, insofern von <strong>de</strong>ni<br />

durcit die Sehwestersprachen beohaclit<strong>et</strong>en Verfaliren siell noterselicid<strong>et</strong>,<br />

ais dort das Inchoativsuffix nun auch auf die tibrigen<br />

zur Praesensgruppe gehirigen Formen ausge<strong>de</strong>hnt wur<strong>de</strong>, 80<br />

hin<strong>de</strong>rt docli niehts, sich ein von <strong>de</strong>m Inehoativsuffix ergriffenes<br />

Zeitwort, <strong>et</strong>wa nourrir, in vorgesehielitiieher Zeit folgen<strong>de</strong>rmassen<br />

in lier Praesensgruppe gestait<strong>et</strong> zu <strong>de</strong>nkcn:<br />

Praes. Id.: *nodris, * nodris, * nodrisi, * nodrims, nodri:,<br />

todrisseni; Praes. Conj.: *nodrisse, *?zodrisses , *,iodrjsse, *fl_<br />

driens, * nodriez, * nodrisseul; Imperat.: * ,wdris, * nodriens,<br />

* nodriz; Part. Praes.: * nodrint.<br />

Vergieieht man die weiter unten angeûlhrten ans SS. Bern.<br />

entnommenen Jfornien von guerpir, rejehir und convertir, so<br />

nie.hte mati fast glauben, 4988 <strong>de</strong>r M<strong>et</strong>zer Dialekt im Beginne<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 13. Jahrhun<strong>de</strong>rts <strong>de</strong>n ursprt'tngiiehen Sae.hverhalt noeh<br />

kannte, beson<strong>de</strong>rs wenn man die 2. Plur. anianhiz. SS. Bern.<br />

(Fiirster) 150, 25 in B<strong>et</strong>racht zieht. Ais Ableitung von niant<br />

geliiirte anianhir unzweifelhaft von Anfang an zur Inchoativkonjugation,<br />

was von <strong>de</strong>n drei ohen genanuten Zeitwirtern<br />

1)<br />

Dieses traisoi?, welehes auch in: Sachits, sÏ1 nos Icasi, but sain<br />

l'en trasiin, in dciii pikardischen Ms, 789 <strong><strong>de</strong>s</strong> R. d. Aux (cd. P. Meyer)<br />

y . 629 vorliegt, steht also aiif euler Suife luit circumeisoient, Suuner,<br />

Catal. Bibi. Bern. II 195; circoncisez, Greban 5899; ocisoit, bit. d. Florin].<br />

Ms. A. f° 15 e ; occiseul = occidunt, Prosacliges (a. 1451) S. 294, I, S. 297, 3;;<br />

occise = occidan,, eh. S. 316, 32; oceisenb = oecidaui, Min. Par, t. 1 S. 79<br />

(neben ocriez = occitatis, eb. t. I 185); occisoib. Méinsune (thnpaginierter<br />

alter Druck), (S. 11); occisant, eb. (S. 59) (neben occiant, eb. (S. 98) und<br />

occiait, eh. (S. 125)); occisunI, Jean Lemaire, lii. Gaule liv. II eh. X f° XXr;<br />

ocei.çeur fur occicur, eh. liv. II e],. XXI f" XLIII; af/lisait = ef/ligebal,<br />

Go<strong>de</strong>fro y t. I S. 144; frisent von frire fuir frieni, Mén. Par. t. I S. 31, t. II<br />

S. 162; frisiez liuperatif, f. 11 55. 145, 1 45, 150, 151 u. oit; I'alsgrave hat,<br />

iioch frions, que je fric, s. V.; schliesslieh risoit = ri<strong>de</strong>bal, IL d. Floriniont,<br />

Ms. A. f" I 51 ; praes. conj. que je risse, Jatibert, G]oss. ilit Centre<br />

t. II S. 275; n.sou,issanl = souriant, gai, évedié, eh. t. 1 S. 98.


nicht mit aller Sicherheit hehaupt<strong>et</strong> wer<strong>de</strong>n kann .Anan/iz<br />

zu <strong>de</strong>m im Altfranzi5sischen nieht gera<strong>de</strong> selten begegnen<strong>de</strong>n<br />

anianler zu stellen, geht niât an, weil, so viel ici selie, die<br />

Endung -iz = :tis, élis in <strong>de</strong>n SSBern. niemals bei Zeitwo.tern<br />

auf -er erseheint; es kann eben nur, ehenso wie <strong>de</strong>r Iniperativ<br />

esba/iiz, eh. 24, 16, <strong>de</strong>r zu <strong>de</strong>m st<strong>et</strong>s inchoativ flectierten esbahir<br />

geliiirt, ais Ueherrest <strong><strong>de</strong>s</strong> urs)rUng1iehen Verfahrens verstan<strong>de</strong>n<br />

wer<strong>de</strong>n.<br />

lai ailgemeinen ist, wie sehon bemerkt, die Aus<strong>de</strong>hnung<br />

(les Inchoativsuffixes inncrhaib <strong>de</strong>r Praesensgruppe in (1cm<br />

heute giltigen Umfange bereits fur die alte Spraehe, soweit<br />

wir sic kennen, obligatoriseh gewesen, - und diese Thatsache<br />

bat aueh nur wenig Befrem<strong>de</strong>n<strong><strong>de</strong>s</strong>, wenn man crwiigt, dass<br />

einem Idiom, welches, wie das 1i'ranzisische, in vie! hhereni<br />

Gra<strong>de</strong> als die Schwestersprachen <strong>de</strong>r Neigung zur Ausgleichung<br />

ursprftngiieher Verschiedcniieiten gehorehte, <strong>de</strong>r althergehraehte<br />

Saehverhalt nur so lange gentigen konnte, ais die Gleiehheit<br />

<strong>de</strong>r B<strong>et</strong>onungsverhiiltnisse in III nngestirt fortbestand. Naeh<strong>de</strong>in<br />

hier einmal durch Verailgemeinerung b<strong>et</strong>onter Endungen:<br />

-ons, -ornes; -ez = -ulis, -ciz, -oiz = élis, auch -iz = itis (z. B.<br />

cro-iz = credilis mi Ilairnon <strong><strong>de</strong>s</strong> Arsenaleo<strong>de</strong>x 2083, s. Frster,<br />

SSBern. Rom. Forseb. li S. 205; conessiz = cognoscilis, SSBern.<br />

120, 40) eine zwicfiiltigo B<strong>et</strong>onungsweise gesehaffen, die ursprlingiicli<br />

treihen<strong>de</strong> Ursache also beseitigt war, ergab sich ein<br />

nouer Antoss, die dadureh entstan<strong>de</strong>ne Ineongruenz mit <strong>de</strong>m<br />

Praesens <strong>de</strong>r Zeitwrter auf -ir durci Abin<strong>de</strong>rung <strong><strong>de</strong>s</strong> l<strong>et</strong>zteren<br />

ufznheben. Das soiehem Zwceke sieli darbi<strong>et</strong>en<strong>de</strong> sehr alicliegen<strong>de</strong><br />

Mittel <strong>de</strong>r Eiiimiscliung <strong><strong>de</strong>s</strong> Iuehoativsuffixes aueh in die<br />

L u. 2. Plur. erwies sich uni so wirksamer, ais daniit cine Ueberci<br />

nstini niung in dcxi B<strong>et</strong>4 niingsvcrhiiitnissen siirnmtiieher Konj<br />

ugationsarten lierbeigefuuirt wur<strong>de</strong>: aime, am4ns; sdnt, sent ans;<br />

punis, punissôns; rm/). rO1flp(nS; dôi, dcvôns. Es moi nielit versitumt,<br />

hier auf cirie alierdiiigs ziemlich spiile, in ihreni \Verte<br />

in<strong><strong>de</strong>s</strong>s nicht zu unterschitzen<strong>de</strong> Aeusscruiig franzsise1ier Sprachangeho.iger<br />

anfiiierksaiii zu machen, in s'cie1i or das G eflihi fUr<br />

die Notwendiirkeit gleiclier Behandiung aller Zcitwirter hiusielituni<br />

<strong>de</strong>r BccIia Iin heit <strong>de</strong>r Praescns formen ais mitbestini mend<br />

fur die Verwerluiig o<strong>de</strong>r Enipfehlung gewisser Gebil<strong>de</strong> ersclieint.<br />

l)ic Académie franç. 1iLit niinilich die in fruheren<br />

89


90<br />

Zeiten zuweilen auftauehen<strong>de</strong>n zweisilbigen Praesensformen je<br />

haïs, tu haïs, il iuiït fUr ursprllnglich und begrund<strong>et</strong> ihre an<br />

sieh natllrlieh unriehtige 1) Anschauung mit folgen<strong>de</strong>r B<strong>et</strong>raclitung:<br />

. il n'y a point à douter que l'on n'ait fait autrefois<br />

les trois personnes du singulier <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux syllabes <strong>et</strong> que l'on n'ait<br />

prononcé, je haïs, tu haïs, il haït, comme on prononce, je<br />

trahis, tu trahis, il trahit; la raison est que nous n'avons<br />

aucun verbe en nos(re Langue qui ait trois syllabes au pluriel,<br />

quand le singulier n'en a qu'une; je dis fait au pluriel, nous<br />

disons, je parts, nous parlons, <strong>et</strong> ainsi <strong>de</strong> tous les autres.<br />

Ce qui prouve que je hais a esté autrefois <strong>de</strong> <strong>de</strong>ua syllabes,<br />

c'est le subjonctif ue je haïsse, parce que les subjonctifs se<br />

forment ordinairement du présent <strong>de</strong> l'indicatif, en y adjoustant<br />

un e mu<strong>et</strong>, ou la syllabe se pour en faire une <strong>de</strong> plus. Je lis<br />

u au subjonctif que je lise, je trahis, que je trahisse.<br />

Ainsi on u <strong>de</strong>a dire je haïs en <strong>de</strong>ux syllabes au présent <strong>de</strong><br />

l'indicatif, pour faire que le subjonctif fust <strong>de</strong> trois syllabes,<br />

Que je haïsse. C'est apparemment par celte raison que quand<br />

on a commencé à faire les trois personnes du singulier, je hais,<br />

lu hais, il hait d'une syllabe, on a dit au pluriel nous hayons,<br />

vous bayez, il bayent, a/inque le pluriel n'excedast le singulier<br />

que d'une syllabe, comme font fous les autres verbes, S. zu<br />

Vaugelas (Chassang) t. I S. 75-76. Der heute zwischen<br />

hais und nous haïssons obwalten<strong>de</strong> Zwiespalt. sou, wie die Acad.<br />

franç. a. n. O. weiter ausflilirt, eine Foige <strong><strong>de</strong>s</strong> Bemtlhens sein,<br />

hayons von seinem Homonym ayons 'su untersehei<strong>de</strong>n. due Aufstellung,<br />

<strong>de</strong>ren ernsthafte Wi<strong>de</strong>riegung wir uns hier ersparen<br />

dllrfcn.<br />

Es liegt kein zwingen<strong>de</strong>r Grand 'su <strong>de</strong>r Aiinalinie vor, dass<br />

clas Eindringen <strong><strong>de</strong>s</strong> Iiiehoativsuffixes in das iniperfectum<br />

<strong>de</strong>r Zeit naeh mit <strong>de</strong>m Eintrjtt <strong>de</strong>r soeben geschii<strong>de</strong>rten,<br />

mi Praesens sicli voliziehen<strong>de</strong>n Wandlung zusanimenflel; wenigstens<br />

Hst sieh ais siclier beliaupten, dans die B<strong>et</strong>onungsverhiLltnisse<br />

hierbei ohue Einfluss bleibeii mussten, <strong>de</strong>mi in dieser 11msicht<br />

befand sicli ja nulri(e)bam mit ambam, <strong>de</strong>bébam, vendébam<br />

in hesteiri Einvernehnien. Wili niait <strong>et</strong>va annelimen, dass das<br />

1) Diosolbe find<strong>et</strong> sicli a11'Ii bei 1'. (inin. s. Jaubert, Gloss. du Centre<br />

<strong>de</strong> la Franco t. 1 S. 211.


Auftr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes im Imperfektnm <strong>de</strong>nt hei <strong>de</strong>r<br />

Ausgestaltung <strong>de</strong>r Konjugation auf -ir gewiss mit alleni Nachdrueke<br />

th.tig gewesenen Bestrcbcn, in allen Formen das i ais<br />

<strong>de</strong>n dieser Flexionsart eigentiimliehen Laut hrbur wer<strong>de</strong>n zu<br />

lassen, zu verdanken sei, so sind mit so)cher Ansehauung<br />

keineswegs aile Be<strong>de</strong>uken beseitigt. In Anb<strong>et</strong>racht <strong>de</strong>r in<br />

cinigen iistlichen Texten (SSBern., Ezechiel) ganz gewôbnlichen,<br />

noch am En<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> 13. Jalirhun<strong>de</strong>rts nieht unerhirten<br />

Iniperfecta auf ive (vergi. Suchier's ueniv<strong>et</strong> im M<strong>et</strong>zer Dialckt<br />

y. J. 1280, Griher's Grundriss I S. 613), <strong>de</strong>ren wahrscbeinlicbe<br />

Existenz auch mi Slidwesten hereits Stengel, Ausg. Abli. I<br />

S. 69, tinter ziigern<strong>de</strong>r Zustimmung von Kosehwitz. Commeiitar<br />

S. 200, b<strong>et</strong>ont bat, erseheint <strong>de</strong>r Sehluss erlaubt, dass dits<br />

franzsisehe Gesamtgebi<strong>et</strong> in vorbistoriseher Zeit eine Fortsctzung<br />

von vulgir1ateinischem ibam (= ïbaus und ibam) gekannt<br />

bat. Ist dies richtig, so ist Mar, dass soleher Ziistand<br />

in <strong>de</strong>n Verben auf -ir <strong>de</strong>r soeben herilhirten VorBebe<br />

fUr (las j!) vollauf Genuge leist<strong>et</strong>e, sodass cm *punive = puni-<br />

1) Mit Hinblick auf die Thatsache, dass die romanische Kon,jugation<br />

aiif -ire ihrern Bestan<strong>de</strong> nach sieh eus Zeitwiirtern <strong>de</strong>r 2. 3. u. 4. latein.<br />

Konjiigation ausammens<strong>et</strong>zt, muss es auffallen, dass an Stelle <strong>de</strong>r hei<strong>de</strong>n<br />

lateinisehen Suffixe -esc- and -isc- eut italienischem und gallischein Gobi<strong>et</strong>e<br />

-isc- zur aussehiiessiichen Ilerrsehaft in <strong>de</strong>r Konugation auf -ire<br />

gelangt ist. Mea geht gewiss uicht foui, wenn man mit K. Sitti, De lingliac<br />

latinae verbis inchoativis, Arch. L<strong>et</strong>. Lexie. t. I S. 480 diese Erseheinung<br />

in Zusammenhang bringt mit <strong>de</strong>r sthon im Spiitlatein eing<strong>et</strong>r<strong>et</strong>enen<br />

Vermisehung <strong>de</strong>r drei genannten Konjugationen, die in so vielen<br />

Fiillen mit eineiu <strong>de</strong>finitiven Uebertritt xii l<strong>et</strong>. IV geend<strong>et</strong> hat. Wie<br />

/lorire fUr florere (s. Schuehardt, Voc. 1269, II 331), so sagtc man aueh<br />

/lorisco fUr floresco. Beispiele begegnen Un Spiitiatein hiiufig genug; ich<br />

fin<strong>de</strong>: lenliscil, g7(2n(iisc, <strong>de</strong>litisco ais Varianten fUr -esco in don lIss.<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Diome<strong><strong>de</strong>s</strong>; Keil, Gram. l<strong>et</strong>. t.I S. 343-4; conlicesco; quidwn lamen<br />

con/icisco pre'tuferunl", Prisciani Partitiones XII versuuiu Aneidos (11h. II<br />

47-5U) prineipalium, Keil, t. III S. 471; auj analogischen Uebcrtritt iiisst<br />

insbeson<strong>de</strong>re <strong>de</strong>r zuweilen bemerkbare Wan<strong>de</strong>l von - asco zu -isco<br />

schiiesseri: putrrisco bei Diotue<strong><strong>de</strong>s</strong>, Keil I 344, elabiscens bei Sitti e. e. O.<br />

S. 492-3. Umgekehrtu Sehreibung ist dann dormesco, CofldormCSC()<br />

u. s. w. naeh Sittl eh. S. 190. Die von l<strong>et</strong>ztercm angenominene Parallele<br />

von vulgiirlat. florisco und florire crleichtert das Verstindnis fUr <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

cigenartige Verhalten <strong><strong>de</strong>s</strong> Suffixes -ise- im Ital., Provenz. und FranzUsi-<br />

SeTIeTI. Dcitn (lie Gestalt <strong><strong>de</strong>s</strong>selben in ital. /ioriseo , prov. /lorisc, freux.<br />

fions liii \T crglcieh xii lautiicli ursprhnglich gleichstehcn<strong>de</strong>n WUrtern wie<br />

91


92<br />

ham sclbst dann noch bestehen bleiben konnte, nach<strong>de</strong>m *j<br />

nims *puni: pnnimus, punilis bereits dureh punissons, punissez<br />

ers<strong>et</strong>zt waren. Die Mglichkeit eines <strong>de</strong>rartigen Zustan<strong><strong>de</strong>s</strong> wird<br />

aueh nahe gelegt dureh das Verhalten <strong>de</strong>r hier in B<strong>et</strong>raeht<br />

kommen<strong>de</strong>n Schwesterspraelien. Deun, wie ich glaube, unter<br />

<strong>de</strong>m gleichen Einflusse <strong><strong>de</strong>s</strong> B<strong>et</strong>onungsmodus in <strong>de</strong>n Ubrigen<br />

Konjugationen erlauht sich aucli in Italien ,,die gemeine Spraehe<br />

(Diez 11 3 157) ,'iorisc/ziomo, -isciamo in bei<strong>de</strong>n Modis <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens,<br />

-ischiale im Konjunktiv, -iscenle im Participium; iihiilieh in Sudfrankreich,<br />

vo naeh Diez J[2 203 die 1. u. 2. Plur. praes. conj.<br />

/loriscam, ,florisealz laut<strong>et</strong>; provenza]. Beispiele fflr das Particip<br />

bei fiez II 208, ferner burdissen, R. Ciirest. (1875), 41, 18;<br />

suffrisen, 414, 3; 2. Plur. piaes. md. u/Trizelz, 411, 24; neuprovenzalische<br />

Beispiele bei W. Musliacke, Gesehiehtliehe Entwieklung<br />

<strong>de</strong>r Mundart von Montpellier (Languedoc), Heilbronn<br />

1884, Frauz. Stud. Bd. iv S. 142. We<strong>de</strong>r das Italienisehe noch<br />

das Altprovenz. sind zu *pisceva fortgesehritten; dazu mochte<br />

eben <strong><strong>de</strong>s</strong>wegen keine Veranlassung voriiegen, weil das eharakteristisehe<br />

i lin Imperfectum /oriva, /loria unter <strong>de</strong>m Toue<br />

stehend sieh in dcnkbar koukr<strong>et</strong>estcr Form <strong>de</strong>m Gehiire darbot.<br />

\\Tenn aber (las Neuprovenzalische (erst seit <strong>de</strong>m 16. Jahrh.)<br />

das Inehoativsuffix aueh mi Iniperfectum ein fur aile Male orklingen<br />

Iitsst, so soute daniit nacli Mushacke a. a. 0. S. 144<br />

einc Sclieidcform gegentiber vendia = uen<strong>de</strong>barn, mit <strong>de</strong>m es in<br />

<strong>de</strong>r aiten Sprache lautiicli zusamrneiifiel, gescliaffen wer<strong>de</strong>n.<br />

Einen wesdlltlich an<strong>de</strong>rs geart<strong>et</strong>en Weg iialini die ferme<br />

Entwicklung (les Irnperfektiinis auf nordfranztisiseliem Spraehgebi<strong>et</strong>e.<br />

Nur einige Muu(larten hatten, wie selmon bemerkt,<br />

ital.: vesco = viscus, 1..wo = 1 j.wus, f,-oseo =- friscus p1ov,: frese, espanesc;<br />

franz: /-eis, frois, espaneis. -ois, Franceis, -ois ii. <strong>de</strong>rgl. in. lsst<br />

sich in <strong>de</strong>r That nur durc]i Annahme analogiseher Anidilieriing <strong><strong>de</strong>s</strong> 1 <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

1nehoativsufhes an ilas i <strong>de</strong>jciiigeii l'oriiieii , in iieuen l<strong>et</strong>-ft.ercs vulgiirlateiniseh<br />

von vornherein vorlag , wie in /inire - fonce, /iuUis - /lunus,<br />

,djïtbaui --- f7oribam , foin -- florini, Jioi/uin - /loii(u,n hinreichend<br />

erklliren , es soi <strong>de</strong>nn , dass Anton Marx, lliilfshiielilein fur die<br />

Aussprache dur lateinischen Vokale in positionslangen Silberi (Berlin lSSI)<br />

S. S, Rocht behklt, wenii or tinter Beriit' auf due mir freilich niclit ganz cmivandsfrei<br />

erselicinen<strong>de</strong> Stelle bei ( ellius die Regel suistelit: .,1)jc Wlirter<br />

auf sco haben langen Vokal vor <strong>de</strong>r Inehoativendung, z. B. /ahasco,<br />

cr.'sco, /loresco, scisco'. So <strong>de</strong>nu tuich obdorniisco, eb. S. 50.


ursprtinglielics -ire bis in (lie histurisehe Zeit liinein hewahrt;<br />

-tuf centralfranzisiseheni, pikardiseheni und nornianuiseh cm Gebi<strong>et</strong>e<br />

ist diese Endung bereits in <strong>de</strong>n iltcsten uns bekannten<br />

Denkmitlern durcit eie, oie verdriingt wor<strong>de</strong>n. Mit diesem<br />

Wan<strong>de</strong>l war aber die F'tlhlbarkeit <strong><strong>de</strong>s</strong> Zusanimenhanges, <strong>de</strong>r<br />

altes *punive mit don librigen simtIie1i i haltigen Zeitformcn<br />

<strong>de</strong>reinst verbun<strong>de</strong>n hatte, aufgehoben, und es liesse sieh <strong>de</strong>nken,<br />

dass die Spraehe, uni Ersatz flîr die gesUirte Einhelligkeit zu<br />

schaffen, sieli entsehlosscn hutte, dits Inchoativsnffix nun auch<br />

auf (las Imperfe<strong>et</strong>um auszu<strong>de</strong>hnen. So verlockend diese Deutung<br />

erseheinen mag, 80 bieiht (loch zu be<strong>de</strong>nken, dass man zu Ze.itwirtern<br />

auf -ir gehirige Imperfecta mit <strong>de</strong>r Endung -ive nur<br />

ftlr die sogenanilte reine, also nieht inchoative Konjugation<br />

naehzuweisen verniag: soffriuee, SSBern. 9, 26; offriuen, 125, 38;<br />

<strong>de</strong>partiuci, 131, 26; seruiu<strong>et</strong>, 117, 3; senhju<strong>et</strong>, 90, 30; 149, 20;<br />

teniuei, 108, 5; 145, 27; repenhiu<strong>et</strong>, 134, 15; oyu<strong>et</strong>, 26, 12; 88, 13;<br />

117, 9; gesiuenl, 70, 5; issiu<strong>et</strong>, 34, 14; <strong>de</strong>faihliuel, 168, 25; 172,30;<br />

seruiuel, Ezechiel S. 10; ueniu<strong>et</strong>, S. 14; gesluent, S. 10 u. S. w.;<br />

uicht dagegen fur soiche Zeitwrter, die schon im A1tfranzsischen<br />

ein fUr aile Male <strong>de</strong>r Inclioativflexion angehi5ren. Da<br />

also die genannten Denkmiiler zu punissoie fortgeschritten sind,<br />

trotz<strong>de</strong>rn <strong>de</strong>nt <strong>et</strong>waigen Begehren <strong>de</strong>r Sprache, im Imperfectum<br />

ein j zu vernehnien, ciii ptj durchaus genligen musste, SO<br />

liisst sich nur annehmen, dass ein andrer Grund ais <strong>de</strong>r oben<br />

fUr m6glieh gehaltene die in Re<strong>de</strong> stelien<strong>de</strong> Neuerung veranlasst<br />

liabe. Es dUnkt mir niimuich wahrseheinlicli, dass, naeh<strong>de</strong>m<br />

d.is Inchoativsuffix einmal in die 1. u. 2. Plur. lraes. cmgedrungen<br />

war, die Spracbe <strong>de</strong>n in diesen bei<strong>de</strong>n Forme»<br />

nunnielir in erweiterter Gestalt vorliegen<strong>de</strong>n Staiun bu Imperfe<strong>et</strong>um<br />

nur ungern verrnisste und <strong>de</strong>nseihen dalier aueli hier<br />

zu Gelitr brachte, sodass mit diesem Sebritte die durcli Erwciterung<br />

von *pwirns, * puni: zu punissons, punissez geflihrd<strong>et</strong>e<br />

Uebereinstimniung, die das Imperfectum hinsichtiieh <strong>de</strong>r Bildung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Stammes und <strong>de</strong>r Art <strong>de</strong>r B<strong>et</strong>onung mit <strong>de</strong>r 1. u. 2. Plur.<br />

praes. Uberali verband, wie<strong>de</strong>rhergestellt wur<strong>de</strong>, und sich<br />

neues puniss-oie zu puniss-vus, puniss-é. verbuit wie: wn-ôie zu<br />

(trn-ôns. am-éz; sen(-ie zu sent-ôns, -éz; vend-ôie zu vend-ôns,<br />

vend-éz und ursprllngliches *pufl _jve , *punie zu *pujms,<br />

* pun-iz.<br />

A<br />

93


f• I<br />

Ein Biick auf die geschichtliclie Entwicklung <strong>de</strong>r Sprache<br />

bis in die niichste Gegenwart hinein liisst nun mit aller Deutliehkeit<br />

erkennen. (lass zu allen Zeiten die rnchr o<strong>de</strong>r weniger<br />

eutsehie<strong>de</strong>ne ['en<strong>de</strong>nz lebendig war urni nocli ist, (laS VOfl voru<br />

herein bestehentie Nebeneinan<strong>de</strong>r von Zeitwirterii miner Bi!-<br />

diing und solelien inclioativer Flexion allmiilig zu beseitigen;<br />

es verritt sicli unverkcnnhar <strong>de</strong>r Hang, aile Zeitw3rter<br />

auf -ir nach ciner einzigen bestimmten Norm<br />

abzuwan<strong>de</strong>ln, und (lie Spraclie tibt auf die sehon in<br />

alter Zeit in verIiiitnisinitssig geringer, wenn aueh<br />

grisserer Anzahi ais heute vorhan<strong>de</strong>ueii Zeitwiirter<br />

reiner Bildiing insofern einen Druck ans, ais sie dieselben<br />

zum Uebertritt in die lnehoativf!exioii zu hew<br />

e g e u. s u eh t. Biner d lircligiilEgigen tuid Uberail erfoigreicli en<br />

B<strong>et</strong>iitiguiig dieses vulgi.reii Nivelliruiigstriebes s<strong>et</strong>zt freilieh eiiie<br />

sich ailmilig zur Miistergiltigkeit erheben<strong>de</strong> Sehriftspraehe wie<br />

so oft so aueh hier eineii Dainm eiitgegen, doch liLsst sieli<br />

au <strong>de</strong>m Verhalten <strong>de</strong>r Muadarten ermessen, wie miiehtig jener<br />

Drang zui Ausgleiehuiig das Sprachgeftihi <strong>de</strong>r Masseii beherrscht.<br />

Die folgeii<strong>de</strong>ii BliUter enthaiten eine Zii sammenstellung aller<br />

<strong>de</strong>r'enigen zu ieiiier Keuintitis gelaugten Fiille, die ais Belege<br />

fur (las soeben. ange<strong>de</strong>ut<strong>et</strong>e Fortschreiten zur Inclwativflexioui<br />

aiigefilhrt zu wer<strong>de</strong>n geeign<strong>et</strong> sind. Die Notweiidigkeit eines<br />

bestiinmtcn Eiuteilungspriuicipes iii <strong>de</strong>r AufziUuiiu u g <strong>de</strong>r hierhergehthigeii<br />

Erschei u u ungen vermoelite ieh u iclut einzusehen; ieh<br />

folge daher <strong>de</strong>r obeut S. 48ff. aufgesfeiiteuu Liste, uiur mit <strong>de</strong>r<br />

Abweicliung. dass ich hier die zu erwiihnen<strong>de</strong>ii Zeitwiirter<br />

tleutsehen Ursprunges in einem besoui<strong>de</strong>reii Absehnitte vorausseluicke.<br />

I)<br />

) Bei <strong>de</strong>r Answahl <strong>de</strong>r im Folgen<strong>de</strong>n vorziifiihren<strong>de</strong>n Beispiele<br />

muisste insbeson<strong>de</strong>re hinsiclitiicli soleher Zeitwirter, bei <strong>de</strong>nen iiian die<br />

gcuiiiselite Formation im aligemeinen nicht anzutreffcn gewIint ist, iiiit<br />

ciner gewissen Vorsicht verfbhrcn wer<strong>de</strong>n, wi1 hei koiijunktiviseher Verwendung<br />

<strong>de</strong>r in Re<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong>n Zeitwdrter infolge <strong>de</strong>r sonstigen syntaktishcn<br />

Gestaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Gedankens oftmals <strong>de</strong>r Schein erweckt wird,<br />

ais Iiittcii wir es mit cinem inehoativen Konjunktiv <strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens zu thun,<br />

wiihrend docli in Wirklichkeit in je<strong>de</strong>m Falle <strong>de</strong>r <strong><strong>de</strong>s</strong> Pra<strong>et</strong>eritums vorliegt.<br />

So verhiIt es sich mit Nebensitzen, die von einem historisehen<br />

Praosens abhngig sind: Cil qui traient <strong><strong>de</strong>s</strong> arbal<strong>et</strong>es, Par les batailles<br />

s'esablissen, Que cil <strong>de</strong>hors nes assaillissent, GPaI. 6268-70, ein


A<br />

b) Verbreitnng <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes.<br />

<strong>et</strong>) Zeitviii'ter <strong>de</strong>utschen Urspriinges.<br />

ainanevir: Ans Anlass von amanvel, Alexius 47e, <strong>de</strong>m mdikativ<br />

Praesentis <strong><strong>de</strong>s</strong> ans goth. manujan hergeleit<strong>et</strong>en Zeitwortes<br />

a-manevir (1)iez, E. W. 633), <strong>de</strong>n U. Paris aus einem Intiiiitiv arnaneyer<br />

erkliiren zu mllssen glaubte, bat bereits 'fobiei G. G. A.<br />

1872 S. 893 darauf aulnicrksarn gemacht, dass diejenigen ZeitwiJrter<br />

<strong>de</strong>utschen Ursprunges, die bei ihrcm Eintritte in die<br />

franztisisehe Spraehe sich mir 1(oijugation auf -ii, bekannten,<br />

vom Inchoativsuflix zunie1ist unheriilirt geblieben sind. Ais<br />

l3eleg wird ausser <strong>de</strong>m unten niiher zu b<strong>et</strong>raehten<strong>de</strong>ii guerpir<br />

Satz, <strong>de</strong>r vflhig gleichgeart<strong>et</strong> ist mit foigen<strong>de</strong>n: Des reclaime <strong>et</strong> <strong>de</strong>proie<br />

Que d'iieuc le gelas t sain <strong>et</strong> sauf <strong>et</strong> à joie, Doon S. 48; Quant la dame<br />

ot ces mos, un sien cosin supplie Qu'il fa vousisi secorre, Galïen<br />

286, 54, wo in <strong>de</strong>r Prosafassung <strong>de</strong>r Ils. 1470: supplie . . veille steht;<br />

Mais (,'irart <strong>de</strong> Sezille al o tosi appeller Galien le vassal <strong>et</strong> lui va conseiller<br />

Que soubz ces draps vestist le bon haubert doublier, eb. 41,<br />

21-23. Das Gleiche ist <strong>de</strong>r Fali, wenn vor finaleri Sitzen, <strong>de</strong>ren Inhait<br />

vom Statidpunkte relativer Cegenwart ans ais w(Lnschenswert bezeichn<strong>et</strong><br />

wird, irrt (edanken ein je vueil o<strong>de</strong>r vodraie ergiinzt wer<strong>de</strong>n kann. z. B.:<br />

Et sui touz pres u vo serl4ice Pour ce quenuers vous <strong><strong>de</strong>s</strong>seruisse<br />

(J/wse qui bien mauroit meslier, Romvart S. 100, 17-10, o<strong>de</strong>r aber cm<br />

im regieren<strong>de</strong>n Satze in <strong>de</strong>r That vorhan<strong>de</strong>nes je pri, d<strong>et</strong>nant o<strong>de</strong>r <strong>de</strong>rgi.<br />

<strong>de</strong>m Re<strong>de</strong>n<strong>de</strong>n bei <strong>de</strong>r (estaltnng <strong><strong>de</strong>s</strong> abhiingigen Satzes so vorschwebt,<br />

ais hmitte er an Style <strong><strong>de</strong>s</strong>seiben das hUfiiehere Impertl fat. gebraueht:<br />

Pour c<strong>et</strong> Seignor vous prie qui forma Daniel, Que dci bourc Saint-<br />

Herbert la g<strong>et</strong>issiez isoel, Chans. d. Sax. I 131; Pour ce vous requier<br />

<strong>et</strong> <strong>de</strong>mant Que me <strong><strong>de</strong>s</strong>issies vostre non, Âtre pér., Herr. Areh. 42,<br />

S. 206, 622. Wesentiieh keineswegs davon verschie<strong>de</strong>n ist <strong>de</strong>r von Englhndcr,<br />

Der Imperativ im Altfranz. (lb89) S. 6—T b<strong>et</strong>racht<strong>et</strong>e Eau, wo ein<br />

<strong>de</strong>rartiger Konjnnktiv <strong><strong>de</strong>s</strong> Pra<strong>et</strong>eritums ais Ausdruck direkter Auffor<strong>de</strong>rung<br />

verwend<strong>et</strong> erseheint: Seignour, je nous fais Gar<strong>de</strong> <strong>de</strong> Gauuain <strong>et</strong> por<br />

diu, Se il auenoit k'en nul fin Vausist aler, nef sou ffrisies Deuant<br />

ke uous le m'eusies Fait sauoir, Chev. II Esp. 344M o<strong>de</strong>r mit vorges<strong>et</strong>ztem<br />

car: BiOS osles, car nous <strong><strong>de</strong>s</strong>issies Nonieles ... . eb. 5659. Beson<strong>de</strong>rs<br />

veriockend ist die Annahme von lnclioativflexion in folgen<strong>de</strong>m Beispiel:<br />

iWieulx vault que ses fils soient mort Que Passai lii s se n t en son<br />

règne, Phil. d. Vitry (Tarbé) S. 17, weil man hier ans <strong>de</strong>m koordinirten<br />

soient die Berechtigirng ableiten kOnnte, auch assaillissent ais Praesens anzusehen.<br />

Doch <strong>de</strong>m ist gewiss nicht so, wie das foigen<strong>de</strong> iihniich gestalt<strong>et</strong>e<br />

Satzgefiige zeigt: moult a Dieu aoré Et <strong>de</strong>prié du cuer <strong>et</strong> Souvent reclamé<br />

Que sa mere li gart eu vie <strong>et</strong> en santé, Et que il la g<strong>et</strong>asl <strong>de</strong><br />

la cheliv<strong>et</strong>é, Doon S. 102.<br />

9


96<br />

das voni and.. hatjan ahzuleiten<strong>de</strong> haïr angeflilirt, welches bis<br />

in (lie Mitte <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrhun<strong>de</strong>rts gegen das Eindriiigen <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Tiiolioativsuffixes angek;.nipft hat.<br />

iwir: Mo<strong>de</strong>rne Formen begegnen in <strong>de</strong>r alten Spraehe<br />

zwar frllhzeitig, aber mit âusserster Seltenheit; z. B. haissanz,<br />

Oxf. Ps. 17 1 44; Bien mostrent cornant les haïssent : enuaïssen/,<br />

Ly. Ysop. 2757-8; En lour grani (sic!) pances seueiissent<br />

ceies que per nature haïssent, eh. 2785-6; Jlais ausi que<br />

tout le haïssent, Le ?i<strong>de</strong>n gent <strong>et</strong> escarnissent, Barb. Méon. I<br />

229, 638; se vos haïssez . . . <strong>et</strong> vos aniez, Serin, Poit. S. 15;<br />

haisseient, eh. S. 118; Tous ses parens l'enhaïssoient, Fahi. d'Ov,<br />

bei Go<strong>de</strong>froy t. II S. 437 s. y . <strong>de</strong>bout (Datum?); A icest mot<br />

Belin se tais t, Sa parole mie ne plaisi A cens qui haïssent<br />

Renart, Ms. Cang <strong><strong>de</strong>s</strong> Renart, ed, Môon t. II S. 53, y. 39-41.<br />

Knauer, Jalirh. 1871 S. 183 ftlhrt an haïssoient ans Froids.<br />

Chron. 1 183 und aus Cuvelier 4464; ferncr fin<strong>de</strong> icli hayssoit<br />

in <strong>de</strong>m unpaginierten Druck <strong>de</strong>r Mélusine (S. 26); Palsgrave<br />

S. 579 kennt neben sonst alten Formen <strong>de</strong>n conj. praes. que<br />

je hoysse; bei Amyot (cd. Genève MDCXXI) t. I S. 745 stcht<br />

haïssoit; siehe ferner L'Evangile que haïssez, Chans. Hug. 1. II<br />

168, 4; nous hayssons, Macault, Apophthegmes (1553) 5. 273a;<br />

hayssent, S. 276b ; hayssoit, S. 165 a ; hayssoient, SS. OOb, 267a;<br />

hayssant, S. 292 h; daneben <strong>de</strong>r Irnperativ haye (sic!), S. 108a;<br />

je haissois, Bern. Palissy, cd. Faujas <strong>de</strong> Saint Fond <strong>et</strong> Gob<strong>et</strong>,<br />

Paris 1877, S. 616. Die reinen Formen sind noeh mi folgen<strong>de</strong>n<br />

Jahrbun<strong>de</strong>rt nieht ganz ausgestorben; im Plural diirfe man<br />

niclit kon,jugieren: nous hayons, vous hayez, ils hayent<br />

comme font plusieurs, mesme ii la Cour, <strong>et</strong> Ires-mal', sagt Vaugelas<br />

t. I S. 75.<br />

Es darf durchaus niclit befrem<strong>de</strong>n, wenn man bemerkt, dass<br />

die inchoative Erweiteruug zuweilen aueh im sing. md.<br />

praos. von haïr erseheint, also da, wo sic honte in <strong>de</strong>r Sehriftspraehc<br />

durchaus verpnt ist. Oh man allerdings mit Fichte die<br />

2. sing. hais, Can1br. Ps. 5, 5; 44, 7; 49, 17 ais inchoative Form,<br />

o<strong>de</strong>r mit Meister, Flex. Oxf. Ps. S. 28 ais reine Bildung aufzufassen<br />

bat, ist zweifeihaft. Mglich wiire die ersterc Ansehauung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>siialb, weil <strong>de</strong>r Oxf. Ps. 17, 44 ja auch huissanz kennt, und<br />

es ist nieht abzuselieu, wesshalb die Sprache das Tnchoativsuffix<br />

ursprttuglich nui' in <strong>de</strong>n endungsb<strong>et</strong>onten Formen zu-


gelassen haben soute. Schumann, Vocalismus u. Consonantiinus<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Cambr. Ps., Frauz. Stud. IV S. 55 sieht in (lem<br />

hais <strong><strong>de</strong>s</strong> Cambr. Ps, iiberall dits Perfectum = lat. odisti; sei<br />

es Proesens, se erkliire es sieli mir durch Anlehnung an tu<br />

fais = fakis. Ici begnilge midi aol' folgen<strong>de</strong> Stellen zu verweien,<br />

in <strong>de</strong>nen haisi mit einem an<strong>de</strong>rn Praesens coordiniert<br />

erclieint: par quei nos puissom iceles choses haïr que il hais,<br />

e laisser iceles choses que il nos <strong>de</strong>/lent . . ., Serm. Poit. S. 37;<br />

si vos /uiissez iceles choses que il haisi <strong>et</strong> vos amez iceles que<br />

il aimel, eh. S. 45, neben il hel, eh. SS. 101, 203; o<strong>de</strong>r guerroie<br />

<strong>et</strong> hai.s'l = insequitur <strong>et</strong> odit, Ltg. Gir. Rouss, Rom. VIT S. 185, 35.<br />

Ifnzweifelhaft liegt doch wohl dos Praesens vor an folgen<strong>de</strong>r<br />

Stelle, die zugleieh eine sicliere Silbenziihlung gestatt<strong>et</strong>: Combien<br />

que pas je ne haï? I) (: beney) Esau mon fils, mais pourtant Certes<br />

je ne l'aime pas tant Que Jacob . . ., Mist. V. Test. 1237i ffl, Flir<br />

dos 16. Jahrli. wird dos Vorkoiiimen von zweisilbigem je haï besffitigt<br />

von Darmest. Hatzf. prem. part. S. 244 (1887) tinter 11mweis<br />

ouf folgen<strong>de</strong>n siebensilbigen Vers <strong><strong>de</strong>s</strong> Estienne Pasquier:<br />

me que j'aime <strong>et</strong> hay : esbahy. lui 17. .Jahrhun<strong>de</strong>rt sieht sieli<br />

Vaugelas I 75 geiitigt, vor zweisilbigcn ie haïs, tu haïs, il haït,<br />

on <strong>de</strong>ren Ursprllngliehkeit tibrigens auch Th. Corneille glaubt<br />

(s. zu Vaugelas 1371), zu warnen. Solehe Formen leben noch<br />

in Tno(lernen Mundarten; siehe Jaubert, Gloss. d. Centre d. 1.<br />

France t. I S. 520, das daselhst mitg<strong>et</strong>eilte Oh j'l'hais-l-i =<br />

I)/L' que je le hais kennt G. Paris in <strong>de</strong>r Fassung: Oh! les<br />

maures! je les aï-li, Rom. VI 438. 5iehe aucli o. S. 00.<br />

guerpir, aufrk. werpan: 1. p. sing. praes. md . gerp: De Bre-<br />

07<br />

') lier uarechtmissige Abfiu]1 <strong><strong>de</strong>s</strong> s erkliLrt sieh durcli Vcrstiiiiiiiiung<br />

dieses Laites und durch int1ge<strong><strong>de</strong>s</strong>sen iniiglieli gewor<strong>de</strong>no Einwirkuiig<br />

von je di. je ri = dico, ri<strong>de</strong>o; vergleiche je transsi <strong>de</strong> fain, Mist. V.<br />

Test. 12211; (Ms. C: transis); eciarci (lmperativ), Psaut. M<strong>et</strong>z S. 3s, IS;<br />

wairanti, eb. S. 46, 10; rvairi, eh. SS. 24. 2; 454, 3; 457, 47; converti,<br />

SS. 231, 4, S; 259, 15; 242, 4; resjouy-loi, Mont. Rothsch. Rec. d. Po(s,<br />

frane. XI S. 251 guéri, Darmst. Ilatzf. 2 0 part. S. 283; m'esbahy, eb. S. 52;<br />

vergi. noeh <strong>de</strong>n Imperativ r<strong>et</strong>anqi, Ch. d. Saxons ii S. loi. Aehnljche<br />

Erscheiniingen behan<strong>de</strong>lte icli in Herr. Arcli, '9, 359; vergl. dazu iai =<br />

tace, Alisc. SS. 113, 115; Min. Reims SS. 169, 325; rassi (part. fiEr rassis),<br />

aussi, Chans. Hug. I, LXXVIII; ly und rely = lis, relis, Daruist. llatzf.<br />

203; je my = mis, eb. 236; pui (possum), Cod. J. Meung (Rose cd. 1735)<br />

III 3, 50; Chron. Loys Bourb. 3119; puy, Stavelot 289.<br />

Riop, Studien. 7


(aiOne e <strong>de</strong> Vormendie Li gerp e lais la seignorie, Benoît, Chron.<br />

d. Ducs d. Norrn. 26364-5; 3. p. sing. praes. iiid.: gert, guieri:<br />

Si cum Rous çert sa (erre e en Ganze s'en vail, eb. t. I S. 13<br />

(Ueberselirift); E s'il l'i guieri e s'il ('t lait, eb. 28483; dureli<br />

Emendation ftir gerpisl in: Si cum Rous gert (guieri) Jfenllent,<br />

e cum sen: nul sejor rail Paris asseeir par force e par vigur,<br />

eh. t. 1, 218 (Ueberselirift); 3. plur. praes. id.: Tuit le gerpeni,<br />

luit le gerreient, eb. 4289; Gerpent Paris e lote France, eh.<br />

4491; 3. sing. conj. praes. gerpe: Qu'il le gerpe ne qu'il sen isse,<br />

A 29340; V'esi qui li lot ne i qui place Qu'il la guerpe sor<br />

(eu manace, eb. 36932-3; 3. i conj. f/uerpeni: As<br />

(feus Guillaumes unI mandé Ou que il guerpent la cite Ou que. . .,<br />

eh. 38757-38758; 1. p. plur. praes md. gerpun: Si la gerpun<br />

qu'el(e) ne seit prise . . ., eb. 4331; imperf. gerpeienl, eh. 421.<br />

Vcrgieiche ausser<strong>de</strong>m: <strong>de</strong>uuerpons, I. plur. praes. id., SSI4ern.<br />

101, 13; 168, 8: 3. plur. irid. guerpent, Serni. Poit. S. 111; 3. plur.<br />

conj. praes. <strong>de</strong>guerpent, el). S. 133; die Imperative guerpez,<br />

eh. S. 40; <strong>de</strong>guerpez, eh. SS. 62, 198. Die drei augefllhrten<br />

Denkmler kennen aneb die gemischten Formen: :3. plur. praes.<br />

id.: Kar chascun jar <strong>de</strong> la semaine Me gerpiss eut li mien<br />

<strong>de</strong>maine, C'hron. â. Dues â. Norm. 4911-12; 3. sing. 1)raes.<br />

md. Le chaslel dot e ferme bien Lisi qu'il ne crent nz<strong>de</strong> rien,<br />

De vilaille le replenisi E <strong>de</strong> ses homes j gerpist Chevaliers,<br />

serjans <strong>et</strong> archiers, eb. 11976; 1. sing. praes. md. E je le li<br />

laie e gerpis : pris, eh. 15243; Toi li gerpis, lot a lui vienge,<br />

eh. 20204; 3. sing. praes. md. <strong>de</strong>uuerpist, SSBera S. 164, 32;<br />

3. plur. praes, md. <strong>de</strong>uuerpissen!, eb. S. 105, 19; 1. sing. praes.<br />

con,j. <strong>de</strong>uuirpi.se, S. 165, 28; 3. sing. praes. COiij. <strong>de</strong>uuerpissel,<br />

eh. S. 49, 28; S. 113, 36; 3. sing. praes. iiid. <strong>de</strong>guerpif, Serin.<br />

Poit. S. 6; 3. plur. praes. conj. <strong>de</strong>guerpissent, eh. S. 13; Imperfectum<br />

guerpisséent, eh. S. 80. Siehe ferner; Donc loi gurpissen<br />

sei fe<strong>de</strong>l, Passion 42a; guerpissent, Roi. 1626; guerpisson, Brut<br />

8719; Atant gerpissent le vaissel, G. Pal. 4624; Et gerpissoit toi<br />

sou rolame, eb. 7489; Que par templement ne guerpisse (3. p.),<br />

Rutebeuf II S. 120 und oft.<br />

gehir, and, khan: regehons, SSBern. 2, 13; regihons, eh.<br />

7, 4; neben 1. s. conj. 1racs. regehisse, eb. S. 15, 1; md. regehisl,<br />

28, 17, 22; regehissenl, eh. 18, 39; 28, 14; 34, 39; 112, 27;<br />

regehissons, eb. 112, 22; Part. regehissanz, eb. 112, 19; reje-


hissez, Oxf. Ps. 29, 4; 32, 2; 135, 27; rejehissans, eh. 731 20; rejehissoit,<br />

Dial. Gr&g. 122, 14; A celui vos rt'geïssez Qui<br />

(imper.), Guili. le Clerc, Vie (le Tobie, IIerr, Areh. Bd. 62,<br />

S. 395, y . 1280; jehissant, Manekinc 6650; qu'il gehisse : isse,<br />

Mir. N. D. XXVIII y. 1825; La rejehisse ses pekies (3. S. conj.<br />

i)raes.), G. Muis. 11 292. Beispicle fUr das cinfache gehir, fur<br />

welches die reine Form iiicht nacligewiesen ist, find<strong>et</strong> man<br />

auch bei Go<strong>de</strong>froy s. V.<br />

,narchir voni got. marka, Grenze = grenzen an; selteuc<br />

Reste nichtinclioativcr Bildung fand ich in: l'allas, li roys <strong>de</strong><br />

/?anemarche Et Saihadins, qui ci pi-es marche, Ont assis le roy<br />

Urieu, Claris 18617-19; in <strong>de</strong>r Zeile: Lu gent qui sou: lui<br />

maint <strong>et</strong> marche : mw'che (subst.). Watriqu<strong>et</strong> S. 269, 1193, knnte<br />

marche, welches Scheler, Anm. S. 485, zu marchir stelit, aucli<br />

zu )narchier gehircn; ... ma terre marche si prés <strong>de</strong> son pays<br />

iinpaginierter Druck <strong>de</strong>r Mélusine (S. 110); marc/ioient bei<br />

Palsgr. S. 632. Vergl. ferner: Ar<strong>de</strong>nne est d'autre part <strong>et</strong> le<br />

boscage grani, Ou marchent Avalois Franchois <strong>et</strong> Lolierant, Doon<br />

S. 97; marchoient in Mss. BC <strong><strong>de</strong>s</strong> Mn. Remis S. 171, 330 (im<br />

Tcxt marchissoient). 1-hinfiger hegegnen die gemischten Formeii:<br />

M'a dame a tantes genz marchisi : gist, Parton. 6303; luit li<br />

marchissant. eh. 6549; il marchisseni, Prosa-l3erceval t. I S. 165<br />

(Potvin); marchist, eh. I S. 296; As paiens ou vos marchissies,<br />

G. Pal. 9089; ()uar Sarasins i marcisoient, Ph. Mousk. bei Du<br />

(Jauge, Hist. <strong>de</strong> 1'Emp, <strong>de</strong> Coiist. S. 225; marcist, Merlin t. II S. 35;<br />

marcissoil, eh. t. 11 S. 140; marchissoient, Grans Oron. <strong>de</strong> France,<br />

Paris 1837 (Redaktion <strong><strong>de</strong>s</strong> 14. Jahrh.) t. I SS. 15, 103; marchis!,<br />

eb. S. 85; marchissent, Ch. d. Sax. I S. 26, I S. 94; marchisl,<br />

Bast. Buili. 3314; marchissans, Mm. Mas. Boucieauit S. 205;<br />

marchissoit, Chron. Loys <strong>de</strong> Bourbon cd. Chazaud S. 206; murchissant,<br />

eh. S. 284 irnd Oliv. d. 1. Marche, Mém. t. i S. 45; so<br />

noch amEn<strong>de</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong> 16. Jahrh.: ('este nation . . . est si prochaine<br />

d'Italie, que les <strong>de</strong>ux pais marchisent, Clau<strong>de</strong> Fauch<strong>et</strong>, Recueil<br />

<strong>de</strong> l'Origine <strong>de</strong> la Langue <strong>et</strong> Poés. Franç. . . . Paris 1581, S. 15.<br />

herber stelle ich auch:<br />

croupir und acroupir, Uber <strong>de</strong>ren Herkunft Diez, E. W.<br />

S. 174 s. y . groppo unterrieht<strong>et</strong>. Die reine Form ist zu erblieken<br />

in: Si a véu trestot <strong>de</strong>bot Renart qui seur un angle<br />

erot, Renart 23447-8; . . . <strong>et</strong> en ce s'endort <strong>et</strong> crout . . ., Mén.<br />

7*


100<br />

Par. I S. 40 (<strong>de</strong>r 1-Ierausgeber nicrkt an croupit?"). audre Beispiele<br />

bei Go<strong>de</strong>froy II S. 384. Derselbe Lexikograpli glaubt<br />

wegen ocroupoient und acroupant (I 89) an die Existenz dues<br />

Inlinitivs *acroper, doeh vergi.: Le pie li lieue, <strong>et</strong> il x'a.crot toi,<br />

Renart 7593; Devant ne soi quel 1Variole, ui un enfant tient<br />

<strong>et</strong> acole, Tote for s'aloit acroupani; Ce nos aloit si acroupaul<br />

Et <strong><strong>de</strong>s</strong>lourbant si nostre afaire . . ., De monaclio in flumine<br />

perielitato, Cliroit, d. Ducs d. Norni. t. ITT. S. 515, y. 145-9.<br />

(elle) S'acroupoil <strong>et</strong> se lapissoit, Rose (cd. 1735) 464. M'as mari<br />

heute eau croupissante = siehen<strong><strong>de</strong>s</strong> lïasser neunt, liiess un<br />

14. Jahrhun<strong>de</strong>rt yuue croupani, s. Go<strong>de</strong>froy, fasc. 56, . 47<br />

s. V. pulasi.<br />

9) Zeitworter lateinisclien Ursprungcs.<br />

foïr = fodire fUr fo<strong>de</strong>re fuel = fodil estuel, Barb. Méon.<br />

II 50, 167; enfuent = infod( i)unl poeni, Clirou. Dues Norni.<br />

18398; foent, Job (Le Roux <strong>de</strong> Lincy) S. 467; enfooient, eh.<br />

S. 468; fouoiens, G. <strong>de</strong> Machault, La Prise d'Alexandre 8368;<br />

louons, Jiil). Mist. inéd. I 155; conj. pracs. foue, G. <strong>de</strong> Machault<br />

a. a. 0. 8374; enfouc, Grebaii 21710 mit Verallgenieincrung <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

Vokales iii unb<strong>et</strong>onten Stamme; fouyun = fodienlein, Méti.<br />

Par. 1 S. 63. Erweiterte Form<strong>et</strong>i sind mir nus aItfranzisisehcr<br />

Zeit nicht bekaunt; an Stelle <strong><strong>de</strong>s</strong> alten Substantivs fouerres,<br />

foucor begegu<strong>et</strong> bei Oresme fouisseur, s. Go<strong>de</strong>froy t. 1V S. 111;<br />

hcutiges fouir und enfouir ist inchoativ. Die seltene liifinitivform<br />

fooir, Rutebeuf Jubina1), t. I S. 474, <strong>de</strong>r die reine Praesensbildung<br />

zugeselirieben wer<strong>de</strong>n kiiiiite, halte ich nur fUr eine<br />

gelegentiiclie, also sckundiire Gestaltung und vergleiehe sie<br />

mit tenoir, <strong><strong>de</strong>s</strong>vestoir s. o. S. 12 Anm.<br />

foir, fouïr, fur, fuir = fugire fUr fayere. Einmal fin<strong>de</strong><br />

ieh s'enfouyssoient in <strong>de</strong>i Prinse <strong>et</strong> Délivrance <strong>de</strong> François Premier<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Sehastien Moreau, Ciniber <strong>et</strong> Danjou, Archives curieuses<br />

<strong>de</strong> I'Hist. d. France, l le série, tome 2, Paris 1845, S. 258<br />

in einer sti1itisch niclit reeht kiaren Stelle. Der ans Villefranche<br />

in Beaujolais geburtige Verfasser ist sieh <strong>de</strong>r Miuge1<br />

seines sprachliehen Ausdruckes wohl bewusst, erwart<strong>et</strong> aber<br />

noter Beruf auf seine naiivité beaufoloyse jui en fera excuse<br />

die Nachsieht <strong>de</strong>r Leser, s. eh. S. 451 und Herr. Areli, Bd. 83,<br />

S. 467.


101<br />

o'ir, ou'ir = audire: (las Vorhan<strong>de</strong>nsein <strong><strong>de</strong>s</strong> Inehoativsuffixes<br />

vermute ieh in: . . . ouyt <strong>et</strong> entend ..., in einer<br />

Chronique <strong>de</strong> Normendie" hei Fr. Miche], Chron. Ducs Norm.<br />

t. II S. 139. Auffilhlig ist aueh folgen<strong>de</strong> gut franzsische Stelle:<br />

Misérable! penses-lu la (la faute) cacher ii celuy qui tout oïfl) <strong>et</strong><br />

tout voit (anno 1607), Éd. Fournier, Variétés hist. <strong>et</strong> lift, t. III<br />

S. 237; ouissaij braueht naeh Sachs (s. y.) Berthoud (<strong>de</strong>r hekannte<br />

Uhrmacher ans Neuchâtel (1727-1807), <strong>de</strong>r melirere<br />

technisehe Sehriftcn liinterlassen bat?). Die 3. p. sing. praes.<br />

o = audit wird von Nisard rnehrrnals durch ouil wiedcrgegeben;<br />

s. <strong><strong>de</strong>s</strong>s<strong>et</strong>i Etu<strong>de</strong> sur le lang. pop, ou patois <strong>de</strong> Paris <strong>et</strong><br />

(le sa banlieue. Paris 1872, S. 258 u. S. 336. Neufranz. gewihnlich<br />

j'ois = audio, Mol. Le Menteur 1 5, Suite du Menteur<br />

1V 5, tu ois, il oit u. s. w., wenn ilberimupt vorkommend; aueh<br />

VaugelasI S. 370 b<strong>et</strong>ont (lie cinsilbige Geltnng von ois =<br />

audis (s. aucli ohen S. 65).<br />

joïr, jouir = gau<strong>de</strong>re : goons. G. Muis. 11180; goés, eh. Il<br />

235 (Inf. goYr, eh. 11 235); goent, A. <strong>de</strong> la Halle S. 314, go!,<br />

2482; goe = gau<strong>de</strong>am, Jeh. <strong>et</strong> llon<strong>de</strong> 4141; rn'esjoi : oi (= audio),<br />

SGile 1008; esjoen, Oxf. Ps, 39, 22; 66, 4; 60, 5; .turesjoenf,<br />

34, 22, 27; 37, 17; S'esjoenf cil qui ne vos aiment, Citron. Dues.<br />

Norîn, 14544; Diex. con Richars li biaus s'csgot : o! = /èahuit,<br />

1ich. l3ians 2174; Lhn1ie1i Chron. D. Norm. 10801 nitd Cliev.<br />

Ly. 6677; : o! = audit, Manekine 1954; conj. prues.: V'i u si<br />

nu que ne s'esjoie : la joie, Rutebeuf I S. 31; henierkenswert<br />

it auch dci' Juiperatif esioiz nos, SSBerii. S 40, 20, 30, 32,<br />

33; Seignors sainz, or vos e/oiez, André <strong>de</strong> Coutances, Herr.<br />

Areh. Bd. 62, S. 193, 1670; Liamors vient qu'ele le conjot : o!,<br />

B. Charr. 4061; conjoit : <strong>de</strong>çoit, Renart 5300 mit Aufnahnie<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> oi <strong>de</strong>r 1. sing. l)l'tes. md. tirni <strong><strong>de</strong>s</strong> conj. praes. wie<br />

unten rejoit; Si le congoent e. /ittoient, Dis (le l'Emp. Coust.<br />

y. 524. Roinania VI; conj. praes. conjoie, Froiss. Poé. II 208;<br />

Iniperatif: Cist me plais!, cestui conjoiez, André <strong>de</strong> Coutances,<br />

1)<br />

Oh tias 'l'renia iiber oïl hier nur von <strong>de</strong>r Ilanti <strong><strong>de</strong>s</strong> Heraitsgcbers<br />

stainint, halte ieh luit, llinblick aiif die in <strong>de</strong>m inehrfaeh erwihnten alten<br />

1)rucke <strong>de</strong>r M(1,isine <strong><strong>de</strong>s</strong> .Jehan d'Arras stelienclen Futura oïrai u. s, w.<br />

(s. o. S. s2) riiclit oline Weiteres fur sieher; seltsarn wirc daun iibrigens<br />

<strong>de</strong>r UnIstalul , dass Fournier mir oïl, iiicht aber anch tins iinniitft'Ibar<br />

ttigen<strong>de</strong> voit luit dieseni Zeiclien vcrsehen hahen soute.


102<br />

herr. Areli. Bd. 134 1 S. 187, y. 1066; Donc novele lor reporte Qui<br />

les rejoit e reconforle, Guill. le Clerc, Vie <strong>de</strong> Tobie, Herr. Arcli.<br />

Bd. 62, S. 392, y . 093 - 4; conj. pries. resjoie, Froiss. Poés.<br />

11 208. Die Inchoatiyflexion ist bereits in alter Zeit sehr gew11inlich;<br />

neben esjoient, Oambr. Ps. 67, 3 stebt esjoïsse, eh.<br />

96, 1; Ces m'esjoisl e midi me huile, Chron. Ducs Nom. 8366,<br />

ii,linlich el). 15294; Levez sus, esjoïssez vos, André <strong>de</strong> Coutances,<br />

Herr, Ameh. Bd. 64, S. 186, y . 1016; esjoissans, Rom. d. Eles 321;<br />

esioist, SSBern. 128, 10; 159, 27; esioissons, 29, 23; 52, 4; Osmunt<br />

foc, joïsi e baise, Chron. Ducs. Norm. 11117; iI grani merveille<br />

se josscnt : partissent, eh. 10791; gojscent, G. Mois. II 54; goiscoU,<br />

eh. 1118; joissoit, Mir. N. D. TV S. 190, y . 1164; 11 s'en<br />

esjoïsi durement, Durm. 11800, 14567; esjoissoit, Manekine 3982;<br />

Et cil oisel s'esioissoient, Chev. 11 Esp. 3163; ... Qui esjot<br />

mon cuer trop gran<strong>de</strong>ment, Chr. <strong>de</strong> Pisan, Oeuvres Poét. (cd.<br />

Roy) S. 158, 10; . Il beisoit Et conjissoit Lancelol, R. Charr.<br />

6830-1; 11oli l'enoreul <strong>et</strong> conjoïssenl : feïssenl, eh. 2066. Vergleiehc<br />

im Altfranz. die Nomina: joiance, jouissance; joiable,<br />

joissal<strong>de</strong>; esgoïssemenl, Chron. D. Norni. 10806.<br />

= mflgire, Quant il l'orroii braire <strong>et</strong> mur : 6fr, Ph. Vitry<br />

S. 115, gewiihiilich muire (s. o. S. 12): Escoutes que no vache<br />

inuit : <strong>de</strong>duil, Ad, halle S. 313; Preslre Martin ne rit ne mail<br />

/it, Renart 7507; inuit, Doon S. 47; muyans, E. Deschamps (cd.<br />

Champ.-Figeac) I S. 54; mugiant, Paré XIX 33 (Littré); dieses,<br />

sowie:<br />

ioir = rigire, mir (16. Jalirh.) bei Go<strong>de</strong>froy s. V.; ruire<br />

Si com lion qui prant <strong>et</strong> rail : luit, Lib. Psaim. Appendix<br />

(Michel) XXI 13; si cum leons ravissans <strong>et</strong> ruianz, Oxf. Psait.<br />

21, 13; Cambr. l'salt. 21, 13; Li lioncel muient ..., Lib. l'sahn.<br />

API). CIII, 22; cil qui ruient cum fieon, SSBern. 121, 1, nchmen<br />

im Neufranziisischcn mit Zugrun<strong>de</strong>leguiig <strong>de</strong>r lateinisehen<br />

Stmme mug- und rug- dan Inehoativsuffix auf: mugissant (azino<br />

1493) niche Go<strong>de</strong>froy 1632, s. y . beser; flir :iltes inuiemeni steht<br />

mugissement bel Jean Lemaire in <strong>de</strong>r Secun<strong>de</strong> Epistre (le Laniant<br />

Vert (zwishen liv. I u. 11 <strong>de</strong>r lllustr. (le Gaule); rugissement<br />

bei Littré; doeli vergi. aueh muissemeut, ruissemeni (Dial.<br />

Grég. 117) bei Go<strong>de</strong>froy s. y . y.; ruist = rugit bel R. Stephanus,<br />

eb. s. y . mire.<br />

l-Iierliei gch3rt aueh bruire, <strong>de</strong>ni , falis die AbleitulLg vo


103<br />

rugiro riehtig ist, cm * broir, bruïr vorangegangen sein muss;<br />

hrufr wird belegt ans Froiss. XIII 254 von Scheler zu Bast. Buili.<br />

S. 308-9, siehe Ubrigens o. S. 12. Altfranz. ist dieses Wort durchans<br />

reiner Bildung: fle joie bruit lote la corz, R. Oharr. 5273; Jusqu'à<br />

la rivière qui bruit : nuit, Rutebeuf i S. 251; so auch um 1530:<br />

un bruyt qui bruioit u merveilles, Mont. Rothschild, Rec. d. Po&<br />

franQ. t. xi S. 247; part. hruiant, Brun Mont. 3095 (14. Jahrli.);<br />

aueh heute ist die reine Forai nicht unerhirt, doeh seheinen<br />

(lie seit <strong>et</strong>wa 100 Jahren auftauehen<strong>de</strong>n Formen mit inchoativer<br />

Erweiterung (s. bruissaient hei Bernardin <strong>de</strong> Saint-Pierre, von<br />

<strong>de</strong>r Gram. 4. Gramni. ed. 1867, t. i S. 557 ais ,incorrection' hozeichn<strong>et</strong>)<br />

immer melir an Bo<strong>de</strong>n zu gewinnen, vergi.: Paris qui<br />

bruissait à leurs pieds, V. Hugo, Notre-Daine <strong>de</strong> Paris, iOule édition,<br />

Bruxelles 1835, t. I liv. IV chap. III S. 257; tout bruissait<br />

cl tournait autour <strong>de</strong> lui, eh. liv. VII eh. VIII (t. II S. 220);<br />

Paulin Paris tlbers<strong>et</strong>zt das bruient in l?ruient banieres <strong>et</strong> penoncel<br />

flori mit bruissent. cf. Gar. Lob. t. II S. 167, Anm.; Un<br />

froufrou <strong>de</strong> soie bruissait, Ohii<strong>et</strong>, L'Ame <strong>de</strong> Pierre S. 109. Vergi.<br />

das alte Substantiv ernbriiissemenz : Apt-es la grant noise <strong>et</strong> le<br />

sun Entrèrent luit en la maison, Od hidus embruïssemenz Sur<br />

lui rechinièrent lur <strong>de</strong>uz, Marie <strong>de</strong> Franco, Purg. Patr. 833-8.<br />

Es kann Ubrigens ais sieher gelten, dass die honte sehr starke<br />

Neigung, 4cm Diphthongen in bruire und in bruit zweisitbigo<br />

Ausspraciie zu gehen, sowie die Einschaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes<br />

in keinem ursitehiichen Zusanimenhange mit <strong>de</strong>r alten<br />

Tiifinitivform bruir steht, <strong>de</strong>nn dieselbc ist liiagst versehollen;<br />

es ist vielniehr <strong>de</strong>nkbar, dass die nach Tobler, Versbau S. 78<br />

und nun auch nacli Koschwitz, Gram. d. Neufranz. Sehriftsprache<br />

S. 45 nach varangeheii<strong>de</strong>m br wahrscheinlich eillg<strong>et</strong>r<strong>et</strong>eno<br />

Diiirese (les ni - - vergi. namcntlich <strong>de</strong>n Inf. bruire bei<br />

Prudhomme (Tobler n. a. O.), <strong>de</strong>r trotz zweisilbiger Geltung<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> ui sein stummes e nicht aufgegeben bat - die Veranlassung<br />

zur EinfLlhrung <strong>de</strong>r inchoativen Erweiterung gewor<strong>de</strong>n<br />

ist.<br />

bouillir: Belege ftir die im Altfraiiz. ganz gewihuliciie<br />

reine Foi'm sind hier nieht n5tig; die Spraehe entschliesst sicli<br />

nur selten zur Aufnahme <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes; z. B.: . . . bolis.çant<br />

l'abondance <strong>de</strong> cesi mont . . . = feruenle mundi copia<br />

Dliii, Grég. 210, 11; hufigcr das Koniposituni esboillir: Eutred


104<br />

jmrr<strong>et</strong>ure es miens os, e <strong><strong>de</strong>s</strong>uz mai esbuillissed, Cantic. ilahaeuc,<br />

Oxf. Ps. S. 272; Que <strong>de</strong>l grant chaut esboillissan€, Cliron. Dues<br />

Norm. 39304; viele Beispiele bei Go<strong>de</strong>froy III S. 342 neben<br />

esbout, esbouilfeiu u. <strong>de</strong>rgi. Einmal fin<strong>de</strong> ie.h parboulissent: En<br />

Gascongne, quant il commence à faire froit, ils achètent <strong><strong>de</strong>s</strong> langues,<br />

les parboullissant <strong>et</strong> pelent <strong>et</strong> puis les salent . . ., Mn. Par. t. II<br />

S. 177 neben <strong>de</strong>m Irnperativ parboniez, eh. t. T! S. 133. Vergi.<br />

die Substantiva: altfrz. bouif! isseure, neufrz. débouiilisswje neben<br />

déhouillaqe.<br />

cueillir: nur muudartlieh I)egegu<strong>et</strong> cueillissez (Imperativ):<br />

Que sert d'être auprès du rosier, sans en pouvoir cueillir la rose?<br />

Cacillissez, amant, cueillissez, car c'est pour vous, qu'elles sont<br />

écloses, Rom. VII S. 61, IX 7; <strong>de</strong>rselhe Gedanke fand in <strong>de</strong>r<br />

Pikardie folgeilddn Ausdruck: Peut-on être auprès du rosier<br />

Sans en pouvoir cueillir la rose"? - ('ueillissez-la, si vous<br />

voulez, car c'est pour vous qu'elle est déclose", s. Wilii. Sciieffier,<br />

Die franzbsische Volksdichtung und Sage, Leipzig 1884, S. 96.<br />

Vielleicht ist aucli je . . . cueillis in einem ehenda S. 70 mitg<strong>et</strong>eilten<br />

Volkslicdc ans <strong>de</strong>r Champagne ais Pracscns aufzufassen.<br />

Das neufranz. Suhstantiv cueillissage ncbcn cueillage<br />

wird von Littré s. y . iieftig g<strong>et</strong>a<strong>de</strong>it.<br />

faillir irnd défaillir wer<strong>de</strong>n honte vielfaeh inchoativ flektiert;<br />

s. Littré s. vv.<br />

saillir bat die reine Bildung nur nocli ais terme d'architecture<br />

ger<strong>et</strong>t<strong>et</strong>: il saille fUr saut (s. o. S. 58); dass in <strong>de</strong>r eigentlichen<br />

Be<strong>de</strong>utung je saillis (fUr je saille o<strong>de</strong>r ;iltei' je saux fur sait)<br />

im 17. Jaliiliun<strong>de</strong>rt niclit mehr auffiel, geht hervor ans Patru zn<br />

Vaugelas 11 261. Das Kompositum assaillir seheint zu keinei'<br />

Zeit <strong>de</strong>r litchoativilexion zugiig1ieh gewesen zu sein, wohl<br />

aber tressaillir, von dciii Rousseau <strong>et</strong> quelques autres écrivains"<br />

das Praesens il tressaillit fur lieute ilbiiches tressaille bild<strong>et</strong>en,<br />

Ufl(l zwar ,,pa, euphonie" (? !) nacli <strong>de</strong>r Gram. d. Gram. (cd. 18(W)<br />

t. 1 S. 527; vergi. aucli Miitzner, Franz. Gram. (1856) S. 2215.<br />

In Ulterer Zeit (iii<strong>de</strong> jeu: .Te sens tant joyeulx mon courage,<br />

Que mon cuer tressaillit <strong>de</strong> Joye, Âne. Théat, III 103.<br />

finir, altfranz. fenir. Sehr auff]]ig ist /eniens in . ... .ai<br />

soit ke nos ne ftnicns d'orer . . , SSHern. 155, 3 = lic<strong>et</strong> nunquam<br />

ab orutione cessemus, Migne, Patrol. Sp. 179, 5; s. o. S. 49;<br />

uacb Tissot Ilectiert finira 1m Patois <strong><strong>de</strong>s</strong> Fourgs eiufach, s.


105<br />

Musvafia, Zur Pracsensbildung S. 6. Aiim. 1; ,n = finio latin,<br />

Ra ynaud, Rec. <strong>de</strong> Mot<strong>et</strong>s Français t. 1 S. 73, 44 kanu fihi sieli<br />

h<strong>et</strong>raciit<strong>et</strong> ebensowohi zu finir wie xii /iner geWren.<br />

ferir = ferire begann, bevor es austarh, zur hnchoativflexion<br />

zu neigen: Autrefois ferissoit d'un[e] coi!,mee ou d'un<br />

mail . . . Méin Maréch. <strong>de</strong> Boucicaut (Anfang <strong><strong>de</strong>s</strong> 15. Jahrh.),<br />

S. 22; feril eoordiniert mit est . . . offense . . . engendre . .<br />

Rab. Pont. liv. III eh. XLIX; Attendu qu'au seul flair issant<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> lauriers, figuiers, <strong>et</strong> veauLr marins, est la fouldre dtournêe,<br />

<strong>et</strong> jamais ne les ferit, eb. liv. IV eh. LXI1; 3. pi. praes. md .<br />

ferissent, eh. liv. V eh. XXIV; Ilom7ne <strong>de</strong> bien, frappe, feris,<br />

tue <strong>et</strong> meurtris . . . (Iniperative), eh. liv. V eh. VIII. Ein<br />

altfranz. Beispiel ist: Vers lui <strong><strong>de</strong>s</strong> esperons feril : ri', Claris 2776,<br />

koordiniert mit . . . sent, lieve, voit, cui<strong>de</strong>, merveille . . . (die<br />

3. pe• wiir<strong>de</strong> feri lauten, s. menti, eh. 2789). Das Komposituni<br />

aferir erseheunt hei A<strong>de</strong>n<strong>et</strong> mehrere Male mit <strong>de</strong>nt hnchoativsuffix<br />

versehen: C'est chose qui aferissoit, Cleom, 17068 neben<br />

aferoit, Cleom. 17825, 17672; Enf. 0g. 3909, 4852, 5008; vergi.<br />

das adjectivisehe aferissant, Cleom. 9789, 17937, 17128 u. s. w.;<br />

Enf. 0g. 7588, neben aferant .4ins ert chose bien aferant, Cleom.<br />

17166; Enf. 0g. 7598; s. aueh Seheler zu Eiif. 0g. S. 314; an<strong>de</strong>re<br />

Beispiele bei Go<strong>de</strong>froy I S. 131-2.<br />

menir = merre kanute die reine Bildung neben <strong>de</strong> y geniisciiten:<br />

Or me pesera molt se nel te mier : fier = feria, Ger.<br />

<strong>de</strong> Ross. S. 342 (s. Go<strong>de</strong>froy V S. 259); merons nous ces! blasme?<br />

Convoi. (le Bocce, 'us. Mont1), H. 43, f° 3a bei Go<strong>de</strong>froy Y S. 258;<br />

cou ,j. praes. in <strong>de</strong>r hilufigen Wendung (que) biens te nous mire,<br />

S. Par. Dueh. 1283, 1307; : sire, Cleorn. 12058; Ricli. Biaus 851;<br />

(lire, Claris 11788; daneben menisse : si doinst largement <strong>et</strong><br />

merisse a ciaus qui sieruice ii font . . ., Li Ilystore (le Juhins<br />

Cesar ed. S<strong>et</strong>tegast S. 103, 3.<br />

Die Koniposita von ire : jierir 1), subir, transir, cohir =<br />

coire, Vieille, S. 36, im 16. Jahrh. aucli inlenir iiiid pr<strong>et</strong>enir, siud,<br />

wie es selieint, von voriiltercun inehoativ flcktiert wor<strong>de</strong>n; vergi.<br />

conj. praes. perissent, Alexius 60, 4; je Iranssils] <strong>de</strong> Tain, Mist.<br />

1) llectiert mi Italien. aiteli rein vvrI. i1a, S)riChW4JI't ('hi di coltel/v<br />

fère (o /'crisce) Di colie/to père (0 perisce); poct. Kiirtjiiiictiv pire<br />

s. P<strong>et</strong>rôcehi, S. y . perire.


106<br />

V. Test. 12216; S'il le plaisi que point ne transissent : gemissent,<br />

el). 24523; preeril bei Belleforest, s. Go<strong>de</strong>froy fase. 55 S. 306.<br />

Diesen Mustern folgte gewiss ursprlhiglich das ziemlieh spt<br />

in <strong>de</strong>r Spraehe auftr<strong>et</strong>en<strong>de</strong> circuir; z. B....selon le nibre <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

douze signes du Zodiacque qui circuissent la terre vniuerselle<br />

Jean Lemaire, 111. Gaule liv. I cli. 35. TJeber die Gefahren. (lie<br />

hier <strong>de</strong>r Inclioativflexion drohten, s. o. S, 13ff. Eine Son<strong>de</strong>rstellung<br />

nimrnt ein cissir, o issir, lothr. usir, ussir, gewhnlieh<br />

issir = exire. llinsichtlicli <strong>de</strong>r Grlin<strong>de</strong>, die <strong>de</strong>m j an Stelle<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Diphthongen die Alleinherrschaft verschafft haben, ist<br />

Sicheres noch nicht festgestellt, s. Behrens, Unorganisehe Lautvertr<strong>et</strong>ung<br />

S. 44. Issir ist von <strong>de</strong>r inelioativen Erweiterung<br />

st<strong>et</strong>s unberiihrt geblieben, vermutlieh weil Formen wie is, is, isi,<br />

issons, issez, isseni, <strong>de</strong>r Irnperativ is (is hors, is hors, sanglant<br />

vilain, Jub. Mvst. 1 131; si is <strong>de</strong> ci, Mir. N. D. XIV S. 262<br />

V. 917; Is hors, is <strong>de</strong> celle c/wudiere, eh. XXII y . 1377, neben<br />

cis fors = egre<strong>de</strong>re, Diai. Grég. 244, 19), issoie sehon olinehin<br />

don Eindruck macliten, ais geho..ton sic zur gemisebten Koningation<br />

auf -ir. Da, wo <strong>de</strong>r Diplithong ni, wenn aueh zu u<br />

vereinfacht, zur Allcinherrschaft geIangte, also im neufrauz.<br />

trat (las lnehoativsuffix ein. lieutigen Formen wie<br />

reussis sais, réussissant stehen altlothringiseh gegenliber: uxoient<br />

in einer M<strong>et</strong>zer Urkuu<strong>de</strong> vom Jabre 1304, s. Go<strong>de</strong>froy iii S. 18;<br />

sorussanz <strong>de</strong> chariteil, SSBern. 59, 15; sorussant, eh. 128, 27;<br />

150, 22 von <strong>de</strong>m Infinitiv ussir, eb. 164, 34.<br />

toussir = tussire noch whrend <strong><strong>de</strong>s</strong> gauzen 16. Jahrhun<strong>de</strong>rts<br />

an Stelle von neucm tousser nacliweisbar; vergi. Clément Marot,<br />

cd. 1731 t. II S. 170; Rab. Faut. liv. IJI. eh . 111; R. Gainier (cd.<br />

Firster) 6, 07; Beza, De franc. ling. recta p1on. S. 38, neben<br />

tousser mi Journal d'un bourgeois bci Gringoire 1 187; tousser<br />

ronfler, Aue. Théat. 1 S. 68; Mont. Rothschild, Ree. <strong>de</strong> Poés.<br />

fr. IX 319; je (misse, Palsgravc S. 583; tousser, Rab. Oarg. liv. I<br />

eh. XXXViii; liv. I eh. XLI; Rab. Pant. liv. II eh. XVIiI. Bevor<br />

loussir aus <strong>de</strong>r Sprache schwancl, bild<strong>et</strong>e es an Stelle <strong>de</strong>r alten<br />

regelrechten von Littré s. V. bclegten je touz, il tout (und viclleicht<br />

il toussent, Gringoire 1188:1 3. p. conj. pracs. tousse in:<br />

Et tousse tousjours i toute heure, Vieille S. 157), Formen mit<br />

inchoativer Erweiterung, z. B. toussissoieni, Rab. Pant. liv. 11<br />

eh. XXVITI, Oh Rabelais aueb die reine Form keunt, ist


107<br />

nicht sicher, <strong>de</strong>un toussons, Garg. liv. I eh. XVII; toussant, eh.<br />

liv. I eh. XVIII; Panf. liv. III eh. XXXVII; tousse:. Pant. liv. 1V<br />

Prologue; liv. V Prologue; toussoit, Garg. liv. I eh. XXI; Pant.<br />

liv. III eh. XX; liv. IV eh. XXXII; toussoieni, Pant. liv. III<br />

eh. XV sind ohue Bcweiskraft, da sie tousser (s. o.) und das<br />

Futurum tousserons, Garg. liv. I eh. XLI neben sich haben.<br />

glo(u)tir = glutire, gewfflinlich in Conipositis wie dcglo(u)t'ir,<br />

englo(u)tir, esglo(u)tir, transglo(u)iir, eslranglo(u)1 ir<br />

begegnend, folgt ursprlinglich <strong>de</strong>r reinen Flexion: conj. praes.<br />

trwuglut<strong>et</strong>, Camhr. Pm. 68, 18; Oxf. Ps. 68, 19 (von Fichte irrtllmuich<br />

zu <strong>de</strong>n conj. praes. <strong>de</strong>r ersten Konjugation gestellt;<br />

/ransglule, Barh. Mon 1V 262, 230; irons glout le duel, Meraugis<br />

S. 152; Terre, quar ocres, si me va transglolant, Bat. d'Alesch.<br />

767; Que mer sorbisi toi <strong>et</strong> englout : tout, GPaI. 1545; La 1ère<br />

oevre <strong>et</strong> si l'englol, R. d. Thèbes, Constans, Lg. d'Oedipe, Appendice<br />

S. XVIII; englout, Berner Lie<strong>de</strong>rhs., Herr. Areh. Bd. 43,<br />

S. 246; : gloul, Watriqu<strong>et</strong> S. 266, 1115 (vergi. dazu Schelers Note<br />

S. 483); englouloit, eh. S. 265. y . 1071; englol, Notes <strong>et</strong> Eclairciss.<br />

zu Rutebeuf, .Jnbinal II S. 320; conj. praes. iVe gart l'eure<br />

terre m'engloute : yloule, eh. t. II S. 294; : goule, II 320; : gloule,<br />

foute, Prière <strong>de</strong> Théoph. eb. II 328; : toute, G. Muis. lI 210;<br />

gloufe, eh. 1 68; .4hi terre, quar oevre, si me va engloulant,<br />

Rutebeuf II S. 95; Aliscans S. 22. Danehen hegegnen sehon frtlh<br />

die erweiterten Fornien: transglouzissoient, Guiart Roy. Iign.<br />

20856 (s. Go<strong>de</strong>froy t. VI S. 177 s. y . pissace); engloutit (id.<br />

praes.), Mn. Par. t. I S. 49; engloutissent, Watriqu<strong>et</strong> 77, 11; engloutissoit,<br />

eh. 264, 1051; (lu que terre ne m'englotissc : vice, Mir.<br />

N. D. XVI S. 358, y . 285; engloutisse (3. conj. praes.), Psaut.<br />

M<strong>et</strong>z S. 192, 19; : L'omisse, Vieille S. 157; Rab. Pant. liv. 1V<br />

eh. LIII. Snbstantiv englouteur und engloulisseur.<br />

covir = cpfre fur cripere; bitufiger ist das noch im ganzen<br />

13. Jahrh. gebruiuehlieli gewesene Kompositum enco(u)vir. Soviol<br />

ich selie, liaben sieh nur im Lothringischen cinige spitrliche<br />

Ueberreste reiner Bildung neben inchoativ flektierten<br />

F'ormen erlialtei..... <strong>et</strong> ne mies la vicie, mais la beneizon <strong>de</strong><br />

uostre pere celestien, cui uos receuez per ma boche selonc ceu<br />

qu'il doneir la me uuell, nos couf 1) iu <strong>et</strong> si <strong><strong>de</strong>s</strong>ir ke . . ., SSBern.<br />

1) Schon G. Paris vermiit<strong>et</strong>e in dieser ihm ans S1'aI. bekannt gewor<strong>de</strong>nen<br />

Forai die 1. sing. praes. von covir; s Rom. X S. 51, Aiim.


108<br />

S. 146. 23-27, lat. Text: 1mo vero ipsam henedictionem coelestis<br />

utique PaIns nos fr1, non meam (quam (amen ipso qui<strong>de</strong>m dignanle<br />

accipitis per os meum) opto vobis benediclionem manere semper<br />

Migne, S. 376, 1 IL; von <strong>de</strong>m Trn9nitiv encuuir. SSBern. S. 5, 22<br />

(mile chose c'um puise' encuuir, eh. S. 153, 4 = omne quod concupisc)tur<br />

. . •, Migne S. 382, 12) hegegn<strong>et</strong> einmal die erste Person<br />

plur. praes. id.: encunons : Tuit encuuons lotes cez choses noirement.<br />

SSBern. 50, 17 = Iloec suns quae concupiscimus, Migne S. 109;<br />

die 2. plur. praes. md. encuuiz : Moneiz (= menez) joie UOs qui<br />

encuuiz granz choses, eh. 25, 16 = Exsultate quicumque estis<br />

jrandia concupiscentes, Migne S. 88, 2. Dalleben folgen<strong>de</strong> erweiterte<br />

.F'ormdn: Dons gerbes sunt que tu quiers, li une si est<br />

d'onor, li altre si est <strong>de</strong> repos. Tu encuuis Io seor <strong>et</strong> la ha!-<br />

tesce, SSBern. 151, 39, lut. Text = Duo manipuli sunt quos<br />

quaeris, honoris scilic<strong>et</strong> <strong>et</strong> qui<strong>et</strong>is. &ssionem affectas <strong>et</strong> alliludinem,<br />

8. Migne 381, 11; 1)e ceu uient cen /c'eie si agrement (sic)<br />

encuuist encontre l'espenit <strong>et</strong> k'ele si assidueiement murmurel <strong>et</strong><br />

k'ele discipline ne pu<strong>et</strong> soffrir . . ., SSBern. 153, 35, lat. rIlext =<br />

lime est quod Mm acriter caro adversus spinitum concupiscit,<br />

quod assidue murmurai, <strong>et</strong> impatiens est disciplinae, Migne 178, 1;<br />

niais eflcuuissel a penre la ueniancef cil qui nen est mies<br />

dignes que ueniance soit prise <strong>de</strong> lui (zweite Hand), SSBern.<br />

S. 163, 30, lat. Text . . . sed is punire gestiat qui dignus non<br />

est eliam ipse puniri, Migne S. 393, 2.<br />

resplendir spien<strong>de</strong>re. Palsgrave's Angahe S. 703: Je resplendis<br />

sec. conj. But John le IJayre useih : je respiens, tu resplens,<br />

il respiend : aussi respiend la ducalle baniere. But ail<br />

ot/er tense.s be ever used of the secon<strong>de</strong> conjugacion darf fttr die<br />

ganze altfranzsisehe Zeit fast iineingescbrtnkte Geltung beauspruchcn;<br />

clean die reine Bildirng batte sieb, soviel jeu selie, heson<strong>de</strong>rs<br />

mi md. praes. und im part. l)Iaes. erlialten, wiilireiid (las<br />

Imperfectum fast au sa ahrnslos <strong>de</strong>r Tiwlioativkonjtigation folgtc, zu<br />

<strong>de</strong>r tibrigens aucli das Praes. seit friUier Zeit die stiirkste Neigung<br />

vcrrit. Ervuihncnswert1i ist hier inclems das reine Imperfectum<br />

respiendoil, Rend. Mol. M. 241, 12, auf welches inich Tohier aufmerksani<br />

rnacht; vergi. ferner spiendoienf : Lu char <strong>de</strong> riche<br />

ator dont les roes splendoieni Par or<strong>et</strong> par argent . . ., in <strong>de</strong>r<br />

po<strong>et</strong>isclien Version tics .Ini. Cesar, bei S<strong>et</strong>tegast S. ; existiert<br />

cin Iniiuitiv .spiendir? leb erinuere an eirie volksttlnilichcre


109<br />

Forni espiendir : ./o/froi re/ierl sor /'iaume csplendissanl, Ent<br />

0g. 5301. Es stehen neben einan<strong>de</strong>r: respient : encantemen,<br />

Flor. Blancli. 1821; resplendissans, eb. 2280; resplent : argent,<br />

Dnriiiart 8435; re.splen<strong>de</strong>a( : /m<strong>de</strong>nt, eh. 10249; : pen<strong>de</strong>nt 11649;<br />

resplendist : ris! = risit, eh. 8511; resplendissent r<strong>et</strong>entissent,<br />

eb. 13587; respiendissoit, eh. 10006; und ans noch iUterer Zeit:<br />

re.splent : argent, Cliron. Dues Norm. 10489 nebeii resplendissent,<br />

eh. 26128; replendissanz, eh. 26126; respiendisseil, eh. 9978.<br />

Das gleiche Schwanken zeigen fast aile aitfranz(isisehen Texte:<br />

respient, Ent 0g. 2622, 2640, 5195 : -eut, neben resplendis!,<br />

eh. 5256, s. Schelers Note dazu S. 261; resplen<strong>de</strong>nt : amen<strong>de</strong>nt,<br />

Christ. Pisan, Long Estu<strong>de</strong> 4190; adj. respiendant, eh. 2438,<br />

2535 iLeben resplendis! : gst, eh. 1765; resplendissant, eh. 1973,<br />

2266, 2335, 2454 und nocli Jean Lemaire kennt neben resplend<br />

(s. repliJd, lllnstr. Gaule liv. 1 eh. 31) vous . . . qui resplendissez,<br />

Iliust. Gaule liv. II Prologue; respiendissoit, eh. liv. I<br />

eh. 28; liv. II eh. 1V f0 7v. Vergl. aueh das Substantiv respi<br />

endor, Duiniart 7650, 8084 neben respiendissours, Eitf. 0g. 5692.<br />

grondir = grundire (s. o. S. 14) ist gewlinlich <strong>de</strong>r reineii<br />

Bildung gefolgt: Ce est si voirs que nus n'en gront : mont,<br />

Parton. 5004; Einz crolle le chef <strong>et</strong> si gront : respont, Renart<br />

22762; puant ce voit l'ampereres, ne puei muer ne gron<strong>de</strong> : suron<strong>de</strong>,<br />

Chans. d. Sax, t. II S. 44; danebeit grondisent : Et Ii julant<br />

grondisent autresi comme porcz, Doon <strong>de</strong> Nant., Rom. Xlii S. 23<br />

y. 189 (s. aucli Go<strong>de</strong>froy s. v.)<br />

rendir, randir: Es ist zweifelhaft, oh die oben S. 15 angefllhrte<br />

nicht inchoative Pracsensform reni, die aiieh meliriiiuis<br />

in eut-Tira<strong>de</strong> begegn<strong>et</strong>, z. B. Doon SS, 148, 207, zu diesem<br />

Zeitworte gehiirt (s. Toblers Be<strong>de</strong>uken o. S. 15); inchoative<br />

Biidungen bei Go<strong>de</strong>froy Vi 590.<br />

mentir = mentiri: die im Italienisehen crkenubare Neiguug<br />

zur Inehoativtlexion ist in Gallien nur mundartlieh nachzuweisen;<br />

in Centralfraiikreich erklingt zuweilen ein Praesens<br />

je mentis, tu mentis u. s. w., s. Jaubert, Gloss. d. Centre d. 1.<br />

France t. ii S. 67.<br />

repentir und sentir dagegen scheinen <strong>de</strong>r reinen Bildung<br />

Uberail treu geblieben zu sein, wiewohl sentisco, persentisco<br />

bei <strong>de</strong>n rmisehen Komikern und Lucr<strong>et</strong>ius nieht unbeliebt<br />

war, und zwar, vas wichtig ist, ohue eigentlieh inchoative Be-


110<br />

<strong>de</strong>utung; vergi. K. Sitti, De linguae latinae verbis inehoativis,<br />

Areb. f. Lat. Lexicogr. t. I S. 468 ffl.; S. 497-99.<br />

Das Gleiclie giit von dormir'), endormir, condormir (condormirent,<br />

Passion 31b); dormisco, indormisco, s. Sitti, a. a. O.,<br />

RoWie condorinisco, addorinisco, obdormisco, edormisco, perdormisco<br />

liegen un Lateinisehen vor, und zwar geh;ren <strong>de</strong>rartige<br />

Bilduiigen <strong>de</strong>r vulgiiren Re<strong>de</strong> an (mit Ausnahine von obdormisco<br />

und addornsisco) s. Sitti. a. n. O. Vergi. (las altfranz.<br />

Substantiv endormissement neben endormemenL<br />

partir = pariiri teilen, und seine Komposita: apariir, <strong>de</strong>partir,<br />

einparlir (impartir), enirepartir. Csj)artir, mesparlir, nupartir,<br />

rpariir, iresparlir zeigen schon frlih die Neigung, znr<br />

Inehoativflexion Ilbeizutr<strong>et</strong>cn; répartir, impartir, ?nijutriir, nziparlir<br />

liab<strong>et</strong>i diese Konjugationsart bis heute beibehalten, wiUirend<br />

dpartir in gleicher Be<strong>de</strong>utung sieh Air die reine I3iiduug entsehiossen<br />

bat. Man find<strong>et</strong> neben einan<strong>de</strong>r: Toi le (seine Hahe)<br />

<strong>de</strong>purt que giens ne l'en reines!, Alexius 19b; Va <strong>de</strong>partani las<br />

ses <strong>de</strong>niers, Guili. dAngi. S. 124; E vosire pain <strong>et</strong> vosire vin<br />

d la vedue, od l'orfenin Parlez ..., Guili. le Clerc, Vie <strong>de</strong><br />

Tobie, Herr. Areh. Bd. 62, S. 388, y . 589-91; E anceis que mort<br />

vos <strong>de</strong>parte : quarte, eb. S. 393, y . 1075; La presse pari coin<br />

,1tons <strong>de</strong> grant fierté, Bat. d. Alescli. 6082; En .111. parties (oui<br />

sanz doute Partoient leur susiance toute, Gaut. <strong>de</strong> Coinsy, herr.<br />

Arch. Bd. 67, S. 88, y. 181-82; Ainsi purloieni leur avoir, eb.<br />

r. 187; Iluec vos proi que voz voz miparloiz, Gaydou S. 29; Ae<br />

sai c'il partent u droiture, Ruteb. I S. 166; Et qu'a soie merci<br />

ne seroit fa parlans (Icilhabend an . . .), Brun Mont. 1312; Li<br />

espirs <strong>de</strong> lui se trespart, Hyst. <strong>de</strong> Jul. Cesar 126, 2; Que leurs<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>pouilles ilz <strong>de</strong>parlent Egaurnent <strong>et</strong> les s'entreparlent, Chi.<br />

Pisan, Long Estu<strong>de</strong>, 5813-14; . . . Qui ruiez (sic) cops donne<br />

<strong>et</strong> <strong>de</strong>pari : part, G. <strong>de</strong> Machault. Prise d'Alex. 5525; La riviere<br />

qui <strong><strong>de</strong>s</strong>part Espaigne <strong>et</strong> Portugal, Chron. Loys <strong>de</strong> Bourbon (cd.<br />

Cltazaud) S. 194; Quand Amour <strong>de</strong>parloit ses grands tresors<br />

Mém, Mar. Boucicaut S. 46; Ladicle rivière qui <strong>de</strong>pari les royaulmes<br />

<strong>de</strong> France <strong>et</strong> <strong>de</strong> Castille . . ., Mont. Rothschild, Recueil<br />

<strong>de</strong> Poés. Franç. t. XI S. 238; <strong>de</strong>parlions = ivir leilien, Rab.<br />

l'ant. liv. V eh. XIX; (J'esar en ses commentaires mespart la ci-<br />

') Es bat in Sch'.veizer Muiidartcn folgendo Doppelgestait im Praosens:<br />

dr?ni.Yse, (10, do, drniê'st', ifrtm,l, drt?uiçs, Mussafia, n. n. o. S. o, Aniu. 1.


111<br />

salpine en trois parties . ., Jean Lemaire, Iii. Gaule liv. I eh. T,<br />

thnlieIi eh. liv. III f° XIr; Se L)iex <strong>de</strong> ces biens me reparte,<br />

Rutebeuf t. i S. 292; Repartez leur cez biens ecclesiaux, Eust.<br />

Deseb. 1 183; mit <strong>de</strong>m Reflexivpronomen: Aincois qu'il se parte<br />

<strong>de</strong> la, Cleoni. 5022; Ains que <strong>de</strong> nos vos <strong>de</strong>parleiz, Chron. Dues<br />

Norm. 13216; Que nous nous <strong>de</strong>partons . . ., Brun Mont. 1000;<br />

Ainsi droiture se départ = geld von hinnen, Rutebeuf I S. 233;<br />

fur partir ohne pion. refi. sind Belege nieht ntig. Beispiele<br />

fUr inchoative Flexion datieren ans ilitester Zeit: El' plus espès<br />

si's rumpent <strong>et</strong> partissent, Roi. 3549 (= coupent en <strong>de</strong>ux",<br />

Gantier); Or<strong>de</strong>neni lur genz e garnissent E en conreiz les <strong>de</strong>partissent,<br />

Chron. Dues Norm. 1207-8; Les rotes fen<strong>de</strong>nt <strong>et</strong><br />

partissent : burissent, Durniart 7932; o<strong>de</strong>r bei<strong>de</strong> Arten nebencinan<strong>de</strong>r:<br />

Derechief, <strong>de</strong> toutes les amen<strong><strong>de</strong>s</strong> la ou li •wiynor ensamble<br />

prenent <strong>et</strong> portent <strong>et</strong> partissent, le vile en u les II pars<br />

• . ., Coutumes d'Amiens (1249), s. Bartsch <strong>et</strong> Horning, Langue<br />

<strong>et</strong> Litt. frç. Sp. 451, 29; parlissoient, Lai <strong>de</strong> I'Epervier, Rom. VII<br />

S. 3, 19; partissoit, Cygne 14163; 71 cui<strong>de</strong> avoir femme louz<br />

.seulx, Qu'h li partissent plus <strong>de</strong> <strong>de</strong>ux, Mir. N. D. XXVIII<br />

y. 649-650; As disiteus souvent partissent leurs aumosne.ç,<br />

G. Muis. I 196; partissons = iasst uns teilen, Greban 25065;<br />

pariissant, eh. 30620; Et leur(s) impartissez voz biens, Ane.<br />

Théat. t. III S. 432; partissons, punissez, que je part ysse, Palsgrave<br />

S. 514; . . . <strong>de</strong>ux lignes partissoieni esgalement la colonne<br />

Rab. Pant. liv. V eh, XLII; Ii convenra qu'en M. nos gens<br />

nipartissons, Aye d'Av. S. 117; . • . <strong>de</strong>ux diam<strong>et</strong>res nipartissunt<br />

un cercle • . ., Rab, Pant. liv. V cli. V; Or en ait Dieus les âmes<br />

quant du siècle pantiscent : povniscent . . ., G. Muis. II 59; Vous<br />

le comptions (das Geld) <strong>et</strong> partissions comme frères (anno 1615),<br />

Éd. Fournier, Var. hist. <strong>et</strong> litt. t. vii S. 77. Vergi. schliesslich<br />

noeh: Od merciz rendanz se partissent : j6issent, Chron. Dues<br />

Norm. 10792; Car je les vi monter quant ie m'en partissoie, Brun<br />

Mont. y. 320 (neben Dist /iruians : Il est tans que <strong>de</strong> ci nous<br />

parlons', eh. 854); Je cuic, vostre non me dirés, Ancois que nos<br />

<strong>de</strong>partissons, Fergus S. 179, 3-4.<br />

espartir = bliizen : Quant il plu<strong>et</strong> <strong>et</strong> vente <strong>et</strong> esport : part,<br />

Evrat, la Genèse, bei Bartseh <strong>et</strong> Ilorning a. a. O. Sp. 308, 9;<br />

Adonques tonne il <strong>et</strong> espart : espart (subst.), Ph. Vitry 22; espartoit<br />

in <strong>de</strong>n Hss. AS und in <strong>de</strong>r po<strong>et</strong>iselieii Version <strong><strong>de</strong>s</strong> Jul. César,<br />

im Texte espargoit, s. ed. S<strong>et</strong>tegast S. 58, 20; daneben: Que s'il


112<br />

espurtisi, pleut ou Vente, Pauth. d'amors 1072; esparlissoif, Pere.<br />

V 301.<br />

vertir = vert ere. Von eluer B<strong>et</strong>rachtung ailgemeincren<br />

Inlialtes kehrt Benoît zu seinem cigentiiehen Stoffe zurilek mit<br />

<strong>de</strong>n Worteu: I ertom e ce qu'aI'om u dire, Chron. Ducs Nonu.<br />

20554. Die inchoative Flexion ist die Regel. Die Koniposita<br />

folgten ebenfalis ursprtinglich <strong>de</strong>r reinen Bildung:<br />

a) convertir : Itegnum Pei nuncenl per lot, Per lot convertent<br />

gent <strong>et</strong> popie, Passion 122 b—c; converteient sei = convertebontur,<br />

Cambr. Ps. 77, 34; converans, eh. 18, 7; Oxf. Ps. 18, 8; 125, 1;<br />

conj. 1)laes. conuerliens, SSBern. 135, 37 u. 136, 10 (2 maI) =<br />

convertamur, Migne 171, 1; Imperatif 2. p1. conuertiz, SSBcrn.<br />

135, 34; 136, 37, 38; neben converiiss<strong>et</strong> in i-Assonanz. Roi. 3074;<br />

enconvertiss<strong>et</strong>, Job (Le Roux (le Lincy) S. 466; converlissoil,<br />

Brut 5341; Imperat. 2. sing. conuerlis, SSBern. 137, 23; conj.<br />

conuerlisses, eh. 137, 22 = convertaris, Migne 172, 3; cflnnerlissel,<br />

SSBcrn. 48, 12; 74, 113; 125, 40; 3. s. convertisse, Ituteb.<br />

ii S.111.<br />

b) porvertir : ('ii porverlent luit drei(we Por (erriene por<strong>et</strong>urc,<br />

ans chier Canibridger ils. niitg<strong>et</strong>eilt von Go<strong>de</strong>froy, fasc. 55<br />

8.326.<br />

C) revertir : Ceste Tedice reveri a tirant fristor, Alexius 14 e;<br />

Revert en cendre e en poudrer, Cliron. Dues Norni. 39707; A<br />

ce revert mainte feiee Ovre cruele e <strong><strong>de</strong>s</strong>leiee, eh. 16608; Toz<br />

fors tome e revert soi , sei, eb. 12682; conj. paes Toz jorz<br />

crament que lor <strong><strong>de</strong>s</strong>erte Sur les cous lor chie e reverte, eh.<br />

22476-7; Que . . . reverle : moleste, eh. 23708; . . . Chu.Con SZ<br />

crien[i] . . . Qu'a dol reverle le pais, eh. 24836; Sor lei reverle<br />

le damage, eh. 34930; imperf.: S'erent Fraunceis (sic) cruels e<br />

fais, J/ult reverteit ment sor eus, eh. 12697-8; vergi. aucli<br />

20383: Sire, jo plur pur nos(re amur Qui mei revert a grani<br />

do/ur, Marie <strong>de</strong> France, Equitan 219-20; . . . Dunt (uz li mal<br />

revert sur lui, eb. 316, Daneben: . . . souvent avient Que . . .<br />

li maus revertisi sour lui, R. cl. 1. Viol. 286.<br />

cl) avertir, soi avertir = gewahr n'er<strong>de</strong> ... ... Tant que li nomricons<br />

s'aver( (onoist e veit lot en apert Que sis chers damiseaus<br />

est pris, Citron. Ducs Norm. 12895-7; Lors s'arert bien, quant<br />

nes poens trover, ke vers Atille sunt aU pur juster, Otinel 1065.1)<br />

Bei<strong>de</strong> Beispiele stehen aueh bei Go<strong>de</strong>froy 1523.


113<br />

e) subvertir: mir ein Beispiel und. zwar mit <strong>de</strong>m liiehoativsuffix<br />

ist mir bekannt Les di-ois suvertis1 <strong>et</strong> r<strong>et</strong>ourne, Vieille<br />

S. 94.<br />

sortir: Der Verfasser <strong><strong>de</strong>s</strong> Mistrc du Vieux Testament<br />

fle<strong>et</strong>iert dieses Zeitwort, auch wenn es die Be<strong>de</strong>iitang hervorkoinmen<br />

hat, mit Vorliebe inehoativ; vergi.: Qui est cestuy la<br />

qui sortit lie ce boys? : advertit, y. 23601; Or peuix tu bien<br />

appercevoir Que <strong>de</strong> lu pierre euve sorti!, eh. 24710; Jacob qui<br />

sortit hors <strong>de</strong> la chambre, prosaisehe Bllhnenanweisuug, eb. t. 11<br />

S. 213 (Ils. C: sortant); l'ange, qui Sortist, luyte a lug, Btlhneuauweisung<br />

t. H S. 255; <strong>de</strong>r conj. PraeS.: Il reste <strong>de</strong> terre couvrir<br />

Le corps, que la beste sauvage Ne sortisse hors dit eb.<br />

4388-90; Car j'ay grant peur qu'il ne me grieve, Devant que<br />

<strong>de</strong> ce lieu sortisse (: puisse), eb. 22686; daneben II Sort, t. I<br />

S. 239. Vergl. fern<strong>et</strong>.. ... <strong>et</strong> u ses paroles va monter sur JJJ7<br />

chepin <strong>et</strong> empoigne une lance cl sorltst hors du tref, Galien<br />

(Gal. Dr.) S. 179; En sortissant <strong>de</strong> leurs profun<strong><strong>de</strong>s</strong> mues,<br />

Parmentier, Merveilles <strong>de</strong> la mer (cd. 1530) bei Go<strong>de</strong>froy V<br />

S. 440. Auch Palsgrave konjiigiert sortir = I corne ont of u<br />

doore je sors, nous sortissons, que je sorte, S. 492; sortissons,<br />

S. 503; soriisse tos! = corne forth ai ones, eb. S. 503. Wahrscheinlich<br />

liegt hier Vermiseliung mit <strong>de</strong>m <strong>de</strong>r Gcriehtsspracbe<br />

eigentl.lmliehen sortir vor, welches, in <strong>de</strong>r Wendung sortir son<br />

= Gidiigkeit ei'lwigen noeh heute gebriiuehlieh (= lat. soriir),<br />

vie es seheint, st<strong>et</strong>s inchoativer Bildung war. Aeltere<br />

ileispiele sind: A//n que a e/fecl sortisse Le cours <strong>de</strong> justice <strong>et</strong><br />

raison . - ., Âne. Tlnat. 111 173; Le testament <strong>de</strong> bonne foy Je<br />

vueil qu'il sortisse a] e//aict (erste 1-liilfte d. 16. .Jahrh.?), Mont.<br />

Rothsch. 11cc. d. pots. franç. t. X S. 375; aueh ressortir mit<br />

seinen inchoativen Formen kann von Einfluss gewesen sein,<br />

s. Cygne 16871; R. d. 1. Rose cd, Amsterdam 1735, y . 19071;<br />

Greban 1924; Oliv. d. 1. Marche. Mém. t. IV S. 7; eU. t. I SS. 221.<br />

222, 223; Rab. Pant. liv. V eh. XLI.<br />

servir scheint von einer Beeintriielitigung seines ursprllngliehen<br />

Zustan<strong><strong>de</strong>s</strong> st<strong>et</strong>s versehont gebliebeii zu sein; asservir<br />

dagegen f'olgt, ais Ableitung von serf, natUrlieh st<strong>et</strong>s <strong>de</strong>r<br />

Iuchoativkonjugation, z. B. Quant elle me asseruist <strong>et</strong> subjecte<br />

u la planelle renguant . . ., Prosacliges S. 300, 39; 11 asseruit<br />

la loy juifze Et faulce la tag <strong>de</strong> Moyse, Greban 17194;<br />

Kiop, Studien.<br />

s


114<br />

j'asseruis, Pals-r. S. 620. Find<strong>et</strong> man nun trotz<strong>de</strong>m Falle, wie<br />

die folgen<strong>de</strong>n: C'est bien raison que je m'asserue A toi<br />

serve = servial, Mist. V. Test 25382; Je pry a Dieu qu'il le conserve,<br />

Et qu'envye fa ne l'asserve Au veil <strong>de</strong> ses coniredisans,<br />

Greban 17696– 8; Je suis asses <strong>de</strong> vosire accord, Que (le riens<br />

ne nous asservons, eh. 365; Il fautdra donc que je m'asserve,<br />

frui suis en l'oslel le grigneur, Et que comme varl<strong>et</strong> je serve, Et<br />

je doy estre le seigneur, Mont. Rothschild, Rec. <strong>de</strong> Poés. franç.<br />

t. IX 155, so ist es ratsam, wenn man nieht an eine iiac1itrgliche<br />

Einwirkung von servir gIaUl)en will, einen Infinitiv asserver<br />

anzunehmen; iiuzi.1ilige Beispiele zeigen, dass die alte<br />

Spraelie neben <strong>de</strong>rartigen von cinem Nornen abgeleit<strong>et</strong>en Neubildungen<br />

auf -ir auch die erste Konjugation beliebte.<br />

vêtir = vestire und die Komposita revêtir und dévêtir haben<br />

ibre ursprungliche reine Bildung trotz manelier Anfeehtnngen<br />

bis heute im gauzen siegreieh behaupt<strong>et</strong>. Nur selteii begegn<strong>et</strong><br />

man in alter Zeit vom Inehoatirsuffix ergriffenen Formen;<br />

Z. B.: tu vesli, coordiniert mit tu tiens, tu fais, Watriqu<strong>et</strong><br />

S. 158, 100 neben ves, eb. S. 162, 212 (s. Sehelers Note S. 458);<br />

Toutes les arbres lanificques <strong>de</strong> Serres ... ne vestissent tant <strong>de</strong><br />

personnes que fait ceste herbe seulelte, Rab. Pant. 11v. III eh. LI;<br />

Tous ceux qui boiuent le laict <strong>et</strong> vestissent la laine <strong><strong>de</strong>s</strong> brebis<br />

sans les repaistre, sont maudits, Palissy S. 618; Ils . . . le vestissent<br />

d'une chemise, coordiniert mit font, piquent u. s. w. (anno<br />

1584), Ed, Fournier, Variétés hist. <strong>et</strong> litt. t. II S. 68. Nach<strong>de</strong>m<br />

vorher sehon Malherbe gegen vêtit fUr vêt zu Fel<strong>de</strong> gezogen<br />

war (s. Kreutzberg, Die Grarnmatik Maiherbes naeh <strong>de</strong>m ,,Commentaire<br />

sur Desportes', 1890, Pi'ogr. No. 211, S. 15), wend<strong>et</strong><br />

sieh im 17. Jahrhun<strong>de</strong>rt Vatigelas (ed. Chassang t. I S. 369-71)<br />

gegen die linsitte, revestissanl fLr (las (lui-eh <strong>de</strong>n Gebraucli<br />

geheiligte reves'an1 zu sagen, und zwar mit Grtln<strong>de</strong>n, <strong>de</strong>ren<br />

Hinftuligkeit bereits von Th. Corneille (zu Vaugelas a. a. O.<br />

S. 371-2) erkannt wnr<strong>de</strong>, wenn aueh die von ihm gegen reveslissons<br />

angesteliten Erwigungen kauiii ernstere Beachtung<br />

verdienen. Der in <strong>de</strong>n Er5rterungen bei<strong>de</strong>r Grammatiker, fTir<br />

<strong>de</strong>ren Ergebnis sicli aueh die Acad. (s. zu Vaugelas a. a. O.<br />

S. 372) eiitseheid<strong>et</strong>, zu Tage tr<strong>et</strong>en<strong>de</strong> Eifer liisst nur erkennen,<br />

in wie weitem Iinfange die Neigung fUr die von ilinen g<strong>et</strong>a<strong>de</strong>lte<br />

Formenbildung vorhan<strong>de</strong>n war. Hervorragen<strong>de</strong> Autoren


115<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> 18. Jabrliiin<strong>de</strong>rts, wie Buffon. Voltaire, Delille (Beispiele<br />

s. Gram, <strong><strong>de</strong>s</strong> Gram, (ed. 1867) t I S. 541) hahen sich <strong>de</strong>r Inciioativflexion<br />

bedient. FUr ihr Vorkommen in unserem Jahrhnu<strong>de</strong>rt<br />

verweise ieh auf folgen<strong>de</strong> Stellen: (ils) se vêtissiient<br />

<strong>de</strong> souples étoffes, Vaublane, La France aux temps <strong><strong>de</strong>s</strong> Oroisa<strong><strong>de</strong>s</strong>,<br />

t. 1V (1847) S. 246; <strong>de</strong>rselbe Autor tibers<strong>et</strong>zt altes viestoit<br />

diirch vêtissait, eh. t. TV S. 232; iihnlich vêtissaient, eh. t. 1<br />

(1844). S. 295; . . . ses compagnons le dévêtissaient, G. Ohil<strong>et</strong>,<br />

L'Âme <strong>de</strong> Pierre (1890) S. 73. - Das <strong>de</strong>r Kaiizleisprache angeliirige<br />

investir ist Fremdwort und f'olgt as solehes <strong>de</strong>r inehoativen<br />

Konjugation; in gleichem Stuc keunt die alte Spraclie<br />

avestir, enavestir, entruvestir, ravessir; vergi. entrw'estissent bei<br />

Go<strong>de</strong>froy 111 277; raviestis(s)e, eh. t. VI S. 626, und bei DuCange<br />

V 758 aus einer charta vom Jalire 1203. Ileutiges revêtir bleibt<br />

in allen Be<strong>de</strong>utungen <strong>de</strong>r reinen l3ildung tren: Le père . . . revêt<br />

le jeune homme <strong>de</strong> l'écu <strong>et</strong> <strong>de</strong> la framée, bei Vaublane 11 196,<br />

wie: Do, je vous revest chi <strong>de</strong> Uauclere la grant, Doon 221.<br />

offrir = *offerire fur offerre: Benoit kcnnt einige Male das<br />

inchoative Praesens: Si cest man<strong>de</strong>ment acomplisi Et ceo te donc<br />

qu'il l'offrist, A suie service e a sum gré Seras e a sa volenlé,<br />

Chron. Dues Norm. 6148; Tent-mei ennuiS tes beles mains : S'offendu<br />

t'ai, dreit t'en offris, eh. 25841-2 (:pris) neben offreiz<br />

2. plur., eh. 10231; ausser<strong>de</strong>m sind mir <strong>de</strong>rartige G-ebil<strong>de</strong> iiur<br />

ans Denkmii,lern poiteviniseher Piovenieuz bekaunt gewor<strong>de</strong>n:<br />

i3/i li ufris, n'ai ren plus chere, La Passion Sainte Catherine<br />

1871; Pardonez don ques a autrui, maismement quant il vos crie<br />

merci e i vos offrit dreit rainable, Serm. Poit. S. 16; offrissom<br />

= lassi uns an(i<strong>et</strong>en, eh. S. 35 (2 mal); offrissez (Imperativ),<br />

eh. S. 36; ils offrissent 3. pur pracs. id., SS. 47, 159; ainz que<br />

tu offrisses conj. praes., eh. S. 120.<br />

souffrir = *su/ferire fuir sufferre : Quar, si per son nom mort<br />

su/'ris 1. sing. praes. id., La Pass. S. Cath. 1233; E cesSa fenna<br />

cum sufris? 2. sing. praes. iiid., eh. 1993 (:paradis); Gracias<br />

rendit u ihu ('rist Per cui cesSa peina sufrisf, eh. 1279-80;<br />

Quanque hom te faré, suffis (Imperativ) : quis. eh. 435; Ains<br />

qu'eu sufrischa passion conj. praes.. eh. 2226; En après vi <strong>de</strong>it<br />

estre soffrissanz, si kom li dit ou li fait mau . . ., Serin. Poit.<br />

S. 2. neben <strong>de</strong>m Imperativ soffre, eh. SS. 10, 17, 157; md. il ne<br />

so/p'el, eh. SS. 11, 61; Iiiiperf soffros, eh. S. 104 u. s. w.<br />

8*


116<br />

couvrir = cooperire : Couvrissez-la <strong>de</strong> mon manteau, <strong>et</strong> tn<strong>et</strong>tez-la<br />

dans mon tombeau, Vieilles Chans. du Velay <strong>et</strong> du Forez,<br />

Rom. VII, XXIII Variante, str. 10.<br />

emplir = implere hat bis in dus 15. Jabritun<strong>de</strong>rt hincin<br />

<strong>de</strong>m Einflusse <strong>de</strong>r Inchoativkoujugation wi<strong>de</strong>rstan<strong>de</strong>n: emples<br />

= impies, Oxf. Ps. 114, 17; ample (Imperativ), eh. 82, 15; emple,<br />

Rois S. 58; Irnperativ emple: temple, Rose (Méon) 21347; j'emple,<br />

eh. 11425; emploient, eh. :3379; conj. emple, rempie : exemple,<br />

temple, OMuis. I 230; P<strong>et</strong>it <strong>et</strong> p<strong>et</strong>it emplent bourses, eh. 1 36;<br />

remplez. eh. I 158; emplez, Mén. Par. II SS. 133, 221, 251, 253,<br />

257; remplez, eh. Il S. 251; 1 S. 78; emple : temple, Jtib. Myst.<br />

I 228; empiez, el). I SS. 269, 270; emplent, Âne. Théat 111 379;<br />

danehen frtlhes raemplist, Oxf. Ps. 102, 5; aemplissed, eb. 19, 6;<br />

emplisf, Rutebeuf t. I S. 282; emplit, eb. t. I S. 288; rempiissoit,<br />

eb. t. lI S. 221; emplissiez (Irnperativ), Mén. Par. t. Il S. 76.<br />

Beaehtenswert ist das Verhalten <strong>de</strong>r SSBern; hier stehen neben<br />

niebtinehoativer 1. u. 2. plur. praos. conj. empliens, S. 111, 12;<br />

aempliens, eh. S. 140, 31; 2. pinr. md. empIiz, eh. S. 113, 12, 21;<br />

aernpliz, eh. S. 90, 20, soviel joli seime, mir inchoativ gehiid<strong>et</strong>e<br />

Singularformen: tu raemplis, eh. S. 27, 14; raemplist, eb. SS. 70,<br />

35; 127, 27; 135, 38; emplist, eh. SS. 107, 35; 113, 35; conj.<br />

aemplisses, eh. S. 88, 20; aempliss<strong>et</strong>, SS. 30, 14; 90, 2 (s. o. S. 88).<br />

iehtinelmoatives que je remple o<strong>de</strong>r rempe begegn<strong>et</strong> tibrigens noeli<br />

in heutigen Mundartemi, s. .Jaubert, Gloss. du Centre t. II S. 259.<br />

(.'omplir und accomplir seheinen zu alleu Zeiten gemischter<br />

Jiilduimg gewesen zu sein; z. B. compiissent : issent, GMuis. 11 68;<br />

h'on accompiisce . . ., eh. 11187. Vergl. noch dus Subst.<br />

remplage nebefi remplissage.<br />

nourrir = nutrire: In <strong>de</strong>r alten Spraehe sowic in immo<strong>de</strong>rnen<br />

Miindarten begegnen cinige Reste reiner Bildung: (oui--<br />

dise en cul puiirs fleure Li ramentoit . . . : meure, Trouv. belges<br />

I S. 167, y . 168 (das lin Text stehemi<strong>de</strong> meure wird von Scheler<br />

Aum. S. 319 selbst in neare gebessert); Por cou ne tien jo mie<br />

a suive Qui paradis fait en sa caive, Ve qui <strong>de</strong> pou s'encraise<br />

<strong>et</strong> neure Dont li povre muerent a glaive, Et il en m<strong>et</strong> tant a sa<br />

gaive Que ii cors cante <strong>et</strong> l'aine en pleure, Gedicht liber <strong>de</strong>n Tod<br />

ans Ms. fr. 329 <strong><strong>de</strong>s</strong> Monte Cassino bei IJiichon, Nouv. Recherches<br />

sur la principauté franç. <strong>de</strong> Morée (1845) t. II S. 380; Envie envenimee,<br />

ou neure Tous maus, ki nous /st en une eure De grant


117<br />

genlillece e siervir . . ., Baud. <strong>de</strong> Condé, Li Contes d'Envie 35<br />

(Liber die Be<strong>de</strong>utung von nourrir an dieser Stelle = être en<br />

nourrice, se former, se produire, s. Schelers cd. <strong><strong>de</strong>s</strong> Baud. <strong>de</strong><br />

Condé t. I S. 426); Joie <strong>et</strong> dolor en mon cuer neure Ri <strong>et</strong> sospir,<br />

<strong>et</strong> canle <strong>et</strong> pleure, Les Cofl gés <strong>de</strong> Jean Bo<strong>de</strong>l 451, ed. GRaynaud,<br />

Rornallia 1880, S. 242; iniperf. . . . l'enfant cuy li meire<br />

uirgine nuriu<strong>et</strong> . . ., SSBern. S. 102, 9 = fovebai', Migne 152, 7;<br />

ebenso SSBern. 172, 31 (zweite ITand) und Migne 386, 6. Der<br />

englisehe Verfasser <strong><strong>de</strong>s</strong> Donat français Ichrt nourrions, fourreoie,<br />

nourriant, Zs. f. Nfrz. Spi.. u. Lit. t. I S. 38. In Mundarten<br />

<strong>de</strong>r Seliweiz zeigt das Pracsens von nourrir folgen<strong>de</strong><br />

Doppelgestait: nhirr'su, nhirre, nhirre, uiirr'sem, nirri<strong>de</strong>, n0rrson,<br />

siehe Mussafia, Zur Praesensbildung S. Anm. 1. Auch das<br />

Centrum hat die alte Bildung hewahrt: Il se nourre bien; Il<br />

/ut que j'nous noûrrains; qu'ils s'nourraient, Jaubert, Gloss. du<br />

Centre t. II S. 110.') Der von Jaubert gemeld<strong>et</strong>e Infinitiv<br />

fourrer, sowie <strong>de</strong>r in anglonormanniseher Re<strong>de</strong> anzutreffen<strong>de</strong><br />

nurrer ist sprachgesehiehtlich Ieieht erkIirlielt: er beruht aiif<br />

Verkeunung <strong><strong>de</strong>s</strong> hiutiieli (lurehaus gerechtfertigten e in neure,<br />

fourre = nutrit, sodass es also von Go<strong>de</strong>froy nieht wohlg<strong>et</strong>an<br />

ist, wenn er neure ohnc weiteres mit <strong>de</strong>r ersten Konjugation<br />

in Verbindung bringt (s. t. V S. 528). Es muss librigens benicikt<br />

wer<strong>de</strong>n, dass sebon in <strong>de</strong>r alten Spraehe die lnchoativflexion<br />

fUr nourrir die Regel ist; s. norrist, Cliges 760; nuriss<strong>et</strong><br />

= alal, SSBern. S. 135, 20 und sein- liiiufig.<br />

tohlir = tollere hisst sich im 16. •Jal,rliun<strong>de</strong>rt zur Aufnahrne<br />

<strong>de</strong>r inchoativen Erweiterung verleiten: . . . quelque p<strong>et</strong>ite pluie<br />

survient, laquelle nous le tollist <strong>et</strong> abat, Rab. Pant. liv. 1V<br />

eh. XLIV; ilz (oilissoient, eh. liv. IV, Ancien Prologue; tollissant,<br />

eb. liv. V eh. XVIII; Adieu Cesar, aussi Justinien . . . vous n'avez<br />

') FUr pourrir = puirere verinag ici die reine Bildiing ,iicht nachzuweisen.<br />

Trifft man in<strong><strong>de</strong>s</strong>s dus adj. particip. puerri, Ruteb. I 291 (ne<br />

fUr eu ans , s. Meyer-Liibke I S. 138), so mUchte man an die Existcnz<br />

chics stamiub<strong>et</strong>onten *pue.(p)e pnlr<strong>et</strong> glatibon und zwischen diecn und<br />

obigem puerri dus gleic.lie Vcrltiltriis annehmen, welches obwalt<strong>et</strong> zwischen<br />

encire und cuevrir, (iraI. 6692; suefTre und su<strong>et</strong>ïrant , Ruteb. I 242;<br />

sueffrir, Chron. Loys Bourb. SS. 13, 235 o<strong>de</strong>r sueffroit, eb. S. 280; seu/<br />

Oliv. d. 1. Marche, Mrn. t. I S. 281. Poirisl steht Cliges 765; Ruteb,<br />

1 310; porrissent, Bos. Dieu 1422 und oft.


II C<br />

plus <strong>de</strong> nom; Or ci faveur vous oui inys en ruyne; On vous follisi<br />

tout vostre /iault renom, iiimIili infolge <strong>de</strong>r min gdllbten<br />

Justiz (um 1530). Mont. Rothschild, Rec. <strong>de</strong> Poés. fr. t. XI S. 275;<br />

part. toussant, R. Garnier (cd. FSrster), La Troa<strong>de</strong> 2638; 3. plur.<br />

pracs. fouissent, eh. Marc Antoine 1521.<br />

Vergi. hicrzu nocli die Ansfiihrungen liber maudire, bénir<br />

o. S. 29-33; uasfjuir S. 23; <strong><strong>de</strong>s</strong>con,'r(e), souf/ir(e), escondire <strong>et</strong>c.<br />

S. 27ffl. u. S. 128.<br />

e) Anftr<strong>et</strong>en <strong><strong>de</strong>s</strong> Inehoativsuffixes ausserhalh <strong>de</strong>r<br />

P rae s e n sg rupp C.<br />

Unscre llntersuchnllgen Uber das Wesen und die Sehieksale<br />

(les Inehoativsuffixes auf nordfranziisiselieni I3o<strong>de</strong>n bu ehen<br />

unvollstitndig, weiin hier nieht cine Reille von F'Ullcn mir Bespreeliung<br />

gelangte, die znweilen ais Beispiele fUr das Eindringen<br />

dieses spraclilichen Elernentes ancli in andre Zeitfornien<br />

ais die hisher behan<strong>de</strong>lten angesehen wur<strong>de</strong>n, ohne dass<br />

in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen cine solelie Anschauung ailgemeine Zustimmung gefun<strong>de</strong>n<br />

hiitte. Freilieh ist ein Wi<strong>de</strong>rspruch gegen clic Auffassung,<br />

wciciie hin und wie<strong>de</strong>r im Altfranzdsiseiien begegnen<strong>de</strong> Gebil<strong>de</strong><br />

wie: esc/arcis!)u, Job (Le Roux <strong>de</strong> Lincy) S. 457; peristerunt, eh.<br />

S. 511; esjoislra, Go<strong>de</strong>froy III S. 473; ravistroienl, Dm1. Grég.<br />

252. 11; ref/ehist crut, eh. 105, 9; garistra, Amis 2908 , ans eineni<br />

Uebertritt <strong><strong>de</strong>s</strong> Inchoativsuffixes auf dais Gehi<strong>et</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong><br />

F n t tir u ni s erkhiren vu mllssen glaubt. mines Wissens bisiter<br />

nirgends geitussert wor<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong>r rruiat ist diese Dentiing die<br />

cinfachste. Die Sprnehe vergilss hier <strong>de</strong>n ursprlingliehcn Zusamnienhang<br />

zwisehen Futurum und Jnfinitiv irnd steilte hiinliche<br />

Beziehungen, wie sic ctwa zwischen <strong>de</strong>ii Stmmen von<br />

recevons und recevrai, douons und donrai gefUhit wur<strong>de</strong>n, min<br />

iuch zwischcn clem inchoativ ilcktierten Praesens niid dciii<br />

Futurum <strong>de</strong>r Konjugation auf -iv ber. Man thut also put, die<br />

soeben besprocheneu liiseheinungen mit <strong>de</strong>n oben S. 60-72<br />

angeftihrten VorgUngen auf gleiche Stufe zu stellen.<br />

Eingchen<strong>de</strong>re B<strong>et</strong>richtung heischt in<strong><strong>de</strong>s</strong>sen (las Verlialten<br />

<strong>de</strong>r Perfe<strong>et</strong>gruppe. Die Einririschung <strong><strong>de</strong>s</strong> lnchoativsuffiexs<br />

steht hier, soweit neuere MuiicLtrten in Bctracht koinnien, ausser<br />

1)<br />

GeliUrt hierher aucli hiufiges icncïs1rai? Doch s. oben S. 10.


119<br />

allem Zweifel; vergL /nissif. Oeuvres en patois. poitevin (le M. A.<br />

l"avraud (Couture d'Argenson 1884), erstes Stilek S. 3 und eh.<br />

Les Noces <strong>de</strong> Jeun<strong>et</strong>te S. 10; s'accorpissit = s'accroupit, eh. Noces<br />

(le Jean, S. 10; emplissiran = emplirent, eb S. 29; j'hassis,<br />

Jaubert, Glossaire du Centre t. I S. 520; je mentissis, eb. t. 11<br />

S. 67; je recoiwrissis, eh. t. II S. 252; je .wntissis, cb. t. II S. 317;<br />

je souffrissis, eh. t. II S. 335; die Participia: finissu, eb. t. 1<br />

S. 437; gémissu, eh. t. I S. 481; hassu, eb. t. I 8.520. Aucli<br />

<strong>de</strong>r Panser 1)ialekt kennt: il élourdissil, fr m'enhardissis, vous<br />

obaissites, s. Nisard, Étu<strong>de</strong> sur le bang. pop. ois patois <strong>de</strong><br />

Paris . . . S. 247. Dus Vorhan<strong>de</strong>nsein <strong><strong>de</strong>s</strong> Inehoativsuffixes in<br />

alleu diesen Bildungen ist gewiss unanfechtlai '), doch gehingen<br />

wir zii ciller allein sacligemissen Wtlrdigung <strong><strong>de</strong>s</strong> •Wesens<br />

dieser Erseheinung nur daun, wenn wir ihr aualog zu<br />

beurteile n<strong>de</strong> Formen n it<strong>de</strong>rer Konj ugationen vergicieliend Iseranziehen.<br />

Mua ginge iitm1ieh feu!, wolite man (las Auftr<strong>et</strong>en soicher<br />

Foimen <strong>de</strong>r Pcrfectgruppe <strong>et</strong>wa ans cisier Vorliebe henleiten, die<br />

die Sprache insheson<strong>de</strong>re fur (lie inchoative Erweite.rung cmpfun<strong>de</strong>n<br />

uilutte. lch verrnag mir dieseihen aur im Zusammenbauge<br />

mit jenem zahireichen âlteren und ncuereii Muiidarten<br />

eigeiitllni lichen Bestreben 'in erkliireii, welches dura tif ausgeht,<br />

<strong>de</strong>nt in <strong>de</strong>n ciidungb<strong>et</strong>onten Formen <strong>de</strong>r Praesensgruppe erklingen<strong>de</strong>ii<br />

Stamm die Alleiiiherrsebaft in allen. Koij ugatioiisformen<br />

au sichcrn. 2) Die in Re<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong>n Gebil<strong>de</strong> sin(l also<br />

') Auch im Lateinischen erscheint das Iiiehoativsuffix zuwdilen ausserhaib<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong> Praesens; so steht p osco fur porcsco, in<strong>de</strong>m sk ver sich nur<br />

vokalisch auslauten<strong>de</strong>n Stamm (luld<strong>et</strong> und <strong>de</strong>mnaeh re aiim 'Weichcn<br />

zwingt. Das l'erfc<strong>et</strong>um soute also poporci lauten, lautt aber mit Inchoativsuffix<br />

pop o.vci. Aehnlich spiitiat. discilurus von disco (Stamm die<br />

in didici), nasciturus u. s. w., s. $ittl, Areli. Lat. Lex, i S. 469. Dass Cato<br />

(Ong. 37. 3) <strong><strong>de</strong>s</strong> ,,perfectum inoudijuin <strong>et</strong> incogni(U?4" callescerunt = calluerunt<br />

gebraucht baba, wie in IIs. <strong><strong>de</strong>s</strong> Nonius steht, bczweifclt Sitti<br />

u. a. o. S. 48 mit aller Enthie<strong>de</strong>nheit.<br />

Wenn Jaubert a. e. o. i S. 545, Aum. sagt: ,,Les verbes du français<br />

actuel qui ont leur infinitif en-ir, font chez nous au prétérit-issu ItU IOJU<br />

<strong>de</strong> il. Ex.: affaiblir, affaibiissit, d'où résulte une distinction essentielle,<br />

qui manque au franeais actuel, <strong>de</strong> ce temps avec le présent. - Le verbe,<br />

courir <strong>et</strong> ses composés accourir <strong>et</strong>c., font au prétérit: il couru, parce<br />

que le présent, il court s'en distingue suffisamment par lui-même, so mag<br />

manehem die se gebotene Milglichkeit einer Differenzierueg willkommen


1 10<br />

ilireni eigentlichen Wesen nacli keiiieswegs zu trennen von<br />

Pcrfect- und Partieipformen vie: eressi crut (croître), part.<br />

eri'ssu(t), s. Zs. f. H. Phi]. VII S. 16-47; cressi, s. aiieh Aimé,<br />

Yst. Norni. S. 118; flccressi, eh. S. 273; accressisse, eh. S. 215;<br />

part. croissul, eb. S. 88; accressul, eh. SS. 43, 05; cressule, eh.<br />

S. 9; cressue, (Jhron: Rob. Vise, eh. S. 271; quencussit = connut,<br />

Favraud, a. n. O. Batrachoru, S. 17; paraissil, eh. S. 7; je paroissis,<br />

nous recog?wissimes bei Njsarl a. a. 0. S. 217; Part,:<br />

que?u'ussut, Favraud a. a. 0., La Merlusine S. 1; Noces <strong>de</strong><br />

•Jean<strong>et</strong>te S. 4; <strong>et</strong> il les (lit peusi (sic) cl appassul en l'innocence,<br />

Psant. M<strong>et</strong>z (14. Jahrh.) S. 228. 78 (Ms. 9572: appaisul); iihnlieb<br />

je gizi von gésir, Darmest. Hatzfeld, Le XV1e siècle (1887)<br />

preni. part. S. 244; gesissent, Rose, ed. Antterdant 1735, t, 111<br />

S. 21; je plais!, lisi hahe ich belegt in Gribers Ztsehr. VII S. 54;<br />

vergi. noeh plasisf, Aimé, Yst. Norm. S. 76; plaisissenl, C'liron.<br />

Rob. Viscart in Aimé, ïrst Norm. S. 263; ploisis!, Jean (l'Outremense<br />

hei P. Meyer, Alex. le Grand, t. II S. 355; J'voudrois<br />

qu'y me <strong>de</strong>plaisit, \Tadé (cd. Lecocq) S. 19; tais! = lut, Froiss.<br />

(Luce) t. IV S. 291 ; il pourlisy, C ygne 13025; in Prosa: lisireni,<br />

Pn)sanlanekine S. 322; eslisi, eh. S. 275; lisit, (perf. id.), 01. d.<br />

1. Marche, Mém. t. II S. 357; t. ii S. 367; eslesirent, Stavelot S. 2;<br />

elexi,'ent, eb. S. 77; enlisirent, eb. S. 301; /isit (Id.). Vadé S. 115;<br />

qu'il me loisisse nacli il me io j oit bei Gilles du Guez, Palsgr.<br />

S. 1005 (fur altes lut, Bat. d'Aleseli. 5923; leust, II. d. I. Chan'. 4432);<br />

loisist schon SSBern. S. 141, 32; vielleiclit auehje lissés von listre,<br />

que je ilsisse, Palsgr. S. 779; (isirent ans einer llrutiis. citiert<br />

von Miche!, R. d. I. Viol, S. 122; prennis, prenismes neben prirs,<br />

prismes, Palsgr. S. 746; je prenis, Nisard a. a. 0. S. 222; prenit,<br />

Favraud n. a. 0. erstes Stick SS. 4, 21; prendirent, Zs. L H.<br />

Phil. VIT S. 46; prendue, Aux., Ms. <strong>de</strong> Venise, cd. P. 'Meyer t. I<br />

S. 288, 40 1); revenit, Favraud a. n. 0., La Merlusine S. 5; je maths,<br />

sein, ais urspriinglich treibeu<strong>de</strong> lrsaehe vermag ieh aber eine <strong>de</strong>rartige<br />

Ruicksicht nieht anznerkennen.<br />

') Dit' Erhaitt,ng <strong><strong>de</strong>s</strong> d, die atieli in i'eprendissie: , Prosamanekiite<br />

S. 21tl voriiegt, zeigt <strong>de</strong>ntlieh, dass diese Gehil<strong>de</strong> ohtie llhicksic.ht nef<br />

venir, tenir geschaffcn wur<strong>de</strong>n, eine M3g1iclikeit, die ja sonst fur die<br />

Formenbiidung von prendre nicht ausgeschlosscn lU Sein sciteitit. Vergi.<br />

dn7.tt IlLeifle An<strong>de</strong>utungen in <strong>de</strong>r Zs. f. Hotu. Phil. VII S. 05, in Herr. Arch.<br />

S3, S. 471' tii,d Behrens, Zs. f. Nenfrz. Spr. n. Lit.. V S. 7S-79.


121<br />

Zs. f. R. Plu!, t. VII S. 16 und Nisard a. a. O. S. 222; mtuirianl,<br />

Favraud, erstes Stilek SS. 7. 12. 13; mellit, el). SS. 7, 18; bevirent,<br />

Reize <strong>de</strong> J3osenovc bci Stavelot S. 371; je beuvis, Jaubert, Gloss.<br />

du Centre t. i S. 140; il bouevit = il but, Fnvraud, Noces <strong>de</strong><br />

Jean<strong>et</strong>te S. 29; plot'i( = plut von plovoir, Stavelot S. 502; je recevis,<br />

apperceuis, Nisard n. a. 0. S. 222; recevit, Favraud, Batrachom.<br />

S. 13; apercevil, eb. S. 3; mouvi fur mus, s. Z. f. R. Phil. t. VII<br />

S. 47; part. esmovus, Stavelot S. 299; je faisis, Nisard S. 240;<br />

fasil, F'avraud, Batrachom. S. 1; je fasis, Jaubert, Gloss. du<br />

Centre t. I S. 421; faisist, Greban 20240; je disis, Nisard S. 243<br />

(doch ver-1. Gribers Ztschr. VII S. 53); requerissent, Rose ed.<br />

Amsterdam 1735, y . 12110 (Méon y. 11585: rcquessent); querri.vt,<br />

Rutebeuf (Jubinal) II 205; querisse, Enf. 0g. 3090; requerirent,<br />

Ainu', Ystoire <strong>de</strong> li Normant S. 23; tu . . . requeris, eh. S. 253;<br />

(Juerirent, Chron. Loys Bourb. S. 247; requerirent, Stavelot S. 449;<br />

il n'ont point requis ne requeiru tes juslï,'calions , Psaut. M<strong>et</strong>z<br />

S. 356. 155; j'ai queru. eb. S. 302, 9 (Ms. 9572: j'ai quis); niif<br />

gleicher Stufe stehen die sekuiri(liiren Perfecta: i'eï, che, se,<br />

clo 1), tra, rescoi, rescoui (s. rescouf/f, Ménu. Oliv. d. 1. Marche<br />

t. Il SS. 249. 293 fur altes resco(n)ss; rescouireni, Mén. Par. t. 1<br />

S. 128 fUr altes resco(u)slrent, Mort Car. Loli. S. 159); im Panser<br />

Dialekt: croyînes, crotes, croyirent, vomes, Nisard S. 222;<br />

cheyirians = altfrz. cheireni, Favraud, erstes Stllck S. 13; vergl.<br />

atieli (las Perfectum je riîmes, riite,v, riîrent neben altein risimex<br />

(conj. impeif. risisi, Claris 143331; risissenl, Rose (Méon)<br />

143433; danach die 3. sing. perf. iuud. (?) risit, Jean Lemaire,<br />

III. Caule liv. I eh. VI), Jaubert, Oloss. du Centre II S. 278.<br />

I) An dieser Utiibildung scheint auch conclure zuweilen teilgenommen<br />

zu haben; so begegn<strong>et</strong> im 15. Jaiirhun<strong>de</strong>rt il se concluyl, OIiv. 43. 1. Marche,<br />

Mm. t. iii S. 2, wozu man conclu dirent, Stavelot S. 249 vergicichien kami.<br />

Bcziiglich <strong>de</strong>r eigenartigen Erhaltung <strong><strong>de</strong>s</strong> d eriunerc ich an circuincidoient,<br />

Sinner, Cat. Bibi. Bern. t. II S. 49, sowie an das von Jaubert ans Centraifrankreich<br />

gemeld<strong>et</strong>e perf. j'assidis nebst part. assidu von assidre = asseoir,<br />

s. Gloss. du Centre t. i S. 96; concludont == conclurent, Stavelot<br />

S. 519. Uchrigens wird auch das von Nisard, a. a. o. S. 270, nicht verstan<strong>de</strong>ne<br />

concinsirent nicht ans Analogie au alteun conc/usis = conclusisli<br />

an erkiiren sein, son<strong>de</strong>rn ebeiifails ais NeubUdiing aus dciii von<br />

Nisard a. ii. 0. erwiihnten und von mir in dur Zs. f. Rom. Phil. t. VIL<br />

S. 57 aus â1terer Zeit nachgewiesenen sekuundiren Praesens cou clusons zu<br />

gelten hiaben.


122<br />

Ferner noeh die l'artieipia: permcuu, .Jaubert t. li S. 162;<br />

plaignu, eh. Il S. 182; plaisu, eh. Il 181; naissu, eh. II 97<br />

neben né; connassu nehen connu, eh. 1272; éteindu =<br />

.Jaubert, Gloss. t. I S. 410; alteindu = atteint, eh. t. I S. lOI<br />

und Nisard, Étu<strong>de</strong>, S. 246 (liber das d vergi. Zs. f. Rom. l'hui.<br />

VII 58ff.).<br />

Eiiie ganz an<strong>de</strong>re Bewanduis bat es iiiit dcii in altfranz5siseher<br />

He<strong>de</strong> geliiufigen erweiterten Perfektformen<br />

garesis, norresimes, hounesis tes, peresisse fUr<br />

gwis, norrirnes, hounistes, perisse u. s. w., <strong>de</strong>ren Entstehung<br />

Diez 1I 3 239 unbe<strong>de</strong>nklieh auf Eiiimischung (les Inehoativsuffixes<br />

znriickgeftihrt batte. Fassen wir zunichst die ii.ussere Forni<br />

<strong>de</strong>r sieh hier darbi<strong>et</strong>en<strong>de</strong>n Erweiterung itis Auge, so erregt<br />

selioii <strong>de</strong>r Umstand, dass dieselbe in <strong>de</strong>r Liherwiegen<strong>de</strong>ii Mehrzalil<br />

<strong>de</strong>r Fille -es- laut<strong>et</strong> I), gerechte Be<strong>de</strong>nken, und selhst<br />

w<strong>et</strong>in Form<strong>et</strong>i wic garissist, SGraal 1154; guerpissis, Lii).<br />

Psaim. Cant. Moysi S. 275, 27;.languissist, Rose (Méon) 12616;<br />

yai-issisi, Prosaromaii y . Jos. y . Arimathia (cd. Wcidner) S. 50,<br />

478; seignourissis!, Pli. (le Vitry S. 10, biinfiger wtreii, ais sie es<br />

in <strong>de</strong>r That sind, so wtlrdc auch ans dieser verlockeu<strong>de</strong>n 0estaltung<br />

bei <strong>de</strong>r im AItfranzisisehen so schwankeii<strong>de</strong>n Schreibung<br />

und vielleieht auch Aussprache <strong>de</strong>r s-Laute (s. o. S. 28; n.<br />

S. 128) keiric hinreichen<strong>de</strong> Oewiihr fUr die Diez'sclie Theorie<br />

entnommeii werdcn kUnnen. Von eiitsehei<strong>de</strong>n<strong>de</strong>m Wei-te gegen<br />

diese l<strong>et</strong>ztere ist aber die Walirnehniuiig, dass das erweitern<strong>de</strong><br />

Elcnient minier mir in <strong>de</strong>r 2. sing., 1. u. 2. plur. perf. und mi<br />

conj. inhl)ert siehthar wird. Es kaiin <strong>de</strong>iiinach nielit zweifelhaft<br />

sein, dass G. Paris, Étu<strong>de</strong> S. 74 und Ciiabnneau, Théorie<br />

SS. 63, 77 das alleiii Riehtige treffen, wenn sic in <strong>de</strong>n gedachten<br />

Formen analogisehe Anbildungen an <strong><strong>de</strong>s</strong>is, presirnes,<br />

mesis(es, ques isse u. s. w. erblieken. \Vie man weiss, ist ja cm<br />

<strong>de</strong>rartiger Vorgang dureliaus nielit auf die Koijugation nuf<br />

-ii- beschrllnkt gewesen; unreclitmii.ssige Biidungeit wie: nusquesistes,<br />

Berte 711; cornbatesist, HCap. S. 166; <strong><strong>de</strong>s</strong>cen<strong><strong>de</strong>s</strong>istes,<br />

GMuis. 121; II 253 u. s. w. begegnen hiiufig genug. 2) Tobler,<br />

<strong>de</strong>r wiedcrholt Veranlassuiig iiimrnt (s. zu Scheiers Bast. Buili.<br />

1)<br />

Vgl.lnzu neben vailiissaul aiieh vailesant, F1oov.29; GBourg 3291.<br />

) Sehr iielten sind dgcgen sokiie analogisehen Biithingen won ZeitwUrtern<br />

auf -oir; s. z. B. mouvesisi, Prosamanekine S. 275.


123<br />

in GGA. 1877, S. 14308; zu Firsters Cliev. II Esp. in Ztsclir. f.<br />

Rom. Phil. ii S. 147), die SaeligemiLssheit <strong>de</strong>r auch von Koschwitz,<br />

Ztschr, f. Rom. Phil. II S. 483 g<strong>et</strong>eilten Paris-Chabanean'sehen<br />

Auffassung einzuschirfen, luit GGA. a. a. O. gezeigt,<br />

dass ;LUeli fusi = /iss<strong>et</strong> sich znweilen cine Umhildung zu<br />

zveisi1bigem feusi o<strong>de</strong>z fusist gefallen lassen musste. Ausser<br />

<strong>de</strong>n von Tohier gegebenen Beispielen vergi. die folgen<strong>de</strong>n:<br />

comme s'il fusis€ prebendie comme prebstre, O. d. 1. Marche,<br />

Mêm. t. i S. 65 (Prosa); 3lessayer sui, o quid al meillur rel<br />

k'wques fiust en la paiene lei, Otinel 66; ' Et fiussies (se. aînés)<br />

tout autel <strong>de</strong> le moie (losilhig), Ad. Halle S. 1813; . . . Que l'en<strong>de</strong>main<br />

garni fèussent, Claris 7680; Et estre biaux ne riches<br />

plus que je ne fiusse (: l'iusse, scif asse, criusse), Test. Jeh. <strong>de</strong><br />

Mcmi, Romvart 122, 18 (s. auch im Livre <strong>de</strong> Leesse, eh. S. 372,<br />

26; S. 3743, 13); . . . une nwiennerese Qui nous fLust rappor/eresse,<br />

Vieille S. 137; . . . que ma ranomnzee 'en /ust escwida/isijc, eh.<br />

S. 154; Et se coulpabte n'en feusi, eb. S. 178; Car se parfaicte<br />

ne (eusses, eh. S. 271; Las! chétif! miex donc me vauldroit<br />

Que je ne fiusse onques nez, Mir. N. D. VIII 537-8; ï'ous<br />

semble il point que bon fiust, eh. XVI 39; Quel qu'il feust<br />

(4silbig), eh. XXVIII 1240; Se il fusi hans charniex, il finst<br />

fa brot, Jub. Myst. i S. 90. Die gleiche neu eonstruierte Bezicliling<br />

zwisehen <strong>de</strong>n Perfectforiiten <strong>de</strong>r ui- Kiasse mit weehscin<strong>de</strong>r<br />

und <strong>de</strong>nen mit cinheitiicher B<strong>et</strong>onung kornmt zain Ansdruck<br />

in folgen<strong>de</strong>n Gebil<strong>de</strong>n: Et comme riens n'apariust . .<br />

Gant. d. Coinsy, herr. Arch. Bd. 67, S. 94 621; Pour cc qu'en<br />

la crouiz mori!us/, SGraaI 773; Qu'il tresspassast ne morilus!,<br />

Gant. (le Coinsy a. n. O. Bd. 67, S. 250, y . 1152; Que nus hoin<br />

fa ne ,noriust, <strong>de</strong>rs. eh. Bd. 67, S. 259, y . 60; morussent, eh.<br />

r. 65; vergl. die Participia: Si grant dolor oi m'est apariu<strong>de</strong>,<br />

Alexius 82d , 97(3; Si graus ledice nos est apariu<strong>de</strong>, eh. 107c<br />

ibIs les ait bien secorréus, R. d. Florimont Ms. F. f0 93c; Qu'il<br />

/1 ont valut <strong>et</strong> aidie Secorrilut <strong>et</strong> concillie, eh. fi 97b; Qui molt<br />

bien m'ait secorriu, eh. PI 97b; Cil les a si secorif us, Brut 6252<br />

wiii'dc von Le Roux <strong>de</strong> Liney verworfen; P<strong>et</strong>it fu are ne fussiez<br />

galopez Et coriuz point <strong>et</strong> esperonnez, Bat. d'Aleseh.<br />

545--6; Si ont secoriu le Roi, Renart 26941; Tuil sont a moi<br />

acoru, eh, 14094; llermeline est acorue, eh. 19750. Gleichen<br />

Wcscns wie fusist sind: sosisi = sapuiss<strong>et</strong>, 3 Wun<strong>de</strong>r Gautiers,


121<br />

Ztschr. f. Roui. Plu. VI S. 327, y. 156; sceusist, Crebaii ()843,<br />

8:303, 26871; seeusissL' : rendisse , eh. 12448; und noch frllher<br />

seusisi, Docum. relat. aux Crois., Cygne t. I S. 318; posisi, Stavelot<br />

SS. 36, 25: polsisse, eb. S. 326; wlsissent, eb. S. 328;<br />

pousisl = potuiss<strong>et</strong>, Claris 25908; poulsisse, Prosaeliges 335, 22')<br />

sind tinter Einfluss von rolsis! roulsisse, vosisi entstan<strong>de</strong>n; man<br />

find<strong>et</strong> liiiufiger: peusisi, Doc. rel. aux Crois, Cygne I SS. 315,<br />

316, 318, 322, 3443; peussissent, eh. S. 324 neben peussent,<br />

SS. 362, 3437; <strong>de</strong>usis.e = <strong>de</strong>huisse,n, Greban 4976; <strong>de</strong>usist, eh.<br />

9448; Oliv. d. 1. Marche, Mrn. t. II S. 173; pleusist = placuiss<strong>et</strong>,<br />

A 34265.<br />

Ehe wir diesen Gegenstand verlasscn, sei auf einige bishcr<br />

nnbernerkt gebliebene Rigenheiten in <strong>de</strong>m Verhalten <strong>de</strong>r<br />

von Diez irrtiinilicli fur Inehoativhildungen erkliirten l'erfektfornien<br />

aufrnerksam geniacht. Wenn das erveitern<strong>de</strong> Element<br />

zuweilen unter <strong>de</strong>r Forai -is- auftritt, so darf dies in 1)enkrniilern,<br />

in <strong>de</strong>nen die <strong>de</strong>n Aiisgangspunkt darstellen<strong>de</strong>n Perfc<strong>et</strong>a<br />

<strong>de</strong>r si-Klasse das stamnihafte i in tonloser Silbe niclit<br />

'tu e ahsehwiiehen, kcineswegs befrem<strong>de</strong>n: es stelien eintrtchtig<br />

') Diescibe Analogie liegt bekanntlich auch vor in htnfigem peuh<br />

tiiid peulcut; s. puef eut vuebent, GMaeh. Prise d'Alex. 11»1 - 5 und im<br />

Vcrsinncrn eh. 268S, 3527, 6910, 6935, 8534; pueent (sic!) vuelent, Mont.<br />

Fabi. II 146; pulent neben vuleut, Durm. 6178; puelcut, 11. Cap S. 138;<br />

E. Desch. I oS, las, 176; peullent, Mont. Rothsch. Rec. Poés. Ir. IX 289; in<br />

Prosa: OIiv. d. 1. Marche, Mém. t. I S. 134; t. iv S. 187; ferner in poloient,<br />

Stavelot II, 12, 13, 429, <strong>de</strong>m Perf pot ut (oft bei Stavelot) u. dom Fut. polronl,<br />

Graf, Roma 1412,5117; 433, 143; po/roit, eh. 1430, 54; 433, 146; ]>rosamanekine<br />

5. 299; poiries, eh, S. 269; poutra, Prosacliges SS. 284, 41; 315, 38; 321, 41;<br />

potra, Oliv. d. 1. Marche, Miii. t. IV S. 172; Condit. poulroif, Prosacliges<br />

316, 33; polroient, O. d. 1. Marche t. IV S. 187 und Stavelot S. 5; pouf droit<br />

(s. 1506), Go<strong>de</strong>froy VII S. :1000 vergi. :uich Behrens, Unorg. Lautvertr. S. 72.<br />

Die von Bnrguy iI 51 vorgesehlagene Ableitung <strong><strong>de</strong>s</strong> perf poli fur pot<br />

(s. pouff, Prosacliges 302, 38) aus pollere, mit <strong>de</strong>r aucli Schelers lieutung<br />

von puelent = poilent iibercinstimmt (s. Rom, <strong><strong>de</strong>s</strong> Eles S. 40), ist, wie<br />

man weiss, bereits von Diez II' 249--50 (Anrn.) zuriickgewiesen wordcn.<br />

War or <strong>de</strong>r erste, <strong>de</strong>r auf das Vorbild von volrc hiinwies? Liv<strong>et</strong> S. 157<br />

leit<strong>et</strong> tinter Beruf auf Burguy peulent zwar von policre ab, <strong>de</strong>nkt aber<br />

zugleich an chien Einfluss von vouloir. Selten nimmt tiieses I<strong>et</strong>ztere (lie<br />

Gestalt von pouvoir an; z. B. Ne la vost mie ob/ier, Joufr. 3770, ithnlich<br />

cb. 3s24; aucli veu.sisl fur vo(l)sisl, Graf, Ronia I SS. 42 1.), 19; 443, 551;<br />

Prosamanekine S.S. 278, 311 und ft wird nach peusist (Prosaitianek. S. 293)<br />

gebild<strong>et</strong> sein.


125<br />

neben einan<strong>de</strong>r: esab1isis, Oxf. Ps. 88, 46 und disis, eb. 88, 3;<br />

maidisisi, eh. 54, 12; uprisisf, eh. 104, 20 (selten pursesis. eh.<br />

73, 2; 138, 12 u. a. in.); <strong>de</strong>yuerisis, Cant. Moys. 12 und disisseul,<br />

eh. 41; n,nrdrisis, RClary S. 20 verbiUt sieli zu oc/isisl,<br />

eh. S. 62, wie pariesisl, eh. S. 75; <strong>de</strong>parlesissenl, Ob. S. 26;<br />

/iounesissenl, eh, S. 78 zu mesisi, eh. S. 35; presissen', eh. S. 29;<br />

reslablisisi, Grans Cron. <strong>de</strong> Jfrance, cd. Paris 1837 (14. Jah iii,)<br />

t. I SS. 66, 111, 201 ; puguisisi, Ob. SS. 731 332; acomplisisseni,<br />

eh. S. 114; lapisissent, eb. S. 139; garnisissen(, eb. S. 171; orguillisisl,<br />

S. 340 ftigen sieli sehr wohl zu disisi, eh. S. 82; occisisseni,<br />

eh. SS. 93, 120, 210; occisisl. eh. S. 215 u. s. w. Auffallen<br />

niuss diese Gestaltung aber da, wo sie auf Zeitwirter<br />

dci' Konjugation auf -ir besehrinkt erscheint, wilhl'end die<br />

danebenstelien<strong>de</strong>n Perfecta <strong>de</strong>r Konjugatioa auf re die Ahseliwilehung<br />

zu -es- aufwcisen; so stelit ge1isisl, Berte 2209;<br />

lraïsis, eb. 2222 neben presisles. eh. 717; requesisl, eh. 2194<br />

und <strong>de</strong>m analogisehen nasquesisles, Ob. 711 u. u. in.; obeisisl,<br />

Froiss. Chron. (cd. Luce) 1 113, 26; obeisissent, eb. 1 150, 12<br />

neben comlaiesisl, el). II 41, 14; per<strong><strong>de</strong>s</strong>isl, eb. Il 61, 9; <strong>de</strong>//u<strong><strong>de</strong>s</strong>isi,<br />

eb. II 160, 16. Man wird nicht fehigehen, wenli man<br />

anuirniiit, dass die Spraciie, o<strong>de</strong>r vieiieicht nur cinzelne mdividuen,<br />

bei <strong>de</strong>r Se1iipfung dieses Duaiisruus <strong>de</strong>m icielit veistiindiichen,<br />

nachtriiglich erwaehen<strong>de</strong>n rilriebe <strong>de</strong>r in Ro<strong>de</strong><br />

steheii<strong>de</strong>n Erweiteriiug in Zeitw'Ôrtern auf •ir cin nfflglichst<br />

konkr<strong>et</strong> an das Wesen dieser Koujugationsart erilLuern<strong><strong>de</strong>s</strong> Ansschen<br />

zu geben, gewilifalirt haben.<br />

Noch <strong>de</strong>ntiieher erbelit aus eiiier an<strong>de</strong>ren Thatsac.he die<br />

dieseit analogisehen Gebil<strong>de</strong>n innewohnen<strong>de</strong> Neigung, im Verlaufe<br />

<strong>de</strong>r Sprachentwickiung an<strong>de</strong>re Wege zu gehen, ais diejenigen<br />

Formen, die zu ihrer Entstehung don Anstoss gegeben<br />

baben. Es inuss Wun<strong>de</strong>r nelinien, dass dieseiben es verselimilht<br />

haben, sieh au <strong>de</strong>r znerst auf normaniiiscliem, zul<strong>et</strong>zt<br />

auf pikardisehem Gebi<strong>et</strong>e sich ereignen<strong>de</strong>n, durch das Vorbild<br />

von veisse herbeigefflhrten Synkope <strong><strong>de</strong>s</strong> intervokaiischen s in<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>isi, mesisi, presisi u. s. w. auch ihrerseits zu b<strong>et</strong>eiligen. Gewiss<br />

begegn<strong>et</strong> man Fiillen wie: guerpeisi, BChrest. 104, 36;<br />

guencheisseni, Mont. Fabi. t. I S. 150; ;narreia, bei Go<strong>de</strong>froy<br />

t. V S. 177 (: <strong>de</strong>isi); guereisi fUr das im Texte stehen<strong>de</strong> garessisi,<br />

in <strong>de</strong>r Ils. A <strong><strong>de</strong>s</strong> Prosaromans von Joseph von An-


126<br />

matliia S. 47. 441, doeli nur nuÉ ausseror4lentliciler Seltenheit.<br />

Wer in<strong><strong>de</strong>s</strong> das Nehcneinau<strong>de</strong>u' von tilpesisi, Rois S. 73; guaresisi,<br />

eh. SS. 161. 362; saisisis/ (<strong>et</strong> /'e'si), eh. S. 375 und <strong>de</strong>ïssenf,<br />

eh. S. 192; nfe'sf, eh. S. 194; esleïsl, eb. S. 217; euqueïsse, eb.<br />

S. 272; preïst, eh. S. 2745; von chieresisi, Clcom. 12505; oferesisi,<br />

eb. 302; repentesisl, eh. 2499; parlesisl, eh. 18340;<br />

prestes, eb. 2316; meïsse, eh. 2768; <strong>de</strong>ïsse, eh. 2767, insbeson<strong>de</strong>re<br />

<strong>de</strong>n Reim esjoiesisl : <strong>de</strong>'st, eh. 12390 und die uiuinittel-<br />

Lare Folge von preYssent iiuid embelesisi, eh. 3106-7 vergleicht 1);<br />

wer /rue, Gaydon S. 42 tinter st<strong>et</strong>igen meïs, feïs, eh. S. 43;<br />

<strong>de</strong>ïst, eh. S. 109; pressent, eb. S. 224. o<strong>de</strong>r partesisse, Enf. 0g.<br />

1693;. languissisl, Rose (.Iléon) 12616; fremesisl, Villeh. cd.<br />

P. Paris S. 39; garessist, Prosarornan y . Joseph y . Arimathia<br />

S. 47, 441; garissist, eh. S. 50, 478 unter regelrccht wie<strong>de</strong>rkehren<strong>de</strong>n<br />

fessiez, Eng. 0g. 1694 (also dieht neben partesisse);<br />

feises, eh. 1910; preïsse, eb. 4299; <strong><strong>de</strong>s</strong>t, eb. 6446;<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>siez, eh. 5381, 5517, 5935; seïssies, eh. 7323 1); preïssent,<br />

Villeh. cd. P. Paris SS. 40, 67; zneïsseaf, S. 53; <strong>de</strong>'issen, S. 67;<br />

<strong>de</strong>ïsse, Prosa-Roin. y . Jos. y. Arim. S. 47, 448; oeeïtes, (sic) eh.<br />

S. 62, 587; oceïmes, eb. S. 62, 589; preïssiens, eh. S. 81, 767;<br />

<strong>de</strong>'tes, eh. S. 119, 1181; <strong>de</strong>Yrnes, eb. S. 79, 745; uieïs, el). S. 130,<br />

1292; mesmes (sic) S. 86, 810; meïssiez, eb. S. 86, 812 u. s. w..<br />

Formen, die in Rose (Méon) auf je<strong>de</strong>r Seite stehen, antrifft,<br />

wird zugeben mllssen, dass die in Re<strong>de</strong> stehen<strong>de</strong>n aimiogisehen<br />

1"ormen mit <strong>de</strong>r Weiterentwicklung ihrer ursprflngliehen Vorbil<strong>de</strong>r<br />

nicht gleiclien Schritt gehalten haben. Zur Erhiuterung<br />

dieses seltsamen Verhaltens weiss ich niehts, was auch mir<br />

mir selbst wabrscheiiilicli diiuehtc, Lei zubringen; ich besehr.nke<br />

mieL <strong><strong>de</strong>s</strong>shalb darauf, hier noch auf folgen<strong>de</strong> weitere Ilelege<br />

hinzuweisen: qaresis, GPaI. 3138, kurz vorlier preis, eh. 3135;<br />

guerpesist, eh. 313; norresismes, eh. 9397; daneluen feisies, eh.<br />

9410; <strong>de</strong>is, eh. 450, 1353; <strong>de</strong>isles, eh. 5113; meist, eb. 7641;<br />

asseismes, eh. 8026; allerdings begegnen auch: fesisi, eh. 1781;<br />

represisl, eh. 1782; quesises, eh. 8013, 8016; mesisles, eh. 84513;<br />

ocesit (sic), eh. 5974; partesisse, Conte d'Amours, Beaumauioir,<br />

Oeuv. poit. (Suchier) 11 252, 41, 2; guerpesisse, eh. 41, 4. neben<br />

Nor gelegentlich stehen im Cleoma<strong><strong>de</strong>s</strong> <strong><strong>de</strong>s</strong>isl, 1154; ocesissent,<br />

919 in Enf. 0g. steht einmal co7aquesisies, 1911


127<br />

rn<strong>et</strong>, eh. 42, 3; fes/, eh. 1, 5. Ferner: dormesis!, Mir. N. D.<br />

XXVi y. 759 nehen feisse, eh. vv. 508, 733; garisisl, Mir. N. D.<br />

XXVII y . 1649 neben feissent, eb. Y. 2109; garisisl, Mir. N. D.<br />

XXII y. 733 neben ftisse, eh. y . 734(!); preis, eh. y . 1101<br />

.eignoiuissixi 1), Ph. <strong>de</strong> Vitry S. 10; seignourisist, obeisisl, eh.<br />

S. 12; nehen quest, eh. SS. 18, 63; <strong>de</strong>ït, eh. S. 55; feïsl, eh.<br />

S. 63 (cinnial quesisse, eh. S. 63).<br />

'J Insbeson<strong>de</strong>re die -i.s's- anfweisen<strong>de</strong>n Gebil<strong>de</strong> (s. o. S. 122) diirften,<br />

falis ss in <strong>de</strong>r 'lIiat hier die Ilaratellung fur nichttiinen<strong><strong>de</strong>s</strong> s sein soute,<br />

tir die S. 125 ange4leut<strong>et</strong>e Miglic1keit sprechen, dass clac nachtriigliche<br />

Annhherung <strong><strong>de</strong>s</strong> fraglichen Einscliiebsels an (las Iuehoativsiiffix stattgelund<strong>et</strong>i<br />

hahe .AlIe Zweifel wer<strong>de</strong>n darnit nat(irlich keineswegs beseitigt.


128<br />

Zustze und Berichtigungen.<br />

'III S. 5. aveulissons. awutissons in <strong>de</strong>ri tlss. EV <strong><strong>de</strong>s</strong> Mén. Rciws S. 120,<br />

22$ gegen avalons, aveuglons :Lll<strong>de</strong>rer IIss.<br />

'Lu S. 9: inalbaillirai, Beauiiianoir, Salu (l'All]fltLrS, Oeuvres ed. Suc.1,ier 11<br />

215, 580.<br />

'Lu S. 21, Aniii. 2, Zeile 2 lies Zeitworte fur Zeitwortes.<br />

Zit S. 22: Der Inf. nasquir steht in dur Berner Lie<strong>de</strong>rhs. Herr. Arch. 42,<br />

S. 311 CLXXXV.<br />

'Lu S. 23: souffir stelit aucli Prosamanekine S. 343 nel)du souf/issait,<br />

S. 275; sou/isse (3. p.), S. 325.<br />

'Lu S. 26: 3. perf. t'scondi un Itinern dur Zeile auch Manekine 771)8 neben<br />

escondissoie, 5S53.<br />

'Lu S. 26 Anm. 2: perf. yssut, Galien Ms. 1470 S. 348.<br />

'Lu S. 27 Anm.: reseusse, Prosainanekine S. 329 neben vas quirent, S. 363.<br />

'Lii S. 2: Auch Beaumanoir erlault skb, die bei<strong>de</strong>n Arten <strong><strong>de</strong>s</strong> s im lleiiiic<br />

ait liin<strong>de</strong>n; vergi.: nuise : fraise, Manekine 1313-1 .1; (ebenso<br />

nuise : fraise, Cbarr. 3393-4; bci 'l'arbé S. 94: nuise : l,'uisse<br />

:uicli sonst hei Chrestien, S. Firster, Cliges (1884) S. LXX1V;<br />

bise biceal : eonno:sse, Rieh. Biaus 2949-50); noisen! : (rois.<br />

sent, eh. 2773-4; connoissenl : envoisent, eh. S329-30; puisse<br />

nuise, Jeu. Blon<strong>de</strong> 2353---4; volsisse, parlesisse : mise, Conte<br />

d'Amours 41, 9; s. auch Sucliier, Introd. S. CLIII.<br />

'Lu S. 29: maudissoit dicht neben disoil, Prosaiiianekiiie S. 283.<br />

'Lii Si. :15: Part. revenJ/ : banny aueh Chans. lIug. liv. II S. 168, 5 (a. 1 3.12).<br />

Zii S. 3)): encourist, Prosamanekine S. 27$; secourissies, Galien S. 195,<br />

'Lu S. 50, Zeile 17 von unten ist. die Kianuner liinter 10$ au schiiessen<br />

und nach ,,steht' ein Kouinia au s<strong>et</strong>zen.<br />

'Lu S. 54: servernieni, Prosamanekine S. 317.<br />

'Lu S. 55: parterunt (anglon.). Rom. 13 S. 508; consenteru, Stavelot. 3I.<br />

'Lu S. Id : sai//ieeenf, Renart, BCbrest. 204, S Variante; assaillerci<strong>et</strong> im<br />

Inneru dur Zile, Galien 271, 2; assalliarent, Stavelot 365. Wegen<br />

sai//erent colistruiert God. VII 286 amen Infinitiv saUter!<br />

'Lu S. 66: Mit <strong>de</strong>udra ist das Imperfectum doelloit au vergleiehen, Prosamanekine<br />

S. 3011.<br />

'Lu S. 76: Nach Kpschwitz, Ur. d. Nfr. Sehriftspr. S. 32 ist trouverra nacli<br />

verra geformt.<br />

Zn S. SI: vaillabte, nfrz. valable, Prosatuanekine S. 268.<br />

'Lu S. 124: Konjunktive Bildungen wic pleusisi, <strong>de</strong>usisi u. s. w. dringen<br />

zuweilen in die stamrnb<strong>et</strong>onten Formen <strong><strong>de</strong>s</strong> md. Iierl ciii; so<br />

stelit iUsjf = (acu ji in: Troix cop[s] fiert sur vnij &aucq, adonc<br />

se leusit on, Graf, Roma t. 1 S. 438, 336.


In<strong>de</strong> x.<br />

Pic nicht ve rzeichn<strong>et</strong>cn Kuiuposita sind<br />

Siinplex au sucheli. A = Aninerkung.<br />

Baillir u, 12S.<br />

batre 11. 1(01111). 33 A,<br />

34 A, 56, 122, 125.<br />

bénir 10, 22, 25 A,<br />

S.<br />

Abor<strong>de</strong>r 34 A'.<br />

absentir 5 A.<br />

achever S A, 39.<br />

affaiblir 16, 119 A2.<br />

affligir, affure (lA, ss A.<br />

ai<strong>de</strong>r s A.<br />

aiiier 59, 93.<br />

aller u. Koinpos. " A,<br />

62.<br />

;Llflaflevir 50, 95.<br />

amen<strong>de</strong>r S A, 39 A.<br />

aniinuir 41 A.<br />

aTi'zuitir 47.<br />

apercevoir 121.<br />

ap<strong>et</strong>ir b A.<br />

apprestré 40<br />

aprotondir 15.<br />

ardre 7A, 33À.<br />

arer 67 A.<br />

arracher 34 A.<br />

arrêter SA.<br />

asprir il. KOIIIPOS. S A,<br />

li A.<br />

asservir III,<br />

asseurir 5 A.<br />

assourissant sS A.<br />

atenuir, atejivrir 6 A<br />

39.<br />

atteindre 122.<br />

attendre s:; A.<br />

avent 5 A.<br />

aveuglir 5 A, 12S.<br />

avoir 13 A.<br />

itisop, Studien.<br />

ils, lis A.<br />

beveragc 55.<br />

boire 55. 69, 121.<br />

hoivable 69.<br />

1:i jivar<strong>de</strong> 69.<br />

bouillir u. Komp. 9, b,<br />

26 A2, 35, -IS, 56, 57,<br />

59, 60, 71, 103, 104.<br />

hou III isseure 104.<br />

bruire 12, 26A, 102.<br />

bruit 103.<br />

t'altescere (Lit.) 119 A'.<br />

ceindre 33 A.<br />

chaloir SI.<br />

changer<br />

chanter 45<br />

chanvre 39.<br />

Chanvrier 39.<br />

chérir 125.<br />

choir u. Kompos. 51,<br />

6 1S, bOA, 121.<br />

circoncir(c) 23, A,<br />

121 A.<br />

circuir 13, 1116.<br />

(tireuit(e) 14 Al.<br />

Clarisse 2.<br />

claufir, cloufir 23.<br />

clore 121.<br />

cohir luS.<br />

tinter <strong>de</strong>m b<strong>et</strong>reffcndcn<br />

comburir G A.<br />

comman<strong>de</strong>r s A, 39A.<br />

(O wl)Iir u, Fonip. 116,<br />

125.<br />

culIpter 15.<br />

i'oncedir 6 A.<br />

conclure u. Koinp. 25 A,<br />

64, 121A.<br />

confire u. Koiup. 23, 26,<br />

27, 2s.<br />

counaitre 25A,2s,55A,<br />

5G, '9, 120, 122.<br />

consuniir 6 A.<br />

contenter 45.<br />

conticesco, . iscu(lat)<br />

UI A.<br />

contribitir 6 A.<br />

contrire (lat.) = colitcrere<br />

21.<br />

coudreu. Koiiipos. 29;A,<br />

cougir (;A.<br />

courir u. Kouipos. 35,<br />

36, 51, 53, bU, 711, s I,<br />

S5, 119A 2, 123, I2S.<br />

coûter s A, li),<br />

couvrir u. Kotupis. s,<br />

9, 10, IS, IiI, :16 1 37,<br />

50, 72, 73, ss. S,5,<br />

116, 117 A. 1111.<br />

c(u)vir u. Konipos. 49,<br />

11)7.<br />

craindre 12 A, 51 , 83.<br />

cresco 92A.


131)<br />

criembor S T.<br />

croire 25 A, PI, S7,<br />

121.<br />

cro(u)pir u. Kompos.<br />

49, 99, 119.<br />

croissir, croistre 5$.<br />

croître = crescere u.<br />

Kompos. 120.<br />

cueillir u. KomI)os. 2,<br />

U, lu, 11, 25 A, 33,<br />

35, 48, 53, 54, 50, 57,<br />

58, 59, 60, 64, 76, 77,<br />

78, lOI.<br />

eucillissage, cueillage<br />

III-1.<br />

cuidier 4 A'.<br />

1)ebouillinige 104.<br />

(li'-,briser 34 A'.<br />

défendre (23.<br />

(lelitisCo tjat.) tu 1 A.<br />

(lemaul<strong>de</strong>r SA, 319A.<br />

<strong><strong>de</strong>s</strong>cendre 122.<br />

détruire 14A', 29.<br />

<strong>de</strong>voir 60, 87, 89, 12-1.<br />

dévorer 72.<br />

(liner 34 A'.<br />

dire u. Konipos. 25, 20,<br />

29, 31, 32, 62, 57 A2,<br />

121, 125, 20, 125.<br />

diruir 4; À.<br />

discernir (j À.<br />

(IiSCO (lat.) 119 À'.<br />

(lis eUS (lat.) 92 A.<br />

diseutir O A.<br />

distribuir O A.<br />

donner 9A, 05.<br />

dormisco, -esco und<br />

Kouupos. 91 A, 12 À.<br />

110.<br />

dormir u. Koiuupos. 34 À,<br />

55, 39,50,7 fi, 110, 127.<br />

douloir 7 A, 31, 62, 66,<br />

125.<br />

douter S A.<br />

(luire u. Kompos. 14,<br />

28, 33 A, 57 Al.<br />

Ébahir 549, 97 À.<br />

échanvrer 39.<br />

éclaircir 97 A., IlS.<br />

écrire 25 A.<br />

cissir, oissir, mir, issir<br />

ii. Kompos. 5, 26 À2,<br />

33 A, 40, 49, 55 A,<br />

61 A, Si, 93, 100, 128.<br />

elabasco, -isco (lat.)<br />

ul A.<br />

c.leques = iIeues 73.<br />

élite 17.<br />

embellir 126.<br />

ciiibrnTssemcnt 113.<br />

emplir u. Konulius. 3,<br />

10, 17, 50, 73, 83, 114;,<br />

1(9.<br />

encarquier 34 A.<br />

encondir oA.<br />

endoruuicment, e.<br />

nient 11 1).<br />

engager 34 Al.<br />

engenuir 22A.<br />

engloutir u. a. Roui1 il-us.<br />

3, 15, 49, 76, 107<br />

englout( iss)eur 107.<br />

engrossir S A.<br />

enhardir 1111.<br />

enivrer 72.<br />

cnroui 7.<br />

enSerir O A.<br />

entendre 27 A.<br />

eschiver S A.<br />

escondisseineut 29.<br />

escondisseor 211.<br />

esjoïsselllent 102.<br />

espeneir $2.<br />

euipleudir 1 I'.<br />

Este.vre III.<br />

établir 123.<br />

éteindre 122.<br />

étourdir II U.<br />

étrangler 34 A'.<br />

être 40, 87, 123.<br />

évanouir 21 A.<br />

exclure 25 A.<br />

exercir O A.<br />

exhibir fi A.<br />

exigir U A.<br />

extoller 62.<br />

Faillir u. Kompos 9,<br />

34 A, 48, 56, 57, 59,<br />

69, 78, 714, 93, 104.<br />

faire 25 A, 25, 34 A, 65,<br />

69, 87M, 120, 123,<br />

126, 127.<br />

falloir 80.<br />

férir u. Rompus. 6 A,<br />

9, 26 A 2, 13, 49, 04,<br />

84, 1(15, 120.<br />

fermer Iii.<br />

finir 17, 48, 92 À, lui,<br />

119.<br />

Iloresco (bit.) 92 À.<br />

fluirir 28, 54.; if.<br />

florire (bit.) 91 A.<br />

tioresco, is,o (bit.) 91 À,<br />

92 À.<br />

fouir fi. Konipos. 25 A,<br />

48, 63, 52, 100.<br />

foueor, fouisseur 100,<br />

frapper 34 À'.<br />

frémir Si, 1,3, 125.<br />

frem(b)or 51.<br />

frire 55 A.<br />

friscus (1M..) 92 A.<br />

Frise 28.<br />

fruir 6 A.<br />

fuir 11, 26 A, $3 À, 45,<br />

63, 52, 100.<br />

fuite 7.<br />

(arantir 97 À.<br />

gar<strong>de</strong>r .8 À.<br />

garnir 125.<br />

gehir S. jehir.<br />

gémir 51, 83, 119.<br />

genuit 21<br />

gésir u. Kompos. 28,<br />

49, 32, 93, 120.<br />

gran<strong><strong>de</strong>s</strong>co, -isco (lat.)<br />

lui A.<br />

grever 66.


131<br />

gloutir s. engloutit.<br />

grondir u. Kompos. 14,<br />

49, 56, 109.<br />

guenchir 125.<br />

guérir 24, .17, 49, 85 A,<br />

97A, 118, 125, 126,<br />

127.<br />

guérite 17.<br />

guerpir u. Kompos. 3,<br />

50, 56 A, 75, 76, 88,<br />

97, 98, 122, 125, 126,<br />

Haïr 34 A, 48, 63, 94,<br />

81, 00, 96, 119.<br />

harditement 17.<br />

hav(r)e 39.<br />

Inspargir 6 A.<br />

interir 105.<br />

irari Hit irasci (lat.) 21.<br />

issir S. cissir.<br />

Jeliir n. Kouipos. 95,<br />

118, 125.<br />

j<strong>et</strong>er S A.<br />

jost(r)é 40.<br />

jouir u. Koinpos. •l,<br />

63, 82, 85 A, 97A,<br />

lOi, lIS, 126.<br />

J ouissablt', J iab1e 102.<br />

jonissam'e, ,iance 102.<br />

jurer 72.<br />

juise 28.<br />

Labasco, -isce(iat.) 9M.<br />

laidir 10.<br />

]andi(t) 25.<br />

languir 122, 121;.<br />

lectre S A.<br />

lentesco, -isco (lat.) 91 A.<br />

lever u. Kompos. 60.<br />

lire u. Kompos. 25A,<br />

117 A, 120, 126.<br />

livrer 72.<br />

loisir 52, 128.<br />

luire 14A', 25, 52.<br />

Maleïr 30.<br />

Malpert(r)uis 41<br />

manifester 40.<br />

manoir u. Kompos. 7 A,<br />

13 A, 26A, 52.<br />

marbre 39.<br />

marehir 09.<br />

iiiarrir 125.<br />

maudire 29, 30 A 2, 125,<br />

128.<br />

mener u. Kompos. SA,<br />

'lA, 66.<br />

mentir u. Komupos. 24 A,<br />

35, 38, 49, 55, 61 A,<br />

109, 119.<br />

muerir 49, 76, 105.<br />

mest(rior 40.<br />

m<strong>et</strong>tre 35 A, 55, 56,<br />

97 A, 120, 121, 111,<br />

126, 128.<br />

meute 17,<br />

monter s A.<br />

inordrir 121.<br />

mourir ::t, 35, 49, 53,<br />

64, 69, 74, 64, 85, 12:1.<br />

mouvoir u. Koimipos. 7A,<br />

17, 121, 122A".<br />

muiewent, mugisse-<br />

LUCflt 102.<br />

ni mir(e), mugir, 12, .1",<br />

11)2.<br />

Naître 22, 55 A, 56, 121,<br />

122, 125, 125.<br />

miascor (lat.) 119A'.<br />

nier 11 A.<br />

nonchaillance SI.<br />

nourrir 50, 83, 84, SSA,<br />

S, 116, 122, 126.<br />

noyer il A.<br />

nuire 14 A2, 52, 125.<br />

Obéir 30A', 119, 125,<br />

126.<br />

obliger 34 A.<br />

obsemirir SA.<br />

occire 23, 25 A, SS A,<br />

125, 126A.<br />

I offrir 9, 19, 36, :is, 50,<br />

72, 83, 85, 92, 93, 115.<br />

olir(r)e 39.<br />

orgueillir 124.<br />

ouïr '26A, :38, 45, 62,<br />

01, 74, 82, 9:3, 101.<br />

ouvrer 7, 19, 72.<br />

ouvreur 19.<br />

ouvrir 3, 7, 9, 19, 36,<br />

3S, 50, 57, 61, 72, S3,<br />

55.<br />

I'aitre u. Kouipos. 120.<br />

paraître mi. Kompos. 62.<br />

120.<br />

parler o ; 40.<br />

paroir ii. Kompos. 67,<br />

70, S3, 123.<br />

partir u. Kotimpos. 38,<br />

39 A, 41, 43, 44, 46,<br />

511, 54, 55, 74, 75, 76,<br />

93, 110, III, 125, 125.<br />

pécher 34 A.<br />

peiner 66 A.<br />

perdre 51, 125.<br />

perimir 6 A.<br />

périr 105, 118, 122.<br />

pert(r)uis 41.<br />

peser 66 A.<br />

plaindre 122.<br />

plaid 52.<br />

plaire U. Koumpos. 2S,<br />

52, s3 A, 120, 122,<br />

121, 125.<br />

pleuvoir 66 A, 121.<br />

poindre 62.<br />

porter u. Kompos. SA,<br />

44 A', 39A, 41.<br />

poseo (lat.) 1119A".<br />

pourrir 50, 63, N4, 55 A,<br />

117 A.<br />

pouvoir 52, 66, 97 A,<br />

124.<br />

poverin 55.<br />

prendre 25 A, :35 A, 55,<br />

56. 7, 120, 125, 126.<br />

prestunir fi<br />

pr<strong>et</strong>endir i; A.<br />

pr<strong>et</strong>erin 105.<br />

prieumbre 51.


132<br />

prier li M.<br />

procedir 6 A.<br />

prostrare = prosternere<br />

(lat.) 21.<br />

puerasco, isco 91 A.<br />

puir u. Konipos. 12, 48,<br />

63, 52.<br />

punir 24, 59, 91, 93, 125.<br />

quérir ii. Kompos. 26 A',<br />

33, 51, s:, 64, 69, 70,<br />

72, 85,121, 125, 126A.<br />

Raicinbre 51,<br />

randir s. rendir.<br />

rassis 97 A.<br />

ravir 47, 118.<br />

raviskir 22.<br />

reccvoir7A, 2, SSA,<br />

66, 121.<br />

recipir 6 A.<br />

recouvrer 19, 72.<br />

relegion = religion 73.<br />

rel<strong>et</strong>iquir ); A, 97 A.<br />

remplage, -issage 116.<br />

renc]u(s) 25 A.<br />

rendir, -re 15, 16, 56,<br />

10 9.<br />

rendre 54, 57.<br />

rentrer 72.<br />

repairier 72.<br />

repentir 35, 35, 3 A,<br />

.15. 50, 54, 75, 76, 93,<br />

109, 1213.<br />

répondre 15 A.<br />

rcs(ourre 121.<br />

resistir 13 A.<br />

resplendir 15, -19, 56,<br />

1)15.<br />

respleiidor, -issours 109.<br />

restituir 6 A.<br />

réussite 17.<br />

réveiller 34 A'.<br />

rire 54 A, 64, sSA, 121.<br />

rompre u. Konipos. 21,<br />

22, 22A, 59.<br />

rllgissemciit 102.<br />

ruir(e) I2, -15, 63, 102<br />

runipere (lat.) 88.<br />

Saillir n. Kompos. 9,<br />

35, 45, 54, si;, 57, 58,<br />

60, fil, 74.75,104,128.<br />

saisir 126.<br />

savoir 13 A, 24 A, 52,<br />

136, 57, 123.<br />

scisco (lat.) 92A.<br />

sechir u. Kompos. S A.<br />

seignourir 122, 127.<br />

séjourner 4)'.<br />

seinonoir 7 A.<br />

sentir U. Koinpos. :is,<br />

38, 50, 55, 61 A, 89,<br />

93, 109, 119, 128.<br />

scîltisco u. Komp. (lat.)<br />

109.<br />

seoir u. Kotiipos. 13 A,<br />

17, 25A, 25, 5!, 62,<br />

65, 69 A, 121, 121 A.<br />

126-<br />

servir u. Koinpos. 25 A,<br />

38, 39 A, 50, SI, 93,<br />

128.<br />

ervise 25.<br />

sortir 35, 38, 50, 75, 113.<br />

souffrir 11, 19, :16, 35,<br />

50, 72, 83, SS, 92, 93,<br />

115, 117 A, 119.<br />

sougire 23.<br />

souverain 75 A.<br />

splendir 11)8.<br />

sternir G A.<br />

subir 105.<br />

succedir f; A.<br />

suite 17.<br />

suffire 23.<br />

suivre 51, 53, 57.<br />

'l'aire 25 A, 25, 52, )i2,<br />

3 A, 97 A, 120, 125,.<br />

tapir 125, 120.<br />

tardir 5 A.<br />

tâter .1''.<br />

tenir 2, il, 13 A, 26 A',<br />

35, 45,<br />

tenter 45.<br />

tenvre 39.<br />

tordre 25 A.<br />

tistre 12)).<br />

toldre 7 A, 26 .4, 26 V<br />

51, 62, SI, 53, 117.<br />

torterelle 55.<br />

tourner 9 A, 40.<br />

tonssir 49, Ml, 106,<br />

trahir u. Kompos. 33 A,<br />

48, 52, 125.<br />

traire 57, 121.<br />

trancher 34 A'.<br />

transegir (, A.<br />

transir 97 A, 105.<br />

tristre, tristrece 40.<br />

trouver sA, :1iiA, 1), 75,<br />

12s.<br />

Vaillissa,iee "I.<br />

vU1issant SI.<br />

vaillahle 128.<br />

vaincre u. Kompos. 22,<br />

25A, 26M, 27A,<br />

valoir 81, 122 A'.<br />

vanter 45.<br />

vendre 92, 93.<br />

venir u. Kotupos. 2, i l,<br />

35, 38, 15, 53, 64, 91,<br />

93, 120, 12s.<br />

vertir u. Kompos. 25 A,<br />

112, 113.<br />

vêtir u. Kompos. 3, 12 A,<br />

26 A', 33 A, 35, ss,<br />

40, 50, 51, );1 A, 74,<br />

76, 114, 115.<br />

viscus 92 A.<br />

vivre 22, 2 À, S I, 128.<br />

voir ii. Kompus. 13 À,<br />

20A, 27 A, 51, 67,<br />

GS, 121.<br />

vouloir 66, 124A.<br />

vo, k.h i.rdt Kuf. q. I111O IL. U.

Hurra! Ihre Datei wurde hochgeladen und ist bereit für die Veröffentlichung.

Erfolgreich gespeichert!

Leider ist etwas schief gelaufen!