POKOLENIE STALOWOWOLSKIE [pdf] - Radio Katowice SA

powidoki gry na nastrojonych wodą kieliszkach i glissanda, nadające tej pierwszej części utworu charakter
onirycznego obrazu. W części trzeciej mamy niemal słodycz pieśni Molto tranquillo e affettuoso.
Lasoń wielokrotnie w komentarzach i wywiadach wspomina o poszukiwaniu nowego typu melodyczności,
co w połowie lat osiemdziesiątych stało się też ideą Witolda Lutosławskiego. Lasoń był w tej sprawie
wcześniej? No tak. Mamy tu więc melodię (śpiew) I skrzypiec, mamy względem niej, jako podstawę basową,
kontrapunkt wiolonczeli oraz tremola II skrzypiec i altówki, które określić możemy jako ostinatowy akompaniament.
Melodia z akompaniamentem? Tak to można ująć.
Ten żywioł drugi, ów „vigoroso”, w partyturze I Kwartetu określany jako con somma bravura.
Agitato realizowany jest tak często występującą u Lasonia heterofonią, niesynchronicznością dźwiękowych
figur wartkich, często ozdobnikowych, melizmatycznych, naprzemiennością typów ruchu. Tu dochodzi
do głosu ton scherzoso z bliższymi lub dalszymi aluzjami do muzykowania zgoła ludowego.
*
II Kwartet powstał po dłuższej przerwie, gdyż w roku 1987. W tym jednoczęściowym utworze kompozytor
wykorzystał szkice do nieukończonego koncertu kameralnego na obój i orkiestrę smyczkową, pisanego
w latach 1984–85. Kwartet powstał na zamówienie Kwartetu Śląskiego i jest mu dedykowany. Zespół ten
wykonał utwór po raz pierwszy podczas festiwalu „Warszawska Jesień” w tym samym, 1987 roku. W komentarzu
do partytury Aleksander Lasoń napisał: „Zapisany jest w formie partytury w tradycyjnym systemie
taktowym oraz fragmentami przy użyciu przybliżonego zapisu wartości rytmicznych. Zastosowany
tu przybliżony zapis wartości rytmicznych ma służyć w moim przekonaniu przede wszystkim pełniejszemu
ukazaniu odtwórców jako swobodnie funkcjonujących wirtuozów, mogących realizować w pełni, poprzez
swe partie, emocjonalny i intuicyjny sens mojej muzyki, nie będąc jednocześnie skrępowanymi narzuconym,
metrorytmicznym rygorem. W moim odczuciu jest to rodzaj kontrolowanej swobody z pewną
zależnością zbieżną z moim procesem komponowania, opartym na intuicji poddanej daleko idącemu działaniu
świadomościowemu. Główny nacisk położyłem tu na tworzenie tzw. „nowej melodyki” oraz budowie
specyficznej jednoczęściowej formy, płynącej niemalże od początku do końca utworu na zasadzie jednej
fali. Dla uzyskania większej dynamiki i większego nasycenia brzmienia w utworze jest możliwe zastosowanie
nagłośnienia przez użycie mikrofonów dla poszczególnych wykonawców”.
W utworze tym kontynuowany jest ów dialog stylistycznych jakości (szybkość – spowolnienie, motoryczność –
złagodzenie) zaznaczony wyżej przy opisie I Kwartetu. Kompozycja zaczyna się „ostro”, dynamicznie, od duetu
skrzypiec. Melodyka jest tu figuracyjno-ornamentalna, co odtąd staje się w twórczości Lasonia swoistym
znakiem rozpoznawczym (choćby w IV Kwartecie „Tarnobrzeskim” czy II Sonacie „Hebrajskiej” na skrzypce
solo). Co przecież jest kontynuowane tu w większym, niż w I Kwartecie, stopniu? Subtelna gra z tonalnością czy
to modalną, czy nawet wywodzącą się z systemu dur-moll. Jakby Lasoń odpowiadał swą muzyką na zrodzone
przed dekadą pojęcia „nowy romantyzm” i „nowa tonalność”, wchodzące do pojemnego pojęciowego worka
„postmoderny”. Ta ostatnia ulubiła sobie wszelakie zmiany kroków estetycznych, ambiwalencję wyrazową
i gatunkową. I tu więc, w tym Kwartecie, mamy zbliżanie się do tonalności i oddalanie się od niej, falowanie
ekspresyjne między emocjami typu vigoroso z ich ludycznością, i typu ukojenia, co Lasoń uzyskuje przede
wszystkim różnicowaniem faktur brzmienia – nasycanych i rozrzedzanych, intensywnych i ekstensywnych,
„modernistycznie postępowych” i „postmodernistycznie zachowawczych” (co by te określenia nie oznaczały…).
*
III Kwartet powstał na przełomie lat 1992–93 na zamówienie polsko-kanadyjskiego zespołu Penderecki
String Quartet (Piotr Buczek i Jerzy Kaplanek skrzypce, Yariv Aloni altówka i Paul Pulford wiolonczela)
na festiwal kwartetów smyczkowych Quartet Fest ’93 w Ontario. Kwartet im. Pendereckiego, któremu
kompozycja jest dedykowana, utwór wykonał po raz pierwszy 13 czerwca 1993 w Waterloo (Ontario), jego
polska premiera miała miejsce podczas festiwalu „Warszawska Jesień” w roku 1993 – grał Kwartet Śląski.
Grany attaca czteroczęściowy utwór (Deciso con grazia – Deciso con agitazione – Molto tranquillo
e semplice – Vivo e marcato) jest kolejnym etapem Lasonia gry z wewnętrznymi opozycjami, scalanymi
w koherentną formalnie całość. Patrząc jakby w dwie różne strony (owego wyżej zaznaczonego żywiołu
niemal nieokiełznanego w allegro i tej też wyżej wspomnianej liryczności, niemal romantyzującej
w adagio) – to podziwu godne: Lasoń nie dostaje estetycznego zeza, nasze (słuchaczy) odbiorców reakcje
28–29
i odczucia prowadząc ku temu, co w jego muzyce (jednak!) koherentne i nie pozwalając na to, by się one
rozproszyły na sfery względem siebie niekoheretne, czyli nie mające z sobą wiele wspólnego. Oto Lasońdialektyk
słuchacza wodzi za nos tak, jak chce, nie pozwalając mu zagrzać mniejsca w którymś ze swych
wyrazowych miejsc – czy to ekspresyjnych, czy też impresyjnych dowodząc skutecznie, że nie rozdzierają
mu utworu na kształty względem siebie odmienne, lecz na kształty się dopełniające harmonijnie.
Wedle słów kompozytora utwór ten stał się kolejnym etapem pracy nad nową tonalnością, a przede
wszystkim nową melodyką. Rozbudowana część pierwsza jest jakby swoistym resume całości. Potem mamy
część szybką i motoryczną (z wigorem), następnie trzecią, będącą dość krótkim „zawieszeniem” w statyce