Y Naturiaethwr

Casgliadau a thrafodaeth
1. Mae gwerth cymharol tri chategori
o barsel a gofnodwyd yng nghofrestr
Degwm Llangwnadl yn 1839 yn unol â’r
hyn a ddisgwylid o ystyr yr enwau ac o
fyrdwn yr hen ymadrodd.
2. Mae gwerth tiroedd a enwyd ar ôl
eithin yn ymddangos yn isel iawn o ystyried
cymaint o barseli a enwyd ar ei ôl.
3. Dim ond megis crafu’r wyneb
megis mae’r dadansoddiad hwn. Mae llawer
o ffynonellau eraill o enwau lleoedd y gellid
eu defnyddio yn yr un modd fel ffenestr ar
y gorffennol.Ymysg y ffynonellau hyn mae
gazetteer yr Arolwg Ordnans a chatalog
cynhwysfawr enwau lleoedd Melville
Richards. Bydd yr ail o’r rhain yn
ddefnyddiol iawn i’r perwyl presennol ar ôl
i’r gwaith o’u digideiddio gael ei orffen.
Cae o eithin. Llanrug, Gwynedd. Mai 1996.
Am y tro, gyda chymorth caredig Ann
Daniels o archifdy Prifysgol Bangor,
casglwyd sampl gweddol gynrychioladol o
enwau “eithin” o holl ffynonellau dogfennol
Cymreig a ddaeth i sylw Melville Richards.
Mae’r rhain yn cynnwys 97 o enwau’n
cyfeirio at amrywiadau ar “eithin”, 52 at
redyn a 50 at rug (Ann Daniels in. litt.).Yn
y rhestr honno, mae eithin ac eithinog yn
ymddangos gyda moel, cefn, dryll, maes,
erw, cae, tyddyn, braich, gorsedd, llethr ac
ynys. Cofnodir un enw di-leoliad diddorol,
sef Y Berllan Rugog Eithinog!
Ceir hefyd ymdriniaethau diddorol o
elfennau arbennig o enwau.Yn Richards
(1972) caiff enwau lleoedd Cymru sydd yn
cynnwys yr elfen dryll (hynny yw “darn o
dir”, quillet) eu mapio, a nifer fawr ohonynt
eu rhestru fel enghreifftiau o’r rhai sydd yn
dangos the distribution of the word in the
special sense of a quillet of land. It is rarely
found on maps because of its smallness, and
where it does occur it is usually an example of
a farm or holding which has taken its name
from a particular dryll. Dengys y map mai
patrwm gogleddol bron yn llwyr yw’r
“drylliau”. Dywed Richards fod y gair yn
ymddangos gydag elfennau ansoddeiriol
megis rhai sydd yn dangos lleoliad,
perchnogaeth, galwedigaeth, ffurf, lliw,
natur, gwerth neu wrth enwau anifeiliaid,
cnydau a llysiau. O blith y rhai a enwyd ar
ôl llysiau ceir banadl, aethnen, afallen,
eithin, helyg, bedwen, criafolen, poplys,
onnen ac ysgawlwyn. Rhydd Richards 12
enghraifft o enwau dryll gyda’r epithed
eithin neu eithinog, pob un o ffynonellau
o’r gogledd (Ynys Môn, arfordir Clwyd a
Dyffryn Conwy). Cofnodwyd 8 ohonynt yn
y 16ed ganrif gyda’r gweddill yn
ymddangos yn y ganrif flaenorol neu
olynol.
4. Wrth geisio dehongli’r data hyn,
cododd sawl cwestiwn yn fy meddwl na
allaf mo’u hateb, megis a) pa mor bell yn ôl
cyn y cofnodion y cafodd y parseli o dir ei
henwi? b) a oedd “Cae Haidd” er enghraifft
bob amser yn “gae haidd” waeth beth oedd
y defnydd a wnaed ohono? ac c) a oes
awgrym y tu ôl i bendantrwydd yr enwau
nad oedd arferiad o gylchdroi cnydau o un
flwyddyn i’r llall?
Ffynonellau
Gwynn, E. (2001) Llên y Llysiau - y
diweddaraf (sydd yn cynnwys casgliad o
sylwadau ar gysylltiadau diwylliannol yr
eithin) Y Naturiaethwr (2), Rhif 8
Richards, M. (1972) yn
INDO-CELTICA Gedachtnisschrifft für
Alf Sommerfelt, Cymdeithas
Ieithoedd Ewropeaidd.
Roberts, W.O. (1966) Tithe Schedule for
the Parish of Llangwnadl Trafodion
Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,
Cyfrol 27.
24