You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Nivel</strong> <strong>Primaria</strong><br />
30<br />
Biología<br />
<strong>Lectura</strong> Científi ca<br />
¿Káratichajkusï<br />
kuaxanda jatsaijki?<br />
Ma ambe engajchi iáminducha mitika, eska<br />
káraticha jindeska engaksï kuaxanda jatsijka.<br />
Mitiakari tsikatechani, jamberiri marhoataka<br />
inde kuaxandani piximakata o jámakata<br />
ambe. Najtukari no meni aka joperuri exeaka<br />
na emangaksï járhaka, jima enga inde<br />
ambe intspikuarhinajka. Iáminduchajchi<br />
mitiska eska káraticha kuaxanda jatsiriska,<br />
ka eskaksï uaxantasïnga ka tatsikua pipichu<br />
sapirhatiicha jarhani.<br />
Sintsunicha engaksï kárati sapirhatiika ka<br />
engasï xani sontku ka uinamu kárajka,<br />
jatsindiksï kuaxanda sapirhatiichani, k’eri ma<br />
kárati tsikateni jasï ma, ts’ïma k’erati jatsiasïndi<br />
engaksï jukari ma tsenitakua k’uetsapijka.<br />
(¡Eranaska ekari úpiringa arhani xasï ma, tsipa<br />
anapu t’irekuarhu!).<br />
Ka ¿Mitiskiri eska materu tsipitiicha engaksï<br />
no káratiika maruksï jatsisïnga kuaxanda?<br />
Arhipiringaksï, ¿kurhandiskiri uandanani k’utu<br />
itsïarhu anapuni, uemisïndi kuaxanda jatsini<br />
ka kutsarirhu inchaskuani. Maru k’uiripucha<br />
p’iskuatasïndi ka auanksï, jimboksïsï maru<br />
k’utuecha k’amakurhini jati (nonenksï) eska<br />
na uandanajka inderi ambe janaskatiicha.<br />
K’utuecha antsikukuarhirijti, isï eska tsáki<br />
k’eratiicha, engaksï kuaxanda jatsijka.<br />
Akuitsichajtu antsikukuarhirijti, noksï<br />
iáminducha kuaxanda jatsisïndi; maruksï<br />
tsipitku kánguarhiasïndi uajpechani. Majkuni<br />
eska maru kurucheecha; maruksï kuaxanda<br />
jatsiasïndi ka maruksï tsipiti kánguarhiani, eska<br />
jucha k’uiripucha.<br />
Dinosauriucha, eskari t’u na mitikia,<br />
kuaxandaksïna jatsiserendi maru. Exenantajti<br />
Martín Bonfi l Olivera<br />
Cortesía de la Revista “Chispa”<br />
Dirección General de Divulgación de la Ciencia, México, UNAM.<br />
P’irhikunskata: Adelaida Huerta Soliz Jimbo<br />
kuaxandecha ambe tsakapu ukuarhitini,<br />
sánderu k’erati eska avestrusiri arhikata.<br />
Ka iasï engajchi uandaka inderi ambe ¿mitiskiri<br />
ambeksï marhoasïni kuaxandeecha? Jima<br />
inchanikua jataarhajti materu tsipiti sapichuni<br />
ma enga erokuarhini jarhajka andajpinuni.<br />
Kuaxanderi tsïpambiarhakua, kánikua<br />
ambikiti t’irekuejti, enga marhoakuajka<br />
t’arhexikuarhu ekaksï jamberi andajpinuaka.<br />
Enga niarajkia, kuaxandecha charasïndi<br />
ka uearhani materu sapichu ma, materu<br />
tsipitini.<br />
Ekaksï tsikatecha no jatsipiringa kuaxanda,<br />
jimaksï jatarhapirindi uajpechani ka<br />
erokuarhini kanguariani, isï eska cheeti<br />
nadi nákini kanguarhika t’unkini (nándikari<br />
ambe exeka, ekari ambe kánguarhiajka<br />
erachiichani) Káratiichani jingoni sánderu<br />
sesijti kuaxanda jatsini ka tatsikua uaxantani,<br />
ka isïksï no jamani jataarhauatini eka jamberi<br />
ieuaka. ¡Kurhamarhi nándini eka tsitipiringa<br />
isïkini kánguarhini<br />
Jucha k’uiripucha isïjchi k’erasïnga<br />
inchaakutini nandini, jima uénasïndini<br />
uénkuarhikua tsipikueri inde uénkua no<br />
xarharasíndi isku jatini sangani arhisíndi<br />
arhukurhini ka úkuarhini sapi ma o tsipiti<br />
ma, tatsikua k’eni enga jamberi niaraka<br />
andajpinuni. ¿Mitiskiri na arhikuarhiski ima<br />
uénkua? Nanakecheri arhikuarhijti turhisï<br />
Jimbo ovuluecha, arhikuekasïndi “kuaxanda<br />
sapichu”. Juchajtujchi jima uératiska, néna<br />
uejki jasï jimboeni.