Refranes de mesa, salud y buena crianza
Refranes de mesa, salud y buena crianza
Refranes de mesa, salud y buena crianza
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
CRITICÓN, 105, 2009, pp. 139-176.<br />
<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong><br />
Andrés Gallego Barnés<br />
Universidad <strong>de</strong> Toulouse-Le Mirail<br />
La figura <strong>de</strong> Juan Lorenzo Palmireno, humanista aragonés, tal vez se salvó <strong>de</strong>l olvido<br />
por los renglones elogiosos que le <strong>de</strong>dicó un ilustre paisano suyo, Baltasar Gracián. En<br />
su Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio este apuntaba en efecto:<br />
Las verda<strong>de</strong>s útiles son muy estimadas, noticiosas, provechosas, como son algunos refranes<br />
selectos. Tuvo extremado gusto en recogerlos el erudito y mucho más que gramático, el<br />
juicioso Aragonés, que pudo hacer célebre la amena y fértil Alcañiz, su patria; tuvo sabroso<br />
genio, como se goza en sus libros tan gustosos, El estudioso cortesano, y otros dignos <strong>de</strong> la<br />
librería <strong>de</strong>l varón discreto 1 .<br />
A la figura <strong>de</strong> este alcañizano fui <strong>de</strong>dicando varios estudios, poniendo <strong>de</strong> relieve las<br />
peripecias <strong>de</strong> su trayectoria universitaria, la variedad <strong>de</strong> sus publicaciones y la<br />
peculiaridad <strong>de</strong> su proyecto pedagógico 2 . Y en torno a este humanista, disponen ahora<br />
los estudiosos <strong>de</strong> numerosas y valiosas aportaciones <strong>de</strong>bidas, la mayoría <strong>de</strong> ellas, al<br />
dinamismo <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Humanísticos.<br />
Me limitaré, hoy en día, a recordar que la carrera docente <strong>de</strong> este pedagogo se inició<br />
en torno a 1549, para terminar en 1579, y que sus publicaciones abarcaron los<br />
diferentes aspectos <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> un adolescente, tanto en el aspecto religioso<br />
—como la traducción <strong>de</strong> una obra <strong>de</strong> San Bernardo (Lamentación), o la vida <strong>de</strong> un<br />
santo varón (Vida <strong>de</strong> J. Micó), o manuales <strong>de</strong> piedad (Camino <strong>de</strong> la Yglesia, Oratorio <strong>de</strong><br />
enfermos)— como filológico: una gramática griega (Enchiridion), tratados <strong>de</strong> ortografía<br />
latina o <strong>de</strong> prosodia (De orthographia), <strong>de</strong> retórica (Rhetorice prolegomena), <strong>de</strong><br />
1 Baltasar Gracián, Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio. Discurso XLIII, p. 433.<br />
2 Véanse en particular mi libro <strong>de</strong> 1983 y mi reciente edición <strong>de</strong> los refraneros <strong>de</strong> Palmireno (Gallego,<br />
2004). Al final <strong>de</strong> este último volumen se encontrará una bibliografía <strong>de</strong>tallada sobre el autor alcañizano.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 4 0<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
lexicografía (Vocabulario), etc. Una producción tachada a veces <strong>de</strong> farragosa 3 , pero que<br />
constituye un testimonio insustituible a la hora <strong>de</strong> valorar el impacto <strong>de</strong> las diferentes<br />
rationes studiorum <strong>de</strong>finidas por los humanistas <strong>de</strong>l Renacimiento en la enseñanza<br />
impartida en las aulas <strong>de</strong> gramática o <strong>de</strong> retórica.<br />
A lo largo <strong>de</strong> su larga carrera docente, Palmireno fue llevando a cabo un proyecto <strong>de</strong><br />
formación enciclopédica que iba a plasmar en dos obras: El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a (1568)<br />
y El estudioso cortesano (1573) 4 , don<strong>de</strong> pormenorizaría los cuatro objetivos: formación<br />
religiosa, buenos modales, pulido latín y agibilia. El refranero que editamos a<br />
continuación se inserta en el cuarto objetivo, cuya <strong>de</strong>finición proporciona el autor:<br />
En el libro <strong>de</strong> El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a prometí tratar <strong>de</strong> quatro cosas necesarias al estudioso,<br />
que son: Deuoción, Buena <strong>crianza</strong>, Pulida doctrina y lo que llaman Agibilia. Las tres se<br />
<strong>de</strong>claran en aquel tratado, aquí diremos De agibilibus. Este es vn vocablo que el vulgo tiene a<br />
la mano con que echa fuera a los letrados, diziendo: «Hulano, docto es, pero in agibilibus<br />
fáltale mucho» 5 .<br />
Renglón seguido, pormenoriza:<br />
Agibilia llama el vulgo la <strong>de</strong>semvoltura que el hombre tiene en ganar vn real, en saberlo<br />
conservar y multiplicar, en saberse bien assentar sobre su cuerpo la ropa, tratarse limpio,<br />
buscar su <strong>de</strong>scanso, ganar las volunta<strong>de</strong>s y fauores, conservar su <strong>salud</strong>, no <strong>de</strong>xarse engañar<br />
quando algo compra, y regirse <strong>de</strong> modo que no puedan <strong>de</strong>cir: «Este hombre, sacado <strong>de</strong>l libro,<br />
es vn gran<strong>de</strong> asno» 6 .<br />
Des<strong>de</strong> sus primeros años <strong>de</strong> docencia había podido comprobar cuán poco preparados<br />
estaban los adolescentes para enfrentarse con problemas <strong>de</strong> la vida cotidiana. Víctimas a<br />
menudo <strong>de</strong> su timi<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> su necedad o <strong>de</strong> sus modales groseros —en muchos <strong>de</strong> ellos se<br />
patentizaba aún el pelo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>hesa—, tenían que conformarse con la pobreza, y a veces<br />
peligraba su <strong>salud</strong> por culpa <strong>de</strong> terapias absurdas, como la que le recetó su profesor <strong>de</strong><br />
medicina 7 . No vacila Palmireno en asumir la responsabilidad <strong>de</strong> semejante situación:<br />
Yo tengo por cierto que la mayor culpa <strong>de</strong>ste negocio tenemos los que profesamos lenguas y<br />
rhetórica, porque no tenemos cuenta con los discípulos más <strong>de</strong> que sepan construyr Cicerón y<br />
Virgilio. Creen los moços que no hay más obligación, y hállanse burlados 8 .<br />
Ya, en 1560, tenía pensado proponer a sus alumnos consejos relacionados con su<br />
<strong>salud</strong> en una obra enciclopédica cuyo título sería:<br />
3 Gregorio Mayans y Siscar, Specimen bibliothecæ hispano|mayansianæ, p. 103.<br />
4 A continuación me referiré a estas obras con las abreviaturas EA y EC.<br />
5 EC, f. A 7<br />
6 a EC, f. Av .<br />
7 EC, p. 127: «Hauía dos meses que oya Medicina y el doctor mi maestro diome purga para la sarna que<br />
me fatigaua; acabáronse los xaraues <strong>de</strong> modo que vino la purga en jueues lar<strong>de</strong>ro. Fue tan inhumano que ni le<br />
bastó ser mi maestro, ni ser Valenciano para dolerse cómo me <strong>de</strong>jaua. Fue a holgar a una huerta, yo<br />
<strong>de</strong>smayado a las doze horas, aguardando me or<strong>de</strong>nasse la comida, hauía hecho catorze cámaras <strong>de</strong> sangre…».<br />
8 EC, p. 5<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 1<br />
El or<strong>de</strong>n y forma <strong>de</strong> bien enseñar y bien apren<strong>de</strong>r latín, griego, hebrayco, dialéctica, rhetórica,<br />
philosophía natural y moral, arithmética, geographía, astronomía, música, cosmographía, y<br />
architectura, con el catálogo <strong>de</strong> libros cathólicos para todo esto necesarios. Enséñase también<br />
cómo han <strong>de</strong> criar sus hijos, y escoger maestro público, y ayo en casa, y cómo conseruarán la<br />
<strong>salud</strong> los estudiantes 9 .<br />
Y en El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a figuraba ya un tratado <strong>de</strong> buenos modales, cuyo primer<br />
capítulo iba <strong>de</strong>dicado a «la <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong> en la <strong>mesa</strong> y en todas partes» 10 , constituyendo<br />
esta breve exposición el boceto <strong>de</strong> la obra que publicará siete años más tar<strong>de</strong>, El<br />
estudioso cortesano, en la cual <strong>de</strong>sarrollaría, a veces <strong>de</strong> manera prolija y algo confusa,<br />
los consejos enunciados anteriormente.<br />
La i<strong>de</strong>a directora <strong>de</strong> esta última obra está claramente expuesta en la advertencia al<br />
lector en la cual especifica el público al que se dirige:<br />
Siendo ésta la segunda parte <strong>de</strong> El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a, no mouerá al lector escrúpulo, porque<br />
me he atrevido a enseñar a Theólogos y Médicos in agibilibus. Porque a los que ya lo son, no<br />
enseño, antes aprendo <strong>de</strong>llos, pero como yo creo que ninguno leerá mi libro, sino quien haya<br />
sido mi discípulo en estos veynte y seys años que professando lenguas y rhetórica me haurá<br />
oydo, no he querido <strong>de</strong>xar <strong>de</strong> advertirles ausentes lo que en presencia les solía <strong>de</strong>cir… y pues<br />
éste [discípulo] o será Theólogo, o Médico, o humanista 11 .<br />
En el primer «tratado» <strong>de</strong> El estudioso cortesano pone sobre aviso a sus lectores<br />
contra la gran timi<strong>de</strong>z o credulidad, proponiendo ya, <strong>de</strong> paso, algunos consejos<br />
prácticos entreverados <strong>de</strong> refranes 12 , y subrayando los daños que pue<strong>de</strong> acarrear la falta<br />
<strong>de</strong> agibilia en sus diferentes oficios. Puntualiza más particularmente sus objetivos bajo la<br />
rúbrica «El estudioso combidado»:<br />
Muchas uezes ua el estudioso a un banquete <strong>de</strong> don<strong>de</strong> sale infamado para toda su uida, porque<br />
le hallan tantas faltas que dizen: «¿Para qué estudió este asno letras sin prouecho» 13 ?<br />
El argumento que esgrime no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser divertido: hay que saber alimentar la<br />
conversación, aunque sea sólo para <strong>de</strong>sviar la atención <strong>de</strong> los comensales:<br />
Si no comes, dirán: «¿Para qué uino aquí el hipócrita?». Si comes mucho, dizen: «¡Mirad cómo<br />
camina a buen passo el dómine!». Aprovéchate <strong>de</strong> tus letras, <strong>de</strong> modo que tengas tal<br />
conversación que no solamente se olvi<strong>de</strong>n <strong>de</strong> uer cómo comes, mas aun se huelguen mucho en<br />
hauerte llamado 14 .<br />
Una <strong>de</strong> sus primeras advertencias remite a la necesidad <strong>de</strong> interesar a los comensales<br />
con alguna anécdota donosa, procurando no cansar con unas referencias constantes a su<br />
9 Laurentij Palmyrenti <strong>de</strong> vera et facili imitatione Ciceronis, sign. Qix.<br />
10 EA, p. 86<br />
11 EC, sign. A 5 v.<br />
12 EC, p. 1. Tratado primero <strong>de</strong>l estudioso pobre, por bouedad, grossería o corrimiento.<br />
13 EC, p. 63.<br />
14 EC, p. 63<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 4 2<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
propia vida profesional 15 . Su experiencia le llevó a convencerse <strong>de</strong> que la mejor forma <strong>de</strong><br />
animar una charla consistía en proponer refranes a los convidados, incitándoles a<br />
comentarlos:<br />
Boluiendo a nuestra materia, lo que tengo por experiencia para sin estruendo, ni hazer mucho<br />
el hacendado, [es] trauar conversación sobre uno <strong>de</strong> los refranes que para mí tengo cogidos<br />
por la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l a, b, c. Tomarás uno <strong>de</strong>llos, el que te pareciere, y glosándole haurá materia<br />
placentera, assentando con él algún cuento o escuchando lo que los combidados sobre él traen<br />
o allegan 16 .<br />
Conviene tener presente esta <strong>de</strong>claración liminar <strong>de</strong>l autor si se quiere justificar el<br />
título <strong>de</strong> la colección que encontramos en El estudioso cortesano —<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>,<br />
<strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança: cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conuersaciones Lorenço Palmyreno<br />
en Valencia, año 1569— y explicar la presencia <strong>de</strong> algunos refranes que no tienen<br />
relación directa con la alimentación, la <strong>salud</strong> o los buenos modales, aun cuando la<br />
mayoría <strong>de</strong> los recopilados se refiera a estas rúbricas. Palmireno echa mano <strong>de</strong> la<br />
sabiduría popular que señalaba la influencia <strong>de</strong> la alimentación sobre la <strong>salud</strong>, ya que<br />
como se sabe: «Más mató la cena que sanó Avicena». Reúne también cantidad <strong>de</strong><br />
consejos gastronómicos 17 , sin olvidarse <strong>de</strong> las observaciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n más estrictamente<br />
medical 18 . En cambio, son pocos los refranes relacionados con los buenos modales 19 .<br />
En dicha colección, también recoge Palmireno una serie <strong>de</strong> frases cuyo vocabulario<br />
remite a una <strong>de</strong> las dos rúbricas: <strong>mesa</strong> y <strong>salud</strong>, pero que no pue<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> ningún modo,<br />
constituir normas <strong>de</strong> conducta. Se trata <strong>de</strong> auténticos compendios <strong>de</strong> la experiencia<br />
popular, <strong>de</strong> creencias o supersticiones, que traducen —<strong>de</strong> modo irónico o sentencioso,<br />
con relaciones inopinadas, bajo formulaciones ambiguas o maliciosas— cierta actitud<br />
respecto a los seres y a las cosas. Allí la misoginia corre parejas con la censura <strong>de</strong> los<br />
vicios en general 20 , las consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> tipo meteorológico 21 con unas reglas <strong>de</strong><br />
agibilia 22 . O sea que, por la variedad <strong>de</strong> los temas sugeridos esta recopilación<br />
correspon<strong>de</strong> exactamente al objetivo señalado por Palmireno: cada refrán pue<strong>de</strong><br />
constituir un punto <strong>de</strong> partida para entablar una charla, iniciar un <strong>de</strong>bate y permitir al<br />
estudioso convidado salir airoso en un convite.<br />
Más allá <strong>de</strong> esta finalidad práctica, esta colección permite averiguar el interés que<br />
suscitaban ciertos temas en aquel entonces. Así, en el capítulo titulado «El estudioso en<br />
conversación», entran tanto los refranes como las «preguntas» o «secretos»<br />
15 Véase mi artículo <strong>de</strong> 1991.<br />
16 EC, p. 66. Una práctica que Palmireno aconseja dosificar para no cansar a los convidados: «Si por<br />
ventura hay combidados que te han oydo ya en otra <strong>mesa</strong> refranes, porque no crean que siempre uas por un<br />
camino, podrás mouer conversación con algunas auisadas respuestas <strong>de</strong> sabios» (EC, p. 77).<br />
17 RM 28, 33, 36, 40, 56, 57, 69, 77, 80, 90, 93, 94, 105, 115, 126, 132, 133, 134, 135, 136, 138, 147,<br />
148, 161, 161, 168, 177, 178, 180, 184, 187, 188, 194, 207, 227, 238, 246, 255.<br />
18 RM 21, 53, 58, 123, 127, 169, 181, 198, 226, 231, 232, 233, 235, 236, 256, 261, 265, 270.<br />
19 RM 13, 16, 23, 192, 230.<br />
20 RM 65, 67, 111, 125, 131, 145, 148, 196, 217. Es <strong>de</strong> notar que en esta colección pensada para un<br />
público <strong>de</strong> personas mayores, se muestra Palmireno menos mojigato que algunos paremiólogos posteriores.<br />
Véanse por ejemplo: RM 11, 125, 145.<br />
21 RM 15 , 66, 85, 101, 119, 120, 147, 203, 223, 224, 232.<br />
22 RM 99, 100, 114, 115, 117, 120, 197.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 3<br />
relacionados con lo que llamaban la «filosofía natural» o las matemáticas (que habían<br />
sido puestos <strong>de</strong> moda por las obras <strong>de</strong> López <strong>de</strong> Corella 23 o <strong>de</strong> López <strong>de</strong> Yanguas) o los<br />
«dichos o sentencias» <strong>de</strong> los Sabios <strong>de</strong> la Antigüedad 24 .<br />
G é n e s i s d e e s t a c o l e c c i ó n<br />
«… cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conversaciones»: si <strong>de</strong>bemos dar fe a las<br />
precisiones introducidas por Palmireno en el título <strong>de</strong> su recolección, los refranes que la<br />
forman se sacaron <strong>de</strong> «muchos autores y conversaciones». Pero esta afirmación, que<br />
nadie puso en tela <strong>de</strong> juicio, merece ser matizada. La composición <strong>de</strong> El estudioso<br />
cortesano —como la <strong>de</strong> muchas obras palmirenianas— no se caracteriza, en su<br />
conjunto, por su rigor. El propio autor no se avergonzaba en confesarlo en su epístola<br />
<strong>de</strong>dicatoria: «A muchos no parecerá bien, por ser argumento nuevo y por hauerlo yo<br />
compuesto en los mesones, por lo qual algunos hilos serán diversos <strong>de</strong> la tela» 25 . Por eso<br />
no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> sorpren<strong>de</strong>r la coherencia <strong>de</strong> la colección <strong>de</strong> refranes inserta en El estudioso<br />
cortesano, una coherencia poco frecuente en sus <strong>de</strong>más obras, si comparamos la<br />
organización <strong>de</strong> esos <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> con la <strong>de</strong> los Adagiorum centuriæ quinque y,<br />
sobre todo, con la verda<strong>de</strong>ra almoneda o cajón <strong>de</strong> sastre que constituye el capítulo<br />
titulado «El estudioso combidado».<br />
Es preciso, a mi modo <strong>de</strong> ver, distinguir varias etapas en la génesis <strong>de</strong> este refranero<br />
especializado. Des<strong>de</strong> las primeras páginas <strong>de</strong> El estudioso cortesano, enuncia Palmireno<br />
veintiuna reglas y un principio: «<strong>de</strong> agibilibus», don<strong>de</strong> se manifiesta esa variedad y ese<br />
batiburrillo que caracteriza los apuntes tomados día tras día en los «proverbiadores o<br />
cartapacios» inspirados en los consejos <strong>de</strong> un Juan Luis Vives 26 .<br />
En esta apertura van revueltos consejos a propósito <strong>de</strong> la compra <strong>de</strong> carnes,<br />
pescados, pan, quesos, modos <strong>de</strong> protegerse <strong>de</strong> los mosquitos, criterios para la elección<br />
<strong>de</strong> utensilios <strong>de</strong> cocina y, en medio <strong>de</strong> ellos, tres refranes que ilustran estos consejos:<br />
Queso ciego y pan con ojos quitan a mi hijo los enojos.<br />
El cardo y el queso, al peso.<br />
Cabrito <strong>de</strong> un mes, recental <strong>de</strong> tres 27 .<br />
23 Alonso López <strong>de</strong> Corella, Secretos <strong>de</strong> philosophía y astrología y medicina y <strong>de</strong> las quatro matemáticas<br />
ciencias, 1547.<br />
24 Hernán López <strong>de</strong> Yanguas, Los dichos o sentencias <strong>de</strong> los siete sabios <strong>de</strong> Grecia, 1539.<br />
25 EC, sign. A 5.<br />
26 Juan Luis Vives, De las disciplinas (De disciplinis), p. 583: «Así es que cada uno <strong>de</strong> los niños tendrá un<br />
cartapacio en blanco, dividido en secciones para recoger en él las enseñanzas caídas <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong>l maestro,<br />
que son <strong>de</strong> precio no menor que las perlas. En una sección pondrá las palabras aisladas, una por una; en otra<br />
sección, las frases y modismos <strong>de</strong> uso corriente o raro o no conocidos <strong>de</strong> todos; en una tercera sección<br />
registrará los hechos históricos y en otra, las fábulas; en otra, los dichos y las sentencias graves; en otra, las<br />
sales y las agu<strong>de</strong>zas; en otra, los proverbios o refranes; en otra los héroes famosos, ennoblecidos por la<br />
celebridad; en otras, las ciuda<strong>de</strong>s gloriosas; en otra la fauna, la flora, los minerales peregrinos; en otra, los<br />
pasajes difíciles <strong>de</strong> los autores, con su explicación convincente; en otra, consignará las dudas que no han<br />
tenido todavía solución» (mío el subrayado).<br />
27 EC, pp. 16-21.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 4 4<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
A partir <strong>de</strong> ahí, Palmireno propone una muestra <strong>de</strong> su colección paremiológica con<br />
términos muy parecidos a los que utiliza algunas páginas <strong>de</strong>spués para presentar sus<br />
<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>: «También me he hallado bien en coger refranes <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>ncia, assí <strong>de</strong><br />
libros como <strong>de</strong> conversaciones; diré algunos para que tú sepas coger muchos» 28 . La<br />
muestra que incluye a continuación se compone <strong>de</strong> diecinueve refranes que recopilo tales<br />
como los presenta el autor porque correspon<strong>de</strong>n a otra manera <strong>de</strong> realizar una colección<br />
especializada:<br />
Ni carbón ni leña, no compres quando yela.<br />
Prenda que no come, ninguno la tome.<br />
Dineros <strong>de</strong> auaro, dos uezes uan al mercado.<br />
Abbad avariento, por un bodigo pier<strong>de</strong> ciento.<br />
A mullere a sardiña, pequeñina.<br />
Andando gana la aceña, que no estando se queda.<br />
A celada <strong>de</strong> bellacos, peor es el hombre por los pies que por las manos.<br />
Apren<strong>de</strong> por arte, y yrás a<strong>de</strong>lante.<br />
Amor <strong>de</strong> puta, combite <strong>de</strong> mesonero, siempre cuesta dinero.<br />
Antes moral que almendro. I[d est]: No te <strong>de</strong>termines presto.<br />
A lo tuyo, tú.<br />
Quieres que te siga el can, dale pan.<br />
El que esperar pue<strong>de</strong>, alcanza lo que quiere.<br />
A casa <strong>de</strong> tu tía, mas no cada día.<br />
Hombre bellaco, tres barbas o quatro.<br />
A gran arroyo, passar postrero.<br />
Ni tu lino en tocas, ni tu pan en tortas.<br />
Acuéstate sin cena, y amanescerás sin <strong>de</strong>uda.<br />
Hombre palabrimuger ¡ Guár<strong>de</strong>me Dios dél ! Y <strong>de</strong> moça navarra, y biuda aragonesa, casada<br />
valenciana, ramera toledana, poyo a la puerta, muger latina, moça a<strong>de</strong>uina, moço Pedro en<br />
casa 29 .<br />
Opina Palmireno que este género <strong>de</strong> refranes <strong>de</strong>be permitir al estudiante <strong>de</strong>shacerse<br />
<strong>de</strong> su necedad o timi<strong>de</strong>z: «Desta suerte podrás hazer tu cartapacio, y poner en<br />
experiencia, <strong>de</strong> modo que pierdas la bobedad y corrimiento» 30 .<br />
Tenemos aquí el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> nuestra futura colección especializada. Parece<br />
que, poco a poco, se van precisando los diferentes usos <strong>de</strong> los refranes en una obra<br />
pensada para permitir a los estudiantes adaptarse a las exigencias <strong>de</strong> la vida cotidiana.<br />
Para tratar <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la distancia que media entre esta breve muestra y la amplia<br />
composición <strong>de</strong> los «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>», me ha parecido necesario consultar<br />
previamente los refraneros <strong>de</strong> que pudo disponer Palmireno, como los <strong>de</strong> Arce <strong>de</strong><br />
Benavente 31 , Pedro Vallés 32 o Hernán Núñez 33 , para ver hasta qué punto se podía<br />
justificar la aseveración palmireniana e i<strong>de</strong>ntificar, tal vez, su fuente privilegiada.<br />
28 EC, p. 18.<br />
29 EC, p. 61 por 19.<br />
30 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m.<br />
31 Fernando <strong>de</strong> Arce, Fernandi Arcei Benaventani adagiorum et vernacula id est hispana lengua latino<br />
sermone redditorum quinquagenæ quinque addita ad initium cuiuslibet quinquagene fabella, 1533. Véase la<br />
excelente edición crítica que ha realizado Antonio Serrano Cueto, 2002.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 5<br />
El cotejo con esas colecciones me ha permitido comprobar que echó mano sobre todo<br />
<strong>de</strong> los refranes <strong>de</strong>l Comendador griego. En efecto, los 271 refranes recopilados por el<br />
alcañizano están todos presentes en dicho refranero <strong>de</strong> Hernán Núñez y, en la mayoría<br />
<strong>de</strong> los casos (más <strong>de</strong> 200), con el or<strong>de</strong>n en que aparecen en la edición <strong>de</strong> Salamanca<br />
(1555), prologada por el maestro León. Se dan a<strong>de</strong>más coinci<strong>de</strong>ncias notables, como la<br />
repetición <strong>de</strong> variantes <strong>de</strong> un mismo refrán:<br />
El lechón <strong>de</strong> un mes, y el pato <strong>de</strong> tres.<br />
Lechón <strong>de</strong> un mes y pato <strong>de</strong> tres 34 .<br />
De modo que no hay que conce<strong>de</strong>r excesivo crédito a la <strong>de</strong>claración que encabeza la<br />
colección <strong>de</strong> Palmireno: «… cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conversaciones». Para<br />
redactar las primeras páginas <strong>de</strong> la obra, Palmireno pudo echar mano <strong>de</strong> sus cartapacios<br />
o recurrir a su memoria, al par que iba tomando conciencia <strong>de</strong>l partido que podía sacar<br />
<strong>de</strong> los refranes; pero, apremiado por el tiempo, llevado por su impaciencia natural 35 ,<br />
agobiado por sus clases y apuros económicos 36 , no tardó, para completar su capítulo, en<br />
compulsar apresuradamente la edición <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance <strong>de</strong>l<br />
Comendador Griego, seleccionando los que le parecían capaces <strong>de</strong> suscitar y fomentar<br />
una conversación. Ésta me parece ser la explicación más verosímil <strong>de</strong>l relativo rigor en el<br />
or<strong>de</strong>n alfabético que encontramos en los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> y <strong>de</strong> que carecía totalmente el<br />
primer refranero <strong>de</strong> Palmireno (los Adagiorum centuriæ quinque <strong>de</strong> 1560). La<br />
explicación, también, <strong>de</strong> las variantes mínimas que ofrecen los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> con la<br />
edición <strong>de</strong>l refranero <strong>de</strong> Hernán Núñez que realizó el Maestro León, y que pue<strong>de</strong>n<br />
consi<strong>de</strong>rarse, por lo menos algunas <strong>de</strong> ellas, como erratas <strong>de</strong>l impresor valenciano.<br />
F e c h a d e p u b l i c a c i ó n y e d i c i o n e s p o s t e r i o r e s<br />
«…en Valencia, año 1569». Esta segunda precisión introducida por Palmireno en el<br />
título que da a su colección originó el error que cometió Pedro Felipe Monlau al<br />
32 Mosen Pedro Vallés, Libro <strong>de</strong> refranes copilados por el lor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A. B. C, 1549.<br />
33 Hernán Núñez, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance, que nuevamente colligió y glossó el Comendador,<br />
1555.<br />
34 RM105 y RM 150.<br />
35 Palmireno, Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, 1569, p. 128: Refiriéndose a la obra <strong>de</strong>l meticuloso Francisco<br />
Llançol, <strong>de</strong> la cual publica un capítulo, <strong>de</strong>clara: «… no como yo que ando a cantar mal y porfiar, y con furia<br />
embío mis sueños sin reposar, que aun para boluer a leer lo que he compuesto, no tengo paciencia, <strong>de</strong> mi<br />
tintero al impressor, no hay parada, ni aun para apuntuarlo, quanto más para aguardar votos <strong>de</strong> amigos. Pero<br />
¿qué haré a mi complexión, no lo çuffre, o mis trabajos <strong>de</strong> seys horas cada día en primera classe, y dos horas<br />
en condutas no lo permiten».<br />
36 Al final <strong>de</strong> su tratado sobre la imitación <strong>de</strong> Cicerón, Laurentij Palmyreni <strong>de</strong> vera et facili imitatione<br />
Ciceronis, a su hijo que le pregunta porqué no publica los títulos <strong>de</strong> las obras que tiene redactadas su padre,<br />
contesta Palmireno: «Aguardo mecenate que a lo menos pague el papel para la impresión…» (f. Rii). Años<br />
más tar<strong>de</strong>, al final <strong>de</strong> su Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, <strong>de</strong>claraba: «Mi propósito fue poner nueve abecedarios,<br />
tratando en el último las antiguallas que al principio prometo. Pero quien tiene familia que sustentar en años<br />
tan caros, y sin Mecenate que ayu<strong>de</strong> al papel, por fuerça ha <strong>de</strong> boluer atrás, contemplando que pone sus ojos,<br />
<strong>salud</strong>, fama y dinero a votos <strong>de</strong>l vulgo, el qual con su acostumbrada ingratitud dize que vendo muy caro este<br />
librico…» (p. 114).<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 4 6<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
<strong>de</strong>clarar: «Con efecto, Lorenzo Palmireno, natural <strong>de</strong> Valencia 37 , imprimió en 1569 una<br />
colección <strong>de</strong> unos doscientos <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>» 38 . Los<br />
bibliógrafos posteriores, como Pedro Salvá y Mallen 39 y José María Sbarbi 40 rectificaron<br />
el error, concordando ambos en afirmar que no hubo una edición por separado <strong>de</strong> esta<br />
colección en 1569, pero <strong>de</strong>jaron sin explicar el <strong>de</strong>sfase entre la fecha <strong>de</strong> composición <strong>de</strong><br />
este refranero y la <strong>de</strong> su publicación en el Estudioso cortesano en 1573. Este punto<br />
podía ser aclarado a partir <strong>de</strong> la approbatio y <strong>de</strong> las precisiones contenidas en la epístola<br />
<strong>de</strong>dicatoria. A petición <strong>de</strong>l Patriarca <strong>de</strong> Antioquía Juan <strong>de</strong> Ribera, arzobispo <strong>de</strong><br />
Valencia 41 , fray Miguel Carranza examinó la obra y, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comprobar que nada en<br />
ella pudiera ofen<strong>de</strong>r el <strong>de</strong>coro, y menos aún ir en contra <strong>de</strong>l dogma católico, dio su visto<br />
bueno el 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1571. En esa época pues, Palmireno había concluido la<br />
composición <strong>de</strong> la obra proyectada unos años antes, cuando redactaba El estudioso <strong>de</strong><br />
la al<strong>de</strong>a, como dan fe <strong>de</strong> ello los últimos renglones <strong>de</strong> la <strong>de</strong>dicatoria a don Guillem <strong>de</strong><br />
Palafoix:<br />
Tenía yo medio traçada esta obra, y partime para Aragón. Acabóse allá y embiéla. Después,<br />
por ciertas ocupaciones me dio impressa, ha cessado (sic), hasta que passados los dos años <strong>de</strong><br />
mi ausencia, la he puesto en la or<strong>de</strong>n que me pareció más breue y menos fatigosa 42 .<br />
La segunda edición <strong>de</strong> Alcalá (1587). Cuando Miguel Navarro <strong>de</strong> Quintanilla realizó la<br />
segunda edición <strong>de</strong> El estudioso cortesano, se valió <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> Valencia <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />
Huete, que tenía a la vista, así como lo testifican los primeros renglones <strong>de</strong> la Cédula<br />
Real, con fecha <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1585. De ahí el gran parecido entre estas dos<br />
primeras ediciones <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>. Las modificaciones al texto <strong>de</strong> Valencia<br />
consisten esencialmente en la supresión <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las mayúsculas en ciertos<br />
nombres comunes, en cierta mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la ortografía 43 y la rectificación <strong>de</strong> dos<br />
erratas 44 .<br />
La edición <strong>de</strong> Lérida (1621). Está incluida en la edición <strong>de</strong> los refranes <strong>de</strong> Hernán<br />
Núñez, señalada por Salvá 45 , y que realizó Luis Manescal en Lérida, 1621. En esta<br />
edición se incluían igualmente la Filosofía vulgar <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Mal Lara y las Cartas en<br />
refranes <strong>de</strong> Blasco <strong>de</strong> Garay. Con lo cual se pue<strong>de</strong> suponer que es la base <strong>de</strong> la siguiente<br />
edición <strong>de</strong> Mateo Repullés. Desgraciadamente, los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> no figuran en el<br />
único ejemplar que localicé en la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid 46 .<br />
37 Recor<strong>de</strong>mos que nació Juan Lorenzo Palmireno en la ciudad <strong>de</strong> Alcañiz.<br />
38 Monlau, 1875, p. 653.<br />
39 Salva y Mallén, 1872, tomo II, n° 2118.<br />
40 Sbarbi y Osuna, 1891, pp. 171-172.<br />
41 Palmireno <strong>de</strong>dicó a este prelado su Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista. Véase mi Prólogo a la edición reprint<br />
<strong>de</strong> 1987. Véase a<strong>de</strong>más la muy documentada biografía que redactó don Ramón Robres Lluch, 1960.<br />
42 EC, sign. A 4 v y A 5.<br />
43 Por ejemplo en RM 65, 111, 140, 179, 236.<br />
44 RM 191 y 211.<br />
45 Salvá y Mallén, 1872, tomo II, n° 2113.<br />
46 Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid, Sección <strong>de</strong> Raros, n° 3516.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 7<br />
La edición <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804). En 1804, sale <strong>de</strong> los tórculos <strong>de</strong> Mateo Repullés<br />
un Refranero General <strong>de</strong> cuatro volúmenes. Los tres primeros tomos correspon<strong>de</strong>n a los<br />
refranes <strong>de</strong> Hernán Núñez; en el cuarto van recopilados El epicedio <strong>de</strong> Valerio Francisco<br />
en la muerte <strong>de</strong>l Comendador Hernán Núñez, las Cartas en refranes <strong>de</strong> Blasco <strong>de</strong> Garay,<br />
las Coplas contra el amor <strong>de</strong> Rodrigo <strong>de</strong> Cota, los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Palmireno y, por<br />
fin, a partir <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> la Filosofía vulgar <strong>de</strong> Sevilla <strong>de</strong> 1568, el índice <strong>de</strong> los<br />
refranes que en ella glosó Mal Lara 47 . Esta amplia compilación no fue llevada a cabo<br />
con <strong>de</strong>masiado esmero ya que se limitaron los colaboradores a mo<strong>de</strong>rnizar la ortografía,<br />
a suprimir las mayúsculas inútiles y a introducir divisiones alfabéticas. Las erratas o<br />
lecciones originales <strong>de</strong>l texto palmireniano no sólo no fueron subsanadas ni<br />
explicadas 48 , sino que el número <strong>de</strong> ellas aumenta en la transcripción <strong>de</strong> los refranes<br />
franceses 49 , portugueses 50 , catalanes 51 e incluso castellanos 52 . En cambio, va suprimido<br />
el refrán: «Lechón <strong>de</strong> un mes, y pato <strong>de</strong> tres» ( RM 150); tal vez por ser una variante <strong>de</strong>:<br />
«El lechón <strong>de</strong> un mes, el pato <strong>de</strong> tres» (RM 105).<br />
La edición José María Sbarbi (1874). El gran paremiólogo José María Sbarbi, al incluir<br />
en El refranero general español la cosecha <strong>de</strong> Palmireno, conservó las divisiones<br />
alfabéticas introducidas en la edición <strong>de</strong> Mateo Repullés y suprimió a su vez la variante<br />
RM 150. Sin embargo, no se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar esta reproducción <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>mesa</strong> como una copia <strong>de</strong> la anterior. En efecto, las rectificaciones que introduce tienen el<br />
mérito, no sólo <strong>de</strong> restablecer el texto <strong>de</strong> Palmireno, algo maltrecho <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />
publicación en 1804, sino <strong>de</strong> dar en su formulación más tradicional los refranes<br />
<strong>de</strong>formados <strong>de</strong> la edición princeps <strong>de</strong> Valencia y <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> Henares, ya se trate <strong>de</strong> los<br />
refranes castellanos, franceses o portugueses 53 . Deseoso <strong>de</strong> dar a conocer a un amplio<br />
público las riquezas <strong>de</strong> la paremiología española, José María Sbarbi no juzgó necesario<br />
sobrecargar su presentación con notas, ni conservar la ortografía <strong>de</strong>l siglo xvi.<br />
La edición <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas (1965). Con motivo <strong>de</strong>l II Congreso <strong>de</strong><br />
Historia <strong>de</strong> la Medicina, que se reunió en Salamanca en 1965, leyó Antonio Castillo <strong>de</strong><br />
Lucas ante sus colegas una comunicación en la cual presentaba sucintamente a «Lorenzo<br />
Palmireno, médico y paremiólogo <strong>de</strong>l siglo xvi» 54 . Después <strong>de</strong> una breve introducción<br />
47 Juan Mal Lara, Filosofía vulgar, en <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que coligió y glosó el<br />
Comendador Hernán Núñez, Lérida, Luys Manescal, 1621, pp. 123-385. La primera edición es <strong>de</strong> 1568.<br />
48 Así es como se encuentran las confusiones: «Burugillos», p. 232, «cuchillo», p. 235, «Anedino», p. 242<br />
49 Repullés, 1804, p. 221: «Au matin boin le vin blance, le rouge au coir pour fau re sang», p. 233:<br />
«Matrin fv ult a monter la mont aigne».<br />
50 Repullés, 1804, p. 221: «A carne <strong>de</strong> ancen he poca é sabe heyn». Hay una confusión entre dos refranes,<br />
p. 224: «Da galiñaa preta, da pata a parda, dos bocados y <strong>de</strong>xarla».<br />
51 Repullés, 1804, p. 221. Error sorpren<strong>de</strong>nte en zona catalana: «A pozui, cuytati. El Italiano» (mío lo<br />
subrayado).<br />
52 Repullés, 1804, p. 225: «Del agua bebida a zaladrón»; p. 235: «Ni beber <strong>de</strong> buces, …»; p. 236: «Nunca<br />
<strong>buena</strong> olla, con agua solo»; p. 238: «Quando el vijo no pue<strong>de</strong> beber…»; p. 240: «Quien en Mayo come la<br />
sardina…».; p. 241: «Solano,malo <strong>de</strong> invierno, no peor <strong>de</strong> rano».<br />
53 Corrige por ejemplo: «Buruguillos» por «Burguillos», RM 160; «Anedino» por «añadido», RM 266;<br />
54 Castillo <strong>de</strong> Lucas, 1966.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 4 8<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
cita los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> Mesa, anunciando la publicación <strong>de</strong> un estudio más importante<br />
sobre el tema:<br />
… había que or<strong>de</strong>narlos correctamente y a<strong>de</strong>más numerarlos para hacer un índice temático; así<br />
lo hemos realizado nosotros para una edición que preparamos ; el índice alcanza cerca <strong>de</strong>l<br />
centenar <strong>de</strong> temas, y con la glosa <strong>de</strong> cada refrán completaría el estudio <strong>de</strong> la misma 55 .<br />
Concluye su presentación con algunas precisiones a propósito <strong>de</strong>l estudio que va a<br />
publicar: introducción <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n alfabético rigurosamente respetado, ortografía<br />
mo<strong>de</strong>rnizada y traducción <strong>de</strong> los refranes franceses, italianos, portugueses o catalanes 56 .<br />
Así se presenta el primer trabajo importante <strong>de</strong>dicado a los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, trabajo<br />
que se publicó en 1965 en la revista Teruel. La introducción bio-bibliográfica, bastante<br />
somera, contiene un error tan grosero que difícilmente se le pue<strong>de</strong> atribuir al que fue<br />
médico <strong>de</strong> Rodríguez Marín. Reza en efecto el texto que Palmireno «nació en la villa <strong>de</strong><br />
Alcañiz en 1552», en vez <strong>de</strong> 1524 ó 1525. Otros errores más consecuentes salpican la<br />
edición, hasta tal punto que es <strong>de</strong> suponer no tuvo Castillo la oportunidad <strong>de</strong> leer las<br />
galeradas, ya que hallamos transcripciones sorpren<strong>de</strong>ntes no sólo <strong>de</strong> los refranes<br />
italianos 57 , portugueses 58 , o franceses 59 , sino también <strong>de</strong> los refranes castellanos 60 .<br />
En cuanto a las glosas «nutrológicas» que acompañan cada refrán, si atestiguan la<br />
amplia cultura médica <strong>de</strong>l editor, resultan <strong>de</strong> poca ayuda a la hora <strong>de</strong> explicar el refrán<br />
y, a veces, se alejan erróneamente <strong>de</strong> las interpretaciones más refrendadas 61 . Queda que,<br />
a pesar <strong>de</strong> sus imperfecciones, el estudio <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas permitió a un más<br />
amplio público conocer la obra paremiológica <strong>de</strong> Palmireno, cuya originalidad se<br />
complace el crítico en subrayar: «… este Palmireno es el primero que da título<br />
especializado a una colección <strong>de</strong> refranes, ya que todos los autores que le prece<strong>de</strong>n dan<br />
carácter general a sus refraneros» 62 .<br />
Verdad es que Palmireno, compartiendo las inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus<br />
contemporáneos célebres, Arnaldo <strong>de</strong> Villanueva, que hizo imprimir en 1543 el Regimen<br />
55 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, p. 230.<br />
56 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, p. 234.<br />
57 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 75 (RM 89): «a la fronte» por «alla fonte»; n° 114: «(RM 108): «fa di ventar» por<br />
«fa diventar», lo que acarrea un contrasentido en la glosa; n° 253 (RM 255): «Salada ben salada, poco aceto e<br />
ben cleata» por «Salata poco aceto e bene oleata».<br />
58 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 97 (RM 90): «as titebas» por «as titelas»; n° 185 (RM 178): «Millor es pan» por<br />
«Melhor é pâo»; n° 193 (RM 186): «pero o maldito» por «pera o para o maldito».<br />
59 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 40 (RM 39): «por faire» por «pour faire».<br />
60 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 11 (RM7): «escoca» por «escosca»; n° 39(RM 35): «le vexiga» por «la vejiga»; n° 73<br />
(RM 232): «… te dolieran» por «… dolieren»; n°102 (RM 109): «conviva» por «convida»; n°107 (RM 112):<br />
«si hubiera» por «si hubieráis»; n° 138 (RM 129): «Inégo» por «luego»; n° 149 (RM 142): «arengada» por<br />
«arencada»; n° 172 (RM159: «pelan» por «mondan»; n° 182 (RM 176): «Píldoras dones» por «Píldoras<br />
nones»; n° 203 (RM 195): «ha postizo» por «postizo»; n° 247 (RM 252): «Quien quiere» por «quien<br />
quisiere».<br />
61 Véanse mis comentarios: RM 26, 30, 37, 41, 48, 72, 108, 109, 137, 140, 179, 183, 191, 195, 211, 220,<br />
244.<br />
62 I<strong>de</strong>m, p. 129.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 9<br />
sanitatis 63 , aparece también como un precursor en la medida en que pone al servicio <strong>de</strong><br />
la medicina los refranes en lengua vulgar. Los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> inauguran esa<br />
abundante literatura <strong>de</strong>dicada a la vulgarización <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> higiene, expresados<br />
bajo la forma <strong>de</strong> refranes. En esta vía se harán famosos Sorapán <strong>de</strong> Rieros (Medicina<br />
española contenida en proverbios vulgares <strong>de</strong> nuestra lengua…, 1615) o Pedro Felipe<br />
Monlau (Elementos <strong>de</strong> higiene privada o arte <strong>de</strong> conservar la <strong>salud</strong>, 1875), por citar a<br />
los más conocidos. No será inútil, sin embargo, recordar los objetivos señalados por el<br />
propio Palmireno al componer esta colección. No sólo respondían a su preocupación<br />
por la <strong>salud</strong> <strong>de</strong> sus estudiantes, como lo atestiguan las rúbricas: «El estudioso enfermo»,<br />
«El estudioso caminante», «Tres cosas acortan la vida», «Suciedad <strong>de</strong> caminantes y para<br />
quitar el cansancio 64 , sino que se integraban en una estrategia pedagógica más amplia: la<br />
adquisición <strong>de</strong> los agibilia.<br />
N u e s t r a e d i c i ó n<br />
Para conservar el carácter genuino <strong>de</strong> esta colección y ver con más claridad su génesis<br />
y su finalidad, me ha parecido conveniente respetar en la medida <strong>de</strong> lo posible la<br />
ortografía <strong>de</strong> la época. Así por ejemplo:<br />
u por v ç por z z por c y por i i por j<br />
u por b v por b g por j i por y q por c<br />
En cambio, he introducido la acentuación y sustituido las abreviaturas <strong>de</strong> imprenta<br />
por las formas <strong>de</strong>sarrolladas. A<strong>de</strong>más he introducido una numeración, y separado los<br />
refranes por el a,b, c., sin cambiar el or<strong>de</strong>n alfabético en que aparecen los refranes en la<br />
colección. Para los refranes portugueses, italianos, valencianos o catalanes he propuesto<br />
renglón seguido la lección actual. Cuando he corregido lo que constituía una lección a<br />
todas luces errónea, he indicado a continuación el texto primitivo (T. pr.). Separo las<br />
referencias a las varias colecciones <strong>de</strong> refranes por una barra vertical (|); y mis<br />
comentarios van precedidos por una doble barra vertical (||).<br />
Abreviaturas para las referencias a los refraneros anteriores o posteriores<br />
Ar. VI, 20 (quinquagena, número <strong>de</strong>l refrán): Fernando Arce, Fernandi Beneventani Adagiorum ex<br />
vernacula, id est Hispana lingua, Latino sermone redditorum quinquagenæ quinque, addita ad<br />
initium cuiuslibet quinquagenæ fabella. Salmanticæ, Ro<strong>de</strong>ricus <strong>de</strong> Castañeda, 1533. Cito a<br />
partir <strong>de</strong> la edición crítica <strong>de</strong> A. Serrano Cueto, Adagios y fábulas, 2002.<br />
C 415 a (página, columna): Louis Combet, Gonzalo Correas. Vocabulario <strong>de</strong> refranes y frases<br />
proverbiales (1625), Bor<strong>de</strong>aux, Institut d’Étu<strong>de</strong>s Ibériques et Ibéro-américaines <strong>de</strong> l’Université<br />
<strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, 1967.<br />
63 Una <strong>de</strong> las primeras ediciones <strong>de</strong> los preceptos <strong>de</strong> la famosa Escuela <strong>de</strong> Salerno está incluida en la obra<br />
cuyo título es: Libro <strong>de</strong> Medicina, llamado Tesoro <strong>de</strong> los Pobres con vn regimiento <strong>de</strong> sanidad… El qual<br />
mandó hazer el papa Juan a vn médico suyo llamado Juliano (al final: «Aquí se acaba el libro llamado Tesoro<br />
<strong>de</strong> Pobres con el regimiento <strong>de</strong> Arnaldo <strong>de</strong> Villanoua, Sevilla, Juan Cromberger, 1543»).<br />
64 EC, pp. 129-179.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 5 0<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
Cast. 207 (número <strong>de</strong>l refrán): Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas, «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong><br />
<strong>crianza</strong> <strong>de</strong> Lorenzo Palmireno. Siglo XVI. Or<strong>de</strong>nados y glosados por…», en Teruel, Instituto<br />
<strong>de</strong> Estudios Turolenses, 33, 1965, pp. 125-180.<br />
Cejador (página): Cejador y Frauca, Julio, Refranero castellano, Madrid, Hernando, 1928.<br />
Meurier 52 (página): Recueil <strong>de</strong> sentences notables, dicts et dictons communs…, À Anvers, chez<br />
Iean Waesberghe, 1568.<br />
Montoto I, 110 (tomo, página): Luis Montoto y Raustenstrauch, Personajes, personas y<br />
personillas que corren por las tierras <strong>de</strong> ambas Castillas, Sevilla, Librería <strong>de</strong> San José, 1911.<br />
N 2 v b (folio r/v, columna): Hernán Núñez, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que nuevamente<br />
colligió y glossó el Comendador Hernán Núñez, Salamanca, Juan <strong>de</strong> Cánova, 1555.<br />
OK 161 (Migaja) (página, palabra clave): Eleanor S. O’Kane <strong>Refranes</strong> y frases proverbiales<br />
españolas <strong>de</strong> la Edad Media (antes <strong>de</strong> 1500), Madrid, Anejos <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia,<br />
Anejo II, 1959.<br />
Sor. XIII (número <strong>de</strong>l refrán): Juan Sorapán <strong>de</strong> Rieros, Medicina española contenida en proverbios<br />
vulgares <strong>de</strong> nuestra lengua, ed. <strong>de</strong> J. M. Sbarbi, hecha a partir <strong>de</strong> la edición príncipe <strong>de</strong><br />
Granada, 1615, Madrid, A. Gómez Fuentenebro, 1876.<br />
Vallés: Mosén Pedro Vallés, Libro <strong>de</strong> refanes copilados por el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A B C,1539, Çaragoça.<br />
Cito a partir <strong>de</strong> la edición facsímil <strong>de</strong> García Moreno, Madrid, 1917 (sin numeración).<br />
Vergara 253 (página): Gabriel María Vergara y Martín, Refranero geografico español, recogido y<br />
or<strong>de</strong>nado por…, Madrid, Hernando, 1923; 2 a ed., 1986.<br />
<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança: cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conuersaciones<br />
Lorenço Palmyreno en Valencia, año 1569.<br />
A<br />
1. Agua al higo, y a la pera uino.<br />
Vallés | N 4 a: «… Porque el higo es caliente y la pera fría como dize Paulo». | Sor. XXXV | C 64<br />
b: «… Porke el higo es kaliente i la pera fría». | Cast. 8.<br />
2. Agua <strong>de</strong> sierra, y sombra <strong>de</strong> piedra.<br />
N 3 v b | C 65 a: «… o peña». | Cast. 8.<br />
3. Agua fría, y pan caliente, nunca hizieron buen uientre.<br />
N 4 a | Sor. XXXVII: «Comida fría, bebida caliente, nunca hizieron buen vientre». | C 65 b y C<br />
432 b: «Komida fría i bevida kaliente, nunka hizieron buen vientre». | Cast. 10.<br />
4. Agua mala, sea heruida y colada.<br />
N 4 b: «Agua mala, heruida y colada». | Sor. XXXII | C 66 a | Cast. 13.<br />
5. Agua no enferma, ni embeoda, ni a<strong>de</strong>uda.<br />
Vallés: «… ni en <strong>de</strong>uda». | N 4 b | C 65 a | Cast. 14.<br />
6. Agua que corre, nunca mal coge.<br />
N 4 b: «Agua que cure, nunca mal culle. El Asturiano. Agua que corre, nunca mal coge». | Sor.<br />
XXXIII | C 65 b | Cast. 15.<br />
7. Agua fría sarna cría, agua roja sarna escosca.<br />
N 4 a | C 65 b: «… Eskoskar: <strong>de</strong>scaspar». | Cast. 11: «… escoca».<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 1<br />
8. A buen comer, o mal comer, tres uezes beuer.<br />
N 1 v a | C 17 a: «… la primera pura, la segunda komo Dios la krió en la uva, la terzera komo<br />
sale <strong>de</strong> la kuba». | Cast. 2.<br />
9. A bocado harón, espolada <strong>de</strong> uino.<br />
N 1 v a | C 16 b: «… En la anziana edad, por las pokas ganas <strong>de</strong> komer i falta <strong>de</strong> dientes, es usado<br />
esto; i akomódase a otras kosas». | Cast. 1.<br />
10. Al conejo, y al uillano, <strong>de</strong>spedáçale con la mano.<br />
N 27 v b: «Coello e o villaon, espedáçalo a maon. El Portogués. Al conejo, y al villano, espedáçalo<br />
con la mano». C 43 a | Cast. 21.<br />
11. Agua <strong>buena</strong> sin color, sabor ni olor, y que la uea el sol.<br />
Vallés: «El agua no ha <strong>de</strong> tener olor, ni color, ni sabor y ha la <strong>de</strong> ver el sol». | N 43 a: «El agua sin<br />
color, olor, ni sabor. Aña<strong>de</strong>: y ha la <strong>de</strong> ver el sol». | Sor. XXI | C 65 b: «Agua <strong>buena</strong>, sin kolor,<br />
olor ni sabor…». | Cast. 9.<br />
12. Ána<strong>de</strong>, muger, y cabra, mala cosa siendo magra.<br />
N 1 a: «A a<strong>de</strong>n, molher, e cabra, he ma cousa semdo magra. El Portugués. El ána<strong>de</strong>, y la muger, y<br />
la cabra, es mala cosa siendo magra» | C 52 b: «… o no kiere ser magra». | Cast. 52.<br />
13. A ellos, padre, uos a las uerças, yo a la carne.<br />
N 3 v a: «… Figura llamada Paryponœmi, parece que esfuerça al padre, que <strong>de</strong>n en los enemigos,<br />
diziendo: “A ellos, padre. Después dispara: Vos a las verças, &c”». | C 4 a: «…i si os sentís<br />
agraviado, vos a las verzas i io al xarro. Pareze ke esfuerza al padre para ke <strong>de</strong>n en los enemigos, i<br />
dispara en otro propósito. Llaman los griegos a esta manera <strong>de</strong> hablar parupónomia<br />
aprosdóketon, figura rretórika ke <strong>de</strong>nota lo ke no se esperava». | Cast. 7.<br />
14. Ajo pío, y uino puro, passan el puerto seguro.<br />
N 4 v a | C 63 a | Cast. 16.<br />
15. Ajo ¿por qué no fuyste bueno ? | Porque no me halló Sant Martín puesto.<br />
N 4 v b | C 63 a | Cast. 17.<br />
16. Al hombre mayor, darle honor,<br />
N 5 a | C 58 b | Cast. 23.<br />
17. A la cabeça, el comer la en<strong>de</strong>reça.<br />
Vallés: «Al dolor <strong>de</strong> la cabeza, el comer la endreça». | N 5 a: «… Otros dizen que el dolor <strong>de</strong><br />
cabeça, el comer…». | C 6 b y C 40 a: «Al dolor <strong>de</strong> la kabeza… o le en<strong>de</strong>reza…». | Cast. 18.<br />
18. Al que es <strong>de</strong> uida, el agua le es medicina.<br />
OK 43 (Agua) | Ar. III, 34: «A quien es <strong>de</strong> vida, el agua es medicina». | Vallés: «… al que es <strong>de</strong><br />
muerte, el agua es fuerte». | N 5 a: «el agua le es melezina» | C 42 b: «… i si es <strong>de</strong> muerte, no á<br />
menester ungente. Al ke es <strong>de</strong> muerte, el agua le es fuerte. Dezían i dizen algunos: melezina por:<br />
medizina; i melezina se dize aora la ke se echa kon seringa o barkino para <strong>de</strong>senbargar el vientre».<br />
| Cast. 29.<br />
19. Al gusto dañado, lo dulce le es amargo.<br />
Vallés: «El gusto dañado juzga por dulce lo amargo». | N 5 b: «… Assí acontesce a los que tienen<br />
tericia, que les amarga la miel, como dize Alexandro Aphrodiseo». | C 40 b: «… Esperiméntase en<br />
enfermeda<strong>de</strong>s». | Cast. 22.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 5 2<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
20. Almuerza con rufián, come con carpintero, y cena con recuero.<br />
N 6 v a | C 52 b: «… Dízese tanbién por infinitivo: Almorzar…». | Cast. 28.<br />
21. Al médico, confessor, y letrado, no le traygas engañado.<br />
OK 157 (Médico) | N 5 b | C 47 a: «… no le aias engañado; o no le traigas…». | Cast. 26.<br />
22. A la muger, y a la mula, por el pico la hermosura.<br />
Vallés: «… por el pico les entra la hermosura». | N 5 v b | C 8 b: «A la muxer i al kavallo i a la<br />
mula, por el piko les entra la hermosura».<br />
23. Al moço que le sabe bien el pan, peccado es el ajo que le dan.<br />
Vallés: «… que bien le sabe el pan, por <strong>de</strong>más es…». | N 6 b | C 47 a | Cast. 27.<br />
24. Allá uaya el mal, do comen el hueuo sin sal.<br />
Vallés: «Allá vayas mal…». | N 6 b | C 9 b: «… o Allá do maxan los axos sin sal…» | Cast. 30.<br />
25. Al que trabaja y anda <strong>de</strong>snudo, ajo y uino puro.<br />
N 6 v b | C 43 a | Cast. 30.<br />
26. Aljonge, dixo Lucía al odre.<br />
OK 172 (Odre) | Vallés: «Ay onje, dixo Marina o Locía ai odre». | N 6 v b: «Alionge…». | C 10 a:<br />
«A lionxe le pone, dixo Luzía al odre ; o se pone, o te pone… Estas varieda<strong>de</strong>s nazen <strong>de</strong> errror, i<br />
a<strong>de</strong>lante va enmendado: Ai, kalonxe…»; y C 30 a: ¡Ai, kalonxe! dixo Luzía al odre. Dízese errado<br />
en otras leziones»; y C 49 a: «Alionxe… Kizá komo borracha turbó la palavra por: Ai, kalonxe; i<br />
ansí la varían komo ia dixe»; y C 78 b: Achake al odre ke sabe a la pez». | Montoto II, 113:<br />
«Alionje le pone, dijo Lucía al odre; o se pone; o alionje; o ay home; o ay onje… El Pinciano lo<br />
registra así: “Alionje, dijo Lucía al odre”. Dice que se aplica a la persona que alar<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pulcra,<br />
siendo muy <strong>de</strong>saseada. Equivale a la siguiente frase: Dijo a la sartén el caso: quítate allá que me<br />
tiznas». | Cast. 24: «… Podría significar, en sentido figurado, este wellerismo, que el vino <strong>de</strong> odre<br />
atraía a la tal Lucía, sin po<strong>de</strong>rse separar <strong>de</strong> él, como unida por esa liga pajarera». || Las diferentes<br />
transcripciones <strong>de</strong> las primeras palabras <strong>de</strong>l refrán reflejan cierta vacilación. La glosa <strong>de</strong> Correas<br />
no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser interesante, pero ¿no se <strong>de</strong>jaría llevar el Maestro por su anticlericalismo al proponer<br />
su versión para la cual no señala la anécdota que la originó 65 ? Sea lo que fuere, no concuerda con<br />
la lección que reproduce Sbarbi en el Refranero general, tomo I, y citada por Louis Combet:<br />
«Alonge dio lucía al odre. Delicado se hizo: el que tiene <strong>de</strong>masiada prouisión». Podría tratarse en<br />
este caso <strong>de</strong> un refrán <strong>de</strong> «borracha» que rechaza el odre porque ya ha bebido <strong>de</strong>masiado «A<br />
longe, o sea Va<strong>de</strong> retro». En esta misma colección, hay otro refrán más explícito, que remite a la<br />
misma lección: «Achaque al odre, que sabe a la pez. Los dañados o empalagados gustos <strong>de</strong> poca<br />
cosa reciben <strong>de</strong>sabrimiento». En cuanto a la «liga pajarera» citada por Castillo <strong>de</strong> Lucas, parece<br />
ser una interpretación errónea <strong>de</strong> «alionge» que tradujo por «ajonje».<br />
27. A la uejez, aladares <strong>de</strong> pez.<br />
OK 227 (Vejez) | Vallés | N 6 v b | C 7 b | Cast. 20.<br />
28. Anguila empanada, y lamprea escabechada.<br />
N 11 v a: «Anguilla…». | C 59 a | Cast. 33.<br />
29. A poc ui, cuyta ti.<br />
Transcripción actual: A poc vi, cuita|t’hi.<br />
65 Véase al respecto Jammes, 1958.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 3<br />
N 12 v b: «A poco vi… El Catalán. A poco vino, date prissa tú». | C 23 a: «A poko vino,<br />
kuidadino. El katalán: A poko ví…». | Cast. 35.<br />
30. A carne <strong>de</strong> acen he poca, e sabe beyn, mas non para queyn fillos teyn.<br />
Id est: La carne <strong>de</strong> agujas, o lonza.<br />
Transcripción actual: A carne <strong>de</strong> (o do) acém é pouca e sabe bem, mas não (é) para<br />
quem filhos tem.<br />
N 2 b: «A carne do acen, he poca, he sabe ben, mas naom pera quem filhos teyn. El Portogués. La<br />
carne <strong>de</strong> las agujas es poca, y sabe bien, mas no para quien hijos tien». | Sor. V: «Pan <strong>de</strong> ayer…<br />
(en la página 34 puntualiza: «Y porqué el curioso no se contenta con saber qué animal es <strong>de</strong> mejor<br />
carne, mas también procura saber qué parte <strong>de</strong> tal animal es <strong>de</strong> más loable mantenimiento, digo<br />
que la carne <strong>de</strong> las piernas no es tan fácil <strong>de</strong> cozer, como la <strong>de</strong> cervices, y agujas…».) | C 191 a:<br />
«La karne <strong>de</strong> las aguxas sabe bien, mas no es para kien hixos tien». | Delicado, Antonio, Adagios<br />
portuguezes reduzidos a lugares comunes… Lisboa, Domingo Lopes Rosa, 1651, p. 47: «Carne <strong>de</strong><br />
acem he pouca, & sabe bem, mas não he pera quem filhos tem». | Chaves, Pedro, Rifoneiro<br />
portugues, Porto, Domingos Barreira, 2 a edição, 1945, p. 215: «Carne <strong>de</strong> acem, é pouca e sabe<br />
bem, mas não é para quem filhos tem». | Cast. 5: «… La carne <strong>de</strong> aguja, músculos cervicales y<br />
dorsales, es <strong>de</strong> calidad inferior y más barata; no admite otro guiso que cocida, porque es dura,<br />
aunque sustanciosa; para los niños, como no la pue<strong>de</strong>n masticar bien, resulta indigesta». || No me<br />
parece atinada la <strong>de</strong>finición propuesta por Castillo <strong>de</strong> Lucas, que repite la aclaración <strong>de</strong> Sorapán,<br />
a propósito <strong>de</strong> «carne <strong>de</strong> agujas». En efecto, señala César Oudin en su Tesoro que la carne <strong>de</strong><br />
agujas, que traduce al francés por «filet», era proverbialmente consi<strong>de</strong>rada como la mejor; por lo<br />
cual podía ser alimentación para niños. A mi modo <strong>de</strong> ver, es preciso ver en el refrán la opinión<br />
común en la época y que recoge Correas, p. 420 a: «Kien hixos á, no rrebentará. Por darles <strong>de</strong><br />
komer a ellos». y : «Kien hixos tiene al lado, no morirá ahitado». O sea que el que tiene numerosa<br />
prole difícilmente comerá a hartura. En cuanto a la palabra «lonza» propuesta por Palmireno es<br />
<strong>de</strong> origen italiano (véase Corominas, 1954-1957).<br />
31. A pan <strong>de</strong> quinze días, hambre <strong>de</strong> tres semanas.<br />
Vallés | N 12 a | C 22 b | Cast. 34.<br />
32. Al manjar y al uaziar homo si die espazar.<br />
Id est: Al comer y hazer cámara, no te <strong>de</strong>s priessa.<br />
Transcripción actual: Al mangiar ed al vuotar, l’uomo non <strong>de</strong>ve affrettarsi.<br />
N 9 b: «… , i homo se die espaziar. El Italiano. A1 comer y al hazer cámara, no se ha <strong>de</strong> dar prissa<br />
nadie».| C 43 b: «A1 komer i al kagar, el onbre se <strong>de</strong>ve espaziar. Esto es: darse espasio; komo el<br />
otro dize: Komer i kagar, <strong>de</strong> vagar». | Cast. 25.<br />
33. A puerco fresco y berenjenas ¿quién terná las manos quedas?<br />
N 12 b | C 23 a: «… tendrá…». | Cast. 36.<br />
34. A quien has <strong>de</strong> dar <strong>de</strong> cenar, no te duela darle a merendar.<br />
N 13 | C 19 a: «… dar a zenar…». | Cast. 37.<br />
35. A tu <strong>mesa</strong>, ni a la agena, no te sientes la bexiga llena.<br />
Vallés : «<strong>Refranes</strong> que usan los bárbaros. In tua mensa nec in aliena, non se<strong>de</strong>as vesica plena». | N<br />
15 v a | C 24 b: «… kon… .; o A tu… . nunka kon la bexiga llena». | Cast. 39.<br />
36. A truyta, y a mentira, quanto mayor, tanto millor.<br />
Transcripción actual: A truita e a mentira, cuanto maior, tanto melhor.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 5 4<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
N 15 a: «… y a mintira, quanto major, tanto milhor. El Portugués». | C 198 b: «La trucha i la<br />
mentira, kuanto maior, tanto mexor». | Cast. 38.<br />
37. A una boca, una sopa.<br />
OK 62 (Boca) | N 16 b | C 5 a | Sbarbi I, 112 a: «Enseña la distribución que se <strong>de</strong>be hacer <strong>de</strong> los<br />
bienes para que alcancen a muchos y no se los lleve uno solo». | Cast. 41: «… Parece referirse al<br />
gusto individual, en cuanto al sabor y temperatura». || El parecer <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no va<br />
refrendado por ninguna autoridad.<br />
38. A uaca que non come con os boys, ou come ante, o <strong>de</strong>spoys.<br />
Transcripción actual: A vaca que não come com os bois, ou come antes ou <strong>de</strong>pois.<br />
N 15 v a: «… ou comeu ante, o come <strong>de</strong>spois. El Gallego. La vaca que no come con los bueyes, o<br />
comió antes o come <strong>de</strong>spués». | C 198 b: «La vaka ke no kome kon los bués, o komió antes, o<br />
kome <strong>de</strong>spués. Dízese por la muxer ke está en kasa i kome kada rrato lo ke kiere i no a la <strong>mesa</strong>». |<br />
Cast. 42.<br />
39. Au matin boyn le uin blanc, le rougue au soir pour faure sang.<br />
Transcripción actual: Au matin bois le vin blanc, le rouge au soir pour faire sang.<br />
N 16v a: «… boy, le rouge au soir, pour faire sang. El Francés. A la mañana beue el vino blanco, a<br />
la tar<strong>de</strong> el tinto para criar sangre». | Meurier, Gabriel, Recueil <strong>de</strong> sentences notables… . Anvers,<br />
Iean Waesberghe, 1568, p. 14: «Au matin boy le vin blanc, le rouge au soir pour le sang». | C 8 a:<br />
«A la mañana el blanko, i el tinto al serano». | Cast. 40. «… por faire…»<br />
40. Aue por aue, el carnero, si bolasse.<br />
N 15 v b | C 73 b | Cast. 44.<br />
41. Aue <strong>de</strong> cuchar, más come que ual.<br />
Id est: el ansarón.<br />
N 16 a: «… nunca en mi corral .» y N 17 a: «… Como el ánsar y el anadón». | C 73 b: «… Son<br />
las <strong>de</strong> piko ancho, komo ána<strong>de</strong>s i patos». y: «Ave kon kuchar, nunka entre en tu korral. Porke<br />
son mui tragones ánsares i anadones, i tienen el piko komo kucharones». | Cast. 43: «… La carne<br />
<strong>de</strong> ganso no compensa su gusto, con el precio. En metáfora, podría significar que como la pluma<br />
<strong>de</strong>l ansarón es la que emplean los leguleyos para escribir, la gente tiene miedo a que la empleen en<br />
uno, al hacerle un proceso, por eso dice: Dios me libre <strong>de</strong> coz <strong>de</strong> burro y cornada <strong>de</strong> ansarón». ||<br />
El comentario <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas me parece discutible. Más vale atenerse a la aclaración <strong>de</strong>l<br />
maestro Correas.<br />
42. Azeyte <strong>de</strong> oliua, todo mal quita.<br />
N 17 v a | C 62 b | Cast. 4.<br />
43. Azeyte, y uino, y amigo antiguo.<br />
N 17 v a | C 62 b: «… añexo el tozino». | Cast. 5.<br />
44. Azeytuna, una es oro, dos plata, tercera mata.<br />
Vallés: «Azeytuna, una». y Vallés: «Vna azeytuna es plata, y dos son oro, y tres son lodo». | N 17<br />
v a: «… y la tercera…». | C 62 b: «Azeituna, una. Porke muchas no hazen provecho i son<br />
melankólikas», «Azeituna, una es oro, dos plata, i la terzera mata. Es lo más zierto»; y «Azeituna,<br />
una es plata, dos son oro, i tres son lodo. Opiniones son»; y «Azeituna, una dozena <strong>de</strong><br />
dozenas…». | Cast. 5.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 5<br />
B<br />
45. Beuer <strong>de</strong> codo, y caualgar <strong>de</strong> poyo.<br />
Vallés | N 18 b | C 354 a | Cejador I, 89 a: «… contra regalados y que en todo buscan sus<br />
conveniencias, como el que bebe <strong>de</strong> codo y sin levantar el brazo y el que monta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el poyo». |<br />
Cast. 45.<br />
46. Bien come el Cathalán, si se lo dan.<br />
N 19 a | C 556 a | Cast. 46.<br />
47. Blas, láuate, y comerás. Y <strong>de</strong>sque te hayas lauado, no comerás bocado.<br />
N 18 b: «… Aña<strong>de</strong>n algunos. Y <strong>de</strong>sque te ayas…». | C 367 b: «… i <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> lavado, no<br />
komerás bokado; o <strong>de</strong>ske… Kontra los ke previenen a otros kon esperanzas, i <strong>de</strong>spués no les dan<br />
nada». | Montoto I, 110. | Cast. 47.<br />
48. Borrachez <strong>de</strong> agua, nunca se acaba.<br />
Vallés | N 19 v a | C 360 a : «… Por ser <strong>de</strong> bovería i tontedad o lokura». | Cast. 50: «¿Se refiere a<br />
la hidropesía? Lo <strong>de</strong>cimos por aquello <strong>de</strong>: Cuando más el hidrópico bebe, más sed tiene. Lo<br />
abonan razones fisiopatológicas, bioquímicas y tisulares…». || Conviene atenerse a la explicación<br />
propuesta por Correas.<br />
49. Bofes en casa, bofes en la arada ¡cuerpo <strong>de</strong> tal con tanta bofada!<br />
N 19 v a | C 359 a | Cast. 49.<br />
50. Bocado <strong>de</strong> mal pan, ni lo comas, ni lo <strong>de</strong>s a tu can.<br />
Vallés | N 19 v b | C 359 b | Cast. 48.<br />
51. Buena es el agua, que cuesta poco y no embriaga.<br />
Vallés | N 20 a | C 362 a | Cast. 51.<br />
C<br />
52. Carne <strong>de</strong> pecho, carne sin prouecho.<br />
N 21 v a: «… Porque tiene muchos huessos». | C 369 a: «… Porke enkoxe, i tiene guesos». | Cast.<br />
56.<br />
53. Calenturas <strong>de</strong> mayo, <strong>salud</strong> para todo el año.<br />
Ar. II, 36 | Vallés : «Tercianillas <strong>de</strong> Mayo». | N 21 v b | C 370 a | Cast. 53.<br />
54. Carne mal assada, buen toçuelo para.<br />
N 21 a: «Toçuelo en los hombres, es el que llaman gatillo en las bestias». | Oudin, Tesoro, 915 a:<br />
«Toçuelo, m. La partie plus espaisse du col qui est près <strong>de</strong>s espaules, la grosse gorge». | C 369 b:<br />
«… Ke engorda. i da fuerza. Tozuelo, es el morzillo enzima <strong>de</strong> los talones, i aun <strong>de</strong> los muslos i<br />
brazos». | Cast. 58. || Núñez y Oudin concuerdan en el sentido <strong>de</strong> «toçuelo» o «gatillo».<br />
Correspon<strong>de</strong> a la parte superior <strong>de</strong>l cuello en ciertos cuadrúpedos, tratándose <strong>de</strong>l hombre, <strong>de</strong>cían<br />
en francés: «la grosse gorge». Aclaración que difiere <strong>de</strong> la <strong>de</strong> Correas.<br />
55. Cabrito <strong>de</strong> un mes, rezental <strong>de</strong> tres.<br />
N 21 a: «… Rezental llaman al cor<strong>de</strong>ro los pastores». | C 379 a: «… Es el kor<strong>de</strong>ro gran<strong>de</strong>zillo». |<br />
Cast. 52.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 5 6<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
56. Castañas uer<strong>de</strong>s por Nadal, saben bien, y pártense mal.<br />
N 22 b: «… El Asturiano. Nadal llama la Nauidad». | C 375 a: «… Es asturiano, ke llama Nadal<br />
a la Nabidad. Kiere <strong>de</strong>zir ke ai pokas kastañas ver<strong>de</strong>s, i ke valen karas entonzes. I ansí otras<br />
kosas». | Cast. 59.<br />
57. Carne <strong>de</strong> pluma, siquiera <strong>de</strong> grúa.<br />
N 23 b | C 369 a: «… sikiera <strong>de</strong> grulla». | Cast. 57.<br />
58. Calenturas otoñales, o muy luengas, o mortales.<br />
N 21 a | C 370 a | Cast. 54.<br />
59. Capón <strong>de</strong> ocho meses, para <strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Reyes.<br />
N 23 v b | Sorapán XVIII | C 379 b | Cast. 55.<br />
60. Comer uerdura, y echar mala uentura.<br />
T. pr. «malauentura».<br />
OK 229 (Verdura) | Vallés: «Comer verdura, echar…». | N 24 a | Sor. XXVII: «… cierto es, que el<br />
Refrán presente, se ha <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r irónicamente, en contrario sentido Y que auemos <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r,<br />
que para hazer burla <strong>de</strong> vno, que esté enfermizo, <strong>de</strong>scolorido, bubático, opilado, o abutagado, y le<br />
vemos guardar mal or<strong>de</strong>n, y regimiento en su comida, llenando el estómago <strong>de</strong> yerbas, diremos:<br />
Comer verdura… Como quien dize: guardad hermano esse or<strong>de</strong>n, que vos acabaréys presto». | C<br />
432 a | Cast. 63. || Sorapán, siguiendo a Galeno, compartía la prevención <strong>de</strong> sus contemporáneos a<br />
propósito <strong>de</strong> la alimentación vegetariana. Por lo cual, insiste en el valor irónico, antifrástico <strong>de</strong>l<br />
refrán.<br />
61. Come poco, y cena más, duerme en alto, y uiuirás.<br />
Vallés: «Cena poco y come más, duerme en alto y viuirás»; y: «Depren y apren y sabrás, ayas cura<br />
y mesura y aurás, menja poco y duerme en alto y viuirás». | N 26 v b : «… Declaran algunos:<br />
“Cena más poco”. Pero la <strong>de</strong>claración es falsa: y el refrán se ha <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r como suena la letra,<br />
sin adición ninguna. Y assí lo sienten los médicos doctos, como Leonardo, Fusio y otros». | C 431<br />
a | Sor. VI (se atiene a la larga glosa <strong>de</strong> Correas) | Cast. 62.<br />
62. Come niño, criar te has, come uiejo y uiuirás.<br />
N 27 b | Sor II a parte, 11 | C 430 b | Cast. 60.<br />
63. Come poco, cena más, y uiuirás.<br />
N 27 b: «… y dormirás». | Sor IX | C 431 a: «Kome poko y zena más, duerme en alto i<br />
bivirás…» ; con una larga glosa. | C 431 a: «Kome poko i zena más, i dormirás». | Cast. 63.<br />
64. Con la yerualán y la ruda, no muere criatura.<br />
T. pr.: «Yeruala».<br />
N 26 a: «Con 1a yerua lan… no se muere… Porque están seguras <strong>de</strong> bruxas (si las cogen la<br />
mañana <strong>de</strong> San Iuan) dizen algunas honrradas mugeres». | Mal Lara VI, 84: «Con la yerua Lan…<br />
no se muere… quiere <strong>de</strong>clarar, que es <strong>de</strong> hechizeras, que ponen virtud en yeruas fuera <strong>de</strong> su<br />
natural…». | C 424 b: «… iervalan… Porke están seguras <strong>de</strong> bruxas, según opinión <strong>de</strong> muxeres, si<br />
las koxen la mañana <strong>de</strong> San Xuan. Iervalán pareze <strong>de</strong>zir: ierva <strong>de</strong> San Xuan, korrutamente». |<br />
Cast. 64.<br />
65. Cresce el hueuo bien batido, como la muger con el buen marido.<br />
N 28 b | C 453 a: «… kon buen marido». | Cast. 65.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 7<br />
D<br />
66. Da Sanct Martin, ogni mostho é bon uin.<br />
Transcripción actual: Da San Martino ogni mosto è buon vino.<br />
N 29 v b: «Da S. Martin, a ogni mosto he… El Italiano. Por S. Martín, todo mosto es buen vino».<br />
| C 475 a: «Por San Martino, todo mosto es buen vino». | Cast. 76.<br />
67. Da galiña a preta, da pata a parda, da moller a Sarda.<br />
Transcripción actual: Da galinha a preta, da pata a parda, da mulher a Sarda.<br />
N 28 b: «Da galiña… El Portogués. De la gallina la negra; <strong>de</strong>l ansarón, el pardo; <strong>de</strong> la muger la<br />
pecosa». | Cast. 74.<br />
68. De ensalada, y <strong>de</strong> casada, dos bocados, y <strong>de</strong>xarla.<br />
N 28 b: «Da salada, e da casada, dous bocados y <strong>de</strong>ixar la. El Portogués. De la ensalada, y <strong>de</strong> la<br />
casada…». | C 311 a | Cast. 78.<br />
69. De las carnes el carnero, <strong>de</strong> los pescados el mero.<br />
Vallés: «… y <strong>de</strong>…»; y «De las carnes el carnero, <strong>de</strong> las aues la perdiz, <strong>de</strong> las mugeres la beatriz». |<br />
N 30 b | Sor. XIIII | C 313 | Ir… 561 | Cast. 84.<br />
70. Después <strong>de</strong> comer, dormir y <strong>de</strong> cenar, passos mil.<br />
Vallés: «Post prandium dormire, post cenam mille passus ire». | N 30 a | Sor. X | C 321 | Cast. 91.<br />
71. De la olla, la hortera, la primera y la postrera.<br />
N 30 b: «… Ortera, es escudilla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra». | C 313 | Cast. 82.<br />
72. Después <strong>de</strong>l manjar, se come el cuchar.<br />
Vallés | N 31 a | Cov. 376 a: «… sé que la corteza <strong>de</strong> pan sirve a vezes por cuchar, y al cabo se la<br />
comen con la vianda, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nació el proverbio: Dure lo que durare, como cuchara <strong>de</strong> pan». | C<br />
321 | Cast. 93: «… Es un tanto irónico, pues indica que por ser el cuchar, ganso o ansarón<br />
indigestos … <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jarse para <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comer, es <strong>de</strong>cir, cuando no hay ganas ya que, con<br />
hambre, antes <strong>de</strong> manjar o comer, no se rechazaría». || La glosa <strong>de</strong>l maestro Correas no permite<br />
aceptar la explicación <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />
73. De las colores la grana, <strong>de</strong> las frutas la mançana.<br />
N 31 b: «De los colores…». | Sor. XXIIII | C 314 | Cast. 85.<br />
74. Del agua beuida a çalandrón, la mejor es <strong>de</strong>l hondón.<br />
Id est: soruetones.<br />
N 31 v a: «… a çalondrón… çalondrón «es soruetones». | C 319 | Cast. 79. || La precisión <strong>de</strong>l<br />
Comendador permite aclarar el sentido <strong>de</strong> la palabra «çalondrón» que no se encuentra en el<br />
Diccionario <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia, ni en el Breve Diccionario etimológico <strong>de</strong> la lengua castellana <strong>de</strong><br />
Joan Corominas. Es <strong>de</strong> suponer que la lección «çalandrón» es errónea. Desgraciadamente, el<br />
manuscrito <strong>de</strong> Correas va incompleto y Louis Combet tuvo que atenerse a la versión <strong>de</strong> Núñez sin<br />
po<strong>de</strong>r glosarla.<br />
75. De la uaca flaca, la lengua y la pata.<br />
N 31 b | C 313 | Cast. 86.<br />
76. De paja o <strong>de</strong> heno, mi uientre lleno.<br />
Vallés | N 32 b: «… Otros dizen. El vientre lleno, siquiera <strong>de</strong> heno». | C 317 | Cast. 89.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 5 8<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
77. De la nuez, el higo es buen amigo.<br />
Vallés: «Nuez y higo es buen amigo». | N 32 v a | Sor. XXV | C 313 | Cast. 80.<br />
78. Después <strong>de</strong> beuer, cada uno dize su parecer.<br />
N 32 v b | C 321 | Cast. 90.<br />
79. De los olores el pan, y <strong>de</strong> los sabores la sal.<br />
N 33 v a | Sor. XXX | C 314 | Cast. 88.<br />
80. De aquella me <strong>de</strong>xe Dios comer, que <strong>de</strong>xa los pollos y comiença a poner.<br />
Vallés: «… y empieça a poner». | N 33 v a | Sor. XVII | Cast. 77.<br />
81. De la oca manja ne poca.<br />
Transcripción actual: Di oca mangiane poca.<br />
N 33 v : «De loca, manjane poca. El Italiano. Del ansarón come poco». | C 319 (H.N) | Cast. 81.<br />
82. Después <strong>de</strong> los peces, malas son las leches.<br />
OK 141 (Leche) | N 34 a | C 321 | Cast. 92.<br />
83. De la pescada, la rabada: <strong>de</strong> la fresca, que no <strong>de</strong> la salada.<br />
N 34 b: «… Aña<strong>de</strong>n. De la fresca, que no <strong>de</strong> la salada». | C 313 | Cast. 83.<br />
84. Del comer, y <strong>de</strong>l baylar, comienço me dad.<br />
N 34 b | C 320 | Cast. 87.<br />
85. Día <strong>de</strong> sanct Martiño, prouo ton uiño.<br />
Transcripción actual: Dia <strong>de</strong> San Martinho, prova teu vinho.<br />
N 35 b: «… proua teu viño. El Portogués». | C 324 b: «Día <strong>de</strong> San Martino, prueva tu vino». |<br />
Cast. 94.<br />
86. Dieta, y mangueta, y siete ñudos a la bragueta.<br />
N 35 v a | Sor. XXX (En una larga glosa erudita explica el autor cuáles son esos siete ñudos o<br />
remedios contra la lujuria) | C 325 a: «… Útiles konsexos». | Cast. 95.<br />
87. ¡Dios os salue, a las sopas que no a la carne!<br />
N 35 v b | C 325 b: «… Desea ke kuando alguno entrare <strong>de</strong> fuera diziendo: ¡Dios os salve!, ke<br />
halle komida ia la karne, i estén en las sopas <strong>de</strong>l kaldo, ke se kome a la postre en las al<strong>de</strong>as, para<br />
ke no se le pege i aiu<strong>de</strong> a komer lo ke tienen para sí. Varíanle el prinzipio: Si viniere el ¡Dios os<br />
salve!, Kuando venga el ¡Dios os salve!». | Cast. 96: «Irónica forma <strong>de</strong> expresar que gustan más<br />
las tajadas que el caldo».<br />
88. Do sobra el agua, <strong>salud</strong> falta.<br />
N 36 v a | C 332 a | Cast. 98.<br />
89. Da mane al monte, <strong>de</strong> sera a la fonte.<br />
Transcripción actual: Di mane al monte, di sera alla fonte.<br />
Vallés: «De mañana al monte, <strong>de</strong> noche a la fonte». | N 36 v b: «De mane… a li fonte. El Italiano.<br />
A la mañana al monte, a la tar<strong>de</strong> a la fuente». | C 318 y C 8 a: «A la mañana, los montes, a la<br />
tar<strong>de</strong> las fontes». | Cast. 75: «… fronte…».<br />
90. Do capon as pernas, e da galiña as titelas.<br />
Transcripción actual: Do capão as pernas, e da galinha as titelas.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 9<br />
N 38 a: «… El Portogués. Del capón las piernas, y <strong>de</strong> la gallina las tetillas». | Chaves, P., Rifoneiro<br />
portugues, p. 151: «Do capão a perna, e da galinha a titela… parte carnuda do peito». | Cast. 97.<br />
91. Dura la torta, con el canto <strong>de</strong> otra.<br />
Vallés | N 38 a v b | C 338 a | Cast. 100.<br />
92. Dura el pan, con migas <strong>de</strong> ál.<br />
Vallés: «… dal». | N 38 a | C 338 a | Cast. 99.<br />
93. El tocino y el uino, añejo; y el amigo, uiejo.<br />
Vallés | N 39 a | C 111 b: «… i el vino, i el keso, añexo; i el amigo viexo». | Cast. 123.<br />
E<br />
94. El pato y el lechón, <strong>de</strong>l cuchillo al assador.<br />
Id est: No se comen manidos.<br />
N 39 a: «… Quiere <strong>de</strong>zir que no es menester manirlos como otras carnes». | C 107 b: «… Porke<br />
no an menester manirse». | Cast. 115.<br />
95. El uientre ayuno, no oye a ninguno.<br />
Vallés | N 39 a | C 112 a | Cast. 125.<br />
96. El hombre mezquino, ni constriba con pan, ni con uino.<br />
N 39 b: «… ni costriba…». | C 88 b: «… ni kostriba… El ke es débil». | Cast. 109. || El verbo<br />
«costribar»vale aquí por «hacer fuerza, trabajar con vigor».<br />
97. El agua como buey, el uino como Rey.<br />
N 39 b: «… Que el agua se pue<strong>de</strong> beuer a gran<strong>de</strong>s tragos, sin ser notado <strong>de</strong> incontinente el<br />
beuedor, y el vino no». | C 84 b: «… Ke <strong>de</strong>l agua se pue<strong>de</strong> bever largo sin nota, i no <strong>de</strong>l vino,<br />
porke á <strong>de</strong> ser mo<strong>de</strong>rado». | Cast. 101.<br />
98. El pece y el cochino, la uida en agua, la muerte en uino.<br />
N 39 b | C 108 a | Cast. 116.<br />
99. El melón y el queso, tómalo al peso.<br />
N 39 v a: «… a peso». | C 114 b | Cast. 111.<br />
100. El quiçote y el melón, por agosto pier<strong>de</strong>n sazón.<br />
N 40 a | C 104 b: «El kizote i el marón… Entien<strong>de</strong> ke son peskados». | Cast. 121: «… Podría<br />
tratarse <strong>de</strong> una cucurbitácea americana?» || El sentido exacto <strong>de</strong> «quiçote» queda por aclarar<br />
como lo señala L. Combet.<br />
101. El queso y el baruecho, <strong>de</strong> mayo sea hecho.<br />
N 40 b | C 104 b | Cast. 119.<br />
102. El conejo y la perdiz, tienen un mesmo peregil.<br />
Id est: lo agro.<br />
N 41 b: «… vn mismo… Que es lo agro». | C 105 a: «… un mesmo… Ke es azeite i agrio». | Cast.<br />
106.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 6 0<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
103. El uiejo y el horno, por la boca se escalientan.<br />
Vallés: «El horno y el viejo, por la boca se calienta». | N 41 v b | C 112 a: «… uno kon vino, i<br />
otro kon leña». | Cast. 124.<br />
104. El higo que roda, para mi señora; el que se está quedo, para mí me lo quiero.<br />
Vallés | N 41 v b | C 120 a: «… o para negro». | Cast. 108.<br />
105. El lechón <strong>de</strong> un mes, el pato <strong>de</strong> tres.<br />
N 41 v b: «… y el pato…». | C 89 a: «… i el pato…». | Cast. 110.<br />
106. El comer y el rascar, todo es començar.<br />
Vallés | N 42 v a | C 105 b: «… i el rraskar i hablar… , o no quiere más <strong>de</strong> enpezar». | Cast. 105.<br />
107. El pan caliente, mucho en mano, y poco en el uientre.<br />
N 42 v a: «… , en la mano…». | C 107 a: «… en la mano…». | Cast. 113.<br />
108. El pan suto, fa diuentar muto.<br />
Id est: solo.<br />
Transcripción actual: Il pane asciutto, fa diventar muto.<br />
N 42 v «El Italiano. El pan solo, haze tornarse el hombre mudo». | Cast. 114: «El pan suto, fa di<br />
ventar muto (Id est solo). Equivale a bueno es el pan con algo <strong>de</strong> al, pues el pan solo se consi<strong>de</strong>ra<br />
como alimento ventoso, inflando el vientre y sin dar estímulo a le inteligencia (pan, con pan,<br />
comida <strong>de</strong> tontos). En sentido figurado podríamos equiparar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la necesidad <strong>de</strong> la<br />
espiritualidad en todas cosas <strong>de</strong> la vida: Con pan solo, no se vive». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas<br />
parece originarse en una traducción errónea <strong>de</strong>l refrán italiano.<br />
109. El agua es fría, y más quien con ella combida.<br />
Vallés | N 42 v: «… es fría, más quien…». | C 84 b | Cast. 102: «El agua es fría, y más quien con<br />
ella conviva. Refiérese al pescado como tal alimento: carne, carne cría y peces, agua fría, todo<br />
pescado es flema y todo juego postema, etc. y que antiguamente tanto se <strong>de</strong>svalorizaba. No es<br />
verda<strong>de</strong>ro este <strong>de</strong>scrédito popular, ya que los pescados contienen una gran riqueza <strong>de</strong> proteínas<br />
digeribles y asimilables». || No sé por qué Castillo <strong>de</strong> Lucas dio semejante interpretación al refrán.<br />
No va refrendada por ninguna autoridad.<br />
110. El que ua a la bo<strong>de</strong>ga, por uez se le cuenta.<br />
N 43 a | C 103 b | Cast. 120.<br />
111. El melón y la muger, por el rabo se han <strong>de</strong> conoscer.<br />
N 43 v a | C 114 b: «… Kuando una muxer tiene muchos negozitos kon diversas personas, i<br />
enrreditos, se dize <strong>de</strong>lla ke tiene muchos rrabos, i ke tiene más rrabos ke un pulpo; i si por vía <strong>de</strong><br />
amor la buskan i andan sus pasos, dizen ke lleva i tiene rrabo; por éste se konozerá si es <strong>buena</strong> i<br />
no le tiene; i se pue<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r rrabo por: estarse sentada i holgazana. El melón se guele por el<br />
pezón». | Sbarbi II, 56 a: «… o La mujer y el melón huélense por el pezón. Uno y otro refrán<br />
indican la mejor manera <strong>de</strong> apreciar la <strong>buena</strong> calidad <strong>de</strong> mujeres y melones». | Cast. 112: «… En<br />
cuanto a la mujer, hay varios adagios que claramente indican la necesidad <strong>de</strong> un reconocimiento<br />
íntimo prenupcial». || Como se pue<strong>de</strong> comprobar, Castillo <strong>de</strong> Lucas hace caso omiso <strong>de</strong> la glosa <strong>de</strong><br />
Correas y propone una interpretación más subida <strong>de</strong> tono.<br />
112. El combite <strong>de</strong>l Toledano, beuiéra<strong>de</strong>s si huuiéra<strong>de</strong>s almorzado.<br />
N 43 v a: «… si ouiéra<strong>de</strong>s…». | C 105 a: «… si uviére<strong>de</strong>s». | Vergara 251 a | Cast. 107.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 1<br />
113. El ráuano tierno, <strong>de</strong> qualquier tamaño es bueno.<br />
N 43 v a | C 117 b | Cast. 122.<br />
114. El cardo y el queso, al peso.<br />
N 43 v b: «… a peso». | C 99 b: «… a peso». | Cast. 104.<br />
115. El pollo cada año, y el pato madrigado.<br />
N 43 v b: «… Porque el pato, aunque sea <strong>de</strong> otro año, no es malo, como el pollo» | C 110 a: «…<br />
Porke el pato no es malo aunke sea <strong>de</strong> otro año, komo el pollo ke se haze gallo i endureze». | Cast.<br />
117.<br />
116. El queso pesado y el pan liuiano.<br />
N 44 a | C 104 b | Cast. 118.<br />
117. El uino por el sabor y el pan por color.<br />
Vallés | N 44 b: «El vin a saor, el pan a color. El Italiano. El vino…». | C 113 a: «El vino por el<br />
kolor, i el pan por el olor, i todo por el sabor. O trokados El vino por el olor, i el pan por el<br />
kolor…». | Cast. 126.<br />
118. El buen mosto, sale al rostro.<br />
N 44 b | C 99 a | Cast. 103.<br />
119. En el uerano por calor, y en inuierno por el frío, nunca le falta achaque al uino.<br />
N 49 b: «En verano…». | C 134 b: «En verano…». | Cast. 128.<br />
120. En hebrero, la castaña y el besugo no tienen çumo.<br />
T. pr.: «tiene…».<br />
N 46 v a: «En febrero… no tienen…». | C 134 b: «En febrero… no tienen…». | Cast. 129.<br />
121. «En hora <strong>buena</strong> uengáys, amigo», dixo la leche al uino. | «Vengáys en hora mala»,<br />
dixo la leche al agua.<br />
Vallés: «Dixo la leche al vino: bien seáys venido, amigo, y boluióse hazia el agua y dixo: estéys en<br />
hora mala». | N 36 b: «Dixo la leche al vino: bien seáis venido, amigo. Aña<strong>de</strong>n: Y boluióse hazia<br />
el agua, y dixo: Estéys en hora mala. Otros dizen: Y dixo el vino a la leche, en hora mala acá<br />
entraste». | C 124 b y 330 b | Cast. 130 (wellerismo).<br />
122. En casa do siempre comen pollos, mal comerán los moços.<br />
N 48 a | C 131 b | Cast. 127.<br />
123. En inuierno y en uerano, el buen dormir es en sobrado.<br />
N 50 b: «… el buen dormir, en sobrado». | C 124 b | Cast. 132.<br />
124. En inuierno ladrillado, y en uerano guijarrado.<br />
N 50 v a | C 124 b: «… El suelo». | Cast. 131.<br />
F<br />
125. Figa uerdal y moça <strong>de</strong> hostal, palpant se maduran.<br />
T. pr.: «… madura».<br />
Vallés: «La breua dura con muchas pulgaradas madura». | N 52 v b: «… palpan se madura. El<br />
Valenciano. Higo ver<strong>de</strong> y moça <strong>de</strong> mesón, pellizcando maduran». | Cast. 133.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 6 2<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
126. Formajo, pero, pan, pasto <strong>de</strong> uilán; formajo, pan, pero, pasto <strong>de</strong> cauallero.<br />
Transcripción actual: Formaggio, pera, pane, pasto da villano; formaggio, pane, pera,<br />
pasto <strong>de</strong> cavaliere.<br />
N 53 a: «… El Italiano. Queso, pero y pan, comida <strong>de</strong> villano; queso, pan y pero, comida <strong>de</strong><br />
cauallero». | C 340 b: «… Formaxo es keso; pasto: komida». | Cast. 134.<br />
127. Haz la puerta al solano, y biuirás sano.<br />
N 55 v a | C 581 b | Cast. 136.<br />
128. Haze sol y llueue, tiempo es <strong>de</strong> pan muelle.<br />
N 55 v b | C 582 a: «Haz… o Haze…». | Cast. 135.<br />
H<br />
129. Huyr <strong>de</strong> la pestilencia con tres L.L.L. es <strong>buena</strong> sciencia.<br />
Id est: luego, lexos, luengo tiempo.<br />
Vallés: «… es pru<strong>de</strong>ncia: luego, lexos y luengo tiempo». | N 59 a : | Sor. II a parte, IIII | C 593 a:<br />
«… con tres eles… Las tres eles son…». | Cast. 138.<br />
130. Hueuos solos, mil manjares y para todos.<br />
N 59 b | C 347 a | Cast. 137.<br />
L<br />
131. La muger y la cereza, por su mal se afeyta.<br />
N 61 a: «… La muger porque es requerida, y la cereza porque es comida». | C 205 a: «… La<br />
muxer porke es rrekerida, la zereza porke es komida; i peligra la fama <strong>de</strong> la muxer ke se afeita». |<br />
Cast. 144.<br />
132. La uieja gallina, haze gorda la cozina.<br />
N 62 v b | C 199 b | Cast. 157.<br />
133. La olla sin uerdura, no tiene gracia ni hartura.<br />
N 62 v b: «… ni tiene…». | C 183 b: «… ni tiene…». | Cast. 145.<br />
134. Las guindas <strong>de</strong> Toledo, dos torreznos <strong>de</strong> tocino, y uno <strong>de</strong> carnero.<br />
Id est: han <strong>de</strong> comer.<br />
N 62 v b: «… Han <strong>de</strong> comer entien<strong>de</strong>».| C 210 b | Sbarbi I, 426 a: «Es <strong>de</strong>cir que son tan gran<strong>de</strong>s<br />
que tienen que comer tanto como las especies apuntadas». | Vergara 253 a | Cast. 154.<br />
135. La sardina galiciana, y el pescado <strong>de</strong> Yrlanda.<br />
Vallés | N 63 a | C 185 b | Vergara 29 b | Cast. 150.<br />
136. La perdiz es perdida, si caliente no es comida.<br />
Vallés | N 59 a | C 195 b | Cast. 147.<br />
137. La perdiz emperdigada, <strong>de</strong> dos bueltas es assada.<br />
N 63 b | Cov. 862 b: «perdigar, poner sobre las brasas la perdiz antes <strong>de</strong> asarla, y díze <strong>de</strong><br />
qualquier otra ave, y esto se haze con mucha presteza». | Oudin, Tesoro, 4I6: «Emperdigar,<br />
Flamber une volaille»; y 744 b: «Perdigar, Flamber une volaille, la faire revenir avant que la lar<strong>de</strong>r<br />
& faire rostir…». | C 195 a: «… a dos bueltas…, o <strong>de</strong> dos bueltas…». | Corominas, J.,<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 3<br />
Diccionario crítico, «Perdiz: … Aperdigar «emperdigar» sinónimos <strong>de</strong>: perdigar: soasar una ave<br />
sobre las brasas». | Cast. 146: «… Regla culinaria práctica, pues es cuando la perdiz es más blanca<br />
por estar empollando; fuera <strong>de</strong> esta época conviene que su carne esté manida o pasada…». ||<br />
Curiosamente Castillo <strong>de</strong> Lucas ve en «emperdigar» un sinónimo <strong>de</strong> «empollar». Es preciso<br />
atenerse a las <strong>de</strong>finiciones tradicionales.<br />
138. La sardina y la longaniza, al calor <strong>de</strong> la ceniza.<br />
N 63 v a | C 185 b | Cast. 152.<br />
139. La comida <strong>de</strong>l hidalgo, poca uianda y mantel largo.<br />
N 63 v b | C 194 a | Cast. 141.<br />
140. La <strong>buena</strong> cena, temprano paresce.<br />
OK 81 (Cena) | Vallés | N 63 v b | C 190 a: «… Ke luego se <strong>de</strong>skubre i echa <strong>de</strong> ver el buen fin ke<br />
an <strong>de</strong> tener las kosas ke tal le merezen». | Cast. 139: «… parezca. Con el fin <strong>de</strong> que se haya<br />
realizado la digestión al acostarse». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no correspon<strong>de</strong> a la<br />
explicación <strong>de</strong>l maestro Correas.<br />
141. Las sopas y los amores, los primeros son los mejores.<br />
Vallés: «… son mejores». | N 64 a : «… son mejores». | C 210 b | Cast. 156.<br />
142. La sardina arencada, <strong>de</strong>baxo el sobaco se assa.<br />
N 64 a: «… <strong>de</strong>baxo <strong>de</strong>l sobaco…». | C 185 b: «… <strong>de</strong>baxo <strong>de</strong>l sobako…». | Cast. 149: «…<br />
arengada».<br />
143. Las gran<strong>de</strong>s narizes, no huelen bien las perdizes.<br />
N 65 a | C 210 b | Cast. 153.<br />
144. La sardina lo que requiere, es pica, y beue.<br />
N 66 b | C 185 b y C 185 b: «La sardina lo ke kiere: espira i beve. Espirar: sakar el aire <strong>de</strong> la bota,<br />
i kitar el espirón al barril o kalabaza». | Cast. 151.: «… hay variantes recogidas por Gella [José<br />
Gella Iturriaga, Refranero <strong>de</strong>l mar, Madrid, Inst. Histórico <strong>de</strong> Marina, 1944] que dicen pira (sic) y<br />
bebe, es <strong>de</strong>cir sacar el aire <strong>de</strong> la bota, habriendo previamente la espita <strong>de</strong> la boquilla <strong>de</strong> la bota o<br />
tonel, para beber cumplidamente». || Palmireno se atiene a la lección <strong>de</strong>l Comendador, que recoge<br />
también Sbarbi.<br />
145. La muger y el melón, huélense por el peçón.<br />
N 66 v a | C 204 b | Cast. 143.<br />
146. Las migajas <strong>de</strong>l far<strong>de</strong>l, a las uezes saben blen.<br />
N 66 v a | C 212 b | Cast. 155.<br />
147. La perdiz y la camuesa, por Nauidad es la <strong>buena</strong>.<br />
N 66 v b | C 195 b | Cast. 148.<br />
148. La muger rogada, y la olla reposada.<br />
Vallés: «Nuera rogada y olla…». | N 67 a | C 207 b: «… o La hixa… La nuera… La suegra…». |<br />
Cast. 142.<br />
149. La carne <strong>de</strong> pluma, quita <strong>de</strong>l rostro la arruga.<br />
N 67 a | Sor. XV | C 191 a | Cast. 140.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 6 4<br />
150. Lechón <strong>de</strong> un mes, y pato <strong>de</strong> tres.<br />
Véase núm. 105.<br />
N 67 v a | C 215 a | Cast. 110: «El lechón…».<br />
151. Lo que come mi uezina, no aprouecha a mi tripa.<br />
N 69 a | C 219 b: «… o a mi barriga». | Cast. 160.<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
152. Lo que no ua en uino, ua en lágrimas y sospiro.<br />
Vallés: «… y sospiros». | N 69 v b: «Porque el agua no da alegría, como el vino. Y assí dize<br />
Salomón: Da vino a los que tienen amargo el coraçón». | C 218 a: «… i suspiros. Dize la alegría<br />
ke da el vino, i tristeza el agua; i ansí dize Salomón: Da vino al ke tiene amargo el korazón». |<br />
Cast. 162.<br />
153. Lo que sana a la boca, enferma a la bolsa.<br />
N 70 a | C 218 a | Cast. 163.<br />
154. Lo bueno es caro, lo malo haze daño.<br />
Vallés: «… y lo malo…». | N 70 b | C 216 b: «… i lo malo…». Cast. 159.<br />
155. Lo que daña la oruga, el mastuerço lo cura.<br />
N v b | C 218 b | Cast. 161.<br />
156. Lobo que presa no halla, come la tierra con rauia.<br />
N 70 v b | C 226 b | Cast. 158.<br />
157. Los huessos que acabo <strong>de</strong> roer, no me los <strong>de</strong>s a comer.<br />
OK 135 (Hueso) | N 71 a | C 223 b | Cast. 164.<br />
M<br />
158. ¡Mal haya el uientre, que <strong>de</strong>l pan comido no le uiene miente!<br />
Vallés: «… que <strong>de</strong>l bien no le viene miente»; y: «… que <strong>de</strong>l cielo no le viene miente». | N 71 v a:<br />
«… no se le uiene…». | C 528 a: «… ke <strong>de</strong>l bien rrezibido no le viene, … o ke <strong>de</strong>l bien hecho… o<br />
ke le hizieron…». | Cast. 168.<br />
159. Manos duchas mondan hueuos, que no largos <strong>de</strong>dos.<br />
N 72 a | C 532 a | Cast. 172.<br />
160. Manjar <strong>de</strong> Burguillos, a la mañana ráuanos, y a la noche higos.<br />
T. pr: : «Burugillos» y 1587: «Burugillos».<br />
Vallés: «… <strong>de</strong> burriquillos…». | N 72 b: «… <strong>de</strong> Burguillos… A1 reués <strong>de</strong> como se suele hazer». | C<br />
532 a: «… Burgillos… A1 rrevés <strong>de</strong> komo se suele hazer; i <strong>de</strong>l mal komer». | Vergara p. 175:<br />
«Burguillos. Provincia <strong>de</strong> Toledo. Mujer <strong>de</strong> Burguillos, a la mañana rábanos y a la noche higos». |<br />
Cast. 170.<br />
161. Más ualen dos bocados <strong>de</strong> uaca, que siete <strong>de</strong> patata.<br />
N 72 b: «… Que lo más seguro, aunque valga menos, es mejor que lo peligroso, aunque valga<br />
más. Patata es manjar precioso <strong>de</strong> las Indias». | C 543 a: «… Ke lo ke tiene peligro i difikultad no<br />
se á <strong>de</strong> estimar tanto komo lo seguro, aunke valga menos. Patatas son <strong>buena</strong>s; vinieron <strong>de</strong> Indias, i<br />
ia las ai en Andaluzía». | Cast. 176.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 5<br />
162. Más uale uaca en paz, que pollos con agraz.<br />
Vallés: «Más quiero…» y Vallés: «Más vale cardos con paz». | N 72 v a: «… De otra manera.<br />
Más valen cardos en paz, &c». | C 542 a: «… Sabido es ke el agraz es propia salsa <strong>de</strong> pollos, mas,<br />
por su azedo, se toma por: molestia i pesadumbre; y C 543 b: «Más valen kardos en paz…<br />
Entien<strong>de</strong>: komer». | Cast. 178.<br />
163. ¡Maldita seas, Olalla, no has comido, y beues agua!<br />
N 72 v a | C 531 b | Montoto II, 234 | Cast. 167.<br />
164. Mal maxcado, y bien remojado.<br />
N 72 v b: «… Contra los viejos beuedores» | C 530 b: «… De los viexos ke maskan mal, i lo<br />
pasan a tragos i vezes <strong>de</strong> vino». | Cast. 169.<br />
165. Más uale migaja <strong>de</strong> Rey, que çatico <strong>de</strong> cauallero.<br />
OK 161 (Migaja) | Vallés: «… valen migajas…». | N 72 v b | C 542 b: «… o ke rrazión —o<br />
salario— <strong>de</strong> señor ; o Más valen migaxas…». | Cast. 175.<br />
166. Manos duchas comen truchas.<br />
OK 223 (Trucha) | Vallés | N 73 a | C 532 a: «… Ke kien trabaxa, tiene». | Cast. 171.<br />
167. Matad uacas y carneros, dame un cornado <strong>de</strong> bofes.<br />
OK 63 (Bofe) | Vallés: «Mata… y dame…». | N 73 b | C 546 b: «Matan… dadme…». | Cast. 179.<br />
168. ¡Maldita seas, aue! la pluma, que no la carne.<br />
N 74 b : «… mas no la carne». | C 531 b: «… «mas no la karne. Korrixe la maldizión». | Cast.<br />
166.<br />
169. Matin fault a monter la montaigne, au soir aller a la fontayne.<br />
Transcripción actual: Matin faut monter à la montagne, le soir [aller] à la fontaine.<br />
N 74 b: «… amonter la montaigne… El Francés. A la mañana es menester subir a la montaña, y a<br />
la tar<strong>de</strong> andar a la fuente. Quiere <strong>de</strong>zir, andar conforme al subir y baxar <strong>de</strong>l sol, es prouechoso». |<br />
RM 89 | C 8 a: «A la mañana los montes, a la tar<strong>de</strong> las fontes». | Cast. 180.<br />
170. Mastre Ioan ¿queréys beuer ? —Antes me haréys plazer.<br />
—Dad acá un marauedí. —Muchas gracias, que ya beuí.<br />
N 75 b: «Mastre… Iuan …». | C 525 a: «Maestre Xuan…». | Cast. 165.<br />
171. Más uale pedaço <strong>de</strong> pan con amor, que gallinas con dolor.<br />
Vallés: «Más vale pedaços…». | N 75 v a | C 541 a | Cast. 177.<br />
172. Más mató la cena, que sanó Auicena.<br />
T. pr.: «Auicenna».<br />
N 75 v a: «… Auicena… Esto es assí, si el yantar fue mucho». | Sor. XI | C 544 a: «… Avizena.<br />
Esto es ansí sobre gran komida». | Cast. 175.<br />
173. Más quiero pedir a mi cedaço un pan apretado, que a mi uezina prestado.<br />
N 75 v b | C 535 b | Cast. 174.<br />
174. Menos uale a las uezes el uino que no las hezes.<br />
N 76 a: «… que las hezes». | C 548 a: «…, ke las hezes; mas <strong>de</strong> kontino, más vale el vino». | Cast.<br />
183.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 6 6<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
175. Media uida es la can<strong>de</strong>la, y el uino la otra media.<br />
N 76 a | C 550 a y C 550 a: «… pan i vino…» y «… pan i vino, vida entera». | Cast. 181.<br />
176. Médico innocente, píldoras nones, y orina caliente.<br />
N 76 v b | C 550 a | Cast. 182: «… dones (sic)…».<br />
177. Migas cochas con gorrones, no las comen todos hombres.<br />
Vallés: «Miga cocha con gorriones, no la comen». | N 77 b | Cov. 650 a: «… <strong>de</strong>ven ser las que se<br />
tuestan y salen <strong>de</strong> la sartén hechas tortas redondas, a modo <strong>de</strong> gorras». | C 557 a y C 557 a:<br />
«Miga kocha con gorrones…». | Cast. 184. || Salvá, en su Diccionario general <strong>de</strong> la lengua<br />
castellana, aclara el sentido <strong>de</strong> gorrones: ‘chicharrones’.<br />
178. Millor he pan duro que figo maduro.<br />
Transcripción actual: Melhor é pão duro que figo maduro.<br />
N 77 b: «Millor he paon duro, que figuo maduro». | C 549 a: «Mexor es pan duro ke higo<br />
maduro». | Cast. 185.<br />
179. Moço cresciente, lobo en el uientre.<br />
N 78 a | Meurier, 52 v: «Jeune en croissance a un loup en la panse». | C 560 b | Cast. 188: «… Se<br />
refiere a las embarazadas, pues: La mujer preñada, come por dos». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas<br />
no correspon<strong>de</strong> al sentido tradicional y actual <strong>de</strong> la paremia. La correspon<strong>de</strong>ncia propuesta por<br />
Meurier no <strong>de</strong>ja lugar para dudas al respecto. Se trata <strong>de</strong>l apetito <strong>de</strong> los adolescentes y no <strong>de</strong> las<br />
embarazadas. Traduce el erudito francés: «Jeune en croissance a un loup dans la panse» (Recueil<br />
<strong>de</strong> sentences notables, dicts et dictons communs…, À Anvers, chez Iean Waesberghe, 1568, f. 52<br />
v).<br />
180. Moça, sabe esto otro: que <strong>de</strong> la perdiz el pecho, y <strong>de</strong>l conejo el lomo.<br />
N 78 a: «… estotro…». | C 559 a: «… estótro…». | Cast. 187.<br />
181. Monte y río, dé me lo Dios por uezino.<br />
N 78 a: … Otros dizen: «Monte y ribera, no se halla don<strong>de</strong> quiera». | C 558 a: «… i no mui<br />
llegado el rrío». | Cast. 186.<br />
182. Mucho comer no es barraganía, ni passar hambre hidalguía.<br />
N 79 v a | C 565 b | Cast 189.<br />
N<br />
183. Naom comas lamprea, que tem la boca fea.<br />
Transcripción actual: Não comas lamprea que tem a boca fea.<br />
N 79 v b: «… El Portogués». | C 257 b : «No komas lanprea, ke tiene la boka fea. Ke es kara i no<br />
sana». | Cast. 192: «… creemos que es jocoso por la consonancia, más que por la estética <strong>de</strong> la<br />
boca <strong>de</strong> quien la come». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no parece atinada. El refrán remite a la<br />
forma <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong> la lamprea y no a la <strong>de</strong>l que la come.<br />
184. Nabo bejarano, repollo murciano.<br />
N 80 a | C 229 a | Vergara 88 a | Cast. 190.<br />
185. Nadal, frío cordial.<br />
T. pr: Nadar.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 7<br />
N 80 a: «Nadal… El Italiano. En la Nauidad, frío rezio». | C 228 b: «Nadal…, invierno <strong>de</strong><br />
verdad. Es: la Nabidad». | Cast. 191. || La lección <strong>de</strong> Palmireno «nadar» no se repite en otros<br />
refraneros y correspon<strong>de</strong> a un error <strong>de</strong> imprenta.<br />
186. Naom he o cabrito pera o maldito.<br />
Transcripción actual: Não é o cabrito para o maldito.<br />
N 80 v a: «… pera o maldito. El Portogués. No es el cabrito para el maldito». | C 246 b: «No es el<br />
kabrito para el maldito». | Cast. 193.<br />
187. Ni amigo reconciliado, ni manjar dos uezes guisado.<br />
Vallés: «… reconciliado, ni luna por horado». | N 81 b: «Ni <strong>de</strong> amigo… ni <strong>de</strong> manjar…». | C 230<br />
b: «… rrekonziliado, ni karnero dos vezes asado». y C 232 a: «Ni <strong>de</strong> amigo… , ni <strong>de</strong> manxar…». |<br />
Cast. 194.<br />
188. Ni <strong>mesa</strong> sin pan, ni exército sin capitán.<br />
N 82 a | C 237 b | Cast. 201.<br />
189. Ni olla sin tocino, ni bodas sin tamborino.<br />
N 82 a | C 231 b: «… tanborino, ni zena sin vino». | Cast. 202.<br />
190. Ni comas crudo, ni an<strong>de</strong>s el pie <strong>de</strong>snudo.<br />
Vallés | N 82 b | C 234 b | Cast. 197.<br />
191. No mueras en mortandad, ni juegues en Nauidad.<br />
T. pr.: «mortaldad» y «mortandad en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
Vallés: «… mortandad…». | N 82 v b: «Ni … mortandad… Que no se pue<strong>de</strong> hazer bien la cosa,<br />
en que muchos entreuienen». | C 238 a: «… mortandad… Ke no se pue<strong>de</strong> hazer bien el entierro<br />
entre muchos, ni el xuego en tropel». | Cast. 209: «… En la segunda parte <strong>de</strong>l adagio creemos que<br />
se trata <strong>de</strong> evitar los juegos violentos para no sofocarse en esta época, don<strong>de</strong> se abusa <strong>de</strong> las<br />
<strong>buena</strong>s comidas…». || La grafía «mortaldad» no va recogida en los refraneros posteriores. Se trata<br />
<strong>de</strong> un error <strong>de</strong> imprenta. Las aclaraciones <strong>de</strong> Núñez y Correas no permiten aceptar la glosa <strong>de</strong><br />
Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />
192. Ni hagas <strong>de</strong>l queso barca, ni <strong>de</strong>l pan sanct Bartholomé.<br />
N 82 v b: «… Que no cauen en el queso con la punta <strong>de</strong>l cuchillo … ni <strong>de</strong>scortezen el pan». |<br />
C 239 b: «… Ke no saken el migaxón <strong>de</strong>l keso, ni <strong>de</strong>scortezen e1 pan, sino ke se korte igual». |<br />
Cast. 200.<br />
193. Ni comas mucho queso, ni <strong>de</strong> moço esperes seso.<br />
N 83 a | C 234 b | Cast. 198.<br />
194. Ni pollos sin tocino, ni sermón sin Augustino.<br />
Vallés | N 83 a | C 236 a: «… Agustino». | Cast. 204.<br />
195. Ni pariente apostizo, ni cochino inuernizo.<br />
T. pr.: «cuchillo» y «cochino» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
N 83 a | C 235 a: «… postizo…». | Cast. 203: «… cuchillo…; la comparación con el cuchillo en el<br />
invierno <strong>de</strong>be ser a que, por efecto <strong>de</strong> la humedad en esta época se pega a la vaina o está<br />
herrumbroso y no corta tan bien». || La lección «cuchillo» es una errata que se corrigió en la<br />
edición <strong>de</strong> 1587. No se repite en los refraneros posteriores. Por lo cual, no se pue<strong>de</strong> aceptar la<br />
glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas. Queda sin embargo una duda que no permiten aclarar los diferentes<br />
refranes relacionados con el cerdo: ¿por qué se rechaza al cochino invernizo?<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 6 8<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
196. Ni beuer <strong>de</strong> bruzes, ni muger <strong>de</strong> muchas cruzes.<br />
N 83 v a | C 233 b (con una larga glosa a propósito <strong>de</strong> la superstición <strong>de</strong> las mujeres, <strong>de</strong> las<br />
monjas y <strong>de</strong> la hipocresía) | Cast. 196.<br />
197. Ni beuas agua que no ueas, ni firmes carta que no leas.<br />
N 82 a: «Ni firmes carta que no leas, ni beuas agua que no veas». | C 233 a: «Ni firmes karta ke<br />
no leas, ni bevas agua ke no veas». | Cast. 195.<br />
198. Ni duermas en prado, ni passes uado.<br />
N 83 v a | C 253 a | Cast. 199.<br />
199. No todas uezes, pan y nuezes.<br />
N 85 b | AR 425 | C 260 a | Cast. 210.<br />
200. No hay carne pesada, sino la perdiz cozida y la liebre assada.<br />
Vallés: «No ay carne perdida, sino la liebre asada y la perdiz cozida». | N 85 v a: «… carne<br />
preada». | C 241 b: «… karne preada…». (preada: ‘echada a per<strong>de</strong>r’) | Cast. 206. || La lección<br />
«pesada» no va refrendada por ningún refranero posterior. Pue<strong>de</strong> ser una errata <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong><br />
1573, repetida en la <strong>de</strong> 1587.<br />
201. No le quiere mal quien hurta al uiejo lo que ha <strong>de</strong> cenar.<br />
N 86 v b | Sor. XIII | C 249 b: «… o kien al viexo hurta…». | Cast. 208.<br />
202. No hay mejor bocado que el hurtado.<br />
N 87 v b | C 244 b | Cast. 207.<br />
205. No es bueno el mosto cogido en agosto.<br />
N 87 v b: «… Mira si sería mejor leer: mojado en agosto». | C 247 a: «… Porke kon el kalor se<br />
eskalda i haze mal vino. Dixera bien: No es bueno el mosto moxado en agosto, porke tanpoko es<br />
<strong>buena</strong> la bendimia moxada, sino komo dize otro rrefrán : La bendimia, seka y fría». | Cast. 205.<br />
204. Nunca <strong>buena</strong> olla con agua sola.<br />
N 88 b | C 266 a | Cast. 211.<br />
O<br />
205. Olla que mucho cueze, hambriento espera.<br />
Vallés: «Olla nueua hambriento espera». | N 89 a | C 175 a: «… hanbriento atien<strong>de</strong>». | Cast. 213.<br />
206. Odre <strong>de</strong> buen uino, y cauallo saltador, y hombre rifador, nunka turó mucho con su<br />
señor.<br />
N 90 a: «… turó» | C 171 b: «… duró…». | Cast. 212.<br />
207. Olla reposada no 1a come toda barba.<br />
N 90 v a | C 175 b | Cast. 214.<br />
208. Oueja que bala, bocado pier<strong>de</strong>.<br />
Vallés | N 91 b | C 174 a | Cast. 215.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 9<br />
P<br />
209. Pan puxa, que no yerua mucha.<br />
N 91 v a: «… Que el pan pone fuerça, no la hortaliza». | C 459 b: «… Ke el pan da fuerza, i no la<br />
ortaliza». | Cast. 221.<br />
210. Pan a hartura, y uino a mesura.<br />
N 91 v a | C 458 a | Cast. 216.<br />
211. Pan reuanado, ni harta uiejo, ni muchacho.<br />
T. pr.: «mochado»y «mochacho «en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
N 91 v a: «… ni muchacho… Porque lo poco es causa <strong>de</strong> appetito». | C 460 a: «… Porko lo poko<br />
pone más hanbre». | Cast. 222: «Quiere <strong>de</strong>cir en lonchas <strong>de</strong>lgadas para mejor masticarlo, pues ni<br />
uno ni otro tienen <strong>de</strong>ntadura». || Es preciso atenerse a las glosas <strong>de</strong> Núñez y <strong>de</strong> Correas. La lección<br />
<strong>de</strong> Palmireno «mochado» es, a todas luces, un error <strong>de</strong> transcripción.<br />
212. Pa tallat, sens uergoña es menjat.<br />
Transcripción actual: Pa tallat, sense vergonya es menjat.<br />
N 91 v b: «… El Valenciano. Pan reuanado, sin vergüença es comido». | C 460 a: «Pan rrebanado,<br />
sin verguenza es mascado». | Cast. 226.<br />
213. Pan <strong>de</strong> trigo, y leña <strong>de</strong> enzina, y uino <strong>de</strong> parra sustenta la casa.<br />
Vallés: «Pan <strong>de</strong> trigo, azeyte <strong>de</strong> oliuo, y <strong>de</strong> parra el vino». | N 92 a: «… sustentan…». | C 459 a |<br />
Cast. 220.<br />
214. Para beuer con uuas, más uale beuer en ayunas.<br />
N 92 b | C 455 b | Cast. 225.<br />
215. Pan <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>ra, ni harta ni govierna.<br />
N 93 b | C 459 a | Cast. 219.<br />
216. Pan caliente, hambre mete.<br />
N 93 a: «… Otros dizen: pan reziente». | C 459 b | Cast. 217.<br />
217. Pan reziente y uuas, a las moças ponen mudas, y a las uiejas quitan las arrugas.<br />
T. pr: «… pone… quita…».<br />
N 93 a | C 460 a: «Pan rreziente i havas… ponen… kitan…». | Cast. 223. || Palmireno repite la<br />
lección <strong>de</strong> Núñez: «y huuas».<br />
218. Pato, ganso y ansarón: tres cosas suenan y una son.<br />
T. pr: «… suena…».<br />
N 93 b | C 463 b: «Pato i ganso i… suenan…; kochino i puerko i lechón, otras tres en una son;<br />
kuero i vino i pez, son otras tres; o bota, vino i pez, son otras tres» | Cast. 227: «… tres cosa<br />
suena».<br />
219. Pan <strong>de</strong> ayer, carne <strong>de</strong> hoy, uino <strong>de</strong> antaño, trae[n] al hombre sano.<br />
N 93 v a: «… hoy, y vino… traen». | Sor. V | C 458 b: «… oi, i vino <strong>de</strong> antaño, <strong>salud</strong> para todo el<br />
año; o traen al onbre sano; o traen el kuerpo sano». | Cast. 218.<br />
220. ¿Pan, tostón nos days, nuestrama? Echarnos queréys <strong>de</strong> casa.<br />
T. pr: «tostón» y «testón» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 7 0<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
N 93 v a: «Pan tostón… nuestra ama… Pan tostón quiere <strong>de</strong>zir oxaldre». | C 459 b: «¿Pan<br />
tostón… nuestra ama?… Pan tostón es oxaldre, o semexante. Testón, dize otro libro, i será: duro;<br />
sin ironía». | Cast. 224: «… testón… Creemos que equivale a dar la cuenta, para <strong>de</strong>spedirlos, es<br />
<strong>de</strong>cir que en vez <strong>de</strong> darles la ración <strong>de</strong> pan, para continuar trabajando en casa, les dan el testón o<br />
tostón (tostoes en Portugal), para pagar los servicios en moneda y que abandone[n] la casa». || La<br />
precisión intoducida por Correas: «testón dize otro libro» pue<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>r a los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Palminero. Sea lo que fuere, no se pue<strong>de</strong> aceptar la glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />
221. Pera, presec y meló, uolen lo ui felló.<br />
Transcripción actual: Pera, pressec y meló, volen el ví felló.<br />
Vallés: «Sobre el melón, vino fellón». | N 93 v b: «… El Valenciano. Pera, durazno, y melón,<br />
quieren el vino puro». | C 464 a: «Pera, durazno i melón, kieren puro el kanxilón. El vino puro». |<br />
Carlos Juan Amat, Quatre cents Aforismes cathalans… Barcelona, Pere Escu<strong>de</strong>r, s. f., p. 23:<br />
«Pera, presech, o malò, volen lo vi molt fallò». | Cast. 228.<br />
222. Pescado cecial, ni haze bien ni mal.<br />
T. pr.: «pescada» y «pescada» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
Vallés: «Pescado…». | N 94 a: «Pescado…» | C 466 b: «Peskado…». | Cast. 229. No pone en tela<br />
<strong>de</strong> juicio la lección palmireniana.<br />
223. Por Nauidad, sol, y por Pascua, carbón.<br />
N 96 v b| C 473 b: «…; i por Paskua… La florida». | Cast. 232.<br />
224. Pollo <strong>de</strong> henero, pluma a dinero.<br />
Vallés: «Pollos <strong>de</strong> enero, la pluma vale dinero». N 97 a: «… Porque ay entonces pocos, y valen<br />
caros». | C 483 b: «… Ke komo son tenpranos valen prezio… Los dineros —o dinerillos— son la<br />
moneda menuda <strong>de</strong> Aragón, menos ke maravedí». | Cast. 230.<br />
225. Por quartanas, no doblan campanas.<br />
Vallés: «Por tercianas no doblan…». | N 97 v a | C 478 b: «… Doblar es: tañer a muerto». | Cast.<br />
251.<br />
226. Por todo abril, no te <strong>de</strong>scubrir.<br />
N 97 v b | C 478 b | Cast. 234.<br />
227. Por esso se come toda la uaca, porque uno quiere pierna, otro espalda.<br />
T. pr.: «… ojo…».<br />
N 98 a: «Por esso… | C 471 b: «Por eso…». | Cast. 233: «Por ojo…». || La lección errónea <strong>de</strong><br />
Palmireno «por ojo» en vez <strong>de</strong> «por eso», que se repite en la edición <strong>de</strong> 1587, no va puesta en tela<br />
<strong>de</strong> juicio por Castillo <strong>de</strong> Lucas, a pesar <strong>de</strong> no estar refrendada en ningún refranero.<br />
228. Puerco fresco y uino nueuo, christianillo al cimenterio.<br />
N 98 v b | C 483 b: «… zementerio». | Cast. 235.<br />
229. Quando el uiejo no pue<strong>de</strong> beuer, la fuessa le pue<strong>de</strong>n hazer.<br />
N 99 b: «… la huessa…»| C 441 a | Cast. 70.<br />
230. Quando dieres uino a tu señor, no le mires al sol.<br />
N 99 v b: «… no lo…»| C 444 b: «… no lo … y no la…». | Cast. 67.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.<br />
Q
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 1<br />
231. Quando te dolieren las tripas, hazlo saber al culo.<br />
N 92 v b | C 447 b | Cast. 75.<br />
232. Quando en uerano es inuierno, y en inuierno uerano, nunca buen año.<br />
N 100 b | C 441 b | Cast. 71.<br />
233. Quando meares <strong>de</strong> color <strong>de</strong> florín, echa el médico para ruyn.<br />
Vallés: «Quando el enfermo mea <strong>de</strong> color… eche el médico…». | N 101 v a | C 448 b: «… La<br />
<strong>buena</strong> orina a <strong>de</strong> ser algo rrubia i klara komo dize el otro: mear klaro, i higas para e1 médiko…».<br />
| Cast. 72.<br />
234. Quando comieres pan reziente, no beuas <strong>de</strong> la fuente.<br />
N 100 v b | C 446 b: «… pan kaliente» o «… pan rreziente». | Cast. 66.<br />
235. Quando el enfermo caga ralo, una higa para el boticario.<br />
N 102 v b | C 439 b | Cast. 69.<br />
236. Quando el baço cresce, el cuerpo enmagresce.<br />
N 102 v b | C 440 a | Cast. 68.<br />
237. Queso <strong>de</strong> ouejas, leche <strong>de</strong> cabras, manteca <strong>de</strong> uacas.<br />
N 104 b | C 387 | Cast. 236.<br />
238. Quien con la cozina no beue, no sabe lo que pier<strong>de</strong>.<br />
N 106 a | C 415 a: «… lo que se pier<strong>de</strong>». | Cast. 241.<br />
239. Quien no merienda las tar<strong>de</strong>s <strong>de</strong> abril, nunca su madre lo <strong>de</strong>uiera parir; y las <strong>de</strong><br />
mayo, ni parirlo ni criarlo.<br />
N 106 b: «… le <strong>de</strong>uiera…». | C 396 | Cast. 246.<br />
240. Quien bien come y bien beue, bien haze lo que <strong>de</strong>ue.<br />
Vallés | N 106 b | C 401 b | Cast. 239.<br />
241. Quien uee el hinojo y no le come, diablo es, que no hombre.<br />
N 108 b: «… y no lo come…». | C 415 b: «… i dél no kome… o… i no le kome… Dize la fuerza<br />
<strong>de</strong>l apetito». | Cast. 251.<br />
242. ¿Quieres uer a tu marido morto? Dale berzas en agosto.<br />
N 109 a | C 388 | Cast. 252.<br />
243. Quien mucho uino cena, poco pan almuerza.<br />
N 109 v a: «… O porque quedó harto <strong>de</strong> la cena, o dizen lo porque el buen vino vale caro y gasta<br />
su auer en él». | C 418 b: «… Kiere <strong>de</strong>zir ke el ke mucho se da al vino, konsume su hazienda i no<br />
tiene ké almorzar». | Cast. 243.<br />
244. Quien a mano agena cata, mucho come y tar<strong>de</strong> se harta.<br />
Vallés: «… <strong>mesa</strong> agena aguarda…»; y «… agena espera, si mal yanta, peor cena»; y «… a <strong>mesa</strong><br />
ajena yanta, come mucho y tar<strong>de</strong>…». | N 110 a: «… a <strong>mesa</strong> agena yanta, mucho come y nunca se<br />
harta. Porque el contentamiento harta mucho, el qual falta por la mayor parte en la <strong>mesa</strong> agena»;<br />
y N 111 v b: «… Porque la vergüenza y poco contento impi<strong>de</strong> la hartura». | C 390 | Cast. 237:<br />
«… Es <strong>de</strong>fecto humano el <strong>de</strong> la avaricia y la gula». || No parece venir a cuento la glosa <strong>de</strong> Castillo<br />
<strong>de</strong> Lucas.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 7 2<br />
245. Quien no come a la <strong>mesa</strong>, a sus solas se retesa.<br />
N 111 v a | C 395 | Cast. 244. || Retesar es ‘endurecer’.<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
246. Quien tras ensalada no beue, no sabe lo que pier<strong>de</strong>.<br />
N 111 v a | C 414: «… o tras la kosina». | Cast. 250.<br />
247. Quien en mayo come la sardina, en agosto caga la espina.<br />
N 110 v a: «… Que el que come pescado en el estío adolesce en el otoño». | C 391 | Cast. 242.<br />
248. Quien bien beue y bien come, buen cagajón pone.<br />
N 112 v b | C 401 b | Cast. 238.<br />
249. Quien siempre trae mal color, ni es médico ni doctor.<br />
Vallés: «… lleva mal color… ni dotor». | N 112 v b : «… ni dotor». | C 398 | Cast. 249.<br />
250. Quien come pescada y beue uinada, ni come ni beue nada.<br />
Vallés | N 113 a | C 406 b | Cast. 240.<br />
251. Quien quisiere biuir sano, coma poco y cene temprano.<br />
N 114 b: «… Assí lo hazían los Romanos en nuestros tiempos, y está tan estendida la ygnorancia<br />
que lo hazen (al reués)». | Sor. VII | C 404 a: «… Ansí lo hazían los rromanos, la zena maior ke la<br />
komida; i oi día los labradores i xente <strong>de</strong> trabaxo, al rrevés <strong>de</strong> los ke huelgan». | Cast. 247.<br />
252. Quien no merienda, a la cena lo emienda.<br />
Vallés: «… a cena lo enmienda». | N 114 v a | C 396 | Cast. 245.<br />
253. Quien se echa sin cena, toda la noche <strong>de</strong>uanea.<br />
Vallés | N 113 b | Sor. VIII | C 396 | Cast. 248.<br />
S<br />
254. Sangraos, Marina. —Sopa en vino es medicina.<br />
T. pr.: «sagraos» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />
Vallés: «No os lo dixe yo, Marina, sangraos. Y ella: sopa en vino». | N 116 v a | C 271 a |<br />
Montoto II, 156 | Cast. 254.<br />
255. Salata ben salata, poco azeto e ben oleata.<br />
Transcripción actual: Insalata ben salata, poco aceto e ben oleata.<br />
Vallés: «La ensalata, poquita y bien oleata». | N 117 a: «poco aceto… El Italiano. La ensalada,<br />
bien salada, poco vinagre y bien azeytada». | C 181 b: «La ensalada, poka i bien oleada. Salata,<br />
poko acheto e ben oleata. El Italiano: i aká se usa algo mudada la pronunziación. La ensalada,<br />
poko vinagre i bien azeitada. La ensalada, bien salada, poko vinagre i bien oleada». | Cast. 255.<br />
256. Si quieres enfermar, láuate la cabeça y uete a echar.<br />
Vallés: «Si quieres enfermar, cena y vete a costar». | N 120 v a | C 284 b | Cast. 257.<br />
257. Si no te quieres casar, come saboga por sanct Ioan.<br />
N 120 v b: «… por sant Iuan». | Covarrubias, Diccionario, 918 a: «Saboga. Pez <strong>de</strong> la mar muy<br />
semejante al sábalo, muere ordinariamente en Tortosa, subiendo por el río al agua dulce». |<br />
Oudin, Tesoro, 848 b: «Sabóga, f. Poisson fort semblable à l’alose». | C 281 a: «Si no kieres…<br />
sávalo por San Xuan; o Si no te kieres kasar.». | Cast. 255.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 3<br />
258. Si quieres cedo engordar, come con hambre y beue a uagar.<br />
N 121 a | C 285 a (a vagar: ‘<strong>de</strong>spacio’) | Cast. 256.<br />
259. Sobre breuas, no beuas.<br />
N 121 v b | C 293 b: «… o Sobre brevas, vino bevas». | Cast. 258.<br />
260. So la sombra <strong>de</strong>l nogal, no te pongas a recostar.<br />
N 121 v b: «… Porque es dañosa, como escriue Plinio en el libro 17». | C 291 b | Cast. 260.<br />
261. Solano, malo <strong>de</strong> inuierno, no peor <strong>de</strong> uerano.<br />
N 122 a: «… invierno, peor <strong>de</strong> verano». | C 292 b: «… malo <strong>de</strong> invierno i peor <strong>de</strong> verano» y C<br />
292 b: «Solano, ni en invierno, ni en verano». | Cast. 259.<br />
T<br />
262. Tapar la nariz y comer la perdiz.<br />
N 123 b | C 495 b: «… Alábala aun sediza». | Cast. 2. || El adjetivo «sediza» correspon<strong>de</strong> a<br />
«cedizo, a. Carne cediza: que empieza a corromperse».<br />
263. ¿Tienes gana <strong>de</strong> morir? Cena carnero assado y échate a dormir.<br />
N 124 v a | C 499 b | Cast. 263.<br />
264. Toro, trucha, gallo y barbo, todo en mayo.<br />
N 125 a | C 500 b: «Toro i gallo, i trucha, i barvo…». | Cast. 265.<br />
265. Torcijones a menudo, mensageros son <strong>de</strong>l culo.<br />
N 125 v a | C 501 a | Cast. 264.<br />
266. Tales son migas <strong>de</strong> Anedino como muger <strong>de</strong> otro marido.<br />
N 123 v b: «Tales son migas <strong>de</strong> añadido… De otra manera. Tal es la muger <strong>de</strong> otro marido, como<br />
olla <strong>de</strong> caldo añadido»| C 492 a: «… añedido…». | Cast. 261.: «… añadido». || No he hallado<br />
explicación a la lección «Anedino», que pue<strong>de</strong> explicarse por una errata que se repitió en la<br />
edición <strong>de</strong> 1587.<br />
267. Vinagre y miel, saben mal y hazen bien.<br />
N 129 a | C 522 a | Cast. 268.<br />
V<br />
268. Vino usado, y pan mudado.<br />
Vallés | N 128 a: «… Que el vino no se ha <strong>de</strong> mudar, porque es dañoso beuer oy vno, y mañana<br />
otro, lo qual no es assí en el pan». | C 522 a: «Ke el vino si es bueno no se mu<strong>de</strong>, el pan sí, komo<br />
dize el otro rrefrán: Pan <strong>de</strong> aier, vino <strong>de</strong> antaño, tienen al onbre sano». | Cast. 269.<br />
269. Vn hueuo quiere sal y fuego.<br />
Vallés: «Hueuo quiere…». | N 129 v b | C 177 a: «Un guevo á menester sal i fuego, i un palito<br />
para mezello; i no es más <strong>de</strong> un guevo; o Un guevo kiere sal i fuego, i un palillo para rrebolvello.<br />
Ke kualkiera kosa trae mucha kosta, aunke es pekeña i parezka fázil». | Cast. 267.<br />
270. Vn día frío y otro caliente, el hombre está doliente.<br />
N 130 a: «… está el hombre doliente». | C 176 b: «… está el onbre doliente». | Cast. 266.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 7 4<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
271. Yantar tar<strong>de</strong> y cenar cedo, sacan la merienda do en medio.<br />
N 130 v b | C 159 b | Cast. 270.<br />
Referencias bibliográficas<br />
Arce, Fernando <strong>de</strong>, Fernandi Arcei Benaventani adagiorum et vernacula id est hispana lengua<br />
latino sermone redditorum quinquagenæ quinque addita ad initium cuiuslibet quinquagene<br />
fabella, Salamanca, Ro<strong>de</strong>ricus <strong>de</strong> Castañeda, 1533.<br />
Castillo <strong>de</strong> Lucas, Antonio, «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong> <strong>de</strong> Lorenzo Palmireno.<br />
Siglo xvi. Or<strong>de</strong>nado y glosador por… , Teruel (Instituto <strong>de</strong> Estudios Turolenses), 33, 1965,<br />
pp. 125-180.<br />
——,«Lorenzo Palmireno, médico y paremiólogo <strong>de</strong>l siglo xvi», Medicamenta. Revista <strong>de</strong> estudios<br />
y trabajos profesionales <strong>de</strong> ciencias médicas (Madrid), Año XXIV, 452, 1966, pp. 229-234.<br />
Cejador y Frauca, Julio, Refranero castellano, Madrid, Hernando, 1928.<br />
Combet, Louis, Gonzalo Correas. Vocabulario <strong>de</strong> refranes y frases proverbiales (1625),<br />
Bor<strong>de</strong>aux, Institut d’Étu<strong>de</strong>s Ibériques et Ibéro-américaines <strong>de</strong> l’Université <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, 1967.<br />
Corominas, Joan, Diccionario crítico, etimológico <strong>de</strong> la lengua castellana, Berna, Editorial<br />
Francke, 1954-1957<br />
Covarrubias Orozco, Sebastián <strong>de</strong>, Tesoro <strong>de</strong> la lengua castellana o española (1611), ed.<br />
Martín <strong>de</strong> Riquer, Barcelona, Altafulla, 1943.<br />
Gallego Barnés, Andrés, Juan Lorenzo Palmireno. Un humanista aragonés en el Studi General<br />
<strong>de</strong> Valencia. Zaragoza, Institución Fernando el Católico, 1983. Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista.<br />
Véase mi Prólogo a la edición reprint <strong>de</strong> Valencia, Editorial Las Provincias, 1987.<br />
——, «L’utilisation <strong>de</strong>s sentences dans la pédagogie renaissante», Tigre, 6, 1991, pp. 49-63.<br />
——, Los «Refraneros» <strong>de</strong> Juan Lorenzo Palmireno. Estudio <strong>de</strong> sus fuentes paremiológicas,<br />
Alcañiz/Madrid, Instituto <strong>de</strong> Estudios Humanísticos/Editorial <strong>de</strong>l Laberinto/CSIC, 2004.<br />
Gella Iturriaga, José, Refranero <strong>de</strong>l mar, Madrid, Instituto Histórico <strong>de</strong> Marina, 1944.<br />
Gracián, Baltasar, Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio, en Obras completas, Madrid, Castalia, 1969.<br />
Jammes, Robert, «L’anticléricalisme <strong>de</strong>s proverbes espagnols», Les Lettres mo<strong>de</strong>rnes, 5, 1958,<br />
pp. 365-383.<br />
Libro <strong>de</strong> Medicina, llamado Tesoro <strong>de</strong> los Pobres con vn regimiento <strong>de</strong> sanidad… El qual mandó<br />
hazer el papa Juan a vn médico suyo llamado Juliano (al final: «Aquí se acaba el libro llamado<br />
Tesoro <strong>de</strong> Pobres con el regimiento <strong>de</strong> Arnaldo <strong>de</strong> Villanoua, Sevilla, Juan Cromberger,<br />
1543)».<br />
López <strong>de</strong> Corella, Alonso, Secretos <strong>de</strong> philosophía y astrología y medicina y <strong>de</strong> las quatro<br />
matemáticas ciencias, Zaragoza, Pedro Bernuz, 1547.<br />
López <strong>de</strong> Yanguas, Hernán, Los dichos o sentencias <strong>de</strong> los siete sabios <strong>de</strong> Grecia, Zaragoza,<br />
1539.<br />
Mal Lara, Juan, Filosofía vulgar, en <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que coligió y glosó el<br />
Comendador Hernán Núñez, Lérida, Luys Manescal, 1621, pp. 123-385. La primera edición<br />
es <strong>de</strong> 1568.<br />
Mayans y Siscar, Gregorio, Specimen bibliothecæ hispano|mayansianæ, Hannoveræ, Jo. Guil.<br />
Schmidli, 1753.<br />
Monlau, Felipe <strong>de</strong>, Elementos <strong>de</strong> higiene privada o arte <strong>de</strong> conservar la <strong>salud</strong>, Madrid, Moya y<br />
Plaza, 1875.<br />
Montoto y Raustenstrauch, Luis, Personajes, personas y personillas que corren por las tierras<br />
<strong>de</strong> ambas Castillas, Sevilla, Librería <strong>de</strong> San José, 1911.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 5<br />
Núñez, Hernán, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance, que nuevamente colligió y glossó el<br />
Comendador, Salamanca, Iuan Cánoua, 1555.<br />
O’Kane, Eleanor S., <strong>Refranes</strong> y frases proverbiales españolas <strong>de</strong> la Edad Media (antes <strong>de</strong> 1500),<br />
Madrid, Anejos <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia, Anejo II, 1959.<br />
Oudin, César, Tesoro <strong>de</strong> las dos lenguas (1607), facsímil <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> Lyon, Boullier et Aubin,<br />
1675, Paris, Ediciones Hispano-Americanas, 1968.<br />
Palmireno, Lorenzo, El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a compuesto por Lorenzo Palmyreno, con las quatro<br />
cosas que es obligado a apren<strong>de</strong>r vn buen discípulo, que son: Deuoción, Buena <strong>crianza</strong>,<br />
Limpia doctrina y lo que llaman Agibilia…, Impresso en Valencia, en casa <strong>de</strong> Juan Mey, 1568.<br />
——, El estudioso cortesano <strong>de</strong> Lorenzo Palmyreno, Valentiæ, ex typographia Petri a Huete,<br />
1573.<br />
——, Laurentij Palmyrenti <strong>de</strong> vera et facili imitatione Ciceronis, Zaragoza, Pedro Bernuz, 1560.<br />
——, Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, Valencia, Pedro Huete, 1569 (reprint, Valencia, Editorial Las<br />
Provincias, 1978).<br />
Repullès, Mateo, Refranero General (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid, I/28.163).<br />
Robres Lluch, Ramón, San Juan <strong>de</strong> Ribera, Barcelona, Flors, 1960.<br />
Salva y Mallén, Pedro, Catálogo <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> Salvá, Valencia, Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1872.<br />
Sbarbi y Osuna, José María, El refranero general español. Parte recopilado y parte compuesto<br />
por…, Madrid, A. Gómez Fuentenebro, 1874.<br />
——, Monografía sobre los refranes, adagios y proverbios castellanos…, Madrid, Lit. <strong>de</strong> los<br />
Huérfanos, 1891.<br />
Serrano Cueto, Antonio, ed., Fernando <strong>de</strong> Arce. Adagios y fábulas, Alcañiz/Madrid, Instituto <strong>de</strong><br />
Estudios Humanísticos/Editorial <strong>de</strong>l Laberinto (Palmyrenus, Colección <strong>de</strong> Textos y Estudios<br />
Humanísticos, 2), 2002.<br />
Sorapán <strong>de</strong> Rieros, Juan, Medicina española contenida en proverbios vulgares <strong>de</strong> nuestra<br />
lengua… Tercera edición y segunda que saca a luz su mayor apasionado el Pbr. D. José María<br />
Sbarbi, según la príncipe hecha en Granada el año 1615, Madrid, A. Gómez Fuentenebro,<br />
1876.<br />
Vallés, Mosén Pedro, Libro <strong>de</strong> refranes copilado por el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A B C (1549), ed. facsímil <strong>de</strong><br />
M. García Moreno, Madrid, Imprenta Alemana, 1917.<br />
Vergara y Martín, Gabriel María, Refranero geográfico español, recogido y or<strong>de</strong>nado por…,<br />
Madrid, Hernando, 1923; 2 a ed., 1986.<br />
Vives, Juan Luis, De las disciplinas (De disciplinis), en Obras completas, Madrid, Aguilar, 1947,<br />
Parte II, Libro III, pp. 573-587.<br />
*<br />
GALLEGO, André. «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>». En Criticón (Toulouse), 105,<br />
2009, pp. 139-176.<br />
Resumen. Edición crítica y anotada <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las colecciones <strong>de</strong> refranes <strong>de</strong>l humanista aragonés Juan<br />
Lorenzo Palminero (1524-1579), <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. Se trata <strong>de</strong> refranes en castellano,<br />
francés, portugués, italiano y catalán que asegura haber recogido a lo largo <strong>de</strong> sus lecturas o conversaciones.<br />
Aseveración que convenía matizar. Este refranero, que se articula en torno a la <strong>mesa</strong>, la <strong>salud</strong> y los buenos<br />
modales, está incluida en una guía <strong>de</strong>l estudiante, El estudioso cortesano (1573), en la que el pedagogo brinda<br />
consejos para facilitar el éxito social <strong>de</strong> sus ex alumnos. Las ediciones que se hicieron a continuación, la <strong>de</strong><br />
Miguel Navarro Quintanilla (1587), la <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804), la <strong>de</strong> José María Sbarbi (1874) y más aún la<br />
<strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas, presentan errores <strong>de</strong> transcripción y <strong>de</strong> interpretación que convenía subsanar.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.
1 7 6<br />
A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />
Résumé. Édition critique et annotée <strong>de</strong> l’une <strong>de</strong>s collections <strong>de</strong> proverbes <strong>de</strong> l’humaniste aragonais Juan<br />
Lorenzo Palmireno (1524-1579), <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. Il s’agit <strong>de</strong> proverbes en castillan,<br />
mais aussi en français, portugais, italien et catalan, que l’auteur prétend avoir glanés au cours <strong>de</strong> ses lectures et<br />
conversations. Affirmation qu’il convenait <strong>de</strong> nuancer. Cette collection, qui s’articule autour <strong>de</strong>s thèmes <strong>de</strong> la<br />
table, <strong>de</strong> la santé et <strong>de</strong>s bonnes manières, est incluse dans un gui<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’étudiant, El estudioso cortesano<br />
(1573), où le pédagogue prodigue <strong>de</strong>s conseils propres à faciliter la réussite sociale <strong>de</strong> ses anciens élèves. Les<br />
rééditions postérieures, celle <strong>de</strong> Miguel Navarro Quintanilla (1587), <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804), <strong>de</strong> José María<br />
Sbarbi (1874) et celle plus récente <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas (1965), présentent <strong>de</strong>s lacunes et parfois <strong>de</strong><br />
grossières erreurs qu’il convenait <strong>de</strong> supprimer.<br />
Summary. A critical and annotated edition of one of the Aragonese humanist Juan Lorenzo Palminero’s (1524-<br />
1579) collections of sayings, <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. The sayings are in Castilian, French,<br />
Portuguese, Italian and Catalan and the author states that he collected them thanks to his reading or in<br />
conversation. This statement needs to be put into perspective. This collection of sayings based on matters<br />
concerning the table, health and good manners is inclu<strong>de</strong>d in a stu<strong>de</strong>nts’ gui<strong>de</strong>, El estudioso cortesano (1573),<br />
where the author and pedagogue ofters counsel in or<strong>de</strong>r to promote the social mobility of his ex stu<strong>de</strong>nts.<br />
Editions of the text such as those of Miguel Navarro Quintanilla (1587), Mateo Repullés (1804), José María<br />
Sbarbi (1874) and especially Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas’s (1965), contain transcription and interpretative<br />
errors that nee<strong>de</strong>d to be corrected.<br />
Palabras clave. Enseñanza. Humanismo. Palminero, Juan Lorenzo. Refraneros. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y<br />
<strong>buena</strong> criança.<br />
CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.