05.06.2013 Views

Refranes de mesa, salud y buena crianza

Refranes de mesa, salud y buena crianza

Refranes de mesa, salud y buena crianza

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

CRITICÓN, 105, 2009, pp. 139-176.<br />

<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong><br />

Andrés Gallego Barnés<br />

Universidad <strong>de</strong> Toulouse-Le Mirail<br />

La figura <strong>de</strong> Juan Lorenzo Palmireno, humanista aragonés, tal vez se salvó <strong>de</strong>l olvido<br />

por los renglones elogiosos que le <strong>de</strong>dicó un ilustre paisano suyo, Baltasar Gracián. En<br />

su Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio este apuntaba en efecto:<br />

Las verda<strong>de</strong>s útiles son muy estimadas, noticiosas, provechosas, como son algunos refranes<br />

selectos. Tuvo extremado gusto en recogerlos el erudito y mucho más que gramático, el<br />

juicioso Aragonés, que pudo hacer célebre la amena y fértil Alcañiz, su patria; tuvo sabroso<br />

genio, como se goza en sus libros tan gustosos, El estudioso cortesano, y otros dignos <strong>de</strong> la<br />

librería <strong>de</strong>l varón discreto 1 .<br />

A la figura <strong>de</strong> este alcañizano fui <strong>de</strong>dicando varios estudios, poniendo <strong>de</strong> relieve las<br />

peripecias <strong>de</strong> su trayectoria universitaria, la variedad <strong>de</strong> sus publicaciones y la<br />

peculiaridad <strong>de</strong> su proyecto pedagógico 2 . Y en torno a este humanista, disponen ahora<br />

los estudiosos <strong>de</strong> numerosas y valiosas aportaciones <strong>de</strong>bidas, la mayoría <strong>de</strong> ellas, al<br />

dinamismo <strong>de</strong>l Instituto <strong>de</strong> Estudios Humanísticos.<br />

Me limitaré, hoy en día, a recordar que la carrera docente <strong>de</strong> este pedagogo se inició<br />

en torno a 1549, para terminar en 1579, y que sus publicaciones abarcaron los<br />

diferentes aspectos <strong>de</strong> la formación <strong>de</strong> un adolescente, tanto en el aspecto religioso<br />

—como la traducción <strong>de</strong> una obra <strong>de</strong> San Bernardo (Lamentación), o la vida <strong>de</strong> un<br />

santo varón (Vida <strong>de</strong> J. Micó), o manuales <strong>de</strong> piedad (Camino <strong>de</strong> la Yglesia, Oratorio <strong>de</strong><br />

enfermos)— como filológico: una gramática griega (Enchiridion), tratados <strong>de</strong> ortografía<br />

latina o <strong>de</strong> prosodia (De orthographia), <strong>de</strong> retórica (Rhetorice prolegomena), <strong>de</strong><br />

1 Baltasar Gracián, Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio. Discurso XLIII, p. 433.<br />

2 Véanse en particular mi libro <strong>de</strong> 1983 y mi reciente edición <strong>de</strong> los refraneros <strong>de</strong> Palmireno (Gallego,<br />

2004). Al final <strong>de</strong> este último volumen se encontrará una bibliografía <strong>de</strong>tallada sobre el autor alcañizano.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 4 0<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

lexicografía (Vocabulario), etc. Una producción tachada a veces <strong>de</strong> farragosa 3 , pero que<br />

constituye un testimonio insustituible a la hora <strong>de</strong> valorar el impacto <strong>de</strong> las diferentes<br />

rationes studiorum <strong>de</strong>finidas por los humanistas <strong>de</strong>l Renacimiento en la enseñanza<br />

impartida en las aulas <strong>de</strong> gramática o <strong>de</strong> retórica.<br />

A lo largo <strong>de</strong> su larga carrera docente, Palmireno fue llevando a cabo un proyecto <strong>de</strong><br />

formación enciclopédica que iba a plasmar en dos obras: El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a (1568)<br />

y El estudioso cortesano (1573) 4 , don<strong>de</strong> pormenorizaría los cuatro objetivos: formación<br />

religiosa, buenos modales, pulido latín y agibilia. El refranero que editamos a<br />

continuación se inserta en el cuarto objetivo, cuya <strong>de</strong>finición proporciona el autor:<br />

En el libro <strong>de</strong> El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a prometí tratar <strong>de</strong> quatro cosas necesarias al estudioso,<br />

que son: Deuoción, Buena <strong>crianza</strong>, Pulida doctrina y lo que llaman Agibilia. Las tres se<br />

<strong>de</strong>claran en aquel tratado, aquí diremos De agibilibus. Este es vn vocablo que el vulgo tiene a<br />

la mano con que echa fuera a los letrados, diziendo: «Hulano, docto es, pero in agibilibus<br />

fáltale mucho» 5 .<br />

Renglón seguido, pormenoriza:<br />

Agibilia llama el vulgo la <strong>de</strong>semvoltura que el hombre tiene en ganar vn real, en saberlo<br />

conservar y multiplicar, en saberse bien assentar sobre su cuerpo la ropa, tratarse limpio,<br />

buscar su <strong>de</strong>scanso, ganar las volunta<strong>de</strong>s y fauores, conservar su <strong>salud</strong>, no <strong>de</strong>xarse engañar<br />

quando algo compra, y regirse <strong>de</strong> modo que no puedan <strong>de</strong>cir: «Este hombre, sacado <strong>de</strong>l libro,<br />

es vn gran<strong>de</strong> asno» 6 .<br />

Des<strong>de</strong> sus primeros años <strong>de</strong> docencia había podido comprobar cuán poco preparados<br />

estaban los adolescentes para enfrentarse con problemas <strong>de</strong> la vida cotidiana. Víctimas a<br />

menudo <strong>de</strong> su timi<strong>de</strong>z, <strong>de</strong> su necedad o <strong>de</strong> sus modales groseros —en muchos <strong>de</strong> ellos se<br />

patentizaba aún el pelo <strong>de</strong> la <strong>de</strong>hesa—, tenían que conformarse con la pobreza, y a veces<br />

peligraba su <strong>salud</strong> por culpa <strong>de</strong> terapias absurdas, como la que le recetó su profesor <strong>de</strong><br />

medicina 7 . No vacila Palmireno en asumir la responsabilidad <strong>de</strong> semejante situación:<br />

Yo tengo por cierto que la mayor culpa <strong>de</strong>ste negocio tenemos los que profesamos lenguas y<br />

rhetórica, porque no tenemos cuenta con los discípulos más <strong>de</strong> que sepan construyr Cicerón y<br />

Virgilio. Creen los moços que no hay más obligación, y hállanse burlados 8 .<br />

Ya, en 1560, tenía pensado proponer a sus alumnos consejos relacionados con su<br />

<strong>salud</strong> en una obra enciclopédica cuyo título sería:<br />

3 Gregorio Mayans y Siscar, Specimen bibliothecæ hispano|mayansianæ, p. 103.<br />

4 A continuación me referiré a estas obras con las abreviaturas EA y EC.<br />

5 EC, f. A 7<br />

6 a EC, f. Av .<br />

7 EC, p. 127: «Hauía dos meses que oya Medicina y el doctor mi maestro diome purga para la sarna que<br />

me fatigaua; acabáronse los xaraues <strong>de</strong> modo que vino la purga en jueues lar<strong>de</strong>ro. Fue tan inhumano que ni le<br />

bastó ser mi maestro, ni ser Valenciano para dolerse cómo me <strong>de</strong>jaua. Fue a holgar a una huerta, yo<br />

<strong>de</strong>smayado a las doze horas, aguardando me or<strong>de</strong>nasse la comida, hauía hecho catorze cámaras <strong>de</strong> sangre…».<br />

8 EC, p. 5<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 1<br />

El or<strong>de</strong>n y forma <strong>de</strong> bien enseñar y bien apren<strong>de</strong>r latín, griego, hebrayco, dialéctica, rhetórica,<br />

philosophía natural y moral, arithmética, geographía, astronomía, música, cosmographía, y<br />

architectura, con el catálogo <strong>de</strong> libros cathólicos para todo esto necesarios. Enséñase también<br />

cómo han <strong>de</strong> criar sus hijos, y escoger maestro público, y ayo en casa, y cómo conseruarán la<br />

<strong>salud</strong> los estudiantes 9 .<br />

Y en El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a figuraba ya un tratado <strong>de</strong> buenos modales, cuyo primer<br />

capítulo iba <strong>de</strong>dicado a «la <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong> en la <strong>mesa</strong> y en todas partes» 10 , constituyendo<br />

esta breve exposición el boceto <strong>de</strong> la obra que publicará siete años más tar<strong>de</strong>, El<br />

estudioso cortesano, en la cual <strong>de</strong>sarrollaría, a veces <strong>de</strong> manera prolija y algo confusa,<br />

los consejos enunciados anteriormente.<br />

La i<strong>de</strong>a directora <strong>de</strong> esta última obra está claramente expuesta en la advertencia al<br />

lector en la cual especifica el público al que se dirige:<br />

Siendo ésta la segunda parte <strong>de</strong> El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a, no mouerá al lector escrúpulo, porque<br />

me he atrevido a enseñar a Theólogos y Médicos in agibilibus. Porque a los que ya lo son, no<br />

enseño, antes aprendo <strong>de</strong>llos, pero como yo creo que ninguno leerá mi libro, sino quien haya<br />

sido mi discípulo en estos veynte y seys años que professando lenguas y rhetórica me haurá<br />

oydo, no he querido <strong>de</strong>xar <strong>de</strong> advertirles ausentes lo que en presencia les solía <strong>de</strong>cir… y pues<br />

éste [discípulo] o será Theólogo, o Médico, o humanista 11 .<br />

En el primer «tratado» <strong>de</strong> El estudioso cortesano pone sobre aviso a sus lectores<br />

contra la gran timi<strong>de</strong>z o credulidad, proponiendo ya, <strong>de</strong> paso, algunos consejos<br />

prácticos entreverados <strong>de</strong> refranes 12 , y subrayando los daños que pue<strong>de</strong> acarrear la falta<br />

<strong>de</strong> agibilia en sus diferentes oficios. Puntualiza más particularmente sus objetivos bajo la<br />

rúbrica «El estudioso combidado»:<br />

Muchas uezes ua el estudioso a un banquete <strong>de</strong> don<strong>de</strong> sale infamado para toda su uida, porque<br />

le hallan tantas faltas que dizen: «¿Para qué estudió este asno letras sin prouecho» 13 ?<br />

El argumento que esgrime no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser divertido: hay que saber alimentar la<br />

conversación, aunque sea sólo para <strong>de</strong>sviar la atención <strong>de</strong> los comensales:<br />

Si no comes, dirán: «¿Para qué uino aquí el hipócrita?». Si comes mucho, dizen: «¡Mirad cómo<br />

camina a buen passo el dómine!». Aprovéchate <strong>de</strong> tus letras, <strong>de</strong> modo que tengas tal<br />

conversación que no solamente se olvi<strong>de</strong>n <strong>de</strong> uer cómo comes, mas aun se huelguen mucho en<br />

hauerte llamado 14 .<br />

Una <strong>de</strong> sus primeras advertencias remite a la necesidad <strong>de</strong> interesar a los comensales<br />

con alguna anécdota donosa, procurando no cansar con unas referencias constantes a su<br />

9 Laurentij Palmyrenti <strong>de</strong> vera et facili imitatione Ciceronis, sign. Qix.<br />

10 EA, p. 86<br />

11 EC, sign. A 5 v.<br />

12 EC, p. 1. Tratado primero <strong>de</strong>l estudioso pobre, por bouedad, grossería o corrimiento.<br />

13 EC, p. 63.<br />

14 EC, p. 63<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 4 2<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

propia vida profesional 15 . Su experiencia le llevó a convencerse <strong>de</strong> que la mejor forma <strong>de</strong><br />

animar una charla consistía en proponer refranes a los convidados, incitándoles a<br />

comentarlos:<br />

Boluiendo a nuestra materia, lo que tengo por experiencia para sin estruendo, ni hazer mucho<br />

el hacendado, [es] trauar conversación sobre uno <strong>de</strong> los refranes que para mí tengo cogidos<br />

por la or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l a, b, c. Tomarás uno <strong>de</strong>llos, el que te pareciere, y glosándole haurá materia<br />

placentera, assentando con él algún cuento o escuchando lo que los combidados sobre él traen<br />

o allegan 16 .<br />

Conviene tener presente esta <strong>de</strong>claración liminar <strong>de</strong>l autor si se quiere justificar el<br />

título <strong>de</strong> la colección que encontramos en El estudioso cortesano —<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>,<br />

<strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança: cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conuersaciones Lorenço Palmyreno<br />

en Valencia, año 1569— y explicar la presencia <strong>de</strong> algunos refranes que no tienen<br />

relación directa con la alimentación, la <strong>salud</strong> o los buenos modales, aun cuando la<br />

mayoría <strong>de</strong> los recopilados se refiera a estas rúbricas. Palmireno echa mano <strong>de</strong> la<br />

sabiduría popular que señalaba la influencia <strong>de</strong> la alimentación sobre la <strong>salud</strong>, ya que<br />

como se sabe: «Más mató la cena que sanó Avicena». Reúne también cantidad <strong>de</strong><br />

consejos gastronómicos 17 , sin olvidarse <strong>de</strong> las observaciones <strong>de</strong> or<strong>de</strong>n más estrictamente<br />

medical 18 . En cambio, son pocos los refranes relacionados con los buenos modales 19 .<br />

En dicha colección, también recoge Palmireno una serie <strong>de</strong> frases cuyo vocabulario<br />

remite a una <strong>de</strong> las dos rúbricas: <strong>mesa</strong> y <strong>salud</strong>, pero que no pue<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> ningún modo,<br />

constituir normas <strong>de</strong> conducta. Se trata <strong>de</strong> auténticos compendios <strong>de</strong> la experiencia<br />

popular, <strong>de</strong> creencias o supersticiones, que traducen —<strong>de</strong> modo irónico o sentencioso,<br />

con relaciones inopinadas, bajo formulaciones ambiguas o maliciosas— cierta actitud<br />

respecto a los seres y a las cosas. Allí la misoginia corre parejas con la censura <strong>de</strong> los<br />

vicios en general 20 , las consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> tipo meteorológico 21 con unas reglas <strong>de</strong><br />

agibilia 22 . O sea que, por la variedad <strong>de</strong> los temas sugeridos esta recopilación<br />

correspon<strong>de</strong> exactamente al objetivo señalado por Palmireno: cada refrán pue<strong>de</strong><br />

constituir un punto <strong>de</strong> partida para entablar una charla, iniciar un <strong>de</strong>bate y permitir al<br />

estudioso convidado salir airoso en un convite.<br />

Más allá <strong>de</strong> esta finalidad práctica, esta colección permite averiguar el interés que<br />

suscitaban ciertos temas en aquel entonces. Así, en el capítulo titulado «El estudioso en<br />

conversación», entran tanto los refranes como las «preguntas» o «secretos»<br />

15 Véase mi artículo <strong>de</strong> 1991.<br />

16 EC, p. 66. Una práctica que Palmireno aconseja dosificar para no cansar a los convidados: «Si por<br />

ventura hay combidados que te han oydo ya en otra <strong>mesa</strong> refranes, porque no crean que siempre uas por un<br />

camino, podrás mouer conversación con algunas auisadas respuestas <strong>de</strong> sabios» (EC, p. 77).<br />

17 RM 28, 33, 36, 40, 56, 57, 69, 77, 80, 90, 93, 94, 105, 115, 126, 132, 133, 134, 135, 136, 138, 147,<br />

148, 161, 161, 168, 177, 178, 180, 184, 187, 188, 194, 207, 227, 238, 246, 255.<br />

18 RM 21, 53, 58, 123, 127, 169, 181, 198, 226, 231, 232, 233, 235, 236, 256, 261, 265, 270.<br />

19 RM 13, 16, 23, 192, 230.<br />

20 RM 65, 67, 111, 125, 131, 145, 148, 196, 217. Es <strong>de</strong> notar que en esta colección pensada para un<br />

público <strong>de</strong> personas mayores, se muestra Palmireno menos mojigato que algunos paremiólogos posteriores.<br />

Véanse por ejemplo: RM 11, 125, 145.<br />

21 RM 15 , 66, 85, 101, 119, 120, 147, 203, 223, 224, 232.<br />

22 RM 99, 100, 114, 115, 117, 120, 197.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 3<br />

relacionados con lo que llamaban la «filosofía natural» o las matemáticas (que habían<br />

sido puestos <strong>de</strong> moda por las obras <strong>de</strong> López <strong>de</strong> Corella 23 o <strong>de</strong> López <strong>de</strong> Yanguas) o los<br />

«dichos o sentencias» <strong>de</strong> los Sabios <strong>de</strong> la Antigüedad 24 .<br />

G é n e s i s d e e s t a c o l e c c i ó n<br />

«… cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conversaciones»: si <strong>de</strong>bemos dar fe a las<br />

precisiones introducidas por Palmireno en el título <strong>de</strong> su recolección, los refranes que la<br />

forman se sacaron <strong>de</strong> «muchos autores y conversaciones». Pero esta afirmación, que<br />

nadie puso en tela <strong>de</strong> juicio, merece ser matizada. La composición <strong>de</strong> El estudioso<br />

cortesano —como la <strong>de</strong> muchas obras palmirenianas— no se caracteriza, en su<br />

conjunto, por su rigor. El propio autor no se avergonzaba en confesarlo en su epístola<br />

<strong>de</strong>dicatoria: «A muchos no parecerá bien, por ser argumento nuevo y por hauerlo yo<br />

compuesto en los mesones, por lo qual algunos hilos serán diversos <strong>de</strong> la tela» 25 . Por eso<br />

no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> sorpren<strong>de</strong>r la coherencia <strong>de</strong> la colección <strong>de</strong> refranes inserta en El estudioso<br />

cortesano, una coherencia poco frecuente en sus <strong>de</strong>más obras, si comparamos la<br />

organización <strong>de</strong> esos <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> con la <strong>de</strong> los Adagiorum centuriæ quinque y,<br />

sobre todo, con la verda<strong>de</strong>ra almoneda o cajón <strong>de</strong> sastre que constituye el capítulo<br />

titulado «El estudioso combidado».<br />

Es preciso, a mi modo <strong>de</strong> ver, distinguir varias etapas en la génesis <strong>de</strong> este refranero<br />

especializado. Des<strong>de</strong> las primeras páginas <strong>de</strong> El estudioso cortesano, enuncia Palmireno<br />

veintiuna reglas y un principio: «<strong>de</strong> agibilibus», don<strong>de</strong> se manifiesta esa variedad y ese<br />

batiburrillo que caracteriza los apuntes tomados día tras día en los «proverbiadores o<br />

cartapacios» inspirados en los consejos <strong>de</strong> un Juan Luis Vives 26 .<br />

En esta apertura van revueltos consejos a propósito <strong>de</strong> la compra <strong>de</strong> carnes,<br />

pescados, pan, quesos, modos <strong>de</strong> protegerse <strong>de</strong> los mosquitos, criterios para la elección<br />

<strong>de</strong> utensilios <strong>de</strong> cocina y, en medio <strong>de</strong> ellos, tres refranes que ilustran estos consejos:<br />

Queso ciego y pan con ojos quitan a mi hijo los enojos.<br />

El cardo y el queso, al peso.<br />

Cabrito <strong>de</strong> un mes, recental <strong>de</strong> tres 27 .<br />

23 Alonso López <strong>de</strong> Corella, Secretos <strong>de</strong> philosophía y astrología y medicina y <strong>de</strong> las quatro matemáticas<br />

ciencias, 1547.<br />

24 Hernán López <strong>de</strong> Yanguas, Los dichos o sentencias <strong>de</strong> los siete sabios <strong>de</strong> Grecia, 1539.<br />

25 EC, sign. A 5.<br />

26 Juan Luis Vives, De las disciplinas (De disciplinis), p. 583: «Así es que cada uno <strong>de</strong> los niños tendrá un<br />

cartapacio en blanco, dividido en secciones para recoger en él las enseñanzas caídas <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong>l maestro,<br />

que son <strong>de</strong> precio no menor que las perlas. En una sección pondrá las palabras aisladas, una por una; en otra<br />

sección, las frases y modismos <strong>de</strong> uso corriente o raro o no conocidos <strong>de</strong> todos; en una tercera sección<br />

registrará los hechos históricos y en otra, las fábulas; en otra, los dichos y las sentencias graves; en otra, las<br />

sales y las agu<strong>de</strong>zas; en otra, los proverbios o refranes; en otra los héroes famosos, ennoblecidos por la<br />

celebridad; en otras, las ciuda<strong>de</strong>s gloriosas; en otra la fauna, la flora, los minerales peregrinos; en otra, los<br />

pasajes difíciles <strong>de</strong> los autores, con su explicación convincente; en otra, consignará las dudas que no han<br />

tenido todavía solución» (mío el subrayado).<br />

27 EC, pp. 16-21.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 4 4<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

A partir <strong>de</strong> ahí, Palmireno propone una muestra <strong>de</strong> su colección paremiológica con<br />

términos muy parecidos a los que utiliza algunas páginas <strong>de</strong>spués para presentar sus<br />

<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>: «También me he hallado bien en coger refranes <strong>de</strong> pru<strong>de</strong>ncia, assí <strong>de</strong><br />

libros como <strong>de</strong> conversaciones; diré algunos para que tú sepas coger muchos» 28 . La<br />

muestra que incluye a continuación se compone <strong>de</strong> diecinueve refranes que recopilo tales<br />

como los presenta el autor porque correspon<strong>de</strong>n a otra manera <strong>de</strong> realizar una colección<br />

especializada:<br />

Ni carbón ni leña, no compres quando yela.<br />

Prenda que no come, ninguno la tome.<br />

Dineros <strong>de</strong> auaro, dos uezes uan al mercado.<br />

Abbad avariento, por un bodigo pier<strong>de</strong> ciento.<br />

A mullere a sardiña, pequeñina.<br />

Andando gana la aceña, que no estando se queda.<br />

A celada <strong>de</strong> bellacos, peor es el hombre por los pies que por las manos.<br />

Apren<strong>de</strong> por arte, y yrás a<strong>de</strong>lante.<br />

Amor <strong>de</strong> puta, combite <strong>de</strong> mesonero, siempre cuesta dinero.<br />

Antes moral que almendro. I[d est]: No te <strong>de</strong>termines presto.<br />

A lo tuyo, tú.<br />

Quieres que te siga el can, dale pan.<br />

El que esperar pue<strong>de</strong>, alcanza lo que quiere.<br />

A casa <strong>de</strong> tu tía, mas no cada día.<br />

Hombre bellaco, tres barbas o quatro.<br />

A gran arroyo, passar postrero.<br />

Ni tu lino en tocas, ni tu pan en tortas.<br />

Acuéstate sin cena, y amanescerás sin <strong>de</strong>uda.<br />

Hombre palabrimuger ¡ Guár<strong>de</strong>me Dios dél ! Y <strong>de</strong> moça navarra, y biuda aragonesa, casada<br />

valenciana, ramera toledana, poyo a la puerta, muger latina, moça a<strong>de</strong>uina, moço Pedro en<br />

casa 29 .<br />

Opina Palmireno que este género <strong>de</strong> refranes <strong>de</strong>be permitir al estudiante <strong>de</strong>shacerse<br />

<strong>de</strong> su necedad o timi<strong>de</strong>z: «Desta suerte podrás hazer tu cartapacio, y poner en<br />

experiencia, <strong>de</strong> modo que pierdas la bobedad y corrimiento» 30 .<br />

Tenemos aquí el punto <strong>de</strong> partida <strong>de</strong> nuestra futura colección especializada. Parece<br />

que, poco a poco, se van precisando los diferentes usos <strong>de</strong> los refranes en una obra<br />

pensada para permitir a los estudiantes adaptarse a las exigencias <strong>de</strong> la vida cotidiana.<br />

Para tratar <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r la distancia que media entre esta breve muestra y la amplia<br />

composición <strong>de</strong> los «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>», me ha parecido necesario consultar<br />

previamente los refraneros <strong>de</strong> que pudo disponer Palmireno, como los <strong>de</strong> Arce <strong>de</strong><br />

Benavente 31 , Pedro Vallés 32 o Hernán Núñez 33 , para ver hasta qué punto se podía<br />

justificar la aseveración palmireniana e i<strong>de</strong>ntificar, tal vez, su fuente privilegiada.<br />

28 EC, p. 18.<br />

29 EC, p. 61 por 19.<br />

30 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m.<br />

31 Fernando <strong>de</strong> Arce, Fernandi Arcei Benaventani adagiorum et vernacula id est hispana lengua latino<br />

sermone redditorum quinquagenæ quinque addita ad initium cuiuslibet quinquagene fabella, 1533. Véase la<br />

excelente edición crítica que ha realizado Antonio Serrano Cueto, 2002.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 5<br />

El cotejo con esas colecciones me ha permitido comprobar que echó mano sobre todo<br />

<strong>de</strong> los refranes <strong>de</strong>l Comendador griego. En efecto, los 271 refranes recopilados por el<br />

alcañizano están todos presentes en dicho refranero <strong>de</strong> Hernán Núñez y, en la mayoría<br />

<strong>de</strong> los casos (más <strong>de</strong> 200), con el or<strong>de</strong>n en que aparecen en la edición <strong>de</strong> Salamanca<br />

(1555), prologada por el maestro León. Se dan a<strong>de</strong>más coinci<strong>de</strong>ncias notables, como la<br />

repetición <strong>de</strong> variantes <strong>de</strong> un mismo refrán:<br />

El lechón <strong>de</strong> un mes, y el pato <strong>de</strong> tres.<br />

Lechón <strong>de</strong> un mes y pato <strong>de</strong> tres 34 .<br />

De modo que no hay que conce<strong>de</strong>r excesivo crédito a la <strong>de</strong>claración que encabeza la<br />

colección <strong>de</strong> Palmireno: «… cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conversaciones». Para<br />

redactar las primeras páginas <strong>de</strong> la obra, Palmireno pudo echar mano <strong>de</strong> sus cartapacios<br />

o recurrir a su memoria, al par que iba tomando conciencia <strong>de</strong>l partido que podía sacar<br />

<strong>de</strong> los refranes; pero, apremiado por el tiempo, llevado por su impaciencia natural 35 ,<br />

agobiado por sus clases y apuros económicos 36 , no tardó, para completar su capítulo, en<br />

compulsar apresuradamente la edición <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance <strong>de</strong>l<br />

Comendador Griego, seleccionando los que le parecían capaces <strong>de</strong> suscitar y fomentar<br />

una conversación. Ésta me parece ser la explicación más verosímil <strong>de</strong>l relativo rigor en el<br />

or<strong>de</strong>n alfabético que encontramos en los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> y <strong>de</strong> que carecía totalmente el<br />

primer refranero <strong>de</strong> Palmireno (los Adagiorum centuriæ quinque <strong>de</strong> 1560). La<br />

explicación, también, <strong>de</strong> las variantes mínimas que ofrecen los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> con la<br />

edición <strong>de</strong>l refranero <strong>de</strong> Hernán Núñez que realizó el Maestro León, y que pue<strong>de</strong>n<br />

consi<strong>de</strong>rarse, por lo menos algunas <strong>de</strong> ellas, como erratas <strong>de</strong>l impresor valenciano.<br />

F e c h a d e p u b l i c a c i ó n y e d i c i o n e s p o s t e r i o r e s<br />

«…en Valencia, año 1569». Esta segunda precisión introducida por Palmireno en el<br />

título que da a su colección originó el error que cometió Pedro Felipe Monlau al<br />

32 Mosen Pedro Vallés, Libro <strong>de</strong> refranes copilados por el lor<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A. B. C, 1549.<br />

33 Hernán Núñez, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance, que nuevamente colligió y glossó el Comendador,<br />

1555.<br />

34 RM105 y RM 150.<br />

35 Palmireno, Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, 1569, p. 128: Refiriéndose a la obra <strong>de</strong>l meticuloso Francisco<br />

Llançol, <strong>de</strong> la cual publica un capítulo, <strong>de</strong>clara: «… no como yo que ando a cantar mal y porfiar, y con furia<br />

embío mis sueños sin reposar, que aun para boluer a leer lo que he compuesto, no tengo paciencia, <strong>de</strong> mi<br />

tintero al impressor, no hay parada, ni aun para apuntuarlo, quanto más para aguardar votos <strong>de</strong> amigos. Pero<br />

¿qué haré a mi complexión, no lo çuffre, o mis trabajos <strong>de</strong> seys horas cada día en primera classe, y dos horas<br />

en condutas no lo permiten».<br />

36 Al final <strong>de</strong> su tratado sobre la imitación <strong>de</strong> Cicerón, Laurentij Palmyreni <strong>de</strong> vera et facili imitatione<br />

Ciceronis, a su hijo que le pregunta porqué no publica los títulos <strong>de</strong> las obras que tiene redactadas su padre,<br />

contesta Palmireno: «Aguardo mecenate que a lo menos pague el papel para la impresión…» (f. Rii). Años<br />

más tar<strong>de</strong>, al final <strong>de</strong> su Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, <strong>de</strong>claraba: «Mi propósito fue poner nueve abecedarios,<br />

tratando en el último las antiguallas que al principio prometo. Pero quien tiene familia que sustentar en años<br />

tan caros, y sin Mecenate que ayu<strong>de</strong> al papel, por fuerça ha <strong>de</strong> boluer atrás, contemplando que pone sus ojos,<br />

<strong>salud</strong>, fama y dinero a votos <strong>de</strong>l vulgo, el qual con su acostumbrada ingratitud dize que vendo muy caro este<br />

librico…» (p. 114).<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 4 6<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

<strong>de</strong>clarar: «Con efecto, Lorenzo Palmireno, natural <strong>de</strong> Valencia 37 , imprimió en 1569 una<br />

colección <strong>de</strong> unos doscientos <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>» 38 . Los<br />

bibliógrafos posteriores, como Pedro Salvá y Mallen 39 y José María Sbarbi 40 rectificaron<br />

el error, concordando ambos en afirmar que no hubo una edición por separado <strong>de</strong> esta<br />

colección en 1569, pero <strong>de</strong>jaron sin explicar el <strong>de</strong>sfase entre la fecha <strong>de</strong> composición <strong>de</strong><br />

este refranero y la <strong>de</strong> su publicación en el Estudioso cortesano en 1573. Este punto<br />

podía ser aclarado a partir <strong>de</strong> la approbatio y <strong>de</strong> las precisiones contenidas en la epístola<br />

<strong>de</strong>dicatoria. A petición <strong>de</strong>l Patriarca <strong>de</strong> Antioquía Juan <strong>de</strong> Ribera, arzobispo <strong>de</strong><br />

Valencia 41 , fray Miguel Carranza examinó la obra y, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comprobar que nada en<br />

ella pudiera ofen<strong>de</strong>r el <strong>de</strong>coro, y menos aún ir en contra <strong>de</strong>l dogma católico, dio su visto<br />

bueno el 12 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1571. En esa época pues, Palmireno había concluido la<br />

composición <strong>de</strong> la obra proyectada unos años antes, cuando redactaba El estudioso <strong>de</strong><br />

la al<strong>de</strong>a, como dan fe <strong>de</strong> ello los últimos renglones <strong>de</strong> la <strong>de</strong>dicatoria a don Guillem <strong>de</strong><br />

Palafoix:<br />

Tenía yo medio traçada esta obra, y partime para Aragón. Acabóse allá y embiéla. Después,<br />

por ciertas ocupaciones me dio impressa, ha cessado (sic), hasta que passados los dos años <strong>de</strong><br />

mi ausencia, la he puesto en la or<strong>de</strong>n que me pareció más breue y menos fatigosa 42 .<br />

La segunda edición <strong>de</strong> Alcalá (1587). Cuando Miguel Navarro <strong>de</strong> Quintanilla realizó la<br />

segunda edición <strong>de</strong> El estudioso cortesano, se valió <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> Valencia <strong>de</strong> Pedro <strong>de</strong><br />

Huete, que tenía a la vista, así como lo testifican los primeros renglones <strong>de</strong> la Cédula<br />

Real, con fecha <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> octubre <strong>de</strong> 1585. De ahí el gran parecido entre estas dos<br />

primeras ediciones <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>. Las modificaciones al texto <strong>de</strong> Valencia<br />

consisten esencialmente en la supresión <strong>de</strong> la mayoría <strong>de</strong> las mayúsculas en ciertos<br />

nombres comunes, en cierta mo<strong>de</strong>rnización <strong>de</strong> la ortografía 43 y la rectificación <strong>de</strong> dos<br />

erratas 44 .<br />

La edición <strong>de</strong> Lérida (1621). Está incluida en la edición <strong>de</strong> los refranes <strong>de</strong> Hernán<br />

Núñez, señalada por Salvá 45 , y que realizó Luis Manescal en Lérida, 1621. En esta<br />

edición se incluían igualmente la Filosofía vulgar <strong>de</strong> Juan <strong>de</strong> Mal Lara y las Cartas en<br />

refranes <strong>de</strong> Blasco <strong>de</strong> Garay. Con lo cual se pue<strong>de</strong> suponer que es la base <strong>de</strong> la siguiente<br />

edición <strong>de</strong> Mateo Repullés. Desgraciadamente, los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> no figuran en el<br />

único ejemplar que localicé en la Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid 46 .<br />

37 Recor<strong>de</strong>mos que nació Juan Lorenzo Palmireno en la ciudad <strong>de</strong> Alcañiz.<br />

38 Monlau, 1875, p. 653.<br />

39 Salva y Mallén, 1872, tomo II, n° 2118.<br />

40 Sbarbi y Osuna, 1891, pp. 171-172.<br />

41 Palmireno <strong>de</strong>dicó a este prelado su Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista. Véase mi Prólogo a la edición reprint<br />

<strong>de</strong> 1987. Véase a<strong>de</strong>más la muy documentada biografía que redactó don Ramón Robres Lluch, 1960.<br />

42 EC, sign. A 4 v y A 5.<br />

43 Por ejemplo en RM 65, 111, 140, 179, 236.<br />

44 RM 191 y 211.<br />

45 Salvá y Mallén, 1872, tomo II, n° 2113.<br />

46 Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid, Sección <strong>de</strong> Raros, n° 3516.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 7<br />

La edición <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804). En 1804, sale <strong>de</strong> los tórculos <strong>de</strong> Mateo Repullés<br />

un Refranero General <strong>de</strong> cuatro volúmenes. Los tres primeros tomos correspon<strong>de</strong>n a los<br />

refranes <strong>de</strong> Hernán Núñez; en el cuarto van recopilados El epicedio <strong>de</strong> Valerio Francisco<br />

en la muerte <strong>de</strong>l Comendador Hernán Núñez, las Cartas en refranes <strong>de</strong> Blasco <strong>de</strong> Garay,<br />

las Coplas contra el amor <strong>de</strong> Rodrigo <strong>de</strong> Cota, los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Palmireno y, por<br />

fin, a partir <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> la Filosofía vulgar <strong>de</strong> Sevilla <strong>de</strong> 1568, el índice <strong>de</strong> los<br />

refranes que en ella glosó Mal Lara 47 . Esta amplia compilación no fue llevada a cabo<br />

con <strong>de</strong>masiado esmero ya que se limitaron los colaboradores a mo<strong>de</strong>rnizar la ortografía,<br />

a suprimir las mayúsculas inútiles y a introducir divisiones alfabéticas. Las erratas o<br />

lecciones originales <strong>de</strong>l texto palmireniano no sólo no fueron subsanadas ni<br />

explicadas 48 , sino que el número <strong>de</strong> ellas aumenta en la transcripción <strong>de</strong> los refranes<br />

franceses 49 , portugueses 50 , catalanes 51 e incluso castellanos 52 . En cambio, va suprimido<br />

el refrán: «Lechón <strong>de</strong> un mes, y pato <strong>de</strong> tres» ( RM 150); tal vez por ser una variante <strong>de</strong>:<br />

«El lechón <strong>de</strong> un mes, el pato <strong>de</strong> tres» (RM 105).<br />

La edición José María Sbarbi (1874). El gran paremiólogo José María Sbarbi, al incluir<br />

en El refranero general español la cosecha <strong>de</strong> Palmireno, conservó las divisiones<br />

alfabéticas introducidas en la edición <strong>de</strong> Mateo Repullés y suprimió a su vez la variante<br />

RM 150. Sin embargo, no se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar esta reproducción <strong>de</strong> los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>mesa</strong> como una copia <strong>de</strong> la anterior. En efecto, las rectificaciones que introduce tienen el<br />

mérito, no sólo <strong>de</strong> restablecer el texto <strong>de</strong> Palmireno, algo maltrecho <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su<br />

publicación en 1804, sino <strong>de</strong> dar en su formulación más tradicional los refranes<br />

<strong>de</strong>formados <strong>de</strong> la edición princeps <strong>de</strong> Valencia y <strong>de</strong> Alcalá <strong>de</strong> Henares, ya se trate <strong>de</strong> los<br />

refranes castellanos, franceses o portugueses 53 . Deseoso <strong>de</strong> dar a conocer a un amplio<br />

público las riquezas <strong>de</strong> la paremiología española, José María Sbarbi no juzgó necesario<br />

sobrecargar su presentación con notas, ni conservar la ortografía <strong>de</strong>l siglo xvi.<br />

La edición <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas (1965). Con motivo <strong>de</strong>l II Congreso <strong>de</strong><br />

Historia <strong>de</strong> la Medicina, que se reunió en Salamanca en 1965, leyó Antonio Castillo <strong>de</strong><br />

Lucas ante sus colegas una comunicación en la cual presentaba sucintamente a «Lorenzo<br />

Palmireno, médico y paremiólogo <strong>de</strong>l siglo xvi» 54 . Después <strong>de</strong> una breve introducción<br />

47 Juan Mal Lara, Filosofía vulgar, en <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que coligió y glosó el<br />

Comendador Hernán Núñez, Lérida, Luys Manescal, 1621, pp. 123-385. La primera edición es <strong>de</strong> 1568.<br />

48 Así es como se encuentran las confusiones: «Burugillos», p. 232, «cuchillo», p. 235, «Anedino», p. 242<br />

49 Repullés, 1804, p. 221: «Au matin boin le vin blance, le rouge au coir pour fau re sang», p. 233:<br />

«Matrin fv ult a monter la mont aigne».<br />

50 Repullés, 1804, p. 221: «A carne <strong>de</strong> ancen he poca é sabe heyn». Hay una confusión entre dos refranes,<br />

p. 224: «Da galiñaa preta, da pata a parda, dos bocados y <strong>de</strong>xarla».<br />

51 Repullés, 1804, p. 221. Error sorpren<strong>de</strong>nte en zona catalana: «A pozui, cuytati. El Italiano» (mío lo<br />

subrayado).<br />

52 Repullés, 1804, p. 225: «Del agua bebida a zaladrón»; p. 235: «Ni beber <strong>de</strong> buces, …»; p. 236: «Nunca<br />

<strong>buena</strong> olla, con agua solo»; p. 238: «Quando el vijo no pue<strong>de</strong> beber…»; p. 240: «Quien en Mayo come la<br />

sardina…».; p. 241: «Solano,malo <strong>de</strong> invierno, no peor <strong>de</strong> rano».<br />

53 Corrige por ejemplo: «Buruguillos» por «Burguillos», RM 160; «Anedino» por «añadido», RM 266;<br />

54 Castillo <strong>de</strong> Lucas, 1966.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 4 8<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

cita los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> Mesa, anunciando la publicación <strong>de</strong> un estudio más importante<br />

sobre el tema:<br />

… había que or<strong>de</strong>narlos correctamente y a<strong>de</strong>más numerarlos para hacer un índice temático; así<br />

lo hemos realizado nosotros para una edición que preparamos ; el índice alcanza cerca <strong>de</strong>l<br />

centenar <strong>de</strong> temas, y con la glosa <strong>de</strong> cada refrán completaría el estudio <strong>de</strong> la misma 55 .<br />

Concluye su presentación con algunas precisiones a propósito <strong>de</strong>l estudio que va a<br />

publicar: introducción <strong>de</strong>l or<strong>de</strong>n alfabético rigurosamente respetado, ortografía<br />

mo<strong>de</strong>rnizada y traducción <strong>de</strong> los refranes franceses, italianos, portugueses o catalanes 56 .<br />

Así se presenta el primer trabajo importante <strong>de</strong>dicado a los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, trabajo<br />

que se publicó en 1965 en la revista Teruel. La introducción bio-bibliográfica, bastante<br />

somera, contiene un error tan grosero que difícilmente se le pue<strong>de</strong> atribuir al que fue<br />

médico <strong>de</strong> Rodríguez Marín. Reza en efecto el texto que Palmireno «nació en la villa <strong>de</strong><br />

Alcañiz en 1552», en vez <strong>de</strong> 1524 ó 1525. Otros errores más consecuentes salpican la<br />

edición, hasta tal punto que es <strong>de</strong> suponer no tuvo Castillo la oportunidad <strong>de</strong> leer las<br />

galeradas, ya que hallamos transcripciones sorpren<strong>de</strong>ntes no sólo <strong>de</strong> los refranes<br />

italianos 57 , portugueses 58 , o franceses 59 , sino también <strong>de</strong> los refranes castellanos 60 .<br />

En cuanto a las glosas «nutrológicas» que acompañan cada refrán, si atestiguan la<br />

amplia cultura médica <strong>de</strong>l editor, resultan <strong>de</strong> poca ayuda a la hora <strong>de</strong> explicar el refrán<br />

y, a veces, se alejan erróneamente <strong>de</strong> las interpretaciones más refrendadas 61 . Queda que,<br />

a pesar <strong>de</strong> sus imperfecciones, el estudio <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas permitió a un más<br />

amplio público conocer la obra paremiológica <strong>de</strong> Palmireno, cuya originalidad se<br />

complace el crítico en subrayar: «… este Palmireno es el primero que da título<br />

especializado a una colección <strong>de</strong> refranes, ya que todos los autores que le prece<strong>de</strong>n dan<br />

carácter general a sus refraneros» 62 .<br />

Verdad es que Palmireno, compartiendo las inquietu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus<br />

contemporáneos célebres, Arnaldo <strong>de</strong> Villanueva, que hizo imprimir en 1543 el Regimen<br />

55 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, p. 230.<br />

56 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, p. 234.<br />

57 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 75 (RM 89): «a la fronte» por «alla fonte»; n° 114: «(RM 108): «fa di ventar» por<br />

«fa diventar», lo que acarrea un contrasentido en la glosa; n° 253 (RM 255): «Salada ben salada, poco aceto e<br />

ben cleata» por «Salata poco aceto e bene oleata».<br />

58 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 97 (RM 90): «as titebas» por «as titelas»; n° 185 (RM 178): «Millor es pan» por<br />

«Melhor é pâo»; n° 193 (RM 186): «pero o maldito» por «pera o para o maldito».<br />

59 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 40 (RM 39): «por faire» por «pour faire».<br />

60 I<strong>de</strong>m, ibi<strong>de</strong>m, n° 11 (RM7): «escoca» por «escosca»; n° 39(RM 35): «le vexiga» por «la vejiga»; n° 73<br />

(RM 232): «… te dolieran» por «… dolieren»; n°102 (RM 109): «conviva» por «convida»; n°107 (RM 112):<br />

«si hubiera» por «si hubieráis»; n° 138 (RM 129): «Inégo» por «luego»; n° 149 (RM 142): «arengada» por<br />

«arencada»; n° 172 (RM159: «pelan» por «mondan»; n° 182 (RM 176): «Píldoras dones» por «Píldoras<br />

nones»; n° 203 (RM 195): «ha postizo» por «postizo»; n° 247 (RM 252): «Quien quiere» por «quien<br />

quisiere».<br />

61 Véanse mis comentarios: RM 26, 30, 37, 41, 48, 72, 108, 109, 137, 140, 179, 183, 191, 195, 211, 220,<br />

244.<br />

62 I<strong>de</strong>m, p. 129.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 4 9<br />

sanitatis 63 , aparece también como un precursor en la medida en que pone al servicio <strong>de</strong><br />

la medicina los refranes en lengua vulgar. Los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong> inauguran esa<br />

abundante literatura <strong>de</strong>dicada a la vulgarización <strong>de</strong> los principios <strong>de</strong> higiene, expresados<br />

bajo la forma <strong>de</strong> refranes. En esta vía se harán famosos Sorapán <strong>de</strong> Rieros (Medicina<br />

española contenida en proverbios vulgares <strong>de</strong> nuestra lengua…, 1615) o Pedro Felipe<br />

Monlau (Elementos <strong>de</strong> higiene privada o arte <strong>de</strong> conservar la <strong>salud</strong>, 1875), por citar a<br />

los más conocidos. No será inútil, sin embargo, recordar los objetivos señalados por el<br />

propio Palmireno al componer esta colección. No sólo respondían a su preocupación<br />

por la <strong>salud</strong> <strong>de</strong> sus estudiantes, como lo atestiguan las rúbricas: «El estudioso enfermo»,<br />

«El estudioso caminante», «Tres cosas acortan la vida», «Suciedad <strong>de</strong> caminantes y para<br />

quitar el cansancio 64 , sino que se integraban en una estrategia pedagógica más amplia: la<br />

adquisición <strong>de</strong> los agibilia.<br />

N u e s t r a e d i c i ó n<br />

Para conservar el carácter genuino <strong>de</strong> esta colección y ver con más claridad su génesis<br />

y su finalidad, me ha parecido conveniente respetar en la medida <strong>de</strong> lo posible la<br />

ortografía <strong>de</strong> la época. Así por ejemplo:<br />

u por v ç por z z por c y por i i por j<br />

u por b v por b g por j i por y q por c<br />

En cambio, he introducido la acentuación y sustituido las abreviaturas <strong>de</strong> imprenta<br />

por las formas <strong>de</strong>sarrolladas. A<strong>de</strong>más he introducido una numeración, y separado los<br />

refranes por el a,b, c., sin cambiar el or<strong>de</strong>n alfabético en que aparecen los refranes en la<br />

colección. Para los refranes portugueses, italianos, valencianos o catalanes he propuesto<br />

renglón seguido la lección actual. Cuando he corregido lo que constituía una lección a<br />

todas luces errónea, he indicado a continuación el texto primitivo (T. pr.). Separo las<br />

referencias a las varias colecciones <strong>de</strong> refranes por una barra vertical (|); y mis<br />

comentarios van precedidos por una doble barra vertical (||).<br />

Abreviaturas para las referencias a los refraneros anteriores o posteriores<br />

Ar. VI, 20 (quinquagena, número <strong>de</strong>l refrán): Fernando Arce, Fernandi Beneventani Adagiorum ex<br />

vernacula, id est Hispana lingua, Latino sermone redditorum quinquagenæ quinque, addita ad<br />

initium cuiuslibet quinquagenæ fabella. Salmanticæ, Ro<strong>de</strong>ricus <strong>de</strong> Castañeda, 1533. Cito a<br />

partir <strong>de</strong> la edición crítica <strong>de</strong> A. Serrano Cueto, Adagios y fábulas, 2002.<br />

C 415 a (página, columna): Louis Combet, Gonzalo Correas. Vocabulario <strong>de</strong> refranes y frases<br />

proverbiales (1625), Bor<strong>de</strong>aux, Institut d’Étu<strong>de</strong>s Ibériques et Ibéro-américaines <strong>de</strong> l’Université<br />

<strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, 1967.<br />

63 Una <strong>de</strong> las primeras ediciones <strong>de</strong> los preceptos <strong>de</strong> la famosa Escuela <strong>de</strong> Salerno está incluida en la obra<br />

cuyo título es: Libro <strong>de</strong> Medicina, llamado Tesoro <strong>de</strong> los Pobres con vn regimiento <strong>de</strong> sanidad… El qual<br />

mandó hazer el papa Juan a vn médico suyo llamado Juliano (al final: «Aquí se acaba el libro llamado Tesoro<br />

<strong>de</strong> Pobres con el regimiento <strong>de</strong> Arnaldo <strong>de</strong> Villanoua, Sevilla, Juan Cromberger, 1543»).<br />

64 EC, pp. 129-179.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 5 0<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

Cast. 207 (número <strong>de</strong>l refrán): Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas, «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong><br />

<strong>crianza</strong> <strong>de</strong> Lorenzo Palmireno. Siglo XVI. Or<strong>de</strong>nados y glosados por…», en Teruel, Instituto<br />

<strong>de</strong> Estudios Turolenses, 33, 1965, pp. 125-180.<br />

Cejador (página): Cejador y Frauca, Julio, Refranero castellano, Madrid, Hernando, 1928.<br />

Meurier 52 (página): Recueil <strong>de</strong> sentences notables, dicts et dictons communs…, À Anvers, chez<br />

Iean Waesberghe, 1568.<br />

Montoto I, 110 (tomo, página): Luis Montoto y Raustenstrauch, Personajes, personas y<br />

personillas que corren por las tierras <strong>de</strong> ambas Castillas, Sevilla, Librería <strong>de</strong> San José, 1911.<br />

N 2 v b (folio r/v, columna): Hernán Núñez, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que nuevamente<br />

colligió y glossó el Comendador Hernán Núñez, Salamanca, Juan <strong>de</strong> Cánova, 1555.<br />

OK 161 (Migaja) (página, palabra clave): Eleanor S. O’Kane <strong>Refranes</strong> y frases proverbiales<br />

españolas <strong>de</strong> la Edad Media (antes <strong>de</strong> 1500), Madrid, Anejos <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia,<br />

Anejo II, 1959.<br />

Sor. XIII (número <strong>de</strong>l refrán): Juan Sorapán <strong>de</strong> Rieros, Medicina española contenida en proverbios<br />

vulgares <strong>de</strong> nuestra lengua, ed. <strong>de</strong> J. M. Sbarbi, hecha a partir <strong>de</strong> la edición príncipe <strong>de</strong><br />

Granada, 1615, Madrid, A. Gómez Fuentenebro, 1876.<br />

Vallés: Mosén Pedro Vallés, Libro <strong>de</strong> refanes copilados por el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A B C,1539, Çaragoça.<br />

Cito a partir <strong>de</strong> la edición facsímil <strong>de</strong> García Moreno, Madrid, 1917 (sin numeración).<br />

Vergara 253 (página): Gabriel María Vergara y Martín, Refranero geografico español, recogido y<br />

or<strong>de</strong>nado por…, Madrid, Hernando, 1923; 2 a ed., 1986.<br />

<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança: cogíalos <strong>de</strong> muchos autores y conuersaciones<br />

Lorenço Palmyreno en Valencia, año 1569.<br />

A<br />

1. Agua al higo, y a la pera uino.<br />

Vallés | N 4 a: «… Porque el higo es caliente y la pera fría como dize Paulo». | Sor. XXXV | C 64<br />

b: «… Porke el higo es kaliente i la pera fría». | Cast. 8.<br />

2. Agua <strong>de</strong> sierra, y sombra <strong>de</strong> piedra.<br />

N 3 v b | C 65 a: «… o peña». | Cast. 8.<br />

3. Agua fría, y pan caliente, nunca hizieron buen uientre.<br />

N 4 a | Sor. XXXVII: «Comida fría, bebida caliente, nunca hizieron buen vientre». | C 65 b y C<br />

432 b: «Komida fría i bevida kaliente, nunka hizieron buen vientre». | Cast. 10.<br />

4. Agua mala, sea heruida y colada.<br />

N 4 b: «Agua mala, heruida y colada». | Sor. XXXII | C 66 a | Cast. 13.<br />

5. Agua no enferma, ni embeoda, ni a<strong>de</strong>uda.<br />

Vallés: «… ni en <strong>de</strong>uda». | N 4 b | C 65 a | Cast. 14.<br />

6. Agua que corre, nunca mal coge.<br />

N 4 b: «Agua que cure, nunca mal culle. El Asturiano. Agua que corre, nunca mal coge». | Sor.<br />

XXXIII | C 65 b | Cast. 15.<br />

7. Agua fría sarna cría, agua roja sarna escosca.<br />

N 4 a | C 65 b: «… Eskoskar: <strong>de</strong>scaspar». | Cast. 11: «… escoca».<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 1<br />

8. A buen comer, o mal comer, tres uezes beuer.<br />

N 1 v a | C 17 a: «… la primera pura, la segunda komo Dios la krió en la uva, la terzera komo<br />

sale <strong>de</strong> la kuba». | Cast. 2.<br />

9. A bocado harón, espolada <strong>de</strong> uino.<br />

N 1 v a | C 16 b: «… En la anziana edad, por las pokas ganas <strong>de</strong> komer i falta <strong>de</strong> dientes, es usado<br />

esto; i akomódase a otras kosas». | Cast. 1.<br />

10. Al conejo, y al uillano, <strong>de</strong>spedáçale con la mano.<br />

N 27 v b: «Coello e o villaon, espedáçalo a maon. El Portogués. Al conejo, y al villano, espedáçalo<br />

con la mano». C 43 a | Cast. 21.<br />

11. Agua <strong>buena</strong> sin color, sabor ni olor, y que la uea el sol.<br />

Vallés: «El agua no ha <strong>de</strong> tener olor, ni color, ni sabor y ha la <strong>de</strong> ver el sol». | N 43 a: «El agua sin<br />

color, olor, ni sabor. Aña<strong>de</strong>: y ha la <strong>de</strong> ver el sol». | Sor. XXI | C 65 b: «Agua <strong>buena</strong>, sin kolor,<br />

olor ni sabor…». | Cast. 9.<br />

12. Ána<strong>de</strong>, muger, y cabra, mala cosa siendo magra.<br />

N 1 a: «A a<strong>de</strong>n, molher, e cabra, he ma cousa semdo magra. El Portugués. El ána<strong>de</strong>, y la muger, y<br />

la cabra, es mala cosa siendo magra» | C 52 b: «… o no kiere ser magra». | Cast. 52.<br />

13. A ellos, padre, uos a las uerças, yo a la carne.<br />

N 3 v a: «… Figura llamada Paryponœmi, parece que esfuerça al padre, que <strong>de</strong>n en los enemigos,<br />

diziendo: “A ellos, padre. Después dispara: Vos a las verças, &c”». | C 4 a: «…i si os sentís<br />

agraviado, vos a las verzas i io al xarro. Pareze ke esfuerza al padre para ke <strong>de</strong>n en los enemigos, i<br />

dispara en otro propósito. Llaman los griegos a esta manera <strong>de</strong> hablar parupónomia<br />

aprosdóketon, figura rretórika ke <strong>de</strong>nota lo ke no se esperava». | Cast. 7.<br />

14. Ajo pío, y uino puro, passan el puerto seguro.<br />

N 4 v a | C 63 a | Cast. 16.<br />

15. Ajo ¿por qué no fuyste bueno ? | Porque no me halló Sant Martín puesto.<br />

N 4 v b | C 63 a | Cast. 17.<br />

16. Al hombre mayor, darle honor,<br />

N 5 a | C 58 b | Cast. 23.<br />

17. A la cabeça, el comer la en<strong>de</strong>reça.<br />

Vallés: «Al dolor <strong>de</strong> la cabeza, el comer la endreça». | N 5 a: «… Otros dizen que el dolor <strong>de</strong><br />

cabeça, el comer…». | C 6 b y C 40 a: «Al dolor <strong>de</strong> la kabeza… o le en<strong>de</strong>reza…». | Cast. 18.<br />

18. Al que es <strong>de</strong> uida, el agua le es medicina.<br />

OK 43 (Agua) | Ar. III, 34: «A quien es <strong>de</strong> vida, el agua es medicina». | Vallés: «… al que es <strong>de</strong><br />

muerte, el agua es fuerte». | N 5 a: «el agua le es melezina» | C 42 b: «… i si es <strong>de</strong> muerte, no á<br />

menester ungente. Al ke es <strong>de</strong> muerte, el agua le es fuerte. Dezían i dizen algunos: melezina por:<br />

medizina; i melezina se dize aora la ke se echa kon seringa o barkino para <strong>de</strong>senbargar el vientre».<br />

| Cast. 29.<br />

19. Al gusto dañado, lo dulce le es amargo.<br />

Vallés: «El gusto dañado juzga por dulce lo amargo». | N 5 b: «… Assí acontesce a los que tienen<br />

tericia, que les amarga la miel, como dize Alexandro Aphrodiseo». | C 40 b: «… Esperiméntase en<br />

enfermeda<strong>de</strong>s». | Cast. 22.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 5 2<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

20. Almuerza con rufián, come con carpintero, y cena con recuero.<br />

N 6 v a | C 52 b: «… Dízese tanbién por infinitivo: Almorzar…». | Cast. 28.<br />

21. Al médico, confessor, y letrado, no le traygas engañado.<br />

OK 157 (Médico) | N 5 b | C 47 a: «… no le aias engañado; o no le traigas…». | Cast. 26.<br />

22. A la muger, y a la mula, por el pico la hermosura.<br />

Vallés: «… por el pico les entra la hermosura». | N 5 v b | C 8 b: «A la muxer i al kavallo i a la<br />

mula, por el piko les entra la hermosura».<br />

23. Al moço que le sabe bien el pan, peccado es el ajo que le dan.<br />

Vallés: «… que bien le sabe el pan, por <strong>de</strong>más es…». | N 6 b | C 47 a | Cast. 27.<br />

24. Allá uaya el mal, do comen el hueuo sin sal.<br />

Vallés: «Allá vayas mal…». | N 6 b | C 9 b: «… o Allá do maxan los axos sin sal…» | Cast. 30.<br />

25. Al que trabaja y anda <strong>de</strong>snudo, ajo y uino puro.<br />

N 6 v b | C 43 a | Cast. 30.<br />

26. Aljonge, dixo Lucía al odre.<br />

OK 172 (Odre) | Vallés: «Ay onje, dixo Marina o Locía ai odre». | N 6 v b: «Alionge…». | C 10 a:<br />

«A lionxe le pone, dixo Luzía al odre ; o se pone, o te pone… Estas varieda<strong>de</strong>s nazen <strong>de</strong> errror, i<br />

a<strong>de</strong>lante va enmendado: Ai, kalonxe…»; y C 30 a: ¡Ai, kalonxe! dixo Luzía al odre. Dízese errado<br />

en otras leziones»; y C 49 a: «Alionxe… Kizá komo borracha turbó la palavra por: Ai, kalonxe; i<br />

ansí la varían komo ia dixe»; y C 78 b: Achake al odre ke sabe a la pez». | Montoto II, 113:<br />

«Alionje le pone, dijo Lucía al odre; o se pone; o alionje; o ay home; o ay onje… El Pinciano lo<br />

registra así: “Alionje, dijo Lucía al odre”. Dice que se aplica a la persona que alar<strong>de</strong>a <strong>de</strong> pulcra,<br />

siendo muy <strong>de</strong>saseada. Equivale a la siguiente frase: Dijo a la sartén el caso: quítate allá que me<br />

tiznas». | Cast. 24: «… Podría significar, en sentido figurado, este wellerismo, que el vino <strong>de</strong> odre<br />

atraía a la tal Lucía, sin po<strong>de</strong>rse separar <strong>de</strong> él, como unida por esa liga pajarera». || Las diferentes<br />

transcripciones <strong>de</strong> las primeras palabras <strong>de</strong>l refrán reflejan cierta vacilación. La glosa <strong>de</strong> Correas<br />

no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> ser interesante, pero ¿no se <strong>de</strong>jaría llevar el Maestro por su anticlericalismo al proponer<br />

su versión para la cual no señala la anécdota que la originó 65 ? Sea lo que fuere, no concuerda con<br />

la lección que reproduce Sbarbi en el Refranero general, tomo I, y citada por Louis Combet:<br />

«Alonge dio lucía al odre. Delicado se hizo: el que tiene <strong>de</strong>masiada prouisión». Podría tratarse en<br />

este caso <strong>de</strong> un refrán <strong>de</strong> «borracha» que rechaza el odre porque ya ha bebido <strong>de</strong>masiado «A<br />

longe, o sea Va<strong>de</strong> retro». En esta misma colección, hay otro refrán más explícito, que remite a la<br />

misma lección: «Achaque al odre, que sabe a la pez. Los dañados o empalagados gustos <strong>de</strong> poca<br />

cosa reciben <strong>de</strong>sabrimiento». En cuanto a la «liga pajarera» citada por Castillo <strong>de</strong> Lucas, parece<br />

ser una interpretación errónea <strong>de</strong> «alionge» que tradujo por «ajonje».<br />

27. A la uejez, aladares <strong>de</strong> pez.<br />

OK 227 (Vejez) | Vallés | N 6 v b | C 7 b | Cast. 20.<br />

28. Anguila empanada, y lamprea escabechada.<br />

N 11 v a: «Anguilla…». | C 59 a | Cast. 33.<br />

29. A poc ui, cuyta ti.<br />

Transcripción actual: A poc vi, cuita|t’hi.<br />

65 Véase al respecto Jammes, 1958.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 3<br />

N 12 v b: «A poco vi… El Catalán. A poco vino, date prissa tú». | C 23 a: «A poko vino,<br />

kuidadino. El katalán: A poko ví…». | Cast. 35.<br />

30. A carne <strong>de</strong> acen he poca, e sabe beyn, mas non para queyn fillos teyn.<br />

Id est: La carne <strong>de</strong> agujas, o lonza.<br />

Transcripción actual: A carne <strong>de</strong> (o do) acém é pouca e sabe bem, mas não (é) para<br />

quem filhos tem.<br />

N 2 b: «A carne do acen, he poca, he sabe ben, mas naom pera quem filhos teyn. El Portogués. La<br />

carne <strong>de</strong> las agujas es poca, y sabe bien, mas no para quien hijos tien». | Sor. V: «Pan <strong>de</strong> ayer…<br />

(en la página 34 puntualiza: «Y porqué el curioso no se contenta con saber qué animal es <strong>de</strong> mejor<br />

carne, mas también procura saber qué parte <strong>de</strong> tal animal es <strong>de</strong> más loable mantenimiento, digo<br />

que la carne <strong>de</strong> las piernas no es tan fácil <strong>de</strong> cozer, como la <strong>de</strong> cervices, y agujas…».) | C 191 a:<br />

«La karne <strong>de</strong> las aguxas sabe bien, mas no es para kien hixos tien». | Delicado, Antonio, Adagios<br />

portuguezes reduzidos a lugares comunes… Lisboa, Domingo Lopes Rosa, 1651, p. 47: «Carne <strong>de</strong><br />

acem he pouca, & sabe bem, mas não he pera quem filhos tem». | Chaves, Pedro, Rifoneiro<br />

portugues, Porto, Domingos Barreira, 2 a edição, 1945, p. 215: «Carne <strong>de</strong> acem, é pouca e sabe<br />

bem, mas não é para quem filhos tem». | Cast. 5: «… La carne <strong>de</strong> aguja, músculos cervicales y<br />

dorsales, es <strong>de</strong> calidad inferior y más barata; no admite otro guiso que cocida, porque es dura,<br />

aunque sustanciosa; para los niños, como no la pue<strong>de</strong>n masticar bien, resulta indigesta». || No me<br />

parece atinada la <strong>de</strong>finición propuesta por Castillo <strong>de</strong> Lucas, que repite la aclaración <strong>de</strong> Sorapán,<br />

a propósito <strong>de</strong> «carne <strong>de</strong> agujas». En efecto, señala César Oudin en su Tesoro que la carne <strong>de</strong><br />

agujas, que traduce al francés por «filet», era proverbialmente consi<strong>de</strong>rada como la mejor; por lo<br />

cual podía ser alimentación para niños. A mi modo <strong>de</strong> ver, es preciso ver en el refrán la opinión<br />

común en la época y que recoge Correas, p. 420 a: «Kien hixos á, no rrebentará. Por darles <strong>de</strong><br />

komer a ellos». y : «Kien hixos tiene al lado, no morirá ahitado». O sea que el que tiene numerosa<br />

prole difícilmente comerá a hartura. En cuanto a la palabra «lonza» propuesta por Palmireno es<br />

<strong>de</strong> origen italiano (véase Corominas, 1954-1957).<br />

31. A pan <strong>de</strong> quinze días, hambre <strong>de</strong> tres semanas.<br />

Vallés | N 12 a | C 22 b | Cast. 34.<br />

32. Al manjar y al uaziar homo si die espazar.<br />

Id est: Al comer y hazer cámara, no te <strong>de</strong>s priessa.<br />

Transcripción actual: Al mangiar ed al vuotar, l’uomo non <strong>de</strong>ve affrettarsi.<br />

N 9 b: «… , i homo se die espaziar. El Italiano. A1 comer y al hazer cámara, no se ha <strong>de</strong> dar prissa<br />

nadie».| C 43 b: «A1 komer i al kagar, el onbre se <strong>de</strong>ve espaziar. Esto es: darse espasio; komo el<br />

otro dize: Komer i kagar, <strong>de</strong> vagar». | Cast. 25.<br />

33. A puerco fresco y berenjenas ¿quién terná las manos quedas?<br />

N 12 b | C 23 a: «… tendrá…». | Cast. 36.<br />

34. A quien has <strong>de</strong> dar <strong>de</strong> cenar, no te duela darle a merendar.<br />

N 13 | C 19 a: «… dar a zenar…». | Cast. 37.<br />

35. A tu <strong>mesa</strong>, ni a la agena, no te sientes la bexiga llena.<br />

Vallés : «<strong>Refranes</strong> que usan los bárbaros. In tua mensa nec in aliena, non se<strong>de</strong>as vesica plena». | N<br />

15 v a | C 24 b: «… kon… .; o A tu… . nunka kon la bexiga llena». | Cast. 39.<br />

36. A truyta, y a mentira, quanto mayor, tanto millor.<br />

Transcripción actual: A truita e a mentira, cuanto maior, tanto melhor.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 5 4<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

N 15 a: «… y a mintira, quanto major, tanto milhor. El Portugués». | C 198 b: «La trucha i la<br />

mentira, kuanto maior, tanto mexor». | Cast. 38.<br />

37. A una boca, una sopa.<br />

OK 62 (Boca) | N 16 b | C 5 a | Sbarbi I, 112 a: «Enseña la distribución que se <strong>de</strong>be hacer <strong>de</strong> los<br />

bienes para que alcancen a muchos y no se los lleve uno solo». | Cast. 41: «… Parece referirse al<br />

gusto individual, en cuanto al sabor y temperatura». || El parecer <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no va<br />

refrendado por ninguna autoridad.<br />

38. A uaca que non come con os boys, ou come ante, o <strong>de</strong>spoys.<br />

Transcripción actual: A vaca que não come com os bois, ou come antes ou <strong>de</strong>pois.<br />

N 15 v a: «… ou comeu ante, o come <strong>de</strong>spois. El Gallego. La vaca que no come con los bueyes, o<br />

comió antes o come <strong>de</strong>spués». | C 198 b: «La vaka ke no kome kon los bués, o komió antes, o<br />

kome <strong>de</strong>spués. Dízese por la muxer ke está en kasa i kome kada rrato lo ke kiere i no a la <strong>mesa</strong>». |<br />

Cast. 42.<br />

39. Au matin boyn le uin blanc, le rougue au soir pour faure sang.<br />

Transcripción actual: Au matin bois le vin blanc, le rouge au soir pour faire sang.<br />

N 16v a: «… boy, le rouge au soir, pour faire sang. El Francés. A la mañana beue el vino blanco, a<br />

la tar<strong>de</strong> el tinto para criar sangre». | Meurier, Gabriel, Recueil <strong>de</strong> sentences notables… . Anvers,<br />

Iean Waesberghe, 1568, p. 14: «Au matin boy le vin blanc, le rouge au soir pour le sang». | C 8 a:<br />

«A la mañana el blanko, i el tinto al serano». | Cast. 40. «… por faire…»<br />

40. Aue por aue, el carnero, si bolasse.<br />

N 15 v b | C 73 b | Cast. 44.<br />

41. Aue <strong>de</strong> cuchar, más come que ual.<br />

Id est: el ansarón.<br />

N 16 a: «… nunca en mi corral .» y N 17 a: «… Como el ánsar y el anadón». | C 73 b: «… Son<br />

las <strong>de</strong> piko ancho, komo ána<strong>de</strong>s i patos». y: «Ave kon kuchar, nunka entre en tu korral. Porke<br />

son mui tragones ánsares i anadones, i tienen el piko komo kucharones». | Cast. 43: «… La carne<br />

<strong>de</strong> ganso no compensa su gusto, con el precio. En metáfora, podría significar que como la pluma<br />

<strong>de</strong>l ansarón es la que emplean los leguleyos para escribir, la gente tiene miedo a que la empleen en<br />

uno, al hacerle un proceso, por eso dice: Dios me libre <strong>de</strong> coz <strong>de</strong> burro y cornada <strong>de</strong> ansarón». ||<br />

El comentario <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas me parece discutible. Más vale atenerse a la aclaración <strong>de</strong>l<br />

maestro Correas.<br />

42. Azeyte <strong>de</strong> oliua, todo mal quita.<br />

N 17 v a | C 62 b | Cast. 4.<br />

43. Azeyte, y uino, y amigo antiguo.<br />

N 17 v a | C 62 b: «… añexo el tozino». | Cast. 5.<br />

44. Azeytuna, una es oro, dos plata, tercera mata.<br />

Vallés: «Azeytuna, una». y Vallés: «Vna azeytuna es plata, y dos son oro, y tres son lodo». | N 17<br />

v a: «… y la tercera…». | C 62 b: «Azeituna, una. Porke muchas no hazen provecho i son<br />

melankólikas», «Azeituna, una es oro, dos plata, i la terzera mata. Es lo más zierto»; y «Azeituna,<br />

una es plata, dos son oro, i tres son lodo. Opiniones son»; y «Azeituna, una dozena <strong>de</strong><br />

dozenas…». | Cast. 5.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 5<br />

B<br />

45. Beuer <strong>de</strong> codo, y caualgar <strong>de</strong> poyo.<br />

Vallés | N 18 b | C 354 a | Cejador I, 89 a: «… contra regalados y que en todo buscan sus<br />

conveniencias, como el que bebe <strong>de</strong> codo y sin levantar el brazo y el que monta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el poyo». |<br />

Cast. 45.<br />

46. Bien come el Cathalán, si se lo dan.<br />

N 19 a | C 556 a | Cast. 46.<br />

47. Blas, láuate, y comerás. Y <strong>de</strong>sque te hayas lauado, no comerás bocado.<br />

N 18 b: «… Aña<strong>de</strong>n algunos. Y <strong>de</strong>sque te ayas…». | C 367 b: «… i <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> lavado, no<br />

komerás bokado; o <strong>de</strong>ske… Kontra los ke previenen a otros kon esperanzas, i <strong>de</strong>spués no les dan<br />

nada». | Montoto I, 110. | Cast. 47.<br />

48. Borrachez <strong>de</strong> agua, nunca se acaba.<br />

Vallés | N 19 v a | C 360 a : «… Por ser <strong>de</strong> bovería i tontedad o lokura». | Cast. 50: «¿Se refiere a<br />

la hidropesía? Lo <strong>de</strong>cimos por aquello <strong>de</strong>: Cuando más el hidrópico bebe, más sed tiene. Lo<br />

abonan razones fisiopatológicas, bioquímicas y tisulares…». || Conviene atenerse a la explicación<br />

propuesta por Correas.<br />

49. Bofes en casa, bofes en la arada ¡cuerpo <strong>de</strong> tal con tanta bofada!<br />

N 19 v a | C 359 a | Cast. 49.<br />

50. Bocado <strong>de</strong> mal pan, ni lo comas, ni lo <strong>de</strong>s a tu can.<br />

Vallés | N 19 v b | C 359 b | Cast. 48.<br />

51. Buena es el agua, que cuesta poco y no embriaga.<br />

Vallés | N 20 a | C 362 a | Cast. 51.<br />

C<br />

52. Carne <strong>de</strong> pecho, carne sin prouecho.<br />

N 21 v a: «… Porque tiene muchos huessos». | C 369 a: «… Porke enkoxe, i tiene guesos». | Cast.<br />

56.<br />

53. Calenturas <strong>de</strong> mayo, <strong>salud</strong> para todo el año.<br />

Ar. II, 36 | Vallés : «Tercianillas <strong>de</strong> Mayo». | N 21 v b | C 370 a | Cast. 53.<br />

54. Carne mal assada, buen toçuelo para.<br />

N 21 a: «Toçuelo en los hombres, es el que llaman gatillo en las bestias». | Oudin, Tesoro, 915 a:<br />

«Toçuelo, m. La partie plus espaisse du col qui est près <strong>de</strong>s espaules, la grosse gorge». | C 369 b:<br />

«… Ke engorda. i da fuerza. Tozuelo, es el morzillo enzima <strong>de</strong> los talones, i aun <strong>de</strong> los muslos i<br />

brazos». | Cast. 58. || Núñez y Oudin concuerdan en el sentido <strong>de</strong> «toçuelo» o «gatillo».<br />

Correspon<strong>de</strong> a la parte superior <strong>de</strong>l cuello en ciertos cuadrúpedos, tratándose <strong>de</strong>l hombre, <strong>de</strong>cían<br />

en francés: «la grosse gorge». Aclaración que difiere <strong>de</strong> la <strong>de</strong> Correas.<br />

55. Cabrito <strong>de</strong> un mes, rezental <strong>de</strong> tres.<br />

N 21 a: «… Rezental llaman al cor<strong>de</strong>ro los pastores». | C 379 a: «… Es el kor<strong>de</strong>ro gran<strong>de</strong>zillo». |<br />

Cast. 52.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 5 6<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

56. Castañas uer<strong>de</strong>s por Nadal, saben bien, y pártense mal.<br />

N 22 b: «… El Asturiano. Nadal llama la Nauidad». | C 375 a: «… Es asturiano, ke llama Nadal<br />

a la Nabidad. Kiere <strong>de</strong>zir ke ai pokas kastañas ver<strong>de</strong>s, i ke valen karas entonzes. I ansí otras<br />

kosas». | Cast. 59.<br />

57. Carne <strong>de</strong> pluma, siquiera <strong>de</strong> grúa.<br />

N 23 b | C 369 a: «… sikiera <strong>de</strong> grulla». | Cast. 57.<br />

58. Calenturas otoñales, o muy luengas, o mortales.<br />

N 21 a | C 370 a | Cast. 54.<br />

59. Capón <strong>de</strong> ocho meses, para <strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Reyes.<br />

N 23 v b | Sorapán XVIII | C 379 b | Cast. 55.<br />

60. Comer uerdura, y echar mala uentura.<br />

T. pr. «malauentura».<br />

OK 229 (Verdura) | Vallés: «Comer verdura, echar…». | N 24 a | Sor. XXVII: «… cierto es, que el<br />

Refrán presente, se ha <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r irónicamente, en contrario sentido Y que auemos <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r,<br />

que para hazer burla <strong>de</strong> vno, que esté enfermizo, <strong>de</strong>scolorido, bubático, opilado, o abutagado, y le<br />

vemos guardar mal or<strong>de</strong>n, y regimiento en su comida, llenando el estómago <strong>de</strong> yerbas, diremos:<br />

Comer verdura… Como quien dize: guardad hermano esse or<strong>de</strong>n, que vos acabaréys presto». | C<br />

432 a | Cast. 63. || Sorapán, siguiendo a Galeno, compartía la prevención <strong>de</strong> sus contemporáneos a<br />

propósito <strong>de</strong> la alimentación vegetariana. Por lo cual, insiste en el valor irónico, antifrástico <strong>de</strong>l<br />

refrán.<br />

61. Come poco, y cena más, duerme en alto, y uiuirás.<br />

Vallés: «Cena poco y come más, duerme en alto y viuirás»; y: «Depren y apren y sabrás, ayas cura<br />

y mesura y aurás, menja poco y duerme en alto y viuirás». | N 26 v b : «… Declaran algunos:<br />

“Cena más poco”. Pero la <strong>de</strong>claración es falsa: y el refrán se ha <strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r como suena la letra,<br />

sin adición ninguna. Y assí lo sienten los médicos doctos, como Leonardo, Fusio y otros». | C 431<br />

a | Sor. VI (se atiene a la larga glosa <strong>de</strong> Correas) | Cast. 62.<br />

62. Come niño, criar te has, come uiejo y uiuirás.<br />

N 27 b | Sor II a parte, 11 | C 430 b | Cast. 60.<br />

63. Come poco, cena más, y uiuirás.<br />

N 27 b: «… y dormirás». | Sor IX | C 431 a: «Kome poko y zena más, duerme en alto i<br />

bivirás…» ; con una larga glosa. | C 431 a: «Kome poko i zena más, i dormirás». | Cast. 63.<br />

64. Con la yerualán y la ruda, no muere criatura.<br />

T. pr.: «Yeruala».<br />

N 26 a: «Con 1a yerua lan… no se muere… Porque están seguras <strong>de</strong> bruxas (si las cogen la<br />

mañana <strong>de</strong> San Iuan) dizen algunas honrradas mugeres». | Mal Lara VI, 84: «Con la yerua Lan…<br />

no se muere… quiere <strong>de</strong>clarar, que es <strong>de</strong> hechizeras, que ponen virtud en yeruas fuera <strong>de</strong> su<br />

natural…». | C 424 b: «… iervalan… Porke están seguras <strong>de</strong> bruxas, según opinión <strong>de</strong> muxeres, si<br />

las koxen la mañana <strong>de</strong> San Xuan. Iervalán pareze <strong>de</strong>zir: ierva <strong>de</strong> San Xuan, korrutamente». |<br />

Cast. 64.<br />

65. Cresce el hueuo bien batido, como la muger con el buen marido.<br />

N 28 b | C 453 a: «… kon buen marido». | Cast. 65.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 7<br />

D<br />

66. Da Sanct Martin, ogni mostho é bon uin.<br />

Transcripción actual: Da San Martino ogni mosto è buon vino.<br />

N 29 v b: «Da S. Martin, a ogni mosto he… El Italiano. Por S. Martín, todo mosto es buen vino».<br />

| C 475 a: «Por San Martino, todo mosto es buen vino». | Cast. 76.<br />

67. Da galiña a preta, da pata a parda, da moller a Sarda.<br />

Transcripción actual: Da galinha a preta, da pata a parda, da mulher a Sarda.<br />

N 28 b: «Da galiña… El Portogués. De la gallina la negra; <strong>de</strong>l ansarón, el pardo; <strong>de</strong> la muger la<br />

pecosa». | Cast. 74.<br />

68. De ensalada, y <strong>de</strong> casada, dos bocados, y <strong>de</strong>xarla.<br />

N 28 b: «Da salada, e da casada, dous bocados y <strong>de</strong>ixar la. El Portogués. De la ensalada, y <strong>de</strong> la<br />

casada…». | C 311 a | Cast. 78.<br />

69. De las carnes el carnero, <strong>de</strong> los pescados el mero.<br />

Vallés: «… y <strong>de</strong>…»; y «De las carnes el carnero, <strong>de</strong> las aues la perdiz, <strong>de</strong> las mugeres la beatriz». |<br />

N 30 b | Sor. XIIII | C 313 | Ir… 561 | Cast. 84.<br />

70. Después <strong>de</strong> comer, dormir y <strong>de</strong> cenar, passos mil.<br />

Vallés: «Post prandium dormire, post cenam mille passus ire». | N 30 a | Sor. X | C 321 | Cast. 91.<br />

71. De la olla, la hortera, la primera y la postrera.<br />

N 30 b: «… Ortera, es escudilla <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra». | C 313 | Cast. 82.<br />

72. Después <strong>de</strong>l manjar, se come el cuchar.<br />

Vallés | N 31 a | Cov. 376 a: «… sé que la corteza <strong>de</strong> pan sirve a vezes por cuchar, y al cabo se la<br />

comen con la vianda, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nació el proverbio: Dure lo que durare, como cuchara <strong>de</strong> pan». | C<br />

321 | Cast. 93: «… Es un tanto irónico, pues indica que por ser el cuchar, ganso o ansarón<br />

indigestos … <strong>de</strong>be <strong>de</strong>jarse para <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> comer, es <strong>de</strong>cir, cuando no hay ganas ya que, con<br />

hambre, antes <strong>de</strong> manjar o comer, no se rechazaría». || La glosa <strong>de</strong>l maestro Correas no permite<br />

aceptar la explicación <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />

73. De las colores la grana, <strong>de</strong> las frutas la mançana.<br />

N 31 b: «De los colores…». | Sor. XXIIII | C 314 | Cast. 85.<br />

74. Del agua beuida a çalandrón, la mejor es <strong>de</strong>l hondón.<br />

Id est: soruetones.<br />

N 31 v a: «… a çalondrón… çalondrón «es soruetones». | C 319 | Cast. 79. || La precisión <strong>de</strong>l<br />

Comendador permite aclarar el sentido <strong>de</strong> la palabra «çalondrón» que no se encuentra en el<br />

Diccionario <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia, ni en el Breve Diccionario etimológico <strong>de</strong> la lengua castellana <strong>de</strong><br />

Joan Corominas. Es <strong>de</strong> suponer que la lección «çalandrón» es errónea. Desgraciadamente, el<br />

manuscrito <strong>de</strong> Correas va incompleto y Louis Combet tuvo que atenerse a la versión <strong>de</strong> Núñez sin<br />

po<strong>de</strong>r glosarla.<br />

75. De la uaca flaca, la lengua y la pata.<br />

N 31 b | C 313 | Cast. 86.<br />

76. De paja o <strong>de</strong> heno, mi uientre lleno.<br />

Vallés | N 32 b: «… Otros dizen. El vientre lleno, siquiera <strong>de</strong> heno». | C 317 | Cast. 89.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 5 8<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

77. De la nuez, el higo es buen amigo.<br />

Vallés: «Nuez y higo es buen amigo». | N 32 v a | Sor. XXV | C 313 | Cast. 80.<br />

78. Después <strong>de</strong> beuer, cada uno dize su parecer.<br />

N 32 v b | C 321 | Cast. 90.<br />

79. De los olores el pan, y <strong>de</strong> los sabores la sal.<br />

N 33 v a | Sor. XXX | C 314 | Cast. 88.<br />

80. De aquella me <strong>de</strong>xe Dios comer, que <strong>de</strong>xa los pollos y comiença a poner.<br />

Vallés: «… y empieça a poner». | N 33 v a | Sor. XVII | Cast. 77.<br />

81. De la oca manja ne poca.<br />

Transcripción actual: Di oca mangiane poca.<br />

N 33 v : «De loca, manjane poca. El Italiano. Del ansarón come poco». | C 319 (H.N) | Cast. 81.<br />

82. Después <strong>de</strong> los peces, malas son las leches.<br />

OK 141 (Leche) | N 34 a | C 321 | Cast. 92.<br />

83. De la pescada, la rabada: <strong>de</strong> la fresca, que no <strong>de</strong> la salada.<br />

N 34 b: «… Aña<strong>de</strong>n. De la fresca, que no <strong>de</strong> la salada». | C 313 | Cast. 83.<br />

84. Del comer, y <strong>de</strong>l baylar, comienço me dad.<br />

N 34 b | C 320 | Cast. 87.<br />

85. Día <strong>de</strong> sanct Martiño, prouo ton uiño.<br />

Transcripción actual: Dia <strong>de</strong> San Martinho, prova teu vinho.<br />

N 35 b: «… proua teu viño. El Portogués». | C 324 b: «Día <strong>de</strong> San Martino, prueva tu vino». |<br />

Cast. 94.<br />

86. Dieta, y mangueta, y siete ñudos a la bragueta.<br />

N 35 v a | Sor. XXX (En una larga glosa erudita explica el autor cuáles son esos siete ñudos o<br />

remedios contra la lujuria) | C 325 a: «… Útiles konsexos». | Cast. 95.<br />

87. ¡Dios os salue, a las sopas que no a la carne!<br />

N 35 v b | C 325 b: «… Desea ke kuando alguno entrare <strong>de</strong> fuera diziendo: ¡Dios os salve!, ke<br />

halle komida ia la karne, i estén en las sopas <strong>de</strong>l kaldo, ke se kome a la postre en las al<strong>de</strong>as, para<br />

ke no se le pege i aiu<strong>de</strong> a komer lo ke tienen para sí. Varíanle el prinzipio: Si viniere el ¡Dios os<br />

salve!, Kuando venga el ¡Dios os salve!». | Cast. 96: «Irónica forma <strong>de</strong> expresar que gustan más<br />

las tajadas que el caldo».<br />

88. Do sobra el agua, <strong>salud</strong> falta.<br />

N 36 v a | C 332 a | Cast. 98.<br />

89. Da mane al monte, <strong>de</strong> sera a la fonte.<br />

Transcripción actual: Di mane al monte, di sera alla fonte.<br />

Vallés: «De mañana al monte, <strong>de</strong> noche a la fonte». | N 36 v b: «De mane… a li fonte. El Italiano.<br />

A la mañana al monte, a la tar<strong>de</strong> a la fuente». | C 318 y C 8 a: «A la mañana, los montes, a la<br />

tar<strong>de</strong> las fontes». | Cast. 75: «… fronte…».<br />

90. Do capon as pernas, e da galiña as titelas.<br />

Transcripción actual: Do capão as pernas, e da galinha as titelas.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 5 9<br />

N 38 a: «… El Portogués. Del capón las piernas, y <strong>de</strong> la gallina las tetillas». | Chaves, P., Rifoneiro<br />

portugues, p. 151: «Do capão a perna, e da galinha a titela… parte carnuda do peito». | Cast. 97.<br />

91. Dura la torta, con el canto <strong>de</strong> otra.<br />

Vallés | N 38 a v b | C 338 a | Cast. 100.<br />

92. Dura el pan, con migas <strong>de</strong> ál.<br />

Vallés: «… dal». | N 38 a | C 338 a | Cast. 99.<br />

93. El tocino y el uino, añejo; y el amigo, uiejo.<br />

Vallés | N 39 a | C 111 b: «… i el vino, i el keso, añexo; i el amigo viexo». | Cast. 123.<br />

E<br />

94. El pato y el lechón, <strong>de</strong>l cuchillo al assador.<br />

Id est: No se comen manidos.<br />

N 39 a: «… Quiere <strong>de</strong>zir que no es menester manirlos como otras carnes». | C 107 b: «… Porke<br />

no an menester manirse». | Cast. 115.<br />

95. El uientre ayuno, no oye a ninguno.<br />

Vallés | N 39 a | C 112 a | Cast. 125.<br />

96. El hombre mezquino, ni constriba con pan, ni con uino.<br />

N 39 b: «… ni costriba…». | C 88 b: «… ni kostriba… El ke es débil». | Cast. 109. || El verbo<br />

«costribar»vale aquí por «hacer fuerza, trabajar con vigor».<br />

97. El agua como buey, el uino como Rey.<br />

N 39 b: «… Que el agua se pue<strong>de</strong> beuer a gran<strong>de</strong>s tragos, sin ser notado <strong>de</strong> incontinente el<br />

beuedor, y el vino no». | C 84 b: «… Ke <strong>de</strong>l agua se pue<strong>de</strong> bever largo sin nota, i no <strong>de</strong>l vino,<br />

porke á <strong>de</strong> ser mo<strong>de</strong>rado». | Cast. 101.<br />

98. El pece y el cochino, la uida en agua, la muerte en uino.<br />

N 39 b | C 108 a | Cast. 116.<br />

99. El melón y el queso, tómalo al peso.<br />

N 39 v a: «… a peso». | C 114 b | Cast. 111.<br />

100. El quiçote y el melón, por agosto pier<strong>de</strong>n sazón.<br />

N 40 a | C 104 b: «El kizote i el marón… Entien<strong>de</strong> ke son peskados». | Cast. 121: «… Podría<br />

tratarse <strong>de</strong> una cucurbitácea americana?» || El sentido exacto <strong>de</strong> «quiçote» queda por aclarar<br />

como lo señala L. Combet.<br />

101. El queso y el baruecho, <strong>de</strong> mayo sea hecho.<br />

N 40 b | C 104 b | Cast. 119.<br />

102. El conejo y la perdiz, tienen un mesmo peregil.<br />

Id est: lo agro.<br />

N 41 b: «… vn mismo… Que es lo agro». | C 105 a: «… un mesmo… Ke es azeite i agrio». | Cast.<br />

106.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 6 0<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

103. El uiejo y el horno, por la boca se escalientan.<br />

Vallés: «El horno y el viejo, por la boca se calienta». | N 41 v b | C 112 a: «… uno kon vino, i<br />

otro kon leña». | Cast. 124.<br />

104. El higo que roda, para mi señora; el que se está quedo, para mí me lo quiero.<br />

Vallés | N 41 v b | C 120 a: «… o para negro». | Cast. 108.<br />

105. El lechón <strong>de</strong> un mes, el pato <strong>de</strong> tres.<br />

N 41 v b: «… y el pato…». | C 89 a: «… i el pato…». | Cast. 110.<br />

106. El comer y el rascar, todo es començar.<br />

Vallés | N 42 v a | C 105 b: «… i el rraskar i hablar… , o no quiere más <strong>de</strong> enpezar». | Cast. 105.<br />

107. El pan caliente, mucho en mano, y poco en el uientre.<br />

N 42 v a: «… , en la mano…». | C 107 a: «… en la mano…». | Cast. 113.<br />

108. El pan suto, fa diuentar muto.<br />

Id est: solo.<br />

Transcripción actual: Il pane asciutto, fa diventar muto.<br />

N 42 v «El Italiano. El pan solo, haze tornarse el hombre mudo». | Cast. 114: «El pan suto, fa di<br />

ventar muto (Id est solo). Equivale a bueno es el pan con algo <strong>de</strong> al, pues el pan solo se consi<strong>de</strong>ra<br />

como alimento ventoso, inflando el vientre y sin dar estímulo a le inteligencia (pan, con pan,<br />

comida <strong>de</strong> tontos). En sentido figurado podríamos equiparar la i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> la necesidad <strong>de</strong> la<br />

espiritualidad en todas cosas <strong>de</strong> la vida: Con pan solo, no se vive». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas<br />

parece originarse en una traducción errónea <strong>de</strong>l refrán italiano.<br />

109. El agua es fría, y más quien con ella combida.<br />

Vallés | N 42 v: «… es fría, más quien…». | C 84 b | Cast. 102: «El agua es fría, y más quien con<br />

ella conviva. Refiérese al pescado como tal alimento: carne, carne cría y peces, agua fría, todo<br />

pescado es flema y todo juego postema, etc. y que antiguamente tanto se <strong>de</strong>svalorizaba. No es<br />

verda<strong>de</strong>ro este <strong>de</strong>scrédito popular, ya que los pescados contienen una gran riqueza <strong>de</strong> proteínas<br />

digeribles y asimilables». || No sé por qué Castillo <strong>de</strong> Lucas dio semejante interpretación al refrán.<br />

No va refrendada por ninguna autoridad.<br />

110. El que ua a la bo<strong>de</strong>ga, por uez se le cuenta.<br />

N 43 a | C 103 b | Cast. 120.<br />

111. El melón y la muger, por el rabo se han <strong>de</strong> conoscer.<br />

N 43 v a | C 114 b: «… Kuando una muxer tiene muchos negozitos kon diversas personas, i<br />

enrreditos, se dize <strong>de</strong>lla ke tiene muchos rrabos, i ke tiene más rrabos ke un pulpo; i si por vía <strong>de</strong><br />

amor la buskan i andan sus pasos, dizen ke lleva i tiene rrabo; por éste se konozerá si es <strong>buena</strong> i<br />

no le tiene; i se pue<strong>de</strong> enten<strong>de</strong>r rrabo por: estarse sentada i holgazana. El melón se guele por el<br />

pezón». | Sbarbi II, 56 a: «… o La mujer y el melón huélense por el pezón. Uno y otro refrán<br />

indican la mejor manera <strong>de</strong> apreciar la <strong>buena</strong> calidad <strong>de</strong> mujeres y melones». | Cast. 112: «… En<br />

cuanto a la mujer, hay varios adagios que claramente indican la necesidad <strong>de</strong> un reconocimiento<br />

íntimo prenupcial». || Como se pue<strong>de</strong> comprobar, Castillo <strong>de</strong> Lucas hace caso omiso <strong>de</strong> la glosa <strong>de</strong><br />

Correas y propone una interpretación más subida <strong>de</strong> tono.<br />

112. El combite <strong>de</strong>l Toledano, beuiéra<strong>de</strong>s si huuiéra<strong>de</strong>s almorzado.<br />

N 43 v a: «… si ouiéra<strong>de</strong>s…». | C 105 a: «… si uviére<strong>de</strong>s». | Vergara 251 a | Cast. 107.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 1<br />

113. El ráuano tierno, <strong>de</strong> qualquier tamaño es bueno.<br />

N 43 v a | C 117 b | Cast. 122.<br />

114. El cardo y el queso, al peso.<br />

N 43 v b: «… a peso». | C 99 b: «… a peso». | Cast. 104.<br />

115. El pollo cada año, y el pato madrigado.<br />

N 43 v b: «… Porque el pato, aunque sea <strong>de</strong> otro año, no es malo, como el pollo» | C 110 a: «…<br />

Porke el pato no es malo aunke sea <strong>de</strong> otro año, komo el pollo ke se haze gallo i endureze». | Cast.<br />

117.<br />

116. El queso pesado y el pan liuiano.<br />

N 44 a | C 104 b | Cast. 118.<br />

117. El uino por el sabor y el pan por color.<br />

Vallés | N 44 b: «El vin a saor, el pan a color. El Italiano. El vino…». | C 113 a: «El vino por el<br />

kolor, i el pan por el olor, i todo por el sabor. O trokados El vino por el olor, i el pan por el<br />

kolor…». | Cast. 126.<br />

118. El buen mosto, sale al rostro.<br />

N 44 b | C 99 a | Cast. 103.<br />

119. En el uerano por calor, y en inuierno por el frío, nunca le falta achaque al uino.<br />

N 49 b: «En verano…». | C 134 b: «En verano…». | Cast. 128.<br />

120. En hebrero, la castaña y el besugo no tienen çumo.<br />

T. pr.: «tiene…».<br />

N 46 v a: «En febrero… no tienen…». | C 134 b: «En febrero… no tienen…». | Cast. 129.<br />

121. «En hora <strong>buena</strong> uengáys, amigo», dixo la leche al uino. | «Vengáys en hora mala»,<br />

dixo la leche al agua.<br />

Vallés: «Dixo la leche al vino: bien seáys venido, amigo, y boluióse hazia el agua y dixo: estéys en<br />

hora mala». | N 36 b: «Dixo la leche al vino: bien seáis venido, amigo. Aña<strong>de</strong>n: Y boluióse hazia<br />

el agua, y dixo: Estéys en hora mala. Otros dizen: Y dixo el vino a la leche, en hora mala acá<br />

entraste». | C 124 b y 330 b | Cast. 130 (wellerismo).<br />

122. En casa do siempre comen pollos, mal comerán los moços.<br />

N 48 a | C 131 b | Cast. 127.<br />

123. En inuierno y en uerano, el buen dormir es en sobrado.<br />

N 50 b: «… el buen dormir, en sobrado». | C 124 b | Cast. 132.<br />

124. En inuierno ladrillado, y en uerano guijarrado.<br />

N 50 v a | C 124 b: «… El suelo». | Cast. 131.<br />

F<br />

125. Figa uerdal y moça <strong>de</strong> hostal, palpant se maduran.<br />

T. pr.: «… madura».<br />

Vallés: «La breua dura con muchas pulgaradas madura». | N 52 v b: «… palpan se madura. El<br />

Valenciano. Higo ver<strong>de</strong> y moça <strong>de</strong> mesón, pellizcando maduran». | Cast. 133.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 6 2<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

126. Formajo, pero, pan, pasto <strong>de</strong> uilán; formajo, pan, pero, pasto <strong>de</strong> cauallero.<br />

Transcripción actual: Formaggio, pera, pane, pasto da villano; formaggio, pane, pera,<br />

pasto <strong>de</strong> cavaliere.<br />

N 53 a: «… El Italiano. Queso, pero y pan, comida <strong>de</strong> villano; queso, pan y pero, comida <strong>de</strong><br />

cauallero». | C 340 b: «… Formaxo es keso; pasto: komida». | Cast. 134.<br />

127. Haz la puerta al solano, y biuirás sano.<br />

N 55 v a | C 581 b | Cast. 136.<br />

128. Haze sol y llueue, tiempo es <strong>de</strong> pan muelle.<br />

N 55 v b | C 582 a: «Haz… o Haze…». | Cast. 135.<br />

H<br />

129. Huyr <strong>de</strong> la pestilencia con tres L.L.L. es <strong>buena</strong> sciencia.<br />

Id est: luego, lexos, luengo tiempo.<br />

Vallés: «… es pru<strong>de</strong>ncia: luego, lexos y luengo tiempo». | N 59 a : | Sor. II a parte, IIII | C 593 a:<br />

«… con tres eles… Las tres eles son…». | Cast. 138.<br />

130. Hueuos solos, mil manjares y para todos.<br />

N 59 b | C 347 a | Cast. 137.<br />

L<br />

131. La muger y la cereza, por su mal se afeyta.<br />

N 61 a: «… La muger porque es requerida, y la cereza porque es comida». | C 205 a: «… La<br />

muxer porke es rrekerida, la zereza porke es komida; i peligra la fama <strong>de</strong> la muxer ke se afeita». |<br />

Cast. 144.<br />

132. La uieja gallina, haze gorda la cozina.<br />

N 62 v b | C 199 b | Cast. 157.<br />

133. La olla sin uerdura, no tiene gracia ni hartura.<br />

N 62 v b: «… ni tiene…». | C 183 b: «… ni tiene…». | Cast. 145.<br />

134. Las guindas <strong>de</strong> Toledo, dos torreznos <strong>de</strong> tocino, y uno <strong>de</strong> carnero.<br />

Id est: han <strong>de</strong> comer.<br />

N 62 v b: «… Han <strong>de</strong> comer entien<strong>de</strong>».| C 210 b | Sbarbi I, 426 a: «Es <strong>de</strong>cir que son tan gran<strong>de</strong>s<br />

que tienen que comer tanto como las especies apuntadas». | Vergara 253 a | Cast. 154.<br />

135. La sardina galiciana, y el pescado <strong>de</strong> Yrlanda.<br />

Vallés | N 63 a | C 185 b | Vergara 29 b | Cast. 150.<br />

136. La perdiz es perdida, si caliente no es comida.<br />

Vallés | N 59 a | C 195 b | Cast. 147.<br />

137. La perdiz emperdigada, <strong>de</strong> dos bueltas es assada.<br />

N 63 b | Cov. 862 b: «perdigar, poner sobre las brasas la perdiz antes <strong>de</strong> asarla, y díze <strong>de</strong><br />

qualquier otra ave, y esto se haze con mucha presteza». | Oudin, Tesoro, 4I6: «Emperdigar,<br />

Flamber une volaille»; y 744 b: «Perdigar, Flamber une volaille, la faire revenir avant que la lar<strong>de</strong>r<br />

& faire rostir…». | C 195 a: «… a dos bueltas…, o <strong>de</strong> dos bueltas…». | Corominas, J.,<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 3<br />

Diccionario crítico, «Perdiz: … Aperdigar «emperdigar» sinónimos <strong>de</strong>: perdigar: soasar una ave<br />

sobre las brasas». | Cast. 146: «… Regla culinaria práctica, pues es cuando la perdiz es más blanca<br />

por estar empollando; fuera <strong>de</strong> esta época conviene que su carne esté manida o pasada…». ||<br />

Curiosamente Castillo <strong>de</strong> Lucas ve en «emperdigar» un sinónimo <strong>de</strong> «empollar». Es preciso<br />

atenerse a las <strong>de</strong>finiciones tradicionales.<br />

138. La sardina y la longaniza, al calor <strong>de</strong> la ceniza.<br />

N 63 v a | C 185 b | Cast. 152.<br />

139. La comida <strong>de</strong>l hidalgo, poca uianda y mantel largo.<br />

N 63 v b | C 194 a | Cast. 141.<br />

140. La <strong>buena</strong> cena, temprano paresce.<br />

OK 81 (Cena) | Vallés | N 63 v b | C 190 a: «… Ke luego se <strong>de</strong>skubre i echa <strong>de</strong> ver el buen fin ke<br />

an <strong>de</strong> tener las kosas ke tal le merezen». | Cast. 139: «… parezca. Con el fin <strong>de</strong> que se haya<br />

realizado la digestión al acostarse». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no correspon<strong>de</strong> a la<br />

explicación <strong>de</strong>l maestro Correas.<br />

141. Las sopas y los amores, los primeros son los mejores.<br />

Vallés: «… son mejores». | N 64 a : «… son mejores». | C 210 b | Cast. 156.<br />

142. La sardina arencada, <strong>de</strong>baxo el sobaco se assa.<br />

N 64 a: «… <strong>de</strong>baxo <strong>de</strong>l sobaco…». | C 185 b: «… <strong>de</strong>baxo <strong>de</strong>l sobako…». | Cast. 149: «…<br />

arengada».<br />

143. Las gran<strong>de</strong>s narizes, no huelen bien las perdizes.<br />

N 65 a | C 210 b | Cast. 153.<br />

144. La sardina lo que requiere, es pica, y beue.<br />

N 66 b | C 185 b y C 185 b: «La sardina lo ke kiere: espira i beve. Espirar: sakar el aire <strong>de</strong> la bota,<br />

i kitar el espirón al barril o kalabaza». | Cast. 151.: «… hay variantes recogidas por Gella [José<br />

Gella Iturriaga, Refranero <strong>de</strong>l mar, Madrid, Inst. Histórico <strong>de</strong> Marina, 1944] que dicen pira (sic) y<br />

bebe, es <strong>de</strong>cir sacar el aire <strong>de</strong> la bota, habriendo previamente la espita <strong>de</strong> la boquilla <strong>de</strong> la bota o<br />

tonel, para beber cumplidamente». || Palmireno se atiene a la lección <strong>de</strong>l Comendador, que recoge<br />

también Sbarbi.<br />

145. La muger y el melón, huélense por el peçón.<br />

N 66 v a | C 204 b | Cast. 143.<br />

146. Las migajas <strong>de</strong>l far<strong>de</strong>l, a las uezes saben blen.<br />

N 66 v a | C 212 b | Cast. 155.<br />

147. La perdiz y la camuesa, por Nauidad es la <strong>buena</strong>.<br />

N 66 v b | C 195 b | Cast. 148.<br />

148. La muger rogada, y la olla reposada.<br />

Vallés: «Nuera rogada y olla…». | N 67 a | C 207 b: «… o La hixa… La nuera… La suegra…». |<br />

Cast. 142.<br />

149. La carne <strong>de</strong> pluma, quita <strong>de</strong>l rostro la arruga.<br />

N 67 a | Sor. XV | C 191 a | Cast. 140.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 6 4<br />

150. Lechón <strong>de</strong> un mes, y pato <strong>de</strong> tres.<br />

Véase núm. 105.<br />

N 67 v a | C 215 a | Cast. 110: «El lechón…».<br />

151. Lo que come mi uezina, no aprouecha a mi tripa.<br />

N 69 a | C 219 b: «… o a mi barriga». | Cast. 160.<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

152. Lo que no ua en uino, ua en lágrimas y sospiro.<br />

Vallés: «… y sospiros». | N 69 v b: «Porque el agua no da alegría, como el vino. Y assí dize<br />

Salomón: Da vino a los que tienen amargo el coraçón». | C 218 a: «… i suspiros. Dize la alegría<br />

ke da el vino, i tristeza el agua; i ansí dize Salomón: Da vino al ke tiene amargo el korazón». |<br />

Cast. 162.<br />

153. Lo que sana a la boca, enferma a la bolsa.<br />

N 70 a | C 218 a | Cast. 163.<br />

154. Lo bueno es caro, lo malo haze daño.<br />

Vallés: «… y lo malo…». | N 70 b | C 216 b: «… i lo malo…». Cast. 159.<br />

155. Lo que daña la oruga, el mastuerço lo cura.<br />

N v b | C 218 b | Cast. 161.<br />

156. Lobo que presa no halla, come la tierra con rauia.<br />

N 70 v b | C 226 b | Cast. 158.<br />

157. Los huessos que acabo <strong>de</strong> roer, no me los <strong>de</strong>s a comer.<br />

OK 135 (Hueso) | N 71 a | C 223 b | Cast. 164.<br />

M<br />

158. ¡Mal haya el uientre, que <strong>de</strong>l pan comido no le uiene miente!<br />

Vallés: «… que <strong>de</strong>l bien no le viene miente»; y: «… que <strong>de</strong>l cielo no le viene miente». | N 71 v a:<br />

«… no se le uiene…». | C 528 a: «… ke <strong>de</strong>l bien rrezibido no le viene, … o ke <strong>de</strong>l bien hecho… o<br />

ke le hizieron…». | Cast. 168.<br />

159. Manos duchas mondan hueuos, que no largos <strong>de</strong>dos.<br />

N 72 a | C 532 a | Cast. 172.<br />

160. Manjar <strong>de</strong> Burguillos, a la mañana ráuanos, y a la noche higos.<br />

T. pr: : «Burugillos» y 1587: «Burugillos».<br />

Vallés: «… <strong>de</strong> burriquillos…». | N 72 b: «… <strong>de</strong> Burguillos… A1 reués <strong>de</strong> como se suele hazer». | C<br />

532 a: «… Burgillos… A1 rrevés <strong>de</strong> komo se suele hazer; i <strong>de</strong>l mal komer». | Vergara p. 175:<br />

«Burguillos. Provincia <strong>de</strong> Toledo. Mujer <strong>de</strong> Burguillos, a la mañana rábanos y a la noche higos». |<br />

Cast. 170.<br />

161. Más ualen dos bocados <strong>de</strong> uaca, que siete <strong>de</strong> patata.<br />

N 72 b: «… Que lo más seguro, aunque valga menos, es mejor que lo peligroso, aunque valga<br />

más. Patata es manjar precioso <strong>de</strong> las Indias». | C 543 a: «… Ke lo ke tiene peligro i difikultad no<br />

se á <strong>de</strong> estimar tanto komo lo seguro, aunke valga menos. Patatas son <strong>buena</strong>s; vinieron <strong>de</strong> Indias, i<br />

ia las ai en Andaluzía». | Cast. 176.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 5<br />

162. Más uale uaca en paz, que pollos con agraz.<br />

Vallés: «Más quiero…» y Vallés: «Más vale cardos con paz». | N 72 v a: «… De otra manera.<br />

Más valen cardos en paz, &c». | C 542 a: «… Sabido es ke el agraz es propia salsa <strong>de</strong> pollos, mas,<br />

por su azedo, se toma por: molestia i pesadumbre; y C 543 b: «Más valen kardos en paz…<br />

Entien<strong>de</strong>: komer». | Cast. 178.<br />

163. ¡Maldita seas, Olalla, no has comido, y beues agua!<br />

N 72 v a | C 531 b | Montoto II, 234 | Cast. 167.<br />

164. Mal maxcado, y bien remojado.<br />

N 72 v b: «… Contra los viejos beuedores» | C 530 b: «… De los viexos ke maskan mal, i lo<br />

pasan a tragos i vezes <strong>de</strong> vino». | Cast. 169.<br />

165. Más uale migaja <strong>de</strong> Rey, que çatico <strong>de</strong> cauallero.<br />

OK 161 (Migaja) | Vallés: «… valen migajas…». | N 72 v b | C 542 b: «… o ke rrazión —o<br />

salario— <strong>de</strong> señor ; o Más valen migaxas…». | Cast. 175.<br />

166. Manos duchas comen truchas.<br />

OK 223 (Trucha) | Vallés | N 73 a | C 532 a: «… Ke kien trabaxa, tiene». | Cast. 171.<br />

167. Matad uacas y carneros, dame un cornado <strong>de</strong> bofes.<br />

OK 63 (Bofe) | Vallés: «Mata… y dame…». | N 73 b | C 546 b: «Matan… dadme…». | Cast. 179.<br />

168. ¡Maldita seas, aue! la pluma, que no la carne.<br />

N 74 b : «… mas no la carne». | C 531 b: «… «mas no la karne. Korrixe la maldizión». | Cast.<br />

166.<br />

169. Matin fault a monter la montaigne, au soir aller a la fontayne.<br />

Transcripción actual: Matin faut monter à la montagne, le soir [aller] à la fontaine.<br />

N 74 b: «… amonter la montaigne… El Francés. A la mañana es menester subir a la montaña, y a<br />

la tar<strong>de</strong> andar a la fuente. Quiere <strong>de</strong>zir, andar conforme al subir y baxar <strong>de</strong>l sol, es prouechoso». |<br />

RM 89 | C 8 a: «A la mañana los montes, a la tar<strong>de</strong> las fontes». | Cast. 180.<br />

170. Mastre Ioan ¿queréys beuer ? —Antes me haréys plazer.<br />

—Dad acá un marauedí. —Muchas gracias, que ya beuí.<br />

N 75 b: «Mastre… Iuan …». | C 525 a: «Maestre Xuan…». | Cast. 165.<br />

171. Más uale pedaço <strong>de</strong> pan con amor, que gallinas con dolor.<br />

Vallés: «Más vale pedaços…». | N 75 v a | C 541 a | Cast. 177.<br />

172. Más mató la cena, que sanó Auicena.<br />

T. pr.: «Auicenna».<br />

N 75 v a: «… Auicena… Esto es assí, si el yantar fue mucho». | Sor. XI | C 544 a: «… Avizena.<br />

Esto es ansí sobre gran komida». | Cast. 175.<br />

173. Más quiero pedir a mi cedaço un pan apretado, que a mi uezina prestado.<br />

N 75 v b | C 535 b | Cast. 174.<br />

174. Menos uale a las uezes el uino que no las hezes.<br />

N 76 a: «… que las hezes». | C 548 a: «…, ke las hezes; mas <strong>de</strong> kontino, más vale el vino». | Cast.<br />

183.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 6 6<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

175. Media uida es la can<strong>de</strong>la, y el uino la otra media.<br />

N 76 a | C 550 a y C 550 a: «… pan i vino…» y «… pan i vino, vida entera». | Cast. 181.<br />

176. Médico innocente, píldoras nones, y orina caliente.<br />

N 76 v b | C 550 a | Cast. 182: «… dones (sic)…».<br />

177. Migas cochas con gorrones, no las comen todos hombres.<br />

Vallés: «Miga cocha con gorriones, no la comen». | N 77 b | Cov. 650 a: «… <strong>de</strong>ven ser las que se<br />

tuestan y salen <strong>de</strong> la sartén hechas tortas redondas, a modo <strong>de</strong> gorras». | C 557 a y C 557 a:<br />

«Miga kocha con gorrones…». | Cast. 184. || Salvá, en su Diccionario general <strong>de</strong> la lengua<br />

castellana, aclara el sentido <strong>de</strong> gorrones: ‘chicharrones’.<br />

178. Millor he pan duro que figo maduro.<br />

Transcripción actual: Melhor é pão duro que figo maduro.<br />

N 77 b: «Millor he paon duro, que figuo maduro». | C 549 a: «Mexor es pan duro ke higo<br />

maduro». | Cast. 185.<br />

179. Moço cresciente, lobo en el uientre.<br />

N 78 a | Meurier, 52 v: «Jeune en croissance a un loup en la panse». | C 560 b | Cast. 188: «… Se<br />

refiere a las embarazadas, pues: La mujer preñada, come por dos». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas<br />

no correspon<strong>de</strong> al sentido tradicional y actual <strong>de</strong> la paremia. La correspon<strong>de</strong>ncia propuesta por<br />

Meurier no <strong>de</strong>ja lugar para dudas al respecto. Se trata <strong>de</strong>l apetito <strong>de</strong> los adolescentes y no <strong>de</strong> las<br />

embarazadas. Traduce el erudito francés: «Jeune en croissance a un loup dans la panse» (Recueil<br />

<strong>de</strong> sentences notables, dicts et dictons communs…, À Anvers, chez Iean Waesberghe, 1568, f. 52<br />

v).<br />

180. Moça, sabe esto otro: que <strong>de</strong> la perdiz el pecho, y <strong>de</strong>l conejo el lomo.<br />

N 78 a: «… estotro…». | C 559 a: «… estótro…». | Cast. 187.<br />

181. Monte y río, dé me lo Dios por uezino.<br />

N 78 a: … Otros dizen: «Monte y ribera, no se halla don<strong>de</strong> quiera». | C 558 a: «… i no mui<br />

llegado el rrío». | Cast. 186.<br />

182. Mucho comer no es barraganía, ni passar hambre hidalguía.<br />

N 79 v a | C 565 b | Cast 189.<br />

N<br />

183. Naom comas lamprea, que tem la boca fea.<br />

Transcripción actual: Não comas lamprea que tem a boca fea.<br />

N 79 v b: «… El Portogués». | C 257 b : «No komas lanprea, ke tiene la boka fea. Ke es kara i no<br />

sana». | Cast. 192: «… creemos que es jocoso por la consonancia, más que por la estética <strong>de</strong> la<br />

boca <strong>de</strong> quien la come». || La glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas no parece atinada. El refrán remite a la<br />

forma <strong>de</strong> la boca <strong>de</strong> la lamprea y no a la <strong>de</strong>l que la come.<br />

184. Nabo bejarano, repollo murciano.<br />

N 80 a | C 229 a | Vergara 88 a | Cast. 190.<br />

185. Nadal, frío cordial.<br />

T. pr: Nadar.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 7<br />

N 80 a: «Nadal… El Italiano. En la Nauidad, frío rezio». | C 228 b: «Nadal…, invierno <strong>de</strong><br />

verdad. Es: la Nabidad». | Cast. 191. || La lección <strong>de</strong> Palmireno «nadar» no se repite en otros<br />

refraneros y correspon<strong>de</strong> a un error <strong>de</strong> imprenta.<br />

186. Naom he o cabrito pera o maldito.<br />

Transcripción actual: Não é o cabrito para o maldito.<br />

N 80 v a: «… pera o maldito. El Portogués. No es el cabrito para el maldito». | C 246 b: «No es el<br />

kabrito para el maldito». | Cast. 193.<br />

187. Ni amigo reconciliado, ni manjar dos uezes guisado.<br />

Vallés: «… reconciliado, ni luna por horado». | N 81 b: «Ni <strong>de</strong> amigo… ni <strong>de</strong> manjar…». | C 230<br />

b: «… rrekonziliado, ni karnero dos vezes asado». y C 232 a: «Ni <strong>de</strong> amigo… , ni <strong>de</strong> manxar…». |<br />

Cast. 194.<br />

188. Ni <strong>mesa</strong> sin pan, ni exército sin capitán.<br />

N 82 a | C 237 b | Cast. 201.<br />

189. Ni olla sin tocino, ni bodas sin tamborino.<br />

N 82 a | C 231 b: «… tanborino, ni zena sin vino». | Cast. 202.<br />

190. Ni comas crudo, ni an<strong>de</strong>s el pie <strong>de</strong>snudo.<br />

Vallés | N 82 b | C 234 b | Cast. 197.<br />

191. No mueras en mortandad, ni juegues en Nauidad.<br />

T. pr.: «mortaldad» y «mortandad en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

Vallés: «… mortandad…». | N 82 v b: «Ni … mortandad… Que no se pue<strong>de</strong> hazer bien la cosa,<br />

en que muchos entreuienen». | C 238 a: «… mortandad… Ke no se pue<strong>de</strong> hazer bien el entierro<br />

entre muchos, ni el xuego en tropel». | Cast. 209: «… En la segunda parte <strong>de</strong>l adagio creemos que<br />

se trata <strong>de</strong> evitar los juegos violentos para no sofocarse en esta época, don<strong>de</strong> se abusa <strong>de</strong> las<br />

<strong>buena</strong>s comidas…». || La grafía «mortaldad» no va recogida en los refraneros posteriores. Se trata<br />

<strong>de</strong> un error <strong>de</strong> imprenta. Las aclaraciones <strong>de</strong> Núñez y Correas no permiten aceptar la glosa <strong>de</strong><br />

Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />

192. Ni hagas <strong>de</strong>l queso barca, ni <strong>de</strong>l pan sanct Bartholomé.<br />

N 82 v b: «… Que no cauen en el queso con la punta <strong>de</strong>l cuchillo … ni <strong>de</strong>scortezen el pan». |<br />

C 239 b: «… Ke no saken el migaxón <strong>de</strong>l keso, ni <strong>de</strong>scortezen e1 pan, sino ke se korte igual». |<br />

Cast. 200.<br />

193. Ni comas mucho queso, ni <strong>de</strong> moço esperes seso.<br />

N 83 a | C 234 b | Cast. 198.<br />

194. Ni pollos sin tocino, ni sermón sin Augustino.<br />

Vallés | N 83 a | C 236 a: «… Agustino». | Cast. 204.<br />

195. Ni pariente apostizo, ni cochino inuernizo.<br />

T. pr.: «cuchillo» y «cochino» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

N 83 a | C 235 a: «… postizo…». | Cast. 203: «… cuchillo…; la comparación con el cuchillo en el<br />

invierno <strong>de</strong>be ser a que, por efecto <strong>de</strong> la humedad en esta época se pega a la vaina o está<br />

herrumbroso y no corta tan bien». || La lección «cuchillo» es una errata que se corrigió en la<br />

edición <strong>de</strong> 1587. No se repite en los refraneros posteriores. Por lo cual, no se pue<strong>de</strong> aceptar la<br />

glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas. Queda sin embargo una duda que no permiten aclarar los diferentes<br />

refranes relacionados con el cerdo: ¿por qué se rechaza al cochino invernizo?<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 6 8<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

196. Ni beuer <strong>de</strong> bruzes, ni muger <strong>de</strong> muchas cruzes.<br />

N 83 v a | C 233 b (con una larga glosa a propósito <strong>de</strong> la superstición <strong>de</strong> las mujeres, <strong>de</strong> las<br />

monjas y <strong>de</strong> la hipocresía) | Cast. 196.<br />

197. Ni beuas agua que no ueas, ni firmes carta que no leas.<br />

N 82 a: «Ni firmes carta que no leas, ni beuas agua que no veas». | C 233 a: «Ni firmes karta ke<br />

no leas, ni bevas agua ke no veas». | Cast. 195.<br />

198. Ni duermas en prado, ni passes uado.<br />

N 83 v a | C 253 a | Cast. 199.<br />

199. No todas uezes, pan y nuezes.<br />

N 85 b | AR 425 | C 260 a | Cast. 210.<br />

200. No hay carne pesada, sino la perdiz cozida y la liebre assada.<br />

Vallés: «No ay carne perdida, sino la liebre asada y la perdiz cozida». | N 85 v a: «… carne<br />

preada». | C 241 b: «… karne preada…». (preada: ‘echada a per<strong>de</strong>r’) | Cast. 206. || La lección<br />

«pesada» no va refrendada por ningún refranero posterior. Pue<strong>de</strong> ser una errata <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong><br />

1573, repetida en la <strong>de</strong> 1587.<br />

201. No le quiere mal quien hurta al uiejo lo que ha <strong>de</strong> cenar.<br />

N 86 v b | Sor. XIII | C 249 b: «… o kien al viexo hurta…». | Cast. 208.<br />

202. No hay mejor bocado que el hurtado.<br />

N 87 v b | C 244 b | Cast. 207.<br />

205. No es bueno el mosto cogido en agosto.<br />

N 87 v b: «… Mira si sería mejor leer: mojado en agosto». | C 247 a: «… Porke kon el kalor se<br />

eskalda i haze mal vino. Dixera bien: No es bueno el mosto moxado en agosto, porke tanpoko es<br />

<strong>buena</strong> la bendimia moxada, sino komo dize otro rrefrán : La bendimia, seka y fría». | Cast. 205.<br />

204. Nunca <strong>buena</strong> olla con agua sola.<br />

N 88 b | C 266 a | Cast. 211.<br />

O<br />

205. Olla que mucho cueze, hambriento espera.<br />

Vallés: «Olla nueua hambriento espera». | N 89 a | C 175 a: «… hanbriento atien<strong>de</strong>». | Cast. 213.<br />

206. Odre <strong>de</strong> buen uino, y cauallo saltador, y hombre rifador, nunka turó mucho con su<br />

señor.<br />

N 90 a: «… turó» | C 171 b: «… duró…». | Cast. 212.<br />

207. Olla reposada no 1a come toda barba.<br />

N 90 v a | C 175 b | Cast. 214.<br />

208. Oueja que bala, bocado pier<strong>de</strong>.<br />

Vallés | N 91 b | C 174 a | Cast. 215.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 6 9<br />

P<br />

209. Pan puxa, que no yerua mucha.<br />

N 91 v a: «… Que el pan pone fuerça, no la hortaliza». | C 459 b: «… Ke el pan da fuerza, i no la<br />

ortaliza». | Cast. 221.<br />

210. Pan a hartura, y uino a mesura.<br />

N 91 v a | C 458 a | Cast. 216.<br />

211. Pan reuanado, ni harta uiejo, ni muchacho.<br />

T. pr.: «mochado»y «mochacho «en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

N 91 v a: «… ni muchacho… Porque lo poco es causa <strong>de</strong> appetito». | C 460 a: «… Porko lo poko<br />

pone más hanbre». | Cast. 222: «Quiere <strong>de</strong>cir en lonchas <strong>de</strong>lgadas para mejor masticarlo, pues ni<br />

uno ni otro tienen <strong>de</strong>ntadura». || Es preciso atenerse a las glosas <strong>de</strong> Núñez y <strong>de</strong> Correas. La lección<br />

<strong>de</strong> Palmireno «mochado» es, a todas luces, un error <strong>de</strong> transcripción.<br />

212. Pa tallat, sens uergoña es menjat.<br />

Transcripción actual: Pa tallat, sense vergonya es menjat.<br />

N 91 v b: «… El Valenciano. Pan reuanado, sin vergüença es comido». | C 460 a: «Pan rrebanado,<br />

sin verguenza es mascado». | Cast. 226.<br />

213. Pan <strong>de</strong> trigo, y leña <strong>de</strong> enzina, y uino <strong>de</strong> parra sustenta la casa.<br />

Vallés: «Pan <strong>de</strong> trigo, azeyte <strong>de</strong> oliuo, y <strong>de</strong> parra el vino». | N 92 a: «… sustentan…». | C 459 a |<br />

Cast. 220.<br />

214. Para beuer con uuas, más uale beuer en ayunas.<br />

N 92 b | C 455 b | Cast. 225.<br />

215. Pan <strong>de</strong> pana<strong>de</strong>ra, ni harta ni govierna.<br />

N 93 b | C 459 a | Cast. 219.<br />

216. Pan caliente, hambre mete.<br />

N 93 a: «… Otros dizen: pan reziente». | C 459 b | Cast. 217.<br />

217. Pan reziente y uuas, a las moças ponen mudas, y a las uiejas quitan las arrugas.<br />

T. pr: «… pone… quita…».<br />

N 93 a | C 460 a: «Pan rreziente i havas… ponen… kitan…». | Cast. 223. || Palmireno repite la<br />

lección <strong>de</strong> Núñez: «y huuas».<br />

218. Pato, ganso y ansarón: tres cosas suenan y una son.<br />

T. pr: «… suena…».<br />

N 93 b | C 463 b: «Pato i ganso i… suenan…; kochino i puerko i lechón, otras tres en una son;<br />

kuero i vino i pez, son otras tres; o bota, vino i pez, son otras tres» | Cast. 227: «… tres cosa<br />

suena».<br />

219. Pan <strong>de</strong> ayer, carne <strong>de</strong> hoy, uino <strong>de</strong> antaño, trae[n] al hombre sano.<br />

N 93 v a: «… hoy, y vino… traen». | Sor. V | C 458 b: «… oi, i vino <strong>de</strong> antaño, <strong>salud</strong> para todo el<br />

año; o traen al onbre sano; o traen el kuerpo sano». | Cast. 218.<br />

220. ¿Pan, tostón nos days, nuestrama? Echarnos queréys <strong>de</strong> casa.<br />

T. pr: «tostón» y «testón» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 7 0<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

N 93 v a: «Pan tostón… nuestra ama… Pan tostón quiere <strong>de</strong>zir oxaldre». | C 459 b: «¿Pan<br />

tostón… nuestra ama?… Pan tostón es oxaldre, o semexante. Testón, dize otro libro, i será: duro;<br />

sin ironía». | Cast. 224: «… testón… Creemos que equivale a dar la cuenta, para <strong>de</strong>spedirlos, es<br />

<strong>de</strong>cir que en vez <strong>de</strong> darles la ración <strong>de</strong> pan, para continuar trabajando en casa, les dan el testón o<br />

tostón (tostoes en Portugal), para pagar los servicios en moneda y que abandone[n] la casa». || La<br />

precisión intoducida por Correas: «testón dize otro libro» pue<strong>de</strong> correspon<strong>de</strong>r a los <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>mesa</strong> <strong>de</strong> Palminero. Sea lo que fuere, no se pue<strong>de</strong> aceptar la glosa <strong>de</strong> Castillo <strong>de</strong> Lucas.<br />

221. Pera, presec y meló, uolen lo ui felló.<br />

Transcripción actual: Pera, pressec y meló, volen el ví felló.<br />

Vallés: «Sobre el melón, vino fellón». | N 93 v b: «… El Valenciano. Pera, durazno, y melón,<br />

quieren el vino puro». | C 464 a: «Pera, durazno i melón, kieren puro el kanxilón. El vino puro». |<br />

Carlos Juan Amat, Quatre cents Aforismes cathalans… Barcelona, Pere Escu<strong>de</strong>r, s. f., p. 23:<br />

«Pera, presech, o malò, volen lo vi molt fallò». | Cast. 228.<br />

222. Pescado cecial, ni haze bien ni mal.<br />

T. pr.: «pescada» y «pescada» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

Vallés: «Pescado…». | N 94 a: «Pescado…» | C 466 b: «Peskado…». | Cast. 229. No pone en tela<br />

<strong>de</strong> juicio la lección palmireniana.<br />

223. Por Nauidad, sol, y por Pascua, carbón.<br />

N 96 v b| C 473 b: «…; i por Paskua… La florida». | Cast. 232.<br />

224. Pollo <strong>de</strong> henero, pluma a dinero.<br />

Vallés: «Pollos <strong>de</strong> enero, la pluma vale dinero». N 97 a: «… Porque ay entonces pocos, y valen<br />

caros». | C 483 b: «… Ke komo son tenpranos valen prezio… Los dineros —o dinerillos— son la<br />

moneda menuda <strong>de</strong> Aragón, menos ke maravedí». | Cast. 230.<br />

225. Por quartanas, no doblan campanas.<br />

Vallés: «Por tercianas no doblan…». | N 97 v a | C 478 b: «… Doblar es: tañer a muerto». | Cast.<br />

251.<br />

226. Por todo abril, no te <strong>de</strong>scubrir.<br />

N 97 v b | C 478 b | Cast. 234.<br />

227. Por esso se come toda la uaca, porque uno quiere pierna, otro espalda.<br />

T. pr.: «… ojo…».<br />

N 98 a: «Por esso… | C 471 b: «Por eso…». | Cast. 233: «Por ojo…». || La lección errónea <strong>de</strong><br />

Palmireno «por ojo» en vez <strong>de</strong> «por eso», que se repite en la edición <strong>de</strong> 1587, no va puesta en tela<br />

<strong>de</strong> juicio por Castillo <strong>de</strong> Lucas, a pesar <strong>de</strong> no estar refrendada en ningún refranero.<br />

228. Puerco fresco y uino nueuo, christianillo al cimenterio.<br />

N 98 v b | C 483 b: «… zementerio». | Cast. 235.<br />

229. Quando el uiejo no pue<strong>de</strong> beuer, la fuessa le pue<strong>de</strong>n hazer.<br />

N 99 b: «… la huessa…»| C 441 a | Cast. 70.<br />

230. Quando dieres uino a tu señor, no le mires al sol.<br />

N 99 v b: «… no lo…»| C 444 b: «… no lo … y no la…». | Cast. 67.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.<br />

Q


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 1<br />

231. Quando te dolieren las tripas, hazlo saber al culo.<br />

N 92 v b | C 447 b | Cast. 75.<br />

232. Quando en uerano es inuierno, y en inuierno uerano, nunca buen año.<br />

N 100 b | C 441 b | Cast. 71.<br />

233. Quando meares <strong>de</strong> color <strong>de</strong> florín, echa el médico para ruyn.<br />

Vallés: «Quando el enfermo mea <strong>de</strong> color… eche el médico…». | N 101 v a | C 448 b: «… La<br />

<strong>buena</strong> orina a <strong>de</strong> ser algo rrubia i klara komo dize el otro: mear klaro, i higas para e1 médiko…».<br />

| Cast. 72.<br />

234. Quando comieres pan reziente, no beuas <strong>de</strong> la fuente.<br />

N 100 v b | C 446 b: «… pan kaliente» o «… pan rreziente». | Cast. 66.<br />

235. Quando el enfermo caga ralo, una higa para el boticario.<br />

N 102 v b | C 439 b | Cast. 69.<br />

236. Quando el baço cresce, el cuerpo enmagresce.<br />

N 102 v b | C 440 a | Cast. 68.<br />

237. Queso <strong>de</strong> ouejas, leche <strong>de</strong> cabras, manteca <strong>de</strong> uacas.<br />

N 104 b | C 387 | Cast. 236.<br />

238. Quien con la cozina no beue, no sabe lo que pier<strong>de</strong>.<br />

N 106 a | C 415 a: «… lo que se pier<strong>de</strong>». | Cast. 241.<br />

239. Quien no merienda las tar<strong>de</strong>s <strong>de</strong> abril, nunca su madre lo <strong>de</strong>uiera parir; y las <strong>de</strong><br />

mayo, ni parirlo ni criarlo.<br />

N 106 b: «… le <strong>de</strong>uiera…». | C 396 | Cast. 246.<br />

240. Quien bien come y bien beue, bien haze lo que <strong>de</strong>ue.<br />

Vallés | N 106 b | C 401 b | Cast. 239.<br />

241. Quien uee el hinojo y no le come, diablo es, que no hombre.<br />

N 108 b: «… y no lo come…». | C 415 b: «… i dél no kome… o… i no le kome… Dize la fuerza<br />

<strong>de</strong>l apetito». | Cast. 251.<br />

242. ¿Quieres uer a tu marido morto? Dale berzas en agosto.<br />

N 109 a | C 388 | Cast. 252.<br />

243. Quien mucho uino cena, poco pan almuerza.<br />

N 109 v a: «… O porque quedó harto <strong>de</strong> la cena, o dizen lo porque el buen vino vale caro y gasta<br />

su auer en él». | C 418 b: «… Kiere <strong>de</strong>zir ke el ke mucho se da al vino, konsume su hazienda i no<br />

tiene ké almorzar». | Cast. 243.<br />

244. Quien a mano agena cata, mucho come y tar<strong>de</strong> se harta.<br />

Vallés: «… <strong>mesa</strong> agena aguarda…»; y «… agena espera, si mal yanta, peor cena»; y «… a <strong>mesa</strong><br />

ajena yanta, come mucho y tar<strong>de</strong>…». | N 110 a: «… a <strong>mesa</strong> agena yanta, mucho come y nunca se<br />

harta. Porque el contentamiento harta mucho, el qual falta por la mayor parte en la <strong>mesa</strong> agena»;<br />

y N 111 v b: «… Porque la vergüenza y poco contento impi<strong>de</strong> la hartura». | C 390 | Cast. 237:<br />

«… Es <strong>de</strong>fecto humano el <strong>de</strong> la avaricia y la gula». || No parece venir a cuento la glosa <strong>de</strong> Castillo<br />

<strong>de</strong> Lucas.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 7 2<br />

245. Quien no come a la <strong>mesa</strong>, a sus solas se retesa.<br />

N 111 v a | C 395 | Cast. 244. || Retesar es ‘endurecer’.<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

246. Quien tras ensalada no beue, no sabe lo que pier<strong>de</strong>.<br />

N 111 v a | C 414: «… o tras la kosina». | Cast. 250.<br />

247. Quien en mayo come la sardina, en agosto caga la espina.<br />

N 110 v a: «… Que el que come pescado en el estío adolesce en el otoño». | C 391 | Cast. 242.<br />

248. Quien bien beue y bien come, buen cagajón pone.<br />

N 112 v b | C 401 b | Cast. 238.<br />

249. Quien siempre trae mal color, ni es médico ni doctor.<br />

Vallés: «… lleva mal color… ni dotor». | N 112 v b : «… ni dotor». | C 398 | Cast. 249.<br />

250. Quien come pescada y beue uinada, ni come ni beue nada.<br />

Vallés | N 113 a | C 406 b | Cast. 240.<br />

251. Quien quisiere biuir sano, coma poco y cene temprano.<br />

N 114 b: «… Assí lo hazían los Romanos en nuestros tiempos, y está tan estendida la ygnorancia<br />

que lo hazen (al reués)». | Sor. VII | C 404 a: «… Ansí lo hazían los rromanos, la zena maior ke la<br />

komida; i oi día los labradores i xente <strong>de</strong> trabaxo, al rrevés <strong>de</strong> los ke huelgan». | Cast. 247.<br />

252. Quien no merienda, a la cena lo emienda.<br />

Vallés: «… a cena lo enmienda». | N 114 v a | C 396 | Cast. 245.<br />

253. Quien se echa sin cena, toda la noche <strong>de</strong>uanea.<br />

Vallés | N 113 b | Sor. VIII | C 396 | Cast. 248.<br />

S<br />

254. Sangraos, Marina. —Sopa en vino es medicina.<br />

T. pr.: «sagraos» en la edición <strong>de</strong> 1587.<br />

Vallés: «No os lo dixe yo, Marina, sangraos. Y ella: sopa en vino». | N 116 v a | C 271 a |<br />

Montoto II, 156 | Cast. 254.<br />

255. Salata ben salata, poco azeto e ben oleata.<br />

Transcripción actual: Insalata ben salata, poco aceto e ben oleata.<br />

Vallés: «La ensalata, poquita y bien oleata». | N 117 a: «poco aceto… El Italiano. La ensalada,<br />

bien salada, poco vinagre y bien azeytada». | C 181 b: «La ensalada, poka i bien oleada. Salata,<br />

poko acheto e ben oleata. El Italiano: i aká se usa algo mudada la pronunziación. La ensalada,<br />

poko vinagre i bien azeitada. La ensalada, bien salada, poko vinagre i bien oleada». | Cast. 255.<br />

256. Si quieres enfermar, láuate la cabeça y uete a echar.<br />

Vallés: «Si quieres enfermar, cena y vete a costar». | N 120 v a | C 284 b | Cast. 257.<br />

257. Si no te quieres casar, come saboga por sanct Ioan.<br />

N 120 v b: «… por sant Iuan». | Covarrubias, Diccionario, 918 a: «Saboga. Pez <strong>de</strong> la mar muy<br />

semejante al sábalo, muere ordinariamente en Tortosa, subiendo por el río al agua dulce». |<br />

Oudin, Tesoro, 848 b: «Sabóga, f. Poisson fort semblable à l’alose». | C 281 a: «Si no kieres…<br />

sávalo por San Xuan; o Si no te kieres kasar.». | Cast. 255.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 3<br />

258. Si quieres cedo engordar, come con hambre y beue a uagar.<br />

N 121 a | C 285 a (a vagar: ‘<strong>de</strong>spacio’) | Cast. 256.<br />

259. Sobre breuas, no beuas.<br />

N 121 v b | C 293 b: «… o Sobre brevas, vino bevas». | Cast. 258.<br />

260. So la sombra <strong>de</strong>l nogal, no te pongas a recostar.<br />

N 121 v b: «… Porque es dañosa, como escriue Plinio en el libro 17». | C 291 b | Cast. 260.<br />

261. Solano, malo <strong>de</strong> inuierno, no peor <strong>de</strong> uerano.<br />

N 122 a: «… invierno, peor <strong>de</strong> verano». | C 292 b: «… malo <strong>de</strong> invierno i peor <strong>de</strong> verano» y C<br />

292 b: «Solano, ni en invierno, ni en verano». | Cast. 259.<br />

T<br />

262. Tapar la nariz y comer la perdiz.<br />

N 123 b | C 495 b: «… Alábala aun sediza». | Cast. 2. || El adjetivo «sediza» correspon<strong>de</strong> a<br />

«cedizo, a. Carne cediza: que empieza a corromperse».<br />

263. ¿Tienes gana <strong>de</strong> morir? Cena carnero assado y échate a dormir.<br />

N 124 v a | C 499 b | Cast. 263.<br />

264. Toro, trucha, gallo y barbo, todo en mayo.<br />

N 125 a | C 500 b: «Toro i gallo, i trucha, i barvo…». | Cast. 265.<br />

265. Torcijones a menudo, mensageros son <strong>de</strong>l culo.<br />

N 125 v a | C 501 a | Cast. 264.<br />

266. Tales son migas <strong>de</strong> Anedino como muger <strong>de</strong> otro marido.<br />

N 123 v b: «Tales son migas <strong>de</strong> añadido… De otra manera. Tal es la muger <strong>de</strong> otro marido, como<br />

olla <strong>de</strong> caldo añadido»| C 492 a: «… añedido…». | Cast. 261.: «… añadido». || No he hallado<br />

explicación a la lección «Anedino», que pue<strong>de</strong> explicarse por una errata que se repitió en la<br />

edición <strong>de</strong> 1587.<br />

267. Vinagre y miel, saben mal y hazen bien.<br />

N 129 a | C 522 a | Cast. 268.<br />

V<br />

268. Vino usado, y pan mudado.<br />

Vallés | N 128 a: «… Que el vino no se ha <strong>de</strong> mudar, porque es dañoso beuer oy vno, y mañana<br />

otro, lo qual no es assí en el pan». | C 522 a: «Ke el vino si es bueno no se mu<strong>de</strong>, el pan sí, komo<br />

dize el otro rrefrán: Pan <strong>de</strong> aier, vino <strong>de</strong> antaño, tienen al onbre sano». | Cast. 269.<br />

269. Vn hueuo quiere sal y fuego.<br />

Vallés: «Hueuo quiere…». | N 129 v b | C 177 a: «Un guevo á menester sal i fuego, i un palito<br />

para mezello; i no es más <strong>de</strong> un guevo; o Un guevo kiere sal i fuego, i un palillo para rrebolvello.<br />

Ke kualkiera kosa trae mucha kosta, aunke es pekeña i parezka fázil». | Cast. 267.<br />

270. Vn día frío y otro caliente, el hombre está doliente.<br />

N 130 a: «… está el hombre doliente». | C 176 b: «… está el onbre doliente». | Cast. 266.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 7 4<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

271. Yantar tar<strong>de</strong> y cenar cedo, sacan la merienda do en medio.<br />

N 130 v b | C 159 b | Cast. 270.<br />

Referencias bibliográficas<br />

Arce, Fernando <strong>de</strong>, Fernandi Arcei Benaventani adagiorum et vernacula id est hispana lengua<br />

latino sermone redditorum quinquagenæ quinque addita ad initium cuiuslibet quinquagene<br />

fabella, Salamanca, Ro<strong>de</strong>ricus <strong>de</strong> Castañeda, 1533.<br />

Castillo <strong>de</strong> Lucas, Antonio, «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong> <strong>de</strong> Lorenzo Palmireno.<br />

Siglo xvi. Or<strong>de</strong>nado y glosador por… , Teruel (Instituto <strong>de</strong> Estudios Turolenses), 33, 1965,<br />

pp. 125-180.<br />

——,«Lorenzo Palmireno, médico y paremiólogo <strong>de</strong>l siglo xvi», Medicamenta. Revista <strong>de</strong> estudios<br />

y trabajos profesionales <strong>de</strong> ciencias médicas (Madrid), Año XXIV, 452, 1966, pp. 229-234.<br />

Cejador y Frauca, Julio, Refranero castellano, Madrid, Hernando, 1928.<br />

Combet, Louis, Gonzalo Correas. Vocabulario <strong>de</strong> refranes y frases proverbiales (1625),<br />

Bor<strong>de</strong>aux, Institut d’Étu<strong>de</strong>s Ibériques et Ibéro-américaines <strong>de</strong> l’Université <strong>de</strong> Bor<strong>de</strong>aux, 1967.<br />

Corominas, Joan, Diccionario crítico, etimológico <strong>de</strong> la lengua castellana, Berna, Editorial<br />

Francke, 1954-1957<br />

Covarrubias Orozco, Sebastián <strong>de</strong>, Tesoro <strong>de</strong> la lengua castellana o española (1611), ed.<br />

Martín <strong>de</strong> Riquer, Barcelona, Altafulla, 1943.<br />

Gallego Barnés, Andrés, Juan Lorenzo Palmireno. Un humanista aragonés en el Studi General<br />

<strong>de</strong> Valencia. Zaragoza, Institución Fernando el Católico, 1983. Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista.<br />

Véase mi Prólogo a la edición reprint <strong>de</strong> Valencia, Editorial Las Provincias, 1987.<br />

——, «L’utilisation <strong>de</strong>s sentences dans la pédagogie renaissante», Tigre, 6, 1991, pp. 49-63.<br />

——, Los «Refraneros» <strong>de</strong> Juan Lorenzo Palmireno. Estudio <strong>de</strong> sus fuentes paremiológicas,<br />

Alcañiz/Madrid, Instituto <strong>de</strong> Estudios Humanísticos/Editorial <strong>de</strong>l Laberinto/CSIC, 2004.<br />

Gella Iturriaga, José, Refranero <strong>de</strong>l mar, Madrid, Instituto Histórico <strong>de</strong> Marina, 1944.<br />

Gracián, Baltasar, Agu<strong>de</strong>za y arte <strong>de</strong> ingenio, en Obras completas, Madrid, Castalia, 1969.<br />

Jammes, Robert, «L’anticléricalisme <strong>de</strong>s proverbes espagnols», Les Lettres mo<strong>de</strong>rnes, 5, 1958,<br />

pp. 365-383.<br />

Libro <strong>de</strong> Medicina, llamado Tesoro <strong>de</strong> los Pobres con vn regimiento <strong>de</strong> sanidad… El qual mandó<br />

hazer el papa Juan a vn médico suyo llamado Juliano (al final: «Aquí se acaba el libro llamado<br />

Tesoro <strong>de</strong> Pobres con el regimiento <strong>de</strong> Arnaldo <strong>de</strong> Villanoua, Sevilla, Juan Cromberger,<br />

1543)».<br />

López <strong>de</strong> Corella, Alonso, Secretos <strong>de</strong> philosophía y astrología y medicina y <strong>de</strong> las quatro<br />

matemáticas ciencias, Zaragoza, Pedro Bernuz, 1547.<br />

López <strong>de</strong> Yanguas, Hernán, Los dichos o sentencias <strong>de</strong> los siete sabios <strong>de</strong> Grecia, Zaragoza,<br />

1539.<br />

Mal Lara, Juan, Filosofía vulgar, en <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance que coligió y glosó el<br />

Comendador Hernán Núñez, Lérida, Luys Manescal, 1621, pp. 123-385. La primera edición<br />

es <strong>de</strong> 1568.<br />

Mayans y Siscar, Gregorio, Specimen bibliothecæ hispano|mayansianæ, Hannoveræ, Jo. Guil.<br />

Schmidli, 1753.<br />

Monlau, Felipe <strong>de</strong>, Elementos <strong>de</strong> higiene privada o arte <strong>de</strong> conservar la <strong>salud</strong>, Madrid, Moya y<br />

Plaza, 1875.<br />

Montoto y Raustenstrauch, Luis, Personajes, personas y personillas que corren por las tierras<br />

<strong>de</strong> ambas Castillas, Sevilla, Librería <strong>de</strong> San José, 1911.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


R E F R A N E S D E M E S A , S A L U D Y B U E N A C R I A N Z A 1 7 5<br />

Núñez, Hernán, <strong>Refranes</strong> o proverbios en romance, que nuevamente colligió y glossó el<br />

Comendador, Salamanca, Iuan Cánoua, 1555.<br />

O’Kane, Eleanor S., <strong>Refranes</strong> y frases proverbiales españolas <strong>de</strong> la Edad Media (antes <strong>de</strong> 1500),<br />

Madrid, Anejos <strong>de</strong>l Boletín <strong>de</strong> la Real Aca<strong>de</strong>mia, Anejo II, 1959.<br />

Oudin, César, Tesoro <strong>de</strong> las dos lenguas (1607), facsímil <strong>de</strong> la edición <strong>de</strong> Lyon, Boullier et Aubin,<br />

1675, Paris, Ediciones Hispano-Americanas, 1968.<br />

Palmireno, Lorenzo, El estudioso <strong>de</strong> la al<strong>de</strong>a compuesto por Lorenzo Palmyreno, con las quatro<br />

cosas que es obligado a apren<strong>de</strong>r vn buen discípulo, que son: Deuoción, Buena <strong>crianza</strong>,<br />

Limpia doctrina y lo que llaman Agibilia…, Impresso en Valencia, en casa <strong>de</strong> Juan Mey, 1568.<br />

——, El estudioso cortesano <strong>de</strong> Lorenzo Palmyreno, Valentiæ, ex typographia Petri a Huete,<br />

1573.<br />

——, Laurentij Palmyrenti <strong>de</strong> vera et facili imitatione Ciceronis, Zaragoza, Pedro Bernuz, 1560.<br />

——, Vocabulario <strong>de</strong>l Humanista, Valencia, Pedro Huete, 1569 (reprint, Valencia, Editorial Las<br />

Provincias, 1978).<br />

Repullès, Mateo, Refranero General (Biblioteca Nacional <strong>de</strong> Madrid, I/28.163).<br />

Robres Lluch, Ramón, San Juan <strong>de</strong> Ribera, Barcelona, Flors, 1960.<br />

Salva y Mallén, Pedro, Catálogo <strong>de</strong> la biblioteca <strong>de</strong> Salvá, Valencia, Ferrer <strong>de</strong> Orga, 1872.<br />

Sbarbi y Osuna, José María, El refranero general español. Parte recopilado y parte compuesto<br />

por…, Madrid, A. Gómez Fuentenebro, 1874.<br />

——, Monografía sobre los refranes, adagios y proverbios castellanos…, Madrid, Lit. <strong>de</strong> los<br />

Huérfanos, 1891.<br />

Serrano Cueto, Antonio, ed., Fernando <strong>de</strong> Arce. Adagios y fábulas, Alcañiz/Madrid, Instituto <strong>de</strong><br />

Estudios Humanísticos/Editorial <strong>de</strong>l Laberinto (Palmyrenus, Colección <strong>de</strong> Textos y Estudios<br />

Humanísticos, 2), 2002.<br />

Sorapán <strong>de</strong> Rieros, Juan, Medicina española contenida en proverbios vulgares <strong>de</strong> nuestra<br />

lengua… Tercera edición y segunda que saca a luz su mayor apasionado el Pbr. D. José María<br />

Sbarbi, según la príncipe hecha en Granada el año 1615, Madrid, A. Gómez Fuentenebro,<br />

1876.<br />

Vallés, Mosén Pedro, Libro <strong>de</strong> refranes copilado por el or<strong>de</strong>n <strong>de</strong>l A B C (1549), ed. facsímil <strong>de</strong><br />

M. García Moreno, Madrid, Imprenta Alemana, 1917.<br />

Vergara y Martín, Gabriel María, Refranero geográfico español, recogido y or<strong>de</strong>nado por…,<br />

Madrid, Hernando, 1923; 2 a ed., 1986.<br />

Vives, Juan Luis, De las disciplinas (De disciplinis), en Obras completas, Madrid, Aguilar, 1947,<br />

Parte II, Libro III, pp. 573-587.<br />

*<br />

GALLEGO, André. «<strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>». En Criticón (Toulouse), 105,<br />

2009, pp. 139-176.<br />

Resumen. Edición crítica y anotada <strong>de</strong> una <strong>de</strong> las colecciones <strong>de</strong> refranes <strong>de</strong>l humanista aragonés Juan<br />

Lorenzo Palminero (1524-1579), <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. Se trata <strong>de</strong> refranes en castellano,<br />

francés, portugués, italiano y catalán que asegura haber recogido a lo largo <strong>de</strong> sus lecturas o conversaciones.<br />

Aseveración que convenía matizar. Este refranero, que se articula en torno a la <strong>mesa</strong>, la <strong>salud</strong> y los buenos<br />

modales, está incluida en una guía <strong>de</strong>l estudiante, El estudioso cortesano (1573), en la que el pedagogo brinda<br />

consejos para facilitar el éxito social <strong>de</strong> sus ex alumnos. Las ediciones que se hicieron a continuación, la <strong>de</strong><br />

Miguel Navarro Quintanilla (1587), la <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804), la <strong>de</strong> José María Sbarbi (1874) y más aún la<br />

<strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas, presentan errores <strong>de</strong> transcripción y <strong>de</strong> interpretación que convenía subsanar.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.


1 7 6<br />

A N D R É S G A L L E G O B A R N É S Criticón, 105, 2009<br />

Résumé. Édition critique et annotée <strong>de</strong> l’une <strong>de</strong>s collections <strong>de</strong> proverbes <strong>de</strong> l’humaniste aragonais Juan<br />

Lorenzo Palmireno (1524-1579), <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. Il s’agit <strong>de</strong> proverbes en castillan,<br />

mais aussi en français, portugais, italien et catalan, que l’auteur prétend avoir glanés au cours <strong>de</strong> ses lectures et<br />

conversations. Affirmation qu’il convenait <strong>de</strong> nuancer. Cette collection, qui s’articule autour <strong>de</strong>s thèmes <strong>de</strong> la<br />

table, <strong>de</strong> la santé et <strong>de</strong>s bonnes manières, est incluse dans un gui<strong>de</strong> <strong>de</strong> l’étudiant, El estudioso cortesano<br />

(1573), où le pédagogue prodigue <strong>de</strong>s conseils propres à faciliter la réussite sociale <strong>de</strong> ses anciens élèves. Les<br />

rééditions postérieures, celle <strong>de</strong> Miguel Navarro Quintanilla (1587), <strong>de</strong> Mateo Repullés (1804), <strong>de</strong> José María<br />

Sbarbi (1874) et celle plus récente <strong>de</strong> Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas (1965), présentent <strong>de</strong>s lacunes et parfois <strong>de</strong><br />

grossières erreurs qu’il convenait <strong>de</strong> supprimer.<br />

Summary. A critical and annotated edition of one of the Aragonese humanist Juan Lorenzo Palminero’s (1524-<br />

1579) collections of sayings, <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> criança. The sayings are in Castilian, French,<br />

Portuguese, Italian and Catalan and the author states that he collected them thanks to his reading or in<br />

conversation. This statement needs to be put into perspective. This collection of sayings based on matters<br />

concerning the table, health and good manners is inclu<strong>de</strong>d in a stu<strong>de</strong>nts’ gui<strong>de</strong>, El estudioso cortesano (1573),<br />

where the author and pedagogue ofters counsel in or<strong>de</strong>r to promote the social mobility of his ex stu<strong>de</strong>nts.<br />

Editions of the text such as those of Miguel Navarro Quintanilla (1587), Mateo Repullés (1804), José María<br />

Sbarbi (1874) and especially Antonio Castillo <strong>de</strong> Lucas’s (1965), contain transcription and interpretative<br />

errors that nee<strong>de</strong>d to be corrected.<br />

Palabras clave. Enseñanza. Humanismo. Palminero, Juan Lorenzo. Refraneros. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y<br />

<strong>buena</strong> criança.<br />

CRITICÓN. Núm. 105 (2009). Andrés GALLEGO BARNÉS. <strong>Refranes</strong> <strong>de</strong> <strong>mesa</strong>, <strong>salud</strong> y <strong>buena</strong> <strong>crianza</strong>.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!