¡Texto completo! - Instituto Francés de Estudios Andinos
¡Texto completo! - Instituto Francés de Estudios Andinos
¡Texto completo! - Instituto Francés de Estudios Andinos
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
YA¢APA Bull. Inst. fr. étu<strong>de</strong>s andines<br />
2000, 29 (1): 109-127<br />
109<br />
YA¢APA<br />
Oscar BERNILLA CARLOS * , Gerald TAYLOR **<br />
Resumen<br />
El texto en quechua <strong>de</strong> Ferreñafe que presentamos aquí en tres versiones trata <strong>de</strong> ilustrar<br />
las diferentes etapas por las que pasa un documento <strong>de</strong> la tradición oral <strong>de</strong>s<strong>de</strong> la grabación<br />
original hasta su reformulación en texto literario apto a ser incluido en libros escolares<br />
o antologías. Los diversos problemas que tienen que ser resueltos compren<strong>de</strong>n la<br />
normalización <strong>de</strong> la grafía <strong>de</strong> un dialecto sin tradición escrita, la sustitución, cuando<br />
parezca conveniente, <strong>de</strong> los hispanismos y, a veces, la reformulación <strong>de</strong> los enunciados<br />
<strong>de</strong>masiado influidos por la aculturación bilingüe. A<strong>de</strong>más, tiene que resolverse el problema<br />
<strong>de</strong> la eliminación <strong>de</strong> elementos característicos <strong>de</strong>l estilo oral: la excesiva repetición, los<br />
enunciados truncos, las vacilaciones y las incoherencias, sin per<strong>de</strong>r por <strong>completo</strong> la<br />
espontaneidad <strong>de</strong>l original.<br />
Palabras claves: Quechua, tradición oral, normalización estilística, educación bilingüe,<br />
Ferreñafe.<br />
YA¢APA<br />
Résumé<br />
Le texte en quechua <strong>de</strong> Ferreñafe, que nous présentons ici en trois versions, essaie<br />
d’illustrer les différentes étapes qu’un document <strong>de</strong> la tradition orale doit traverser <strong>de</strong>puis<br />
l’enregistrement original jusqu’à sa reformulation en texte littéraire susceptible d’être incorporé<br />
dans <strong>de</strong>s livres scolaires ou <strong>de</strong>s anthologies. Les nombreux problèmes qui doivent être résolus<br />
comprennent la normalisation <strong>de</strong> l’orthographe d’un dialecte sans tradition écrite, la substitution<br />
<strong>de</strong>s hispanismes quand cela semble convénient et, parfois, la reformulation <strong>de</strong>s énoncés trop<br />
marqués par l’influence <strong>de</strong> l’acculturation bilingue. En outre, il faudrait résoudre le problème <strong>de</strong><br />
l’élimination <strong>de</strong>s éléments caractéristiques du style oral: la répétition excessive, les énoncés<br />
tronqués, les hésitations et les incohérences, sans perdre complètement la spontanéité <strong>de</strong><br />
l’original.<br />
Mots clés : Quechua, tradition orale, normalisation stylistique, éducation bilingue, Ferreñafe.<br />
*<br />
<strong>Instituto</strong> Pedagógico Superior “Monseñor Francisco González Burga”, Ferreñafe.<br />
**<br />
CELIA, C.N.R.S., UMR 0197, 44 rue <strong>de</strong> l'Amiral Mouchez, 75014 París.
110 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
YA¢APA<br />
Abstract<br />
By presenting three versions of a text in Ferreñafe Quechua, we aim at illustrating the<br />
different stages that oral tradition goes through from its original recording until the establishment<br />
of a literary document ready to be published as school material or in an anthology. The many<br />
problems which must be resolved inclu<strong>de</strong> the normalizing of spelling in a dialect with no written<br />
tradition, the replacing of Spanish words where it seems justified and the reformulation of<br />
sentences over-influenced by bilingual acculturation. It is also necessary to resolve the problem<br />
of eliminating aspects of the text which betray its oral origin: over repetition, unfinished<br />
sentences, pauses and incoherent remarks, without completely losing the spontaneity of the<br />
original.<br />
Key words: Quechua, oral tradition, stylistic normalization, bilingual education, Ferreñafe.<br />
INTRODUCCIÓN<br />
Presentamos aquí tres versiones <strong>de</strong>l mismo texto quechua, “Ya©apa”, narrado en<br />
1993 en Chiclayo por Oscar Bernilla Carlos, nativo <strong>de</strong> Ayamachay, distrito <strong>de</strong> Inkawasi<br />
(1), provincia <strong>de</strong> Ferreñafe. La primera versión (A), basada en la grabación original,<br />
correspon<strong>de</strong> a la segunda transcripción (la primera, fonética, no se publica aquí). La<br />
grafía respeta el sistema fonológico específico <strong>de</strong> la variante ferreñafana <strong>de</strong> Ayamachay.<br />
Es <strong>de</strong>cir que la lateral palatal etimológica */ll/ se transcribe por zh, fricativa palatal<br />
sonora. Se indica también la sonorización <strong>de</strong> las oclusivas /p, t, k/ y <strong>de</strong> la africada /ch/<br />
por b, d, g y gh respectivamente, puesto que, aunque en ciertos contextos fonéticos la<br />
sonorización es la norma, no se trata <strong>de</strong> una realización automática, sino estilística. Sin<br />
embargo, no se nota la sonorización <strong>de</strong> /©/ [GH] y /q/ [G], obligatoria <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una nasal<br />
(/n/, /m/).<br />
A cada enunciado <strong>de</strong>l texto A sigue su reconstrucción normalizada, segmentada<br />
morfológicamente (B). En esta versión, respetamos la grafía etimológica <strong>de</strong> las formas<br />
quechuas. Sin embargo, no reconstruimos sufijos que no han <strong>de</strong>jado huellas en el<br />
quechua <strong>de</strong> Ferreñafe (-NIyjun < */-NIyuq/, -ti- < */-pti-/). Los hispanismos se<br />
transcriben según la tradición ortográfica <strong>de</strong> la lengua <strong>de</strong> origen y en cursivas. Formas<br />
que aparecen en la grabación, pero que han sido corregidas por el narrador, se encierran<br />
entre ≤ ≥, y las formas corregidas correspondientes se señalan entre < >. Los signos [ ]<br />
indican un segmento agregado por el transcriptor. Se señalan los apoyos fonéticos<br />
(/-NIyjun/) y los fonemas sujetos a modificaciones contextuales por mayúsculas<br />
(/yaykU-mu-n/ se realiza yaykamun/ yaygamun). Formas <strong>de</strong> origen incierto figuran en<br />
mayúsculas cursivas (/DIJUR(U)/).<br />
Una tercera versión <strong>de</strong>l texto (C) pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como una reformulación<br />
“literaria” <strong>de</strong>l original. Es <strong>de</strong>cir que su finalidad no es exclusivamente la transcripción<br />
(1) Las grafías Inkawasi y Kañaris han sido reconocidas oficialmente.
YA¢APA<br />
111<br />
fiel <strong>de</strong> un testimonio <strong>de</strong> la tradición oral, sino un ensayo <strong>de</strong> adaptar un documento <strong>de</strong> esta<br />
naturaleza para que pueda ser incluido en una antología escolar u otro conjunto <strong>de</strong> textos<br />
<strong>de</strong>stinados a un público general. Por eso, utilizamos una grafía normalizada, reemplazamos<br />
los hispanismos no indispensables (por no ser completamente integrados al dialecto) por<br />
términos <strong>de</strong> origen quechua y eliminamos repeticiones características <strong>de</strong>l estilo oral que<br />
resultan fastidiosas en un documento escrito.<br />
La versión A <strong>de</strong> cada texto nos parece una necesidad cuando se trata <strong>de</strong> la<br />
transcripción <strong>de</strong> una grabación o <strong>de</strong> un documento oral copiado al momento <strong>de</strong> su<br />
narración. Sólo la transcripción fiel nos permite constituir un corpus <strong>de</strong> la tradición oral<br />
que pueda ser consultado por otras personas <strong>de</strong>seosas <strong>de</strong> conocer las variantes <strong>de</strong> las<br />
hablas locales o <strong>de</strong> las tradiciones atestiguadas (2).<br />
La versión B permite el análisis <strong>de</strong>l quechua local y es esencial como base para<br />
un estudio morfológico y para la formulación <strong>de</strong> reglas sintácticas.<br />
La versión C, o sea la reformulación literaria <strong>de</strong> un texto extraído <strong>de</strong> la tradición<br />
oral, permite toda una serie <strong>de</strong> opciones. La grafía normalizada elimina las variantes<br />
estrictamente locales y permite la difusión <strong>de</strong>l documento en una región mucho más<br />
vasta (que <strong>de</strong>sborda, tal vez, las fronteras ferreñafanas). Los acci<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> la narración<br />
individual —las pausas, los cambios <strong>de</strong> tema, las anomalías sintácticas, <strong>de</strong>bidas a<br />
vacilaciones o a una momentánea distracción— se corrigen y el estilo se normaliza.<br />
Implica que una parte importante <strong>de</strong> lo espontáneo y <strong>de</strong> lo vivaz <strong>de</strong>l estilo oral<br />
<strong>de</strong>saparece, precisamente, por no tratarse más <strong>de</strong> literatura oral, sino <strong>de</strong> textos literarios<br />
elaborados sobre la base <strong>de</strong> documentos orales (grabaciones, transcripciones realizadas<br />
durante la narración don<strong>de</strong> las circunstancias mismas <strong>de</strong> la notación complican las<br />
técnicas específicas <strong>de</strong> la tradición oral). Des<strong>de</strong> la antigüedad, la tradición oral ha<br />
contribuido al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una literatura culta. En el caso <strong>de</strong>l quechua se pue<strong>de</strong> citar<br />
un ejemplo notable, los cuentos <strong>de</strong>l Urubamba reelaborados por el Padre Lira y<br />
publicados recientemente en una versión normalizada (reemplazando la grafía<br />
excesivamente complicada inventada por el padre Lira por el alfabeto oficial aplicado<br />
al quechua sureño) (Lira, 1990). En el caso <strong>de</strong> Ferreñafe, la normalización literaria<br />
permitiría la utilización <strong>de</strong> textos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> la tradición local en libros <strong>de</strong> lectura para<br />
la escuela con la posibilidad <strong>de</strong> ser leídos y estudiados en el conjunto <strong>de</strong> Inkawasi y<br />
Kañaris y, tal vez, en las áreas colindantes con estos dos distritos. La normalización<br />
afectaría esencialmente la grafía. En el caso <strong>de</strong>l léxico, aun si es preferible sustituir los<br />
hispanismos evi<strong>de</strong>ntes (3) por lexemas quechuas cuando existen equivalentes semánticos,<br />
también es necesario compren<strong>de</strong>r que numerosos hispanismos ya han sido asimilados<br />
al idioma y los términos quechuas correspondientes hoy son <strong>de</strong>sconocidos. Eso implica,<br />
evi<strong>de</strong>ntemente, una extensión <strong>de</strong>l repertorio fonológico <strong>de</strong>l quechua ferreñafano en lo<br />
tocante al empleo <strong>de</strong> las oclusivas sonoras; baka (vaca), diya (día) y giña (plátano)<br />
(2) Con esta finalidad hemos organizado un proyecto <strong>de</strong> recolección, transcripción y<br />
publicación <strong>de</strong> documentos <strong>de</strong> la tradición oral quechua: ATOQ (Archivos <strong>de</strong> la Tradición oral<br />
quechua).<br />
(3) El profesor H. Cajo señaló lo inconveniente <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> la forma aculturada agarraran<br />
en un texto literario (es <strong>de</strong>cir que no se trataba <strong>de</strong> la transcripción fiel <strong>de</strong> un texto <strong>de</strong> la literatura oral),<br />
ya que pue<strong>de</strong> ser sustituida por ayparan [aybaran] o chariran.
112 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
difícilmente podrían ser reinterpretados como *paka, *tiya y *kiña. En una posición<br />
intervocálica, las oclusivas sonoras <strong>de</strong> los hispanismos (al menos en el habla <strong>de</strong> los<br />
bilingües) se fricativizan: sebada [sIßa∂a] “cebada”; pagaramay [paγaramay] ><br />
pagramay [paγramay] “págame”. No existe ninguna confusión posible con las variantes<br />
sonoras <strong>de</strong> las oclusivas quechuas, puesto que éstas nunca aparecen en posición inicial<br />
absoluta ni en posición intervocálica y tampoco se fricativizan (4) . Así, es perfectamente<br />
legítimo seguir manteniendo una distinción en la grafía <strong>de</strong> nwebi [nwêßI] “nueve” y<br />
kaypi [kaybi] “aquí”. En el caso <strong>de</strong> las oclusivas sonoras, que aparecen en los mismos<br />
contextos en los lexemas quechuas y los hispanismos, nos parece conveniente respetar<br />
la etimología. Así, mantilla [mandIzha] “pañal”/ quntay [qOnday] “humo”, pero<br />
mandakuq “mandante”, ya que en los dos primeros casos siempre hay la posibilidad<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>sonorizar, lo que en el tercero parece imposible. El problema <strong>de</strong> las cinco vocales<br />
es aún más complejo: si el empleo <strong>de</strong> un sistema trivocálico para las palabras<br />
etimológicamente quechuas parece generalmente aceptado, no es así para los hispanismos.<br />
Los quechuahablantes locales (<strong>de</strong> diversas áreas <strong>de</strong> Inkawasi y uno <strong>de</strong> Cañaris)<br />
constataron que había diferentes grados <strong>de</strong> abertura <strong>de</strong> [i → e] y [u → o] según el contexto:<br />
por ejemplo, la vocal acentuada <strong>de</strong> koju [kôxU] “cojo” es más abierta que la <strong>de</strong> qullar<br />
[qOzhar] “estrella”, a su vez más abierta que la <strong>de</strong> kuti [kUtI] “vez” (aún más abierta en<br />
Ayamachay que en Inkawasi). Hemos optado, aun sin la convicción <strong>de</strong> su pertinencia<br />
absoluta, por la transcripción etimológica <strong>de</strong> la vocal acentuada <strong>de</strong> los lexemas<br />
castellanos: así escribimos werta [wêrda] < huerta. Estamos plenamente conscientes <strong>de</strong><br />
las dificulta<strong>de</strong>s creadas por esta opción. Según el contexto, el acento tónico se modifica<br />
y las vocales varían en su abertura. A<strong>de</strong>más, algunos hispanismos están más integrados<br />
que otros. Las vacilaciones en las transcripciones tradicionales confirman estas<br />
observaciones (5) . Por eso, creemos que es necesario realizar una investigación<br />
profundizada sobre el grado <strong>de</strong> asimilación <strong>de</strong> los hispanismos en un contexto monolingüe<br />
(6) y, tal vez, restringir el uso <strong>de</strong> e y u a la distinción <strong>de</strong> los cuasi-homófonos como uchu<br />
“ají” y ochu “ocho”. En los textos normalizados, evitamos los hispanismos que tienen<br />
equivalentes semánticos quechuas (7). Sin embargo, muchos hispanismos que han<br />
(4) Estas observaciones contradicen el comentario hecho en nuestro artículo (Taylor, 1982).<br />
En este artículo, escribimos que las oclusivas sonoras <strong>de</strong> los hispanismos se asimilan a las variantes<br />
sonoras <strong>de</strong> las oclusivas sordas quechuas. Eso es únicamente el caso <strong>de</strong> la sonorización que se produce<br />
en contextos idénticos, como, por ejemplo, sinku [sIngU] “cinco”.<br />
(5) En este texto, por ejemplo, seguimos utilizando las grafías: regala-, sebada, bensidu, que<br />
no observan las reglas que hemos establecido. Es que las grafías rigala-, sibada, y binsidu nos parecen<br />
grotescas. Por eso, es necesario que se establezca un acuerdo entre los “normalizadores” <strong>de</strong>l quechua<br />
local en lo tocante a la escritura <strong>de</strong> los hispanismos.<br />
(6) Es necesario estudiar la pronunciación por los monolingües <strong>de</strong> palabras como seysi “seis”.<br />
Tal vez la distinción fonética (¿fonológica?) entre [I] y [ê] o [U] y [ô] no sea suficientemente importante<br />
para justificar una grafía especial para los hispanismos y que, en el habla rápida y en la <strong>de</strong> los<br />
monolingües, tien<strong>de</strong> a <strong>de</strong>saparecer. Sin embargo, habrá siempre términos indispensables que resistan<br />
a la asimilación completa y don<strong>de</strong> las grafías e y o quedarán probablemente como un recuerdo <strong>de</strong> su<br />
origen exótico.<br />
(7) No nos parece necesario eliminar los hispanismos, reconocidos como tales, pero ya<br />
completamente integrados al discurso cotidiano. Así, upya-, qu-, tuk(u)chi- y ma©asha no correspon<strong>de</strong>n<br />
necesariamente al mismo campo sociosemántico que toma-, regala-, akaba- y bensidu, que reflejan
YA¢APA<br />
113<br />
reemplazado por <strong>completo</strong> a sus equivalentes quechuas o que han modificado su sentido<br />
al integrarse al quechua, ya han introducido los fonemas castellanos siguientes en el<br />
dialecto ferreñafano: b (8), d, g, f (9), rr; j [x] caracteriza no sólo los hispanismos sino<br />
también los términos quechuas <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> raíces modificadas por metátesis (-yjun <<br />
*/NIyuq/).<br />
El <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> volver a quechuizar el léxico es legítimo. Es necesario, sin embargo,<br />
averiguar la autenticidad en el contexto regional <strong>de</strong>l término quechua propuesto. En el<br />
caso <strong>de</strong> lexemas poco difundidos como llaqta o ©akra, atestiguados en el habla <strong>de</strong><br />
algunas personas <strong>de</strong> edad en comunida<strong>de</strong>s aisladas, su empleo en textos literarios para<br />
reemplazar pweblu o el hispanizado chakra (consi<strong>de</strong>rado una palabra castellana en<br />
Ayamachay don<strong>de</strong> la parcela cultivada se <strong>de</strong>signa habitualmente por werta [wêrda]),<br />
sería conveniente aunque algo problemático en libros <strong>de</strong> alfabetización por ser<br />
<strong>de</strong>sconocidos por la mayoría <strong>de</strong> los jóvenes. Términos <strong>de</strong> empleo local limitado pue<strong>de</strong>n<br />
ser conservados en textos normalizados puesto que sugieren la proce<strong>de</strong>ncia cultural y<br />
geográfica <strong>de</strong>l texto y enriquecen el conocimiento regional y general <strong>de</strong>l lector<br />
familiarizándolo con variantes <strong>de</strong> otras comunida<strong>de</strong>s. Lo mismo vale para las variantes<br />
en la pronunciación que caracterizan diversos caseríos como nawpa/naypa “anterior”;<br />
nawpa, por ser más fiel a la etimología (< */ñawpa/), sería más apropiado como forma<br />
normalizada. Sin embargo, aquí también la variación nawpa/naypa [nawba/nayba]<br />
señalaría la proce<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l texto y la utilización <strong>de</strong> cualquiera <strong>de</strong> las dos formas no<br />
impediría su comprensión por las personas que manejan la otra.<br />
Utilizamos el alfabeto siguiente para la transcripción <strong>de</strong>l texto original:<br />
a b° ch © d° e* f* g° i j k l m n ñ o* p q 'q r rr* s sh Ò t u w y<br />
zh.<br />
Las letras señaladas por * aparecen sólo en los hispanismos; las señaladas por °<br />
aparecen en los hispanismos y en las sonorizaciones facultativas <strong>de</strong> formas quechuas.<br />
La grafía Ò (sibilante palatal retrofleja) expresa una apreciación emotiva (formas<br />
<strong>de</strong>spectivas, exclamaciones, onomatopeyas); no aparece en el cuento “Ya©apa”.<br />
Hay una distinción fonológica entre q y 'q en posición intervocálica: saqa [saΓa]<br />
(10) “áspero” / sa'qa [saqa] ‘nombre <strong>de</strong> una planta’. La grafía 'q indica que /q/ mantiene<br />
su pronunciación <strong>de</strong> inicial absoluta en posición intervocálica.<br />
Se emplea el apóstrofo en otros contextos para indicar que la supresión <strong>de</strong> una<br />
vocal (en formas que, a veces, ya se han lexicalizado) no afecta la pronunciación <strong>de</strong> la<br />
la evolución mestizada <strong>de</strong> la comunidad (sobre todo en el caso <strong>de</strong> toma-, que evoca un contexto social<br />
específico).<br />
(8) No hay ningún motivo para mantener la doble grafía b/v en quechua.<br />
(9) Transformada frecuentemente en p [p,b] o j [x] en ferreñafano.<br />
(10) Transcribimos las variantes fonéticas <strong>de</strong> /q/ respectivamente por [Γ] (gamma mayúscula),<br />
fricativa uvular sonora; [χ], fricativa uvular sorda, y [G], oclusiva uvular sonora (<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> una nasal);<br />
[γ], [x] y [g] representan respectivamente las velares fricativa sonora, fricativa sorda y oclusiva sonora<br />
que aparecen en los hispanismos y que correspon<strong>de</strong>n a las formas ortográficas g (posición no inicial),<br />
j y g (inicial o en <strong>de</strong>terminados contextos idénticos a los don<strong>de</strong> aparece en castellano). [g] también es<br />
variante <strong>de</strong> /k/ <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> /n/ y /y/.
114 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
consonante prece<strong>de</strong>nte. Por ejemplo, en ashlaq' ashlaqa, la primera palabra no se<br />
pronuncia [ashlaχ] ([χ] es alófono <strong>de</strong> /q/ en final <strong>de</strong> sílaba), sino que se mantiene su<br />
pronunciación original [ashlaΓ] (el apóstrofo indica que se trata <strong>de</strong> una sílaba trunca).<br />
Los fonemas afectados son esencialmente /q/ y /n/ (nótese el contraste entre an'ku<br />
[ankU] “falda” / anku [aηgU] “tendón”.<br />
El guión separa un sufijo que empieza por una vocal (fenómeno poco frecuente)<br />
<strong>de</strong> la palabra a la cual se agrega: intrakaq-upay [IndrakaxUpay] “parece que entien<strong>de</strong>”<br />
(se pue<strong>de</strong> observar que /q/ no se ha sonorizado en posición intervocálica aunque se ha<br />
convertido <strong>de</strong> uvular en velar, cf. intrakaq [Indrakaχ]).<br />
Empleamos ê para indicar la transformación fonética <strong>de</strong>l amalgama <strong>de</strong> los sufijos<br />
modales -mi, -©i y -shi y la partícula <strong>de</strong> afirmación enfática -ari, cf. -shêri, <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong><br />
-shi-ari.<br />
En la versión normalizada, no indicamos las variantes sonoras <strong>de</strong> las oclusivas<br />
sordas y zh se reemplaza por ll etimológica. El alfabeto empleado para las palabras <strong>de</strong><br />
origen quechua es:<br />
a ch © i j k l ll m n ñ p q 'q r s sh [Ò] t u w y,<br />
con la adición <strong>de</strong> b d e f g o y rr para los hispanismos y algunas formas <strong>de</strong><br />
naturaleza emotiva.<br />
El uso <strong>de</strong> © se ha generalizado en Ferreñafe gracias a su empleo en el curso <strong>de</strong><br />
formación <strong>de</strong> maestros bilingües <strong>de</strong>l <strong>Instituto</strong> Pedagógico. Tiene la <strong>de</strong>sventaja <strong>de</strong> no ser<br />
representada en el teclado <strong>de</strong> la máquina <strong>de</strong> escribir establecido para el castellano. Es<br />
necesario agregar el circunflejo manualmente. Una solución alternativa sería el empleo<br />
<strong>de</strong>l acento agudo (o “til<strong>de</strong>” peruano) ' sobre la c. Ambas formas son problemáticas para<br />
los programas habitualmente usados en la informática. Sin embargo, las ventajas <strong>de</strong>l<br />
empleo <strong>de</strong> © (o c con til<strong>de</strong>) son muchas. Primero, © es el símbolo utilizado en casi todas<br />
las <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> los dialectos quechuas que manejan este fonema. No pue<strong>de</strong><br />
confundirse con tr que aparece en los numerosos hispanismos que forman una parte<br />
esencial <strong>de</strong>l léxico ferreñafano, por ejemplo las cifras: kwatru, tresi, etc. Es interesante<br />
notar que tr <strong>de</strong> kwatru se segmenta <strong>de</strong> manera diversa <strong>de</strong> la palabra castellana <strong>de</strong> la cual<br />
se <strong>de</strong>riva: kwat-ru. Otra ventaja <strong>de</strong>l empleo <strong>de</strong> ©, mencionada durante el seminario<br />
realizado con los profesores <strong>de</strong> educación bilingüe <strong>de</strong> Inkawasi en marzo <strong>de</strong> 1995, es el<br />
hecho <strong>de</strong> que, al escribir un texto rápidamente, no hay problemas <strong>de</strong> interpretación si<br />
olvidamos el signo diacrítico, puesto que c sola no existe en el alfabeto adoptado para<br />
el quechua. Innovamos al introducir la grafía tr (con til<strong>de</strong> sobre la r) en nuestro<br />
diccionario <strong>de</strong>l quechua chachapoyano publicado en 1979; la abandonamos en seguida,<br />
ya que los comuneros la encontraban excesivamente compleja y preferían el uso <strong>de</strong> una<br />
sola letra con diacrítico (© o c con til<strong>de</strong>).<br />
La grafía j tampoco tiene una aceptación universal. Al inicio, utilizamos x para<br />
representar la fricativa velar sorda, pero el empleo <strong>de</strong> una letra tan insólita en la grafía<br />
actual provocó cierta confusión. Así, la reemplazamos por j. La grafía -yqun que se<br />
encuentra en algunas publicaciones tiene el inconveniente que normalmente <strong>de</strong>be leerse<br />
[yΓuη].<br />
El uso <strong>de</strong> qq para representar 'q también es ambiguo. La pronunciación <strong>de</strong> yaqqa<br />
(para ya'qa [yaqa] “casi”) no sería [yaqa], sino [yaχΓa], cf. ©aqqa [©aχΓa] “el que llega”.
YA¢APA<br />
115<br />
Por motivos técnicos vinculados con el uso <strong>de</strong> la computadora, en las<br />
transcripciones fonéticas y fonológicas representamos las unida<strong>de</strong>s siguientes por<br />
dígrafos: /ch/, /gh/, /ll/, /sh/, /zh/.<br />
Texto A:<br />
Transcripción <strong>de</strong> la versión grabada.<br />
Kanan kwentu parlakunayqa shutin “Ya©apa”. Unay tyempkunaqash, unay<br />
tyempkunaqash, Ya©ap' ©akingunaq' kabal saqra mundi pur kaq, tukuy mundi mundi<br />
mundizhash kaq.<br />
Chayshi mundish, manash pipis chay lawbiqa taqchu. Tarbisshi mas ura kaqkunapi<br />
taqzhapa. Manash chay lawbiq taqzhapchu. Bakerakuna michdurgunash imanupi<br />
imanupila iqaq, manashi wakinqa. Kabal mundish kaq-á.<br />
Chaymanda dijur'sh uk diyash, uku bakerash bákanda mich'q, chayman iqaq.<br />
Iqatinqa iqatinqa dijur chay tayatinqash uk runa rikarimun, runa kabal shumaq<br />
kabazhumbis. Ashlaq' mondramps oruyjunsh oruyjunsh. Yuraqsh sombrunmapis. Kusa<br />
shumaqsh kabazhumps.<br />
Chaynush dijur qimikanshi warmiman dijur. Saldanshi. Saldaraq'sh, “nuqam<br />
kaymanda kani; nuqam kay wak ánaqpi tani; wak qaqa rikayangi, chayqa wasiymi”<br />
ninsh.<br />
Chaynirqash, “bam'” nirish apansh qaqaman. Qimikayatinzhapash Ya©paqash<br />
ki©akan-ari. Ki©akansh. Warmit'sh itan. Chay yaykunalawbiqash na … uku azhqu<br />
ashlaq' ashlaqa galgo usurayansh ka<strong>de</strong>nawan. Ka<strong>de</strong>nawansh watarayan. Ka<strong>de</strong>nawan<br />
watararsh natash kuydar tayan kizhmishata. Kizhmishata kuydar tayan.<br />
Chaymandaqash dijur chay runaqash ruriman itan. Rikachin. Limbu rikachin<br />
(…) rikachin dijur chaybi wasingunata. Wasimpsshi kabal shumaq. Wasingunata limbu<br />
rikachin. Chaymandshuybaqash dijur tardiyaq ritinqash, “ya riyna” ninna rúnaqa.<br />
“Riyna, wak kizhmishata, kizhmishata apar riy” ninsh. Dijur chaynitinqash altuk'<br />
warmiqa das uk shipta kizhmishata pazhan. Uk shipt áprikun. Chaymandaqa runaqa<br />
ninshiri, “shamunarqa qamqa shamuy, kaymanqa shamuyzha; kadarratu shamunarqa,<br />
shamungmapis” ninsh. Chaymanda dijuru rinsh ©ansh wasinman.<br />
Dijur parlansh runandaqa. “Chaynu pasamasha” ninsh. “Kizhmishat qumaran”<br />
ninsh. Kizhmishataqa kosna ninapa yatan lawman ©uranzhapa. Chaymandaqa dijur<br />
azhaqninshuybaqash shartinzhapaqash, chay kizhmishaqa orpaq tikraksh. Limb limbush<br />
orpaq tikrakashkasha.<br />
Chaymandaqa dijur limb limbu chaynu kabal qizhayniyjun tikrakashan.<br />
Werdanmapis'sh, kabal shumaq. Chay runakunapaqa wasinmapis, wasinguna<br />
an’malningunamapis kabalshêri. Qizhayniyjun tikrakaq qazhariran.<br />
Chaymanda dijur runakunaqa, “imanupina pero wakqa kusa qizhayniyjun kanqa;<br />
nuqanchknuzha pobri; iman' iman' 'mana wakqa; an'malninchk chingan, chaygunataqa
116 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
pay suwamayashun” ninsh. “Pay suwamayashun imama” ninsh. Kabaldash wakingunaqa<br />
ya ©iqnipayannari. ©iqnipayannash chaymandaqa dijuru. Dijur chay imanashêrí (…)<br />
áygapi wizhashkashanashi chay runaqa (—) chay Ya©apa runaqa wizhashkashana<br />
“kwidáw rimatik” nir warmitaqa.<br />
Chaymandaqa dijuru uk diyanash, chay warmipa runanqa risha tomaq. Kabaldash<br />
tomanzhapa, tomachinzhp. Limb limbush bensidush ashlaq', kabal (—) mansh<br />
yarbuyninbi katin tapunzhapsh, “imanup'qtaq kus qizhayniyjun kangi” ninzhapash.<br />
Chaybi runaqa rimansh, rimansh. “Ya©apa warmiyda régalash” ninsh. “Chaybi<br />
uk runa” ninsh. Chaymandaqa dijur chaynu rimansh.<br />
Chaymandshuybaqash sharirsh sharirsh rin wasinman. Chaymandaqa<br />
wasinmanqash (—) wasindaqash zhakiybaq tarin. Imand'q unay taq pobri chaynush<br />
tarin. Chunzh chunzh kabal zhakiybaq. Warminmapis kabal zhakiybaqsh puriyan.<br />
An'malninmaps chunzh. Chakranmapis werdangunamapis limbu limbu zhakiybaq<br />
ákabaksh. Chaynushiri limbu limbu pobriyaran chay runakunaqa.<br />
Chaymandaqash per' kanangamanshêri byirnissantukunaqa imanu imanupiqash<br />
yarqun Ya©pamandaqa chay runaqa, syembri kabazhumbis yuraq, kabazhumbis nasquy,<br />
kabazhumba anan.<br />
Texto B:<br />
Texto original corregido por el narrador y versión segmentada<br />
morfológicamente seguida <strong>de</strong> su traducción al castellano.<br />
1. kanan kwentu parlakunayqa shutin “ya©apa”<br />
/kanan cuento parla-ku-na-y-qa shuti-n// ya©apa/<br />
El cuento que voy a narrarles se llama Ya©apa (el eco) (11)<br />
2. unay tyempkunaqash, unay tyempkunaqash, ya©ap’ ©akingunaq’<br />
kabal saqra (12) kaq<br />
/unay tiempo-kuna-qa-shi// unay tiempo-kuna-qa-shi// ya©apa[-pa] ©aki-nkuna-qa<br />
cabal saqra monte-lla ka-q/<br />
En los tiempos antiguos, por las partes bajas <strong>de</strong> Ya©apa, se cuenta que no<br />
había más que monte<br />
3. tukuy mundi mundi mundizhash kaq<br />
/ tukuy monte monte monte-lla-shi ka-q/<br />
Todo era puro monte, monte, monte.<br />
(11) Nombre <strong>de</strong> un cerro que domina Ayamachay.<br />
(12) ≤mundi pur'≥ < /monte puro/.
YA¢APA<br />
117<br />
4. chayshi (13) mana (14) pipis chay lawbiqa taqchu<br />
/chay-shi mana pi-pis chay lado-pi-qa ta-q-chu/<br />
Así, nadie vivía por ese lado.<br />
5. tarbisshi mas ura kaqkunapi taqzhapa<br />
/ta-r-pis-shi más ura ka-q-kuna-pi ta-q-llapa/<br />
Y si vivieran por alli, vivían por la parte más baja.<br />
6. manash chay lawbiq taqzhapchu<br />
/mana-shi chay lado-pi-qa ta-q-llapa-chu/<br />
No vivían por ese lado.<br />
7. bakerakuna michdurgunash imanupi imanupila iqaq, manash (15) wakinqa<br />
/vaquera-kuna michi-dor-kuna-shi ima+nu-pi ima+nu-la-pi iqa-q// mana-shi<br />
waki+n-qa/<br />
De vez en cuando, vaqueras y pastores subían [por allá], la <strong>de</strong>más gente no.<br />
8. kabal mundish kaq-á<br />
/cabal monte-shi ka-q-a[ri]/<br />
Harto monte había pues.<br />
9. chaymanda dijur’sh uk diyash, uku bakerash bákanda mich’q, chayman iqaq<br />
(16)<br />
/chay-manta DIJUR(U)-shi uk diya-shi ukU vaquera-shi vaca-n-ta michi-q chayman<br />
iqa-q/<br />
Sucedió pues que un día una vaquera subió (17) [por las faldas <strong>de</strong> Ya©apa] (18)<br />
a pastear sus vacas.<br />
10. iqatinqa iqatinqa dijur chay tayatinqash uk runa rikarimun, runa kabal<br />
shumaq kabazhumbis<br />
/iqa-ti-n-qa iqa-ti-n-qa DIJURU chay-pi ta-ya-ti-n-qa-shi uk runa rika+ri-mu-n/<br />
runa cabal shumaq caballo-n-pis/<br />
(13) ≤mundish,≥<br />
(14) ≤manash≥<br />
(15) ≤manashi≥<br />
(16) Forma alternativa propuesta: iqan.<br />
(17) El ‘agentivo’, que normalmente expresa el ‘habitual’, tiene aquí un valor <strong>de</strong> ‘pasado<br />
narrativo’.<br />
(18) Lit. hacia allí.
118 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
Cuando al final acabó <strong>de</strong> subir (19) y estaba sentada [en la parte alta], un<br />
hombre apareció, un hombre con un hermosísimo caballo.<br />
11. ashlaq' mondramps oruyjunsh oruyjunsh<br />
/ashla+qa montura-n-pis oro-yjun-shi oro-yjun-shi/<br />
y su montura estaba adornada con una cantidad asombrosa <strong>de</strong> oro.<br />
12. yuraqsh sombrunmapis<br />
/ yuraq-shi sombrero-n-ma+pis/<br />
Y hasta su sombrero era blanco.<br />
13. kusa shumaqsh kabazhumps<br />
/kusa shumaq-shi caballo-n-pis/<br />
Y su caballo era sumamente hermoso también.<br />
14. chaynush dijur qimikanshi warmiman dijur<br />
/chay-nu-shi DIJUR(U) qimi-ka-n-shi warmi-man DIJUR(U)/<br />
Así pues se acercó a la mujer pues.<br />
15. saldanshi<br />
/saluda-n-shi/<br />
La saludó.<br />
16. saldaraq'sh (20) “nuqam kaymanda kani; nuqam kay wak ánaqpi tani; wak<br />
qaqa rikayangi, chayqa wasiymi” ninsh<br />
/saluda-r-qa-shi// nuqa-mi kay-manta ka-ni// nuqa-mi kay wak anaq-pi ta-ni/<br />
/ wak qaqa[-ta] rika-ya-nki/ chayqa wasi-y-mi// ni-n-shi/<br />
Al saludarla, le dijo: “Yo soy <strong>de</strong> aquí. Yo vivo en aquellas alturas. Aquella peña<br />
que ves es mi casa”.<br />
17. chaynirqash (21) nirish apansh qaqaman<br />
/chay+ni-r-qa-shi// ri-shun// ni-r-shi apa-n-shi qaqa-man/<br />
Con esa palabras, le dijo “¡Vamos!” y la llevó hacia la peña.<br />
(19) Repetición enfática <strong>de</strong>l gerundio, que sugiere una acción prolongada y difícil, que acaba<br />
<strong>de</strong> realizarse.<br />
(20) < /saluta-r-qa-shi/.<br />
(21) ≤bam'≥ < /vamos/.
YA¢APA<br />
119<br />
18. qimikayatinzhapash ya©paqash ki©akan-ari<br />
/qimi-ka-ya-ti-n-llapa-shi ya©apa-qa-shi ki©a-ka-n-ari/<br />
Cuando se estaban acercando, <strong>de</strong> hecho Ya©apa se abrió.<br />
19. ki©akansh<br />
/ki©a-ka-n-shi/<br />
Se abrió.<br />
20. warmit'sh itan<br />
/warmi-ta-shi ita-n/<br />
Hizo entrar a la mujer.<br />
21. chay (22) na uku azhqu ashlaq' ashlaqa galgo usurayansh<br />
ka<strong>de</strong>nawan<br />
/chay yayku-na-lado-pi-qa-shi NA ukU allqu ashla+qa ashla+qa galgo usu+raya-n-shi<br />
ca<strong>de</strong>na-wan/<br />
A la entrada un … un tremendo perro galgo estaba echado, (amarrado) con<br />
una ca<strong>de</strong>na.<br />
22. ka<strong>de</strong>nawansh watarayan<br />
/ca<strong>de</strong>na-wan-shi wata-ra-ya-n/<br />
Estaba amarrado con una ca<strong>de</strong>na.<br />
23. ka<strong>de</strong>nawan watararsh natash kuydar tayan kizhmishata<br />
/ca<strong>de</strong>na-wan wata-ra-r-shi NA-ta-shi cuida-r ta-ya-n killmisha-ta/<br />
Amarrado con una ca<strong>de</strong>na, estaba allí cuidando el ... el carbón.<br />
24. kizhmishata kuydar tayan<br />
/killmisha-ta cuida-r ta-ya-n/<br />
Estaba cuidando el carbón.<br />
25. chaymandaqash dijur chay runaqash ruriman itan<br />
/chay-manta-qa-shi DIJURU chay runa-qa-shi ruri-man ita-n/<br />
Así pues, el hombre la hizo penetrar hacia el interior [<strong>de</strong>l cerro].<br />
(22) ≤yaykunalawbiqash≥.
120 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
26. rikachin<br />
/rika-chi-n/<br />
Se lo mostró [todo].<br />
27. limbu rikachin (…) rikachin dijur chaybi wasingunata<br />
/limpu rika-chi-n/// rika-chi-n DIJURU chay-pi wasi-n-kuna-ta/<br />
Se le mostró todo … le mostró pues las casas que había allí.<br />
28. wasimpsshi kabal shumaq<br />
/wasi-n-pis-shi cabal shumaq/<br />
Sus casas también eran sumamente bellas.<br />
29. wasingunata limbu rikachin<br />
/wasi-n-kuna-ta limpu rika-chi-n/<br />
Le mostró todo que había en sus casas.<br />
30. chaymandshuybaqash dijur tardiyaq ritinqash, “ya riyna” ninna rúnaqa<br />
/chay-manta-•shuybaqa•-shi DIJURU tar<strong>de</strong>-ya-q ri-ti-n-qa-shi// ya ri-y-na// ni-nna<br />
runa-qa/<br />
Al final, cuando ya estaba por atar<strong>de</strong>cer, el hombre le dijo: “¡Ya vete!”<br />
31. “riyna, wak kizhmishata, kizhmishata apar riy” ninsh<br />
/ri-y-na/ wak killmisha-ta/ killmisha-ta apa-r ri-y// ni-n-shi/<br />
“Vete. Lleva contigo aquel carbón”, le dijo.<br />
32. dijur chaynitinqash altuk (23) warmiqa das uk shipta kizhmishata pazhan<br />
/DIJURU chay+ni-ti-n-qa-shi al toque warmi-qa das uk shipu-ta killmisha-ta<br />
palla-n/<br />
Así pues la mujer se apresuró a recoger un shipu <strong>de</strong> carbón.<br />
33. uk shipt áprikun<br />
/uk shipu-ta apri-ku-n/<br />
Se echó el shipu a su espalda.<br />
(23) < /al toque/.
YA¢APA<br />
121<br />
34. chaymandaqa runaqa ninshiri “shamunarqa qamqa shamuy, kaymanqa<br />
shamuyzha; kadarratu shamunarqa, shamungmapis” ninsh<br />
/chay-manta-qa runa-qa ni-n-shi-[a]ri// shamu-na-r-qa qam-qa shamu-y/ kayman-qa<br />
shamu-y-lla/ cada rato shamu-na-r-qa shamu-nki-ma+pis// ni-n-shi/<br />
Luego, el hombre le dijo: “Cuando tengas ganas <strong>de</strong> venir, ¡ven! Ven aquí<br />
nomás. Cada vez que quieras venir, ven con confianza” {le dijo}.<br />
35. chaymanda dijuru rinsh ©ansh wasinman<br />
/chay-manta DIJUR(U) ri-n-shi ©a-n-shi wasi-n-man/<br />
Luego pues se fue y llegó a su casa.<br />
36. dijur parlansh runandaqa<br />
/DIJUR(U) parla-n-shi runa-n-ta-qa/<br />
Al llegar se lo contó a su marido.<br />
37. “chaynu pasamasha” ninsh<br />
/chay-nu pasa-ma-sha// ni-n-shi/<br />
“Así fue lo que me pasó”, le dijo.<br />
38. “kizhmishat qumaran” ninsh<br />
/killmisha-ta qu-ma-ra-n// ni-n-shi/<br />
“Me dio carbón” le dijo.<br />
39. kizhmishataqa kosna ninapa yatan lawman ©uranzhapa<br />
/killmisha-ta-qa cocina nina-pa yata-n lado-man ©ura-n-llapa/<br />
Guardaron el carbón al lado <strong>de</strong> la canela <strong>de</strong> la cocina.<br />
40. chaymandaqa dijur azhaqninshuybaqash shartinzhapaqash, chay kizhmishaqa<br />
orpaq tikraksh<br />
/chay-manta-qa DIJUR(U) allaq-NIn-|shuybaqa|-shi shari-ti-n-llapa-qa-shi chay<br />
killmisha-qa oro-paq tikra-ka-sha/<br />
Entonces pues, al día siguiente cuando se levantaron, [<strong>de</strong>scubrieron que] el<br />
carbón se había convertido en oro.<br />
41. limb limbush orpaq tikrakashkasha<br />
/limpu limpu-shi oro-paq tikra-ka-sh(a)+ka-sha/<br />
Todo, todo se había convertido en oro.
122 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
42. chaymandaqa dijur limb limbu chaynu kabal qizhayniyjun tikrakashan<br />
/chay-manta-qa DIJUR(U) limpu limpu chay-nu cabal qillay-NIyjun tikra-kasha-na/<br />
Así, pues, ellos llegaron a ser sumamente ricos.<br />
43. werdanmapis'sh kabal shumaq<br />
/huerta-n-ma+pis-shi cabal shumaq/<br />
Y su huerta también era muy linda.<br />
44. chay runakunapaqa wasinmapis, wasinguna an'malningunamapis kabalshêri<br />
/chay runa-kuna-pa-qa wasi-n-ma+pis/ /wasi-n-kuna animal-NIn-kuna-ma+pis<br />
cabal-shi-ari/<br />
Y la casa <strong>de</strong> esas personas, sus casas, sus animales prosperaron.<br />
45. qizhayniyjun tikrakaq qazhariran<br />
/qillay-NIyjun tikra-ka-q qallari-n/<br />
Empezaron a poseer mucho dinero.<br />
46. chaymanda dijur runakunaqa “imanupina (24) wakqa kusa qizhayniyjun<br />
kanqa, nuqanchiknuzha pobri, iman' iman' 'mana (25) wakqa; an'malninchk<br />
chingan, chaygunataqa pay suwamayashun” ninsh<br />
/chay-manta DIJUR(U) runa-kuna-qa// ima-nu-pi-na wak-qa kusa qillay-NIyjun<br />
ka-nqa/ nuqanchik-nu-lla pobre// imana imana imana wak-qa// animal-NInchik<br />
chinka-n/ chay-kuna-ta-qa pay suwa-ma-ya-shun// ni-n-shi/<br />
Entonces la gente <strong>de</strong>cía: “¿Cómo es posible que aquellos se han vuelto tan<br />
adinerados, si ellos son pobres como nosotros? ¡No es posible que gente así<br />
hayan logrado tanto! Nuestros animales <strong>de</strong>saparecen. ¡Son ellos que nos los<br />
están robando.<br />
47. “pay suwamayashun imama” (26) ninsh<br />
/pay suwa-ma-ya-shun ima ima// ni-n-shi/<br />
“Ellos estarán robándonos. ¿Cómo es posible que eso se haya producido?”<br />
<strong>de</strong>cían.<br />
(24) ≤piru≥ < /pero/.<br />
(25) /imana imana imana/.<br />
(26) /ima ima/.
YA¢APA<br />
123<br />
48. kabaldash wakingunaqa ya ©iqnipayannari<br />
/cabal-ta-shi wakin-kuna-qa ya ©iqni-pa-ya-n-na-(a)ri/<br />
¡Tan tremenda pues era la envidia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más!<br />
49. ©iqnipayannash chaymandaqa dijuru<br />
/©iqni-pa-ya-n-na-shi chaymantaqa DIJUR(U)/<br />
Los envidiaban así pues.<br />
50. dijur chay imanashêrí (…) áygapi wizhashkashanashi chay runaqa (—) chay<br />
ya©apa runaqa wizhashkashana “kwidáw rimatikq” nir warmitaqa<br />
/DIJUR(U) chay imana-shi-ari/// ayka-pi willa-sh(a)+ka-sha-na-shi chay runaqa///<br />
chay ya©apa runa-qa willa-sh(a)+ka-sha-na// cuidado rima-ti-*yki-qa//<br />
ni-r warmi-ta-qa/<br />
Así pues como … hace poco había hablado ese hombre … el hombre <strong>de</strong> Ya©apa<br />
había advertido a su mujer que <strong>de</strong> ninguna manera había <strong>de</strong> contar [lo que<br />
había pasado].<br />
51. chaymandaqa dijuru uk diyanash, chay warmipa runanqa risha tomaq<br />
/chay-manta-qa DIJUR(U) uk diya-na-shi chay warmi-pa runa-n-qa ri-sha toma-q/<br />
Así pues, un día, el esposo <strong>de</strong> esa mujer fue a tomar.<br />
52. kabaldash tomanzhapa, tomachinzhp<br />
/cabal-ta-shi toma-n-llapa// toma-chi-n-llapa/<br />
Tomaron y le hicieron tomar a él en exceso.<br />
53. limb limbush bensidush ashlaq’, kabal (—) mansh yarbuynimbi katin<br />
tapunzhapsh “imanup’qtaq kus qizhayniyjun kangi” ninzhapash<br />
/limpu limpu-shi vencido-shi ashla+qa/ cabal/// mana-shi yarpu-y-NIn-pi kati-n<br />
tapu-n-llapa-shi// ima-nu-paq-taq kusa qillay-NIyjun ka-nki// ni-n-llapashi/<br />
Cuando estaba ya completamente borracho y sin juicio, le preguntaron:<br />
“¿Cómo llegaste a tener tanto dinero?”<br />
54. chaybi runaqa rimansh, rimansh<br />
/chay-pi runa-qa rima-n-shi/ rima-n-shi/<br />
Entonces el hombre lo contó todo.<br />
55. “ya©apa warmiyda régalash” ninsh<br />
/ya©apa warmi-y-ta regala-sha// ni-n-shi/<br />
“Ya©apa hizo un regalo a mi mujer”, les dijo.
124 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
56. “chaybi uk runa” ninsh<br />
/chay-pi uk runa// ni-n-shi/<br />
“Alllí hay un hombre”, les dijo.<br />
57. chaymandaqa dijur chaynu rimansh<br />
/chay-manta-qa DIJUR(U) chay-nu rima-n-shi/<br />
Así pues les contó [lo que había pasado].<br />
58. chaymandshuybaqash sharirsh sharirsh rin wasinman<br />
/chay-manta-|shuybaqa|-shi shari-r-shi shari-r-shi ri-n wasi-n-man/<br />
Luego, levantándose con dificultad, fue a su casa.<br />
59. chaymandaqa wasinmanqash (—) wasindaqash zhakiybaq tarin<br />
/chay-manta-qa wasi-n-man-qa-shi/// wasi-n-ta-qa-shi llaki-y-paq tari-n/<br />
Entonces, [cuando llegó] a su casa … encontró su casa en un estado lamentable.<br />
60. imand'q unay taq pobri chaynush tarin<br />
/ima-nu-taq unay ta-q pobre chay-nu-shi tari-n/<br />
La encontró tan pobre como había sido antes.<br />
61. chunzh chunzh kabal zhakiybaq<br />
/chunlla chunlla cabal llakiypaq/<br />
Vacía y abandonada, totalmente miserable.<br />
62. warminmapis kabal zhakiybaqsh puriyan<br />
/ warmi-n-ma+pis cabal llaki-y-paq-shi puri-ya-n/<br />
Su esposa también estaba reducida a la miseria.<br />
63. an'malninmaps chunzh<br />
/animal-NIn-ma+pis chunlla/<br />
Hasta sus animales habían <strong>de</strong>saparecido.<br />
64. chacranmapis (27) werdangunamapis limbu limbu zhakiybaq (28)<br />
/*©akra-n-ma+pis huerta-n-kuna-ma+pis limpu limpu llaki-y-paq tuku-ka-sha/<br />
Su chacra, sus parcelas <strong>de</strong> cultivo … todo todo estaba penosamente <strong>de</strong>struido.<br />
(27) La combinación <strong>de</strong> chacranmapis y werdangunamapis recuerda la asociación <strong>de</strong> hispanismos<br />
y términos quechuas con sentido análogo en el Manuscrito <strong>de</strong> Huarochirí, puesto que se consi<strong>de</strong>ra chacra<br />
(< */©akra/) un hispanismo; el equivalente en el quechua local es werda (< /huerta).
YA¢APA<br />
125<br />
65. chaynushiri limbu limbu pobriyaran chay runakunaqa<br />
/chay-nu-shi-(a)ri limpu limpu pobre-ya-ra-n chay runa-kuna-qa/<br />
Así pues esas personas quedaron totalmente pobres.<br />
66. chaymandaqash per' kanangamanshêri byernissantukunaqa imanu imanupiqash<br />
yarqun ya©pamandaqa chay runaqa, sembri kabazhumbis yuraq, kabazhumbis<br />
nasquy, kabazhumba anan<br />
/chay-manta-qa-shi pero kanan-kaman-shi-ari viernes santo-kuna-qa ima-nu<br />
ima-nu-pi-qa-shi yarqU-n ya©apa-manta-qa chay runa-qa/ siempre caballo-npis<br />
yuraq/ caballo-n-pis nasquy/ caballo-n-pa ana-n/<br />
Entonces, es verdad que hasta hoy, los viernes santos, <strong>de</strong> vez en cuando, ese<br />
hombre sale <strong>de</strong> Ya©apa, siempre sobre su hermoso caballo blanco.<br />
Texto C<br />
Versión normalizada.<br />
Kanan kwentu parlakunayqa shutin Ya©apa. Unay tyempukunaqash Ya©apapa<br />
©akinkunaqa allipla saqra montilla kaq. Tukuy monti monti montillash kaq.<br />
Chayshi mana pipis chay lawpiqa taqchu. Tarpisshi mas ura kaqkunapi taqllapa.<br />
Manash chay lawpiqa taqllapachu. Bakerakuna michidurkunash imanupi imanupila<br />
iqaq, manash wakinqa. Kusa montish kaq-á.<br />
Chaymantash uk diya, uk bakera bakanta michiq chayman iqaq. Iqatinqa iqatinqa<br />
chaypi tayatinqash uk runa rikarimun, runa allipla shumaq kaballunpis. Ashlaqa<br />
muntranpis oruyjunshi oruyjunshi. Yuraqshi somrunmapis. Kusa shumaqshi kaballunpis.<br />
Chaynush warmiman qimikan. Saludanshi. Saludarqash, “nuqam kaymanta<br />
kani; nuqam kay wak anaqpi tani; wak qaqa rikayanki, chayqa wasiymi” nin.<br />
Chaynirqash, “rishun” nir qaqaman apan. Qimikayatinllapash Ya©apaqa ki©akanari.<br />
Ki©akatinshi warmita itan. Chay yaykunalawpiqash uk allqu ashlaq' ashlaqa galgu<br />
usurayan. Ka<strong>de</strong>nawan watararshi killmishata kuydar tayan.<br />
Chaymantaqash chay runaqa ruriman itan. Limpu rikachin. Wasinpisshi allipla<br />
shumaq. Wasinkunata limpu rikachin. Chaymantashuypaqash tardiyaq ritinqa, “riyna;<br />
wak killmishata apar riy” ninshi runaqa. Chaynitinqash warmiqa das uk shipu killmishata<br />
pallan, uk shiputa aprikun. Chaymantaqa runaqa ninshiri: “Shamunarqa qamqa shamuy,<br />
kaymanqa shamuylla; kadarratu shamunarqa, shamunkimapis”. Chaymantash rir<br />
wasinman ©an.<br />
(28) ≤ákabaksh≥.
126 Oscar BERNILLA CARLOS, Gerald TAYLOR<br />
Runantaqa parlarshi, “chaynu pasamasha” nin. “Killmishata qumaran” nin.<br />
Killmishataqa kosna ninapa yatanlawman ©uranllapa. Chaymantaqa allaqninshuypaqash<br />
sharitinllapaqa chay killmishaqa orupaq tikrakasha. Limp' limpush orupaq tikrakashkasha.<br />
Chaymantaqa qillayniyjun tikrakaq qallariran. Wertanmapisshi allipla shumaq.<br />
Chay runakunapaqa wasinmapis, wasinkuna animalninkunamapis kabalshêri. Limp'<br />
limpu chaynu kusa qillayniyjun tikrakashana.<br />
Chaymanta runakunaqa, “imanupina wakqa kusa qillayniyjun kanqa;<br />
nuqanchiknulla pobri; iman' iman' imana wakqa; animalninchik chinkan, chaykunataqa<br />
pay suwamayashun” ninshi. “Pay suwamayashun ima ima” ninshi. Kusatash wakinkunaqa<br />
©iqnipayanna-ari.<br />
Chaymantaqa uk diyanash chay warmipa runanqa risha tomaq. Alliptash<br />
tomanllapa, tomachinllapa. Limp' limpu bensidu ashlaq' manash yarpuyninpi katin,<br />
“imanupitaq kusa qillayniyjun kanki” tapunllapa. Chay Ya©apa runaqa, “paqtaq rimatik”<br />
nir warmitaqa willashkashana.<br />
Chaypish runaqa rimar, “Ya©apa warmiyta regalasha” nin. “Chaypi uk runa”<br />
ninshi. Chaymantaqa chaynu rimanshi.<br />
Chaymantashuypaqash sharir sharir rin wasinman. Chaymantaqa wasintaqash<br />
llakiypaq tarin. Imanutaq unay pobri taq, chaynush tarin. Chunlla chunlla kusa llakiypaq.<br />
Warminmapis kusa llakiypaqshi puriyan. Animalninmapis chunlla. Wertankunamapis<br />
limpu limpu llakiypaq tukukasha. Chaynushêri limpu limpu pobriyaran chay runakunaqa.<br />
Chaymantaqa kanankamanshêri byernissantukunaqa imanu imanupiqa yarqun<br />
Ya©apamantaqa chay runaqa, nasquy yuraq kaballunpa ananllapi.<br />
TRADUCCIÓN<br />
El cuento que voy a narrarles se llama Ya©apa (el eco). En los tiempos antiguos,<br />
por las partes bajas <strong>de</strong>[l cerro llamado] Ya©apa, se cuenta que no había más que monte<br />
bravo. Todo era puro monte, monte, monte.<br />
Así, nadie vivía por ese lado. Y si vivieran por alli, vivían por la parte más baja.<br />
No vivían por ese lado. De vez en cuando, vaqueras y pastores subían [por allá], la<br />
<strong>de</strong>más gente no. Harto monte había pues.<br />
Sucedió pues que, un día, una vaquera subió [por las faldas <strong>de</strong> Ya©apa] a pastear<br />
sus vacas. Cuando al final llegó arriba y estaba sentada, un hombre apareció, un<br />
hombre con un hermosísimo caballo cuya montura estaba adornada con una cantidad<br />
asombrosa <strong>de</strong> oro. Hasta su sombrero era blanco. Y su caballo era sumamente hermoso<br />
también.<br />
Se acercó a la mujer . La saludó. Al saludarla, le dijo: “Yo soy <strong>de</strong> aquí. Yo vivo<br />
en aquellas alturas. Aquella peña que ves es mi casa”.<br />
Con esa palabras, le dijo “¡Vamos!” y la llevó hacia la peña. Cuando se estaban<br />
acercando, <strong>de</strong> hecho Ya©apa se abrió. Se abrió. Hizo entrar a la mujer. A la entrada<br />
estaba echado un tremendo perro galgo. Amarrado con una ca<strong>de</strong>na, estaba allí<br />
cuidando el carbón.
YA¢APA<br />
127<br />
Entonces, el hombre la hizo penetrar hacia el interior [<strong>de</strong>l cerro]. Sus casas<br />
también eran sumamente bellas. Le mostró todo que había en sus casas. Al final, cuando<br />
ya estaba por atar<strong>de</strong>cer, el hombre le dijo: “¡Ya vete! Lleva contigo aquel carbón”, le<br />
dijo. La mujer se apresuró a recoger un shipu <strong>de</strong> carbón y lo echó a su espalda. Luego,<br />
el hombre le dijo: “Cuando tengas ganas <strong>de</strong> venir, ¡ven! Ven aquí nomás. Cada vez que<br />
quieras venir, ven con confianza”. Luego se fue a su casa.<br />
Al llegar contó a su marido lo que le había sucedido. “Me dio carbón” le dijo.<br />
Guardaron el carbón al lado <strong>de</strong> la can<strong>de</strong>la <strong>de</strong> la cocina. Entonces, al día siguiente<br />
cuando se levantaron, [<strong>de</strong>scubrieron que] el carbón se había convertido en oro. Todo,<br />
todo se había convertido en oro.<br />
Así, empezaron a tener mucha plata. Su huerta también era muy linda. Y hasta<br />
la casa <strong>de</strong> esas personas —sus casas y hasta sus animales— aumentaron excesivamente.<br />
Se volvieron sumamente ricos.<br />
Entonces la gente <strong>de</strong>cía: “¿Cómo es posible que aquellos se han vuelto tan<br />
adinerados, si ellos son pobres como nosotros? ¡No es posible que gente así hayan<br />
logrado tanto! Nuestros animales <strong>de</strong>saparecen. ¡Serán ellos que nos los están robando!<br />
¡Ellos estarán robándonos! ¿Cómo es posible que eso se haya producido?” <strong>de</strong>cían.<br />
¡Tan tremenda era la envidia <strong>de</strong> los <strong>de</strong>más!<br />
Entonces, un día, el esposo <strong>de</strong> esa mujer fue a tomar. Tomaron y le hicieron tomar<br />
a él en exceso. Cuando estaba ya completamente borracho y sin juicio, le preguntaron:<br />
“¿Cómo llegaste a tener tanto dinero?”. El hombre <strong>de</strong> Ya©apa había advertido a su<br />
mujer que <strong>de</strong> ninguna manera <strong>de</strong>bía contar [lo que había pasado].<br />
Entonces el hombre lo contó todo. “Ya©apa hizo un regalo a mi mujer”, les dijo.<br />
“Allí hay un hombre”, les dijo. Así pues les contó [lo que había pasado].<br />
Luego, levantándose con dificultad, fue a su casa. Entonces, la encontró en un<br />
estado lamentable. Estaba tan pobre como había sido antes. Vacía y abandonada,<br />
totalmente miserable. Su esposa también estaba reducida a la miseria. Hasta sus<br />
animales habían <strong>de</strong>saparecido. Sus chacras estaban <strong>de</strong>vastadas. Así, esas personas<br />
quedaron totalmente pobres.<br />
Entonces, es verdad que, <strong>de</strong> vez en cuando hasta hoy, los viernes santos, ese<br />
hombre sale <strong>de</strong> Ya©apa, siempre sobre su hermoso caballo blanco.<br />
Referencias citadas<br />
LIRA, J. A., 1990 - Cuentos <strong>de</strong>l alto Urubamba, 141p.; Cusco: C.B.C., Edición bilingüe quechua<br />
y castellano.<br />
TAYLOR, G., 1982 - “Breve presentación <strong>de</strong> la morfología <strong>de</strong>l quechua <strong>de</strong> Ferreñafe”. Lexis,<br />
6(2): 243-270; Lima. Publicado nuevamente en el libro <strong>Estudios</strong> <strong>de</strong> dialectología<br />
quechua, Lima 1994.