13.07.2015 Views

La salud en la tercera edad - RAM ==> Red para el Desarrollo de ...

La salud en la tercera edad - RAM ==> Red para el Desarrollo de ...

La salud en la tercera edad - RAM ==> Red para el Desarrollo de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>Carlos VassalloMatil<strong>de</strong> S<strong>el</strong><strong>la</strong>nes


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1531. UNUMARCO CONCEPTUALEN EL SIGLO XXI1.1. Salud y <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>A medida que se expand<strong>en</strong> <strong>la</strong>s fronteras tecnológicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias biomédicasy sube <strong>el</strong> ingreso per cápita, aum<strong>en</strong>tan también <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vidaal nacer y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones d<strong>el</strong>os países. Al mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> cuanto a educación, pautasculturales y ambi<strong>en</strong>tales, y concomitantem<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y, <strong>en</strong> un espiral que es preciso seña<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>inicio, <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> cada tratami<strong>en</strong>to individual y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultosmayores <strong>en</strong> su conjunto.Sumado a esto, los diversos cambios <strong>en</strong> los perfiles epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> organización <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>,así como los nuevos patrones <strong>de</strong> empleo (y <strong>de</strong>sempleo), han increm<strong>en</strong>tadosignificativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar priorida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> materia.En este contexto se p<strong>la</strong>ntean ciertos interrogantes: ¿hasta qué niv<strong>el</strong> esfactible mejorar <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción? y ¿cómo aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>longevidad <strong>de</strong> sus integrantes sin resignar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> esos añosganados? En forma refleja, <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong> d<strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> mil<strong>en</strong>io, altam<strong>en</strong>te medicalizada,busca <strong>la</strong> respuesta <strong>en</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>; <strong>en</strong> efecto, una at<strong>en</strong>ciónmédica compleja, accesible y con tecnologías <strong>de</strong> máxima es vistacomo <strong>el</strong> actor c<strong>la</strong>ve <strong>para</strong> lograr <strong>el</strong> objetivo propuesto, sin advertir que, <strong>de</strong>ese modo, <strong>el</strong> foco se c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> y no <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>. En unjuego <strong>de</strong> espejos, <strong>la</strong> <strong>salud</strong> como tal solo logra compr<strong>en</strong><strong>de</strong>rse y captarseontológicam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> su privación o <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad am<strong>en</strong>azadora<strong>de</strong> su pérdida o <strong>de</strong>terioro.Resulta interesante <strong>en</strong>tonces cambiar <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> <strong>en</strong>foque y apr<strong>en</strong><strong>de</strong>ra conceptualizar <strong>la</strong> <strong>salud</strong> al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, esto es, haci<strong>en</strong>doabstracción metodológica <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica y los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que estos no son otra cosa que <strong>la</strong> respuesta que <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong>ofrece ante <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> o <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> privación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.No se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> hacer aquí una <strong>de</strong>finición abarcativa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, perosí po<strong>de</strong>mos afirmar que es un estado <strong>de</strong> complejo equilibrio que com-A medida que se expand<strong>en</strong> <strong>la</strong>sfronteras tecnológicas <strong>en</strong> <strong>la</strong>sci<strong>en</strong>cias biomédicas y sube <strong>el</strong>ingreso per cápita, aum<strong>en</strong>tantambién <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vidaal nacer y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>personas <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> los países.


154Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000pr<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona y que a su vez <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> interacción<strong>en</strong> constante movimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un sinnúmero <strong>de</strong> factores biológicos, psicológicos,emocionales, sociales, económicos, culturales, ambi<strong>en</strong>tales, d<strong>el</strong>pasado histórico <strong>de</strong> individuos, familias y colectivida<strong>de</strong>s, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> trama <strong>de</strong>su pres<strong>en</strong>te con los proyectos y temores <strong>de</strong> su futuro. El resultado es unarealidad individual e intransferible, que solemos conocer y medir por susefectos, con esa cualidad transpar<strong>en</strong>te e incluso intangible que curiosam<strong>en</strong>teti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>el</strong> "s<strong>en</strong>tirse bi<strong>en</strong>", pero que conci<strong>en</strong>tizamos inmediatam<strong>en</strong>tepor <strong>de</strong>privación, ante <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> los síntomas que quiebre <strong>el</strong>equilibrio que los seres humanos damos por un hecho y un <strong>de</strong>recho <strong>de</strong>todos y cada uno <strong>de</strong> nosotros (S<strong>el</strong><strong>la</strong>nes, 1999).1.1.1. Los <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>Entre los <strong>de</strong>terminantes d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran compon<strong>en</strong>tesm<strong>en</strong>os reconocidos <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral pero técnicam<strong>en</strong>te convalidados: <strong>el</strong> niv<strong>el</strong><strong>de</strong> ingreso y <strong>de</strong> educación; <strong>el</strong> tipo <strong>de</strong> empleo; <strong>la</strong>s condiciones y <strong>el</strong> medioambi<strong>en</strong>te <strong>de</strong> trabajo; <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> nutrición y <strong>de</strong> saneami<strong>en</strong>to ambi<strong>en</strong>talbásico; <strong>la</strong>s conductas, y los estilos y <strong>de</strong>stinos <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los integrantes <strong>de</strong><strong>la</strong>s soci<strong>edad</strong>es. Ese conjunto <strong>de</strong> factores, <strong>en</strong>tre<strong>la</strong>zados a <strong>la</strong> biología y a <strong>la</strong>historia personal <strong>de</strong> cada ser humano, <strong>de</strong>termina <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones,in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> organización d<strong>el</strong>os seudoprotagónicos sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica.Es sabido que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas no se <strong>en</strong>ferma ni muere porcausa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fal<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica. Estos sistemascontribuy<strong>en</strong> poco <strong>en</strong> <strong>la</strong> mejora d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y unejemplo <strong>de</strong> esto es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> Japón, que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> índice <strong>de</strong> esperanza <strong>de</strong> vidamás alto y, <strong>para</strong>dójicam<strong>en</strong>te, una tasa <strong>de</strong> médicos cada mil habitantesabiertam<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que Alemania, España o Francia, y cuyo gasto <strong>en</strong><strong>salud</strong> ap<strong>en</strong>as supera <strong>la</strong> mitad d<strong>el</strong> gasto que realizan los Estados Unidos<strong>en</strong> tal concepto. Cabe <strong>en</strong>tonces interrogarse acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, es <strong>de</strong>cir, dón<strong>de</strong> coloca <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> grav<strong>edad</strong> <strong>en</strong> cuanto a<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> individual y colectiva <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong> occid<strong>en</strong>talcontemporánea.Clásicam<strong>en</strong>te se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción estácondicionado <strong>en</strong> los países occid<strong>en</strong>tales por cuatro gran<strong>de</strong>s factores:- <strong>La</strong> biología o <strong>la</strong> her<strong>en</strong>cia. Con refer<strong>en</strong>cia a este aspecto, sobre <strong>el</strong> qu<strong>en</strong>o opera <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión o <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> políticas colectivas ni <strong>la</strong>s conductasindividuales, un pan<strong>el</strong> <strong>de</strong> especialistas mundiales concluyó que <strong>la</strong> g<strong>en</strong>éticaes responsable por aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 27% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte(As<strong>en</strong>jo, 1993, citado <strong>en</strong> González García y Tobar, 1997).


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>157físico superior" (Rhiannon, 1996). Con una ori<strong>en</strong>tación hacia <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, estasconclusiones ti<strong>en</strong><strong>en</strong> gran valor a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong>s políticas sociales.Es necesario por consigui<strong>en</strong>te ubicar otro ámbito don<strong>de</strong> e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong>sestrategias y diseñar <strong>la</strong>s tácticas apuntando a <strong>la</strong> <strong>salud</strong> directam<strong>en</strong>te comouna meta alcanzable y sost<strong>en</strong>ible. Ese ámbito, sin lugar a dudas interdisciplinarioy fluidam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong> y <strong>la</strong>s instancias<strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión política, es <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra diluido o incluso aus<strong>en</strong>te, y que es necesario retomar<strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticas sanitarias y sociales, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> intimidad <strong>de</strong> cada actoasist<strong>en</strong>cial.1.2. Hacia una compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los aspectosbiológicos d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<strong>La</strong> asociación <strong>en</strong>tre <strong>salud</strong> y <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> constituye un punto c<strong>en</strong>tral d<strong>en</strong>uestro <strong>en</strong>foque, aunque por cierto un estudio profundizado <strong>de</strong> ambosconceptos exce<strong>de</strong> los márg<strong>en</strong>es <strong>de</strong> este trabajo. De todos modos, <strong>para</strong>p<strong>la</strong>ntear una posición sobre <strong>el</strong> tema y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r luego los aspectos conceptuales,<strong>de</strong>scriptivos y operativos, se tomará como marco refer<strong>en</strong>cial yteórico <strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> tres disciplinas: <strong>la</strong> gerontología, <strong>la</strong> geriatría y <strong>la</strong> economía<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to es un proceso dinámico y multidim<strong>en</strong>sional queopera fisiológicam<strong>en</strong>te a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong> los seres humanos y estáinfluido por diversos factores <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os y exóg<strong>en</strong>os que, <strong>en</strong> su conjunto,contribuy<strong>en</strong> a increm<strong>en</strong>tar progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> mortalidad específica<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong>. Esto implica aceptar que no es ni una <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> ni unerror evolutivo, sino un proceso con múltiples causas cuyo resultado, <strong>la</strong>vejez, es tan heterogéneo <strong>en</strong> sus manifestaciones unitarias como lo son losseres humanos sujetos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas.Hall (1984) ha propuesto una integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas teorías contemporáneasque int<strong>en</strong>tan explicar <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to a partir <strong>de</strong> un <strong>en</strong>foquebiológico <strong>para</strong> formu<strong>la</strong>r un mod<strong>el</strong>o que com<strong>para</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>tocon una curva <strong>para</strong>bólica como <strong>la</strong> <strong>de</strong>scrita por un proyectil, cuya trayectoria<strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> varios factores. Dada una situación biológica i<strong>de</strong>al, cada serhumano t<strong>en</strong>dría una fuerza g<strong>en</strong>ética individual y primig<strong>en</strong>ia que le permitiríacursar su ciclo <strong>de</strong> vida con una trayectoria óptima y previsible. A lo <strong>la</strong>rgo<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su concepción hasta su muerte, pero más particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> segunda mitad d<strong>el</strong> ciclo, al concluir <strong>la</strong> fase <strong>de</strong> crecimi<strong>en</strong>to, loscambios ambi<strong>en</strong>tales y <strong>en</strong>dóg<strong>en</strong>os, <strong>la</strong>s presiones inher<strong>en</strong>tes al estilo <strong>de</strong>vida, <strong>la</strong> nutrición, <strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te y los errores metabólicos serían limi-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>159mi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> un alto niv<strong>el</strong> funcional tanto físico como cognitivo y participación<strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s sociales y productivas, si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> inclusión obligatoria <strong>de</strong> esteúltimo aspecto es cuestionada por algunos autores.El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to secundario o patológico se situaría <strong>en</strong> <strong>el</strong> extremoopuesto, mostrando <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es usualm<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadascon <strong>la</strong> vejez y un <strong>de</strong>terioro marcado d<strong>el</strong> estado g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>salud</strong> queacompaña al <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to intrínseco. Se incluye <strong>en</strong> este grupo, porejemplo, a <strong>la</strong>s personas que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativasy cardiovascu<strong>la</strong>res, secue<strong>la</strong>s neurovascu<strong>la</strong>res, fracturas (por ejemplo,<strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra) o <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias tradicionalm<strong>en</strong>te consi<strong>de</strong>radas s<strong>en</strong>iles. Es necesario<strong>de</strong>stacar <strong>en</strong> este punto que si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez patológica está <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>tere<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica, ya que a medida que se ti<strong>en</strong>emayor <strong>edad</strong> hay mayor incid<strong>en</strong>cia registrada <strong>de</strong> numerosas <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es,no es inevitablem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>. Esto significa que <strong>la</strong> mayor<strong>edad</strong> no está etiológicam<strong>en</strong>te ligada a <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>. Y al respectohay ya evid<strong>en</strong>cia sustancial y creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores <strong>de</strong>riesgo ligados a <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es preval<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez que son modificables,reductibles e incluso reversibles, lo que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> un<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to usual y aun exitoso.Finalm<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to terciario pue<strong>de</strong> manifestarse hacia <strong>el</strong> final <strong>de</strong><strong>la</strong> vida, como un <strong>de</strong>terioro funcional ac<strong>el</strong>erado durante los meses que preced<strong>en</strong>a <strong>la</strong> muerte (Stones, Kozma y Hannah, 1990, citado <strong>en</strong> Luszcz, 1999),cuando se observa un marcado déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones cognitivas, físicas y <strong>de</strong><strong>la</strong>juste al medio, difer<strong>en</strong>ciables <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución habitual por <strong>edad</strong> avanzada.Este estado no se re<strong>la</strong>ciona <strong>en</strong> principio con <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica sino más bi<strong>en</strong>con <strong>la</strong> proximidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> muerte (Berg, 1996, citado <strong>en</strong> Luszcz, 1999).<strong>La</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es aum<strong>en</strong>ta por cierto con <strong>la</strong><strong>edad</strong> avanzada, especialm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> 80 años, pero t<strong>en</strong>er esa <strong>edad</strong> nosignifica contraer<strong>la</strong>s necesariam<strong>en</strong>te. <strong>La</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre<strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to primario y secundario no solo ti<strong>en</strong>e aplicaciones prácticasasist<strong>en</strong>ciales, sino que es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>de</strong>sterrar <strong>de</strong>terminados prejuicios,como id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong> vejez con <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, <strong>la</strong> discapacidad y <strong>la</strong><strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia. Estos prejuicios supon<strong>en</strong> una cascada <strong>de</strong> valoraciones negativasligadas a aspectos tan diversos como los proyectos personales, familiaresy sociales <strong>de</strong> vida (y <strong>en</strong> algunos casos <strong>de</strong> muerte), <strong>la</strong> preocupación<strong>de</strong> los gobiernos y <strong>la</strong>s soci<strong>edad</strong>es por <strong>la</strong> inevitable espiral inf<strong>la</strong>cionaria <strong>en</strong>los costos <strong>de</strong> servicios médicos, <strong>la</strong> exclusión social y <strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong><strong>salud</strong>, etcétera.Como seña<strong>la</strong> Gutiérrez Robledo (1994a), <strong>la</strong> "percepción subjetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>propia <strong>edad</strong>, que cada persona manifiesta honradam<strong>en</strong>te s<strong>en</strong>tir, se refiereal s<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> haber cambiado con <strong>la</strong> <strong>edad</strong> a <strong>la</strong> vez que se permanece<strong>en</strong> lo es<strong>en</strong>cial". Esta percepción tan subjetiva e intransferible parece adquirircada vez más valor <strong>en</strong> un <strong>en</strong>foque holístico, <strong>para</strong> llegar a una com-


160Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000pr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> adaptación personal que son parte sustantiva<strong>de</strong> un <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to exitoso, a partir <strong>de</strong> una dinámica <strong>de</strong> gananciasy pérdidas y sobre una base <strong>de</strong> id<strong>en</strong>tidad y continuidad.En <strong>la</strong>s últimas etapas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> adulta, y ciertam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>,<strong>el</strong> ba<strong>la</strong>nce global <strong>en</strong>tre ganancias y pérdidas <strong>para</strong> una adaptación <strong>salud</strong>abled<strong>el</strong> organismo se va tornando cada vez m<strong>en</strong>os positivo. En concordanciacon este cambio, se modifica gradualm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursosdisponibles <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones asociadas al crecimi<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo(como alcanzar niv<strong>el</strong>es funcionales más altos), hacia metas <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to(sost<strong>en</strong>er o recobrar niv<strong>el</strong>es funcionales al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tar nuevos <strong>de</strong>safíoso pérdidas <strong>de</strong> pot<strong>en</strong>cial) o directam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidascuando <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to o <strong>la</strong> recuperación no son ya posibles. En <strong>edad</strong>esavanzadas, se ori<strong>en</strong>tan cada vez más recursos hacia <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>toy <strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pérdidas, tanto <strong>en</strong> los aspectos físicos como <strong>en</strong> <strong>la</strong>s esferascognitiva y afectiva. Estos recursos varían <strong>de</strong>s<strong>de</strong> algunos básicam<strong>en</strong>tecognitivos o int<strong>el</strong>ectuales, como <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> procesar <strong>la</strong> información,hasta otros <strong>de</strong> naturaleza afectiva, como <strong>la</strong> autoestima, <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> estarbajo control, <strong>la</strong> aceptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propias limitaciones y <strong>la</strong> com<strong>para</strong>ción<strong>en</strong>tre optimista y resignada, con casos o instancias m<strong>en</strong>os positivas.<strong>La</strong> compr<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> estos mecanismos permite diseñar <strong>en</strong>foques yacciones hacia <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to, aceptando <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad última d<strong>el</strong>os resultados, <strong>en</strong> <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que cada persona respon<strong>de</strong> a sus situaciones<strong>de</strong> pérdida con recursos propios, por medio <strong>de</strong> una adaptación personalque ti<strong>en</strong>e que ver con su historia <strong>de</strong> vida a partir <strong>de</strong> su patrimoniobiológico inicial.1.3. Fragilidad y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez: ¿mito o realidad?A partir <strong>de</strong> los conceptos discutidos <strong>en</strong> los párrafos preced<strong>en</strong>tes, cabe preguntarsesi <strong>la</strong> "fragilidad", habitualm<strong>en</strong>te atribuida al heterogéneo conjunto<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, está más cerca <strong>de</strong> ser un mito que unarealidad o viceversa.Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica y <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to son f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>os<strong>para</strong>l<strong>el</strong>os pero sin re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> causa y efecto, ya que es <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva<strong>el</strong> modo <strong>en</strong> que cada uno vive y no <strong>la</strong> <strong>edad</strong> lo que contribuye a <strong>la</strong> causalidadd<strong>el</strong> proceso, <strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> <strong>edad</strong> cronológica sirve aún como marcador<strong>de</strong> una <strong>edad</strong> objetiva y m<strong>en</strong>surable.En este trabajo se utilizará como parámetro cronológico <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> los 60 años y más, <strong>de</strong> uso más frecu<strong>en</strong>te <strong>para</strong> estudios focalizados <strong>en</strong>países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, ya que resulta útil como criterio compartido interna-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>161cionalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuanto a temas socio<strong>de</strong>mográficos, sanitarios, previsionalesy <strong>de</strong> cambio <strong>de</strong> roles, y como límite <strong>de</strong>marcatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> inclusión <strong>en</strong>p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>salud</strong> a partir d<strong>el</strong> retiro <strong>la</strong>boral. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> tradición s<strong>en</strong>tadapor Otto von Bismarck <strong>en</strong> Alemania a fines d<strong>el</strong> siglo XIX <strong>de</strong> establecercomo umbral <strong>de</strong> <strong>la</strong> vejez los 65 años sigue si<strong>en</strong>do operativam<strong>en</strong>te utilizada<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> bibliografía, los estudios y <strong>la</strong>s estadísticas disponibles,<strong>en</strong> especial <strong>de</strong> los países industrializados, y también <strong>en</strong> estudiosnacionales a los que se recurrirá por razones <strong>de</strong> disponibilidad.En otras pa<strong>la</strong>bras, hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores <strong>de</strong> 60 años comoviejos o s<strong>en</strong>esc<strong>en</strong>tes, o acaso más eufemísticam<strong>en</strong>te como adultosmayores, es una codificación válida a los fines prácticos y <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ya ningúnindicador indiscutible. <strong>La</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> persona se sosti<strong>en</strong>e con <strong>la</strong> mismafuerza y vali<strong>de</strong>z <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong> concepción hasta <strong>la</strong>muerte, legitimando <strong>la</strong> dignidad y <strong>el</strong> valor intrínsecos <strong>de</strong> los seres humanos<strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es cronológicas y <strong>en</strong> todos los estados <strong>de</strong> integridadpsicofísica que atravies<strong>en</strong>.Se pue<strong>de</strong> afirmar hoy que <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>en</strong> gran parte<strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina, <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>edad</strong> se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> su gran mayoría<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>as condiciones físicas hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez. Al analizar<strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> "fragilidad" con <strong>el</strong> que comúnm<strong>en</strong>te se asocia a <strong>la</strong> vejez,aún difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te y que es visualizado como una señal <strong>de</strong>a<strong>la</strong>rma por los costos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica implícitos, Gutiérrez Robledo(1994a) es c<strong>la</strong>ro al explicar que, "<strong>en</strong> lo cotidiano, se refiere al individuo quecarece <strong>de</strong> fuerza o que es <strong>de</strong> constitución d<strong>el</strong>icada o precaria, empleándose<strong>para</strong> d<strong>en</strong>ominar al anciano cuya reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> reserva homeostáticase asocia con una mayor predisposición al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s;<strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> ancianos con <strong>de</strong>terioro funcional pue<strong>de</strong> incluirse <strong>en</strong> estacategoría". Esta <strong>de</strong>finición coinci<strong>de</strong> con <strong>la</strong> noción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> fragilidad es unestado <strong>de</strong> vulnerabilidad o <strong>de</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> adaptabilidad, <strong>de</strong>finido por losdiversos autores como "una pérdida global <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reservas fisiológicas,<strong>de</strong>bilidad y vulnerabilidad" (Verbrugge, 1991), a lo que se agrega <strong>la</strong> <strong>de</strong>privación<strong>de</strong> un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> seguridad (Young, 1986).Buchner y Wagner (1992) han construido un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad(gráfico 1.1) que d<strong>en</strong>ota <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> fragilidad basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> concepciónfuncional <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, criterio particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te útil <strong>para</strong> <strong>el</strong>diseño y <strong>el</strong> p<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> políticas <strong>de</strong> promoción y administración <strong>de</strong><strong>salud</strong>, tomando asimismo <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> investigación epi<strong>de</strong>miológica acerca<strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> fragilidad. En este mod<strong>el</strong>o, muy simplificado,<strong>el</strong> término <strong>de</strong>scribe un estado fisiológico <strong>en</strong> <strong>el</strong> cual se observan los efectoscombinados d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to biológico, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> y <strong>el</strong> <strong>de</strong>susocomo <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad, <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong> ser modificada porinterv<strong>en</strong>ciones apropiadas conforme se conoc<strong>en</strong> mejor los factores <strong>de</strong>riesgo <strong>en</strong> juego.


162Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Gráfico 1.1. Mod<strong>el</strong>o conceptual <strong>de</strong> <strong>la</strong> fragilidad y <strong>la</strong> discapacidadEnvejecimi<strong>en</strong>tobiológicoEnferm<strong>edad</strong>escrónicasDesusoy abusoModificacionesFragilidad:- neurológica- músculo-esqu<strong>el</strong>ética- metabólica- r<strong>en</strong>al- hepática- <strong>en</strong>dócrina, etc.Psicosocialesy ambi<strong>en</strong>talesAutocuidadoAt<strong>en</strong>ción médicaDiscapacidadfísicaRol socialFu<strong>en</strong>te: Buchner y Wagner, 1992.Podría <strong>en</strong>tonces concluirse que es un mito que todos los ancianos son frágiles,<strong>el</strong> cons<strong>en</strong>so mundial indica que ciertam<strong>en</strong>te los hay con organismosrobustos y un equilibrio psíquico y emocional que ha prevalecido sobre <strong>la</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>. No obstante, <strong>la</strong> fragilidad es también una realidad a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta, visible <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica médica asist<strong>en</strong>cial y prev<strong>en</strong>tiva, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>tea partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación global d<strong>el</strong> adulto mayor y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong>mayores <strong>de</strong> 75 años, cuya id<strong>en</strong>tificación permite actuar racional y oportunam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s y <strong>en</strong> <strong>la</strong> protección <strong>de</strong> <strong>la</strong>in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia o autonomía personal.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1632. EPIDEMIOLOGÍAEDE LA TERCERA EDAD2.1. Aportes socio<strong>de</strong>mográficos y epi<strong>de</strong>miológicosUn <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to fundam<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> políticas marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> administración<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, así como <strong>en</strong> <strong>en</strong>foques más ori<strong>en</strong>tadoshacia niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> meso y microgestión <strong>en</strong> instituciones y servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,es <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> los perfiles sociosanitarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria,<strong>en</strong>t<strong>en</strong>dida como <strong>la</strong> línea base <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.D<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características socio<strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónobjetivo (composición por <strong>edad</strong> y por sexos, niv<strong>el</strong> socioeconómico y cultural,distribución geográfica, etc.) y <strong>de</strong> su perfil epi<strong>de</strong>miológico (morbimortalidad,preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es, esperanza <strong>de</strong> vida, etc.) surg<strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tosbásicos <strong>para</strong> diseñar tanto <strong>la</strong>s directrices estratégicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, como <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta prestacional médico-asist<strong>en</strong>cial.El compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong>mográfico y <strong>el</strong> epi<strong>de</strong>miológico constituy<strong>en</strong>, <strong>en</strong> primerlugar, <strong>la</strong> base necesaria <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> programas<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción, protección y promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>. En segundo lugar,pero igualm<strong>en</strong>te importante <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones difer<strong>en</strong>ciadascomo <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, permit<strong>en</strong> prever <strong>la</strong> magnitud, <strong>la</strong> pon<strong>de</strong>ración, <strong>la</strong>p<strong>la</strong>nificación y los ev<strong>en</strong>tuales costos <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción mediante <strong>la</strong> estimación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios médicos asist<strong>en</strong>ciales (consultas,internaciones, cirugías, servicios <strong>de</strong> rehabilitación y <strong>de</strong> alta complejidad,etc.) y prev<strong>en</strong>tivos (visitas <strong>en</strong> <strong>salud</strong>, inmunizaciones, aplicación <strong>de</strong> métodos<strong>de</strong> <strong>de</strong>tección, etcétera).De tal modo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición, <strong>el</strong> análisis y <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> los perfilessociosanitarios constituy<strong>en</strong> una sólida e imprescindible herrami<strong>en</strong>ta <strong>para</strong>gestionar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción racional, permiti<strong>en</strong>do ejercer algún grado <strong>de</strong> predicción,tanto <strong>de</strong> casos como d<strong>el</strong> manejo <strong>de</strong> costos <strong>en</strong> los diversos programasy niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. El cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s utilizaciones <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong>beprov<strong>en</strong>ir <strong>de</strong> datos confiables, analizados por períodos <strong>de</strong> tiempo válidos(no m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> un año) y estar sust<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> un padrón <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiariosusuarioscompleto, validado y actualizado perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, ya que tanto<strong>la</strong> viabilidad como los resultados <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong>mográficas<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>edad</strong>, sexo, tasa <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia,niv<strong>el</strong> sociocultural y económico, y <strong>en</strong> igual medida <strong>de</strong> otra variablecomo <strong>la</strong> distribución y <strong>la</strong> dispersión geográficas.D<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s característicassocio<strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción objetivo (composi -ción por <strong>edad</strong> y por sexos, niv<strong>el</strong>socioeconómico y cultural,distribución geográfica, etc.)y <strong>de</strong> su perfil epi<strong>de</strong>miológico(morbimortalidad, preval<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es, esperanza<strong>de</strong> vida, etc.) surg<strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tosbásicos <strong>para</strong> diseñar tanto<strong>la</strong>s directrices estratégicas <strong>de</strong><strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, como<strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta prestacionalmédico-asist<strong>en</strong>cial.


164Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000A gran<strong>de</strong>s rasgos, se podría <strong>de</strong>cir que una pob<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>tejov<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>e más probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> verse afectada por <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esinfecciosas, influ<strong>en</strong>za, neumonía y accid<strong>en</strong>tes, que pued<strong>en</strong> constituircuadros <strong>de</strong> tipo agudo o crítico pero g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te acotados <strong>en</strong> cuantoa tiempos <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to. Si predominaran <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es medias <strong>de</strong> <strong>la</strong>vida, <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> cardiovascu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> oncológica adquirirían mayorpreval<strong>en</strong>cia.En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> <strong>edad</strong> avanzada, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>escrónicas y complejas, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas, <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s ylos cuadros clínicos terminales, adquirirán perfil protagónico, con unaimportante pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es cardiovascu<strong>la</strong>res, cerebrovascu<strong>la</strong>resy m<strong>en</strong>tales, <strong>de</strong> tumores y <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes.2.1.1. Alguna observaciones <strong>de</strong>mográficas <strong>de</strong> interésEn <strong>el</strong> docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico <strong>de</strong> esta obra se ha tratado específicam<strong>en</strong>te<strong>el</strong> tema <strong>de</strong> los perfiles socio<strong>de</strong>mográficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong> modo que aquí solo se seña<strong>la</strong>n los aspectos más r<strong>el</strong>evantes<strong>para</strong> una visión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alternativas que se pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s políticasy sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.- En <strong>el</strong> contexto mundial <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to pob<strong>la</strong>cional proyectado<strong>de</strong> 1980 a 2025 <strong>en</strong> 29 países indica un crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>cióng<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> 14,74% y d<strong>el</strong> 76,91% <strong>para</strong> los mayores <strong>de</strong> 60 años.- <strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción mundial mayor <strong>de</strong> 65 años aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> más <strong>de</strong> 750.000personas por mes. El 70% <strong>de</strong> <strong>el</strong>los vive <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.- Se estima que <strong>para</strong> <strong>el</strong> año 2025 habrá más <strong>de</strong> 800 millones <strong>de</strong> adultosmayores <strong>de</strong> 65 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo. Dos tercios <strong>de</strong> <strong>el</strong>los <strong>en</strong> países <strong>en</strong><strong>de</strong>sarrollo, con una mayoría absoluta <strong>de</strong> mujeres.- En muchos países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina yAsia, se espera <strong>para</strong> d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> 30 años aum<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> ord<strong>en</strong> d<strong>el</strong> 300% <strong>en</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.- En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> proporción porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mayores<strong>de</strong> 60 años <strong>en</strong> 1980 era d<strong>el</strong> 11,9% y creció al 13% <strong>en</strong> 1990, siempre confranco predominio fem<strong>en</strong>ino (véase Recchini <strong>de</strong> <strong>La</strong>ttes, Serie 1950-2050,<strong>en</strong> esta misma obra).- En <strong>el</strong> año 2000, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong> proporción <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong> mayores<strong>de</strong> 60 años es d<strong>el</strong> 13,3% (4.925.230 personas) compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do un11,5% <strong>de</strong> varones y un 15% <strong>de</strong> mujeres.- Igual perfil se da <strong>en</strong> <strong>la</strong>s proyecciones <strong>para</strong> 2050, que muestran un23,3% <strong>de</strong> participación porc<strong>en</strong>tual <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años, compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>doun 7,9% <strong>de</strong> varones y un 15,4% <strong>de</strong> mujeres.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>165- Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultosmayores <strong>en</strong> <strong>el</strong> país, <strong>el</strong> mayor peso se observa <strong>en</strong> <strong>la</strong> región d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro,con una re<strong>la</strong>ción directa <strong>en</strong>tre su volum<strong>en</strong> y <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>cada provincia. <strong>La</strong> predominancia fem<strong>en</strong>ina es una constante, y <strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral se manti<strong>en</strong><strong>en</strong> los mismos patrones <strong>de</strong>mográficos que <strong>en</strong> <strong>el</strong>total país.- Si se analiza <strong>la</strong> composición actual <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, proyectada a <strong>la</strong>at<strong>en</strong>ción médica esperada, se observa que <strong>la</strong> misma estará ori<strong>en</strong>tada aat<strong>en</strong><strong>de</strong>r fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te a mujeres so<strong>la</strong>s (viudas, se<strong>para</strong>das o solteras).2.1.2. Los estudios epi<strong>de</strong>miológicos <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los estudios epi<strong>de</strong>miológicos aplicados a pob<strong>la</strong>ciones mayores<strong>de</strong> 60 años, <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte pierd<strong>en</strong> parte <strong>de</strong> su fortaleza instrum<strong>en</strong>tal,por un <strong>la</strong>do, porque ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un alto índice <strong>de</strong> subregistro o son<strong>de</strong>masiado in<strong>de</strong>finidas y, por otro, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> múltiples<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es <strong>en</strong> cada caso. Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te, va cobrando cada vez mayorimportancia <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> que los últimos años <strong>de</strong> vida están frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>teacompañados por una disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional, asícomo por un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es y discapacida<strong>de</strong>s.En los últimos años, los investigadores <strong>en</strong> cierto modo se "dividieron"<strong>en</strong>tre los que sosti<strong>en</strong><strong>en</strong> que los últimos años <strong>de</strong> vida (dos <strong>en</strong> promedio)son los que conc<strong>en</strong>tran <strong>la</strong> mayor carga <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica, y qui<strong>en</strong>es argum<strong>en</strong>tan que una mayor longevida<strong>de</strong>xpone a <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te a un período más <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> ma<strong>la</strong> <strong>salud</strong>. Los nuevosestudios prove<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong><strong>la</strong>s soci<strong>edad</strong>es industrializadas, con mayor ingreso per cápita y tasas másbajas <strong>de</strong> mortalidad, no solo viv<strong>en</strong> más sino también <strong>en</strong> mejor estado <strong>de</strong><strong>salud</strong> que sus pares <strong>de</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo, lo que abona <strong>la</strong> hipótesismás optimista, pero ligada a factores <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrollo socioeconómico y sanitario<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones (Murray y López, 1996).Esto equivale a <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, <strong>en</strong> su gran mayoría,pued<strong>en</strong> estar <strong>en</strong> bu<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y <strong>de</strong>sempeñando un pap<strong>el</strong> socia<strong>la</strong>ctivo hasta bi<strong>en</strong> <strong>en</strong>trada <strong>la</strong> vejez. Por <strong>el</strong>lo, como ya se ha seña<strong>la</strong>do, <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro<strong>de</strong> grav<strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los adultos mayoreses <strong>la</strong> capacidad funcional real, más que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es con nombrepropio, ya que <strong>el</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> máximo <strong>de</strong> capacidad funcional posiblees tan importante <strong>para</strong> <strong>el</strong>los como <strong>el</strong> verse libre <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es. Unbu<strong>en</strong> ejemplo <strong>de</strong> cómo una <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, más allá <strong>de</strong> su diagnóstico o pres<strong>en</strong>ciaformal, pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er múltiples y diversas secue<strong>la</strong>s funcionales, es <strong>el</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> diabetes, que pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>rivar <strong>en</strong> pie diabético y amputaciones, retinopatíasy neuropatías severas, a <strong>la</strong> vez que aum<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> forma importan-


166Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000te <strong>el</strong> riesgo individual <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer cardiopatía isquémica y accid<strong>en</strong>tes cerebrovascu<strong>la</strong>res(ACV).<strong>La</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> longevidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso<strong>de</strong> los ancianos, no indica necesariam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> carga global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>que acompaña a esos años <strong>de</strong> vida, está si<strong>en</strong>do pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te reemp<strong>la</strong>zadapor estudios que c<strong>en</strong>tran sus esfuerzos <strong>en</strong> medir <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vidalibre <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s, o sea <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>salud</strong>able. De los resultadosmás reci<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos, surge que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>sgraves está bajando <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> adultos mayores a unarazón anual d<strong>el</strong> 1,5%.Es importante añadir que bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicasque reduc<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional es <strong>el</strong> resultado <strong>de</strong> un modo <strong>de</strong> vidapoco <strong>salud</strong>able. En su informe sobre <strong>la</strong> carga global <strong>de</strong> morbilidad, Murrayy López (1996) indican por ejemplo que <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> alcohol es <strong>la</strong> causaprincipal <strong>de</strong> discapacidad masculina <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong> cuarta<strong>en</strong>tre los hombres que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. Para 2020 se estimaque <strong>el</strong> tabaquismo será <strong>la</strong> mayor causa <strong>de</strong> muerte prematura y <strong>de</strong> discapacida<strong>de</strong>s,sobrepasando aun al sida. También seña<strong>la</strong>n que <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esno trasmisibles, prev<strong>en</strong>ibles <strong>en</strong> gran medida, como <strong>la</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>resy los cánceres, sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do una causa importante <strong>de</strong> discapacidad <strong>en</strong>países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos y <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo. En este último caso, como muchos<strong>de</strong> <strong>el</strong>los sufr<strong>en</strong> todavía <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es infecciosas y <strong>la</strong> malnutrición, <strong>la</strong>carga es doble.Por otro <strong>la</strong>do, es cierto que los factores sociales, a veces tan adversosque resulta imposible modificarlos, también afectan a <strong>la</strong> capacidadfuncional y actúan como un círculo vicioso o una retroacción negativasobre <strong>la</strong>s reales posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cambios <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> vida hacia opcionesmás <strong>salud</strong>ables. <strong>La</strong> educación <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> pobreza, <strong>la</strong>s ma<strong>la</strong>s condiciones<strong>de</strong> vida y <strong>de</strong> trabajo, o <strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo aum<strong>en</strong>tan <strong>la</strong>s probabilida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> ver reducida <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>en</strong> <strong>la</strong>s postrimerías <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida.Corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te, aum<strong>en</strong>tan los costos pot<strong>en</strong>ciales esperables <strong>en</strong> los sistemas<strong>de</strong> <strong>salud</strong> y <strong>de</strong> los particu<strong>la</strong>res, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuidados crónicosy <strong>de</strong> institucionalización.En pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> estas situaciones, <strong>el</strong> simple int<strong>en</strong>to <strong>de</strong> ape<strong>la</strong>r a cambios<strong>de</strong> hábitos individuales exclusivam<strong>en</strong>te es, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los casos, unaing<strong>en</strong>uidad. <strong>La</strong> Organización Panamericana <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OPS) recomi<strong>en</strong>darecurrir a diversas medidas <strong>de</strong> política sanitaria como:- Garantizar <strong>el</strong> acceso a los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y rehabilitación<strong>para</strong> los adultos mayores.- Promover los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> modos <strong>de</strong> vida sanos.- Legis<strong>la</strong>r sobre <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ta pública <strong>de</strong> alcohol y tabaco.- Adaptar los <strong>en</strong>tornos físicos a <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s exist<strong>en</strong>tes.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1672.2. <strong>La</strong> carga global <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>Un instrum<strong>en</strong>to básico <strong>de</strong> este estudio está ori<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> evaluación d<strong>el</strong>impacto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes prematuras y <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s mediante un únicoindicador que son los años <strong>de</strong> vida ajustados <strong>en</strong> función <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad(AVAD). Básicam<strong>en</strong>te, un AVAD (que es una forma <strong>de</strong> medición estandarizadainternacionalm<strong>en</strong>te) es un año <strong>de</strong> vida <strong>salud</strong>able perdido, que permiteexpresar los años <strong>de</strong> vida perdidos por muerte prematura y los añosvividos con discapacida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> severidad y duración específicas. <strong>La</strong>s muertesprematuras son <strong>de</strong>finidas, <strong>en</strong> este estudio, como aqu<strong>el</strong><strong>la</strong>s que ocurr<strong>en</strong>antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> que hubieran podido alcanzar si fueran miembros <strong>de</strong> una"pob<strong>la</strong>ción mod<strong>el</strong>o", con una esperanza <strong>de</strong> vida al nacer igual a <strong>la</strong> d<strong>el</strong>Japón, que es <strong>la</strong> más alta d<strong>el</strong> mundo: 80 años <strong>para</strong> varones y 82,5 años<strong>para</strong> mujeres. En términos colectivos, pue<strong>de</strong> aplicarse a pob<strong>la</strong>ciones, consi<strong>de</strong>randodistintos grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong> y distintas condiciones o causas.Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> muerte prematura no es difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir o medir, sí loes <strong>en</strong> cambio <strong>la</strong> discapacidad, pero <strong>la</strong>s estimaciones objetivas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mismason una información cada vez más necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones <strong>en</strong>políticas sanitarias. No obstante, hay un cons<strong>en</strong>so popu<strong>la</strong>r bastante amplio,aun <strong>en</strong>tre culturas diversas, <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar que <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s másseveras compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s psicosis activas, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias, cuadriplejías, <strong>de</strong>presionesunipo<strong>la</strong>res mayores, ceguera y <strong>para</strong>plejías (Murray y López, 1996).<strong>La</strong> discapacidad <strong>de</strong>sempeña <strong>en</strong>tonces un pap<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral <strong>en</strong> <strong>la</strong> estimación d<strong>el</strong>estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> global <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Es interesante <strong>de</strong>stacar que <strong>el</strong> ránking<strong>de</strong> causas <strong>de</strong> discapacidad (cuadro 2.1) es distinto que <strong>el</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong>muerte, lo que fortalece <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar los estudios hacia <strong>la</strong>s pri-Cuadro 2.1. Causas <strong>de</strong> discapacidad a niv<strong>el</strong> mundial, 1990Todas <strong>la</strong>s causas(<strong>en</strong> millones)Depresión mayor unipo<strong>la</strong>r 50,8 10,7Anemia por <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> hierro 22,0 4,7Caídas 22,0 4,6Alcoholismo 15,8 3,3Enferm<strong>edad</strong> pulmonar obstructiva crónica 14,7 3,1Desórd<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>tales bipo<strong>la</strong>res 14,1 3,0Anomalías congénitas 13,5 2,9Osteoartritis 13,3 2,8Esquizofr<strong>en</strong>ia 12,1 2,6Neurosis obsesivo-compulsivas 10,2 2,2Total 472,7 100,0Fu<strong>en</strong>te: Murray y López, 1996.Número<strong>de</strong> personasafectadasPorc<strong>en</strong>tajesd<strong>el</strong> total


168Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000meras, a m<strong>en</strong>udo subestimadas. En efecto, si se agrupan todas <strong>la</strong>s causas neurológicasy psiquiátricas, estas son responsables d<strong>el</strong> 28% <strong>de</strong> los años vividoscon discapacidad, mi<strong>en</strong>tras que solo lo son d<strong>el</strong> 1,4% <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s muertes.2.2.1. Algunos datos <strong>de</strong> interés g<strong>en</strong>eralSe pued<strong>en</strong> m<strong>en</strong>cionar dos categorías <strong>de</strong> problemas que afectan a losancianos (Brody, 1990): los <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong>, como los ligados alproceso biológico <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to –<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es cardíacas, <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias,osteoporosis– y los re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>edad</strong>, como <strong>la</strong> incontin<strong>en</strong>ciaurinaria, <strong>la</strong> constipación, <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y <strong>la</strong> sol<strong>edad</strong>. Como <strong>la</strong>s mujeres viv<strong>en</strong>más que los hombres, algunos problemas <strong>de</strong> los ancianos se asocian tambiéncon <strong>el</strong> género, como <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> fractura <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra, que afecta mása <strong>la</strong>s mujeres ancianas.Los problemas ligados a <strong>la</strong> nutrición merec<strong>en</strong> una m<strong>en</strong>ción especialdado que están influidos por factores tanto sociales (situación económica,sol<strong>edad</strong>, neglig<strong>en</strong>cia familiar o institucional) como físicos (dificulta<strong>de</strong>s masticatorias,falta <strong>de</strong> praxias sufici<strong>en</strong>tes <strong>para</strong> alim<strong>en</strong>tarse a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te,<strong>de</strong>presión, etc.). A m<strong>en</strong>udo, <strong>la</strong> malnutrición subyace <strong>en</strong>mascarada porotras <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es principales, a <strong>la</strong>s que pot<strong>en</strong>cia haci<strong>en</strong>do que <strong>de</strong>semboqu<strong>en</strong>incluso <strong>en</strong> <strong>la</strong> muerte, como <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> <strong>de</strong>shidratación, neumonías,etcétera.<strong>La</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es vascu<strong>la</strong>res –categoría que incluye <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>siónarterial, y <strong>la</strong>s afecciones cardiovascu<strong>la</strong>res y cerebrovascu<strong>la</strong>res– sigu<strong>en</strong> si<strong>en</strong>do<strong>la</strong> causa más frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> muerte <strong>en</strong> ambos sexos (más d<strong>el</strong> 50% <strong>de</strong>muertes totales). Los hombres ti<strong>en</strong><strong>en</strong> tasas <strong>de</strong> muerte por <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>escardiovascu<strong>la</strong>res más altas que <strong>la</strong>s mujeres.Los tumores malignos prevalec<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre los 60 y 74 años, y ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> aafectar más a <strong>la</strong>s mujeres que a los hombres. Pero con <strong>la</strong> mayor <strong>edad</strong>, <strong>la</strong>s<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es cardiovascu<strong>la</strong>res ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un protagonismo <strong>de</strong>finitivo. Juntos,<strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es circu<strong>la</strong>torias y los cánceres repres<strong>en</strong>tan más <strong>de</strong> los dostercios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muertes d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 60 a 74 años y más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>en</strong>mayores <strong>de</strong> 75 años.A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas causas dominantes, son preocupantes algunas causasespecíficas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong>tre adultos mayores, como suicidio, diabetes,fracturas <strong>de</strong> cu<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> fémur, accid<strong>en</strong>tes domésticos, <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es respiratoriasy <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es iatrogénicas.Es necesario <strong>de</strong>stacar que todas estas <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es causan más muertes<strong>en</strong>tre los más <strong>de</strong>sfavorecidos (aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r todos los factores<strong>de</strong> riesgo conocidos), <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es, <strong>en</strong> cada país. Este patrónse da <strong>para</strong> <strong>la</strong> mortalidad por todas <strong>la</strong>s causas y <strong>para</strong> <strong>la</strong> mortalidad por casitodas <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es (Wilkinson, 1992).


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>169En <strong>el</strong> cuadro 2.2 se observa un panorama <strong>de</strong> los perfiles <strong>de</strong> morbimortalidad<strong>en</strong> los mayores <strong>de</strong> 60 años <strong>para</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo.Cuadro 2.2. Enferm<strong>edad</strong>es <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años, según AVAD,<strong>en</strong> países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo1-Enferm<strong>edad</strong>cerebrovascu<strong>la</strong>r2-Enferm<strong>edad</strong>cardioisquémicaMujeres3-Enferm<strong>edad</strong>pulmonarobstructiva crónica6-Carditis7-Diabetes8-TBC1-Enferm<strong>edad</strong>cerebrovascu<strong>la</strong>r2-Enferm<strong>edad</strong>cardioisquémicaVarones3-Enferm<strong>edad</strong>pulmonarobstructiva crónica6-Infeccionesrespiratorias noTBC7- Carditis8-Carcinomadigestivo4-Dem<strong>en</strong>cia 9-Traumatismos 4-Dem<strong>en</strong>cia5-Infeccionesrespiratorias noTBC9-Carcinomabroncopulmonar10-Cataratas 5-TBC 10-CirrosisFu<strong>en</strong>te: Informe <strong>de</strong> Gestión d<strong>el</strong> INSSJP, noviembre <strong>de</strong> 1997.2.3. Aspectos epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tinaPara avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> compr<strong>en</strong>sión d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r,es necesario contextualizarlo con los aspectos socioeconómicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s décadas<strong>de</strong> 1980 y 1990 <strong>en</strong> <strong>la</strong> región. En este s<strong>en</strong>tido, <strong>la</strong> severa crisis socioeconómicaque afectó a los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región, como por ejemplo <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong>tuvo e incluso operó una verda<strong>de</strong>ra regresión sobre tal <strong>de</strong>sarrollo,al tiempo que se exacerbaron los problemas sociales crónicos e históricosy se marginaron los programas sociosanitarios. Obviam<strong>en</strong>te, esto tuvo unimpacto negativo <strong>en</strong> los grupos más vulnerables, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los <strong>la</strong> creci<strong>en</strong>te pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, <strong>para</strong> <strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s pautas técnicas hegemónicas <strong>de</strong> reforma<strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> no contemp<strong>la</strong>ban previsiones especiales.Al inicio d<strong>el</strong> año 2000, <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los adultos pres<strong>en</strong>ta cinco gran<strong>de</strong>st<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias, que coincid<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s mostradas por <strong>la</strong> bibliografía internacionalsobre <strong>el</strong> tema, a <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>berían sumar riesgos específicossegún <strong>el</strong> estrato social y <strong>la</strong> localización territorial:


170Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000- Aum<strong>en</strong>to ac<strong>el</strong>erado d<strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong>.- Crecimi<strong>en</strong>to urbano <strong>de</strong>sord<strong>en</strong>ado, marcado con importantes <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<strong>en</strong> <strong>la</strong> infraestructura <strong>de</strong> los servicios básicos y situaciones <strong>de</strong> marginacióno car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los grupos familiares convivi<strong>en</strong>tes.- Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>funciones por <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas no transmisibles,hechos viol<strong>en</strong>tos y accid<strong>en</strong>tes.- Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> problemas re<strong>la</strong>cionados con conductas no <strong>salud</strong>ables:sed<strong>en</strong>tarismo, dieta ina<strong>de</strong>cuada, tabaquismo, adicciones, viol<strong>en</strong>cia.- Persist<strong>en</strong>cia (y <strong>en</strong> algunos casos aum<strong>en</strong>to) <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas epi<strong>de</strong>miológicam<strong>en</strong>temás rezagadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> transición <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es transmisibles:tuberculosis, cólera, d<strong>en</strong>gue, sida y, <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> mayores índices<strong>de</strong> pobreza, <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias nutricionales.2.4. Aspectos epi<strong>de</strong>miológicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tinaLos problemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina compart<strong>en</strong> <strong>la</strong>situación g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región, si bi<strong>en</strong> existe una vari<strong>edad</strong> <strong>de</strong> aspectos quereflejan <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad <strong>de</strong> nuestro vasto territorio nacional. En tal contextose pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cir que así como <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to biológico aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong>riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas –cardiovascu<strong>la</strong>res, cerebrovascu<strong>la</strong>res,respiratorias crónicas y reumáticas, cáncer, diabetes, <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>de</strong>Alzheimer y <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas–, los efectos acumu<strong>la</strong>tivos <strong>de</strong> los factores<strong>de</strong> riesgo re<strong>la</strong>cionados tanto con los estilos <strong>de</strong> vida como con <strong>el</strong>medio ambi<strong>en</strong>te físico y social aum<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> <strong>la</strong>s etapas avanzadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida,reforzando <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> y <strong>la</strong> magnitud d<strong>el</strong> problema <strong>en</strong> términosindividuales y colectivos.Si bi<strong>en</strong> hay una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia internacional creci<strong>en</strong>te a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r métodosque utilic<strong>en</strong> indicadores <strong>de</strong> <strong>salud</strong> positiva, como AVAD o AVISA (años <strong>de</strong>vida <strong>salud</strong>able), especialm<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong> estimar <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra cargaglobal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina persiste <strong>la</strong> dificultad real <strong>de</strong> establecer<strong>de</strong>finiciones y situaciones operativas que permitan su aplicación, yaque no se cu<strong>en</strong>ta con estudios <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> niv<strong>el</strong> nacional. Corre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te,abordar esos objetivos por medio <strong>de</strong> los datos <strong>de</strong> morbilidad pres<strong>en</strong>taserias dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> accesibilidad, cuya superación (por ejemplo,mediante <strong>en</strong>cuestas y estudios multicéntricos e interdisciplinarios) requiereuna importante inversión <strong>de</strong> recursos.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1712.4.1. Estadísticas <strong>de</strong> morbimortalidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>Como se observa <strong>en</strong> los cuadros 2.3 y 2.4 <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas cardiovascu<strong>la</strong>resy <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión, que <strong>en</strong>cabezan <strong>la</strong> lista, coincid<strong>en</strong> con <strong>la</strong> principalcausa <strong>de</strong> muerte <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, coher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con lo queregistran los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe.<strong>La</strong>s dos sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas <strong>de</strong> mayor incid<strong>en</strong>cia (osteoarticu<strong>la</strong>resy diabetes) no aparec<strong>en</strong> asociadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismo ord<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s causas<strong>de</strong> muerte, pero sí muestran su importante participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> d<strong>el</strong> grupo.Cuadro 2.3. Cinco primeras causas <strong>de</strong> mortalidad <strong>en</strong> mayores<strong>de</strong> 65 años, Arg<strong>en</strong>tina, 1992-1994Grupos <strong>de</strong> causasVaronesGrupos <strong>de</strong> causasCardiovascu<strong>la</strong>res 43,4% Cardiovascu<strong>la</strong>res 48,2%Tumores 19,3% Tumores 16,4%Mal <strong>de</strong>finidas 8,6% Mal <strong>de</strong>finidas 8,7%Infecciones 6,4% Infecciones 6,3%Otras respiratorias 5,5% Metabólicas 4,1%Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> OPS/OMS, 1998.MujeresEn <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>escrónicas cardiovascu<strong>la</strong>res y<strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión, que <strong>en</strong>cabezan<strong>la</strong> lista, coincid<strong>en</strong> con <strong>la</strong> principalcausa <strong>de</strong> muerte <strong>de</strong> estegrupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, coher<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>tecon lo que registran los países <strong>en</strong><strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong>América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe.<strong>La</strong>s dos sigui<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>escrónicas <strong>de</strong> mayor incid<strong>en</strong>cia(osteoarticu<strong>la</strong>res y diabetes) noaparec<strong>en</strong> asociadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> mismoord<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> muerte,pero sí muestran su importanteparticipación <strong>en</strong> <strong>la</strong> carga <strong>de</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> d<strong>el</strong> grupo.Cuadro 2.4. Perfiles <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferma<strong>de</strong>s crónicas <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65y más años, Arg<strong>en</strong>tina, 1997Enferm<strong>edad</strong>esNúmerosabsolutosPorc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ciónHipert<strong>en</strong>sión y afecciones cardíacas <strong>de</strong>rivadas 577.642 20,87Enferm<strong>edad</strong>es cardíacas y problemas circu<strong>la</strong>torios 441.909 15,97Enferm<strong>edad</strong>es osteoarticu<strong>la</strong>res 345.490 12,48Diabetes 183.735 6,64Respiratorias 191.463 6,92Parkinson y otras neurológicas 125.907 4,55Tumores 82.051 2,96Enferm<strong>edad</strong>es r<strong>en</strong>ales 61.752 2,23Otras 216.150 7,81Total 1.615.043 58,36Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000.


172Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000El cuadro 2.5 muestra <strong>la</strong>s discapacida<strong>de</strong>s y los problemas autopercibidosrespecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional, aspectos que serán com<strong>en</strong>tados <strong>en</strong> <strong>el</strong>próximo capítulo.Cuadro 2.5. Discapacida<strong>de</strong>s y problemas físicos crónicos,pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años, Arg<strong>en</strong>tina, 1997Estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong>NúmerosabsolutosPob<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong>e alguna discapacidadPorc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónMotora 170.668** 6,17**S<strong>en</strong>sorial 144.236** 5,23**M<strong>en</strong>tal 25.393** 0,92**Pob<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong>e algún problema físicoDe <strong>la</strong> vista 1.060.151** 38,31**De <strong>la</strong> audición 391.586** 14,15**De <strong>la</strong> movilidad 554.393** 20,03**Otros problemas 154.727** 5,60**Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000.Al tomar como muestra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 60.000 adultos mayores <strong>de</strong> 60 años<strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires (jurisdicción nacional con una pirámi<strong>de</strong> netam<strong>en</strong>te<strong>en</strong>vejecida <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> resto) at<strong>en</strong>dida por una red prestadora d<strong>el</strong>INSSJP (cuadros 2.6, 2.7 y 2.8), surge <strong>el</strong> peso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es cardiovascu<strong>la</strong>ry cerebrovascu<strong>la</strong>r que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es tratadas<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> ambu<strong>la</strong>torio (médicos <strong>de</strong> cabecera) d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción,suman alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 17%. <strong>La</strong>s mismas a su vez g<strong>en</strong>eran <strong>el</strong> 24,6% d<strong>el</strong> total <strong>de</strong>interconsultas a especialida<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> segundo niv<strong>el</strong> ambu<strong>la</strong>torio <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y alre<strong>de</strong>dord<strong>el</strong> 20% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s internaciones <strong>de</strong>rivadas por <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> al segundoniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> internación, lo cual exceptúa obviam<strong>en</strong>te todos los casos que ingresanpor medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> guardia <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica no programada.El cuadro 2.8 muestra <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s más consultadas por lospaci<strong>en</strong>tes a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>rivación <strong>de</strong> los médicos <strong>de</strong> cabecera d<strong>el</strong> primerniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> una red <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>Bu<strong>en</strong>os Aires.Si bi<strong>en</strong> los últimos ejemplos son estadísticas muy acotadas, son útilescomo muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong> aplicación d<strong>el</strong> análisis epi<strong>de</strong>miológico a un niv<strong>el</strong> másmicro, por ejemplo <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> programas o seguros <strong>de</strong><strong>salud</strong> <strong>para</strong> pob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> adultos mayores. En estos casos, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> información<strong>de</strong>be bajar <strong>de</strong> los indicadores <strong>de</strong>mográficos y epi<strong>de</strong>miológicos a losindicadores médicos <strong>de</strong> gestión, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s se tornan más evid<strong>en</strong>tes.No obstante, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> información <strong>para</strong> e<strong>la</strong>borar indicadores válidos


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>173Cuadro 2.6. Principales <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiariosd<strong>el</strong> PAMI tratados <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción(porc<strong>en</strong>taje sobre un total <strong>de</strong> 772.000 consultas),ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1999DiagnósticosPorc<strong>en</strong>tajeHipert<strong>en</strong>sión arterial 11,1Dislipi<strong>de</strong>mias 7,8Enferm<strong>edad</strong> articu<strong>la</strong>r 7,6Diabetes 5,8Vicios <strong>de</strong> refracción* 3,8Insufici<strong>en</strong>cia coronaria 3,2Anemia 3,1Cataratas 3,0Infección urinaria 2,8Enferm<strong>edad</strong> vasculo<strong>en</strong>cefálica 2,6Hipertrofia prostática b<strong>en</strong>igna 2,0* Si bi<strong>en</strong> los vicios <strong>de</strong> refracción pued<strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rarse unaexpresión <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to ocu<strong>la</strong>r más que una <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>asociada, se incluy<strong>en</strong> a los fines estadísticos <strong>para</strong> cálculos <strong>de</strong> tasas<strong>de</strong> utilización y programación <strong>de</strong> servicios.Fu<strong>en</strong>te: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción MédicaIntegral Privada, ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1999.Cuadro 2.7. Enferm<strong>edad</strong>es diagnosticadas por médicos<strong>de</strong> cabecera que requirieron internación, b<strong>en</strong>eficiariosd<strong>el</strong> PAMI (porc<strong>en</strong>taje sobre un total <strong>de</strong> 772,00 consultas),ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1999DiagnósticosPorc<strong>en</strong>tajeGastro<strong>en</strong>terología (otras no hemorrágicas) 5,7**Neumonía 5,7**Insufici<strong>en</strong>cia cardíaca 5,7**Otras cardiovascu<strong>la</strong>res 5,6**ACV isquémico 5,0**Deshidratación 3,5**Fractura <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra 3,4**Angor inestable 3,4**Traumatología otras 3,2**Hemorragias digestivas 3,1**Fu<strong>en</strong>te: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción MédicaIntegral Privada, ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1999.es muy importante <strong>en</strong> nuestro país <strong>para</strong> <strong>de</strong>mistificar <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> un mayorcosto sanitario ligado in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a los ancianos. <strong>La</strong> id<strong>en</strong>tificación d<strong>el</strong>os problemas que g<strong>en</strong>eran muertes tempranas y muertes excesivas, asícomo internaciones evitables o innecesarias (o reinternaciones frecu<strong>en</strong>tes),


174Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 2.8. Derivaciones a especialida<strong>de</strong>s médicas<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción (porc<strong>en</strong>taje sobre9.886 consultas m<strong>en</strong>suales), 1999DiagnósticosPorc<strong>en</strong>tajeOftalmología 22,1Cardiología 17,5Traumatología 9,3Neurología 7,1Ginecología 6,8Dermatología 5,0Fu<strong>en</strong>te: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Sistemas <strong>de</strong> <strong>Red</strong> <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ciónMédica Integral Privada, ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1999.resulta especialm<strong>en</strong>te útil <strong>para</strong> reconocer difer<strong>en</strong>cias o brechas intrasistema,<strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r respecto <strong>de</strong> los distintos servicios médicos d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción. Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong><strong>la</strong>s internaciones <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1753. ASPECTOSADESTACADOSDE LA EVALUACIÓN DE LA SALUD3.1. Enfoques <strong>de</strong> interés <strong>para</strong> acciones<strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>3.1.1. Morbilidad, incapacidad, capacidad funcional y <strong>salud</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eralD<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s restricciones que p<strong>la</strong>ntea medir <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los seres humanos,lo habitual es hacerlo por <strong>de</strong>privación, es <strong>de</strong>cir, estimando <strong>la</strong> falta <strong>de</strong><strong>salud</strong> a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>. <strong>La</strong> morbilidad, <strong>la</strong> incapacidad, <strong>la</strong> capacidadfuncional y <strong>la</strong> autopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> son distintas aproximaciones <strong>para</strong>medir <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas, que <strong>en</strong> su conjunto coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> informarque, a medida que se <strong>en</strong>vejece, <strong>la</strong> <strong>salud</strong> g<strong>en</strong>eral empeora y <strong>la</strong>s mujeresnotifican peor estado que los hombres.<strong>La</strong> discapacidad adquiere protagonismo respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> simple evaluacióny <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad como indicadores<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, ya que permite visualizar eincluso cuantificar <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra carga global <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> (Murray yLópez, 1996).<strong>La</strong> incorporación <strong>de</strong> problemas no fatales <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong><strong>salud</strong>, como <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia, ceguera, limitaciones o pérdidas <strong>de</strong> movilidad <strong>en</strong>tretantos otros, permite apreciar <strong>el</strong> impacto último <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción y a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong>s acciones a tomar. Si bi<strong>en</strong> esto es valioso <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s<strong>edad</strong>es, <strong>en</strong> los adultos mayores resulta un <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve, que es <strong>en</strong> ciertomodo invisible <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estadísticas tradicionales <strong>de</strong> mortalidad y morbilidad.En tal contexto, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te puntualizar algunos términos y conceptosre<strong>la</strong>cionados con <strong>el</strong> tema, según <strong>la</strong>s <strong>de</strong>finiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> OrganizaciónMundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS):<strong>La</strong> discapacidad adquiereprotagonismo respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>simple evaluación y <strong>la</strong> medición<strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad o <strong>de</strong> <strong>la</strong> morta -lidad como indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>salud</strong> <strong>en</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, yaque permite visualizar e inclusocuantificar <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra cargaglobal <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>.- Defici<strong>en</strong>cia es toda pérdida o disfunción anatómica, fisiológica opsicológica.- Incapacidad es "cualquier restricción o falta <strong>de</strong> habilidad (resultante <strong>de</strong>una <strong>de</strong>bilidad) <strong>para</strong> realizar una actividad <strong>en</strong> <strong>la</strong> manera o d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> alcanceconsi<strong>de</strong>rado normal <strong>para</strong> un ser humano" (WHO, 1980). Obviam<strong>en</strong>te,<strong>la</strong>s diversas <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es pued<strong>en</strong> restringir <strong>la</strong> vida <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>te medida, y


176Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000<strong>el</strong> tipo y grado <strong>de</strong> incapacidad resultante da una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vidaesperable <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.- Re<strong>la</strong>cionada con <strong>el</strong> concepto anterior, <strong>la</strong> discapacidad, o reducción <strong>de</strong><strong>la</strong> capacidad o <strong>la</strong> habilidad funcional, se refiere usualm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> inhabilidad<strong>de</strong> efectuar ciertas activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria, midi<strong>en</strong>do <strong>el</strong> límite hasta <strong>el</strong>cual una persona pue<strong>de</strong> realizar<strong>la</strong>s <strong>en</strong> forma autónoma.- Minusvalía es <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>sv<strong>en</strong>taja, <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> social, como resultado<strong>de</strong> todo lo anterior.Estas <strong>de</strong>finiciones no son in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre sí, sino que actúan como un<strong>para</strong>digma: "<strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia se produce <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> orgánico d<strong>el</strong> individuo, <strong>la</strong>discapacidad se manifiesta <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> individual (corporal) como fal<strong>la</strong> funcional,por ejemplo respecto <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s cotidianas como vestirse, higi<strong>en</strong>izarse,comer, etc., y <strong>la</strong> minusvalía <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> social, o sea, <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidado no <strong>de</strong> cumplir un rol <strong>de</strong> trabajo o simi<strong>la</strong>r" (Ring Haim, 1994).3.1.2. Autopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>A lo anterior cabe agregar <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> autopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>la</strong>cual se mi<strong>de</strong> indagando cómo <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te evalúa su propia <strong>salud</strong> <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong> <strong>de</strong> otras personas <strong>de</strong> su misma <strong>edad</strong>, o bi<strong>en</strong> con su propio estadoanterior habitual. Esta naturaleza subjetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> autopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>parecería <strong>en</strong> principio limitar mucho su vali<strong>de</strong>z. No obstante, se ha <strong>de</strong>scubiertoque pronostica <strong>la</strong> muerte <strong>en</strong> forma bastante más exacta que <strong>la</strong>morbilidad (Kap<strong>la</strong>n et al., 1996) y constituye un dato valioso <strong>para</strong> que losprogramas <strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ción tom<strong>en</strong> <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los <strong>de</strong>terminantes sociales yambi<strong>en</strong>tales d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar. <strong>La</strong>s evaluaciones individuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>a ser más negativas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s mujeres, y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s personas mayores <strong>de</strong> ambossexos (WHO, 1989; Heikkin<strong>en</strong>, 1995).<strong>La</strong> mayoría <strong>de</strong> los estudios que indagan sobre <strong>la</strong> autopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>salud</strong> <strong>en</strong>tre adultos mayores <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina coincid<strong>en</strong> <strong>en</strong> que esta es <strong>en</strong>g<strong>en</strong>eral bu<strong>en</strong>a. En <strong>el</strong> Informe Arg<strong>en</strong>tino sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano(1999) se publicaron los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong> Salud realizadapor <strong>la</strong> Comisión <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias arg<strong>en</strong>tinas, que incluía <strong>la</strong> percepciónd<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, con <strong>la</strong> restricción <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> quedabareflejada parcialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> un solo grupo <strong>de</strong> 60-64 años, que seríanobviam<strong>en</strong>te los adultos mayores más jóv<strong>en</strong>es no institucionalizados.Resulta ilustrativo observar que, <strong>en</strong>tre tres opciones dadas, <strong>el</strong> 60,5% evaluósu <strong>salud</strong> como bu<strong>en</strong>a, <strong>el</strong> 34,6% como regu<strong>la</strong>r y <strong>el</strong> 5% como ma<strong>la</strong>. Lostres porc<strong>en</strong>tajes citados resultan previsiblem<strong>en</strong>te los más <strong>de</strong>sfavorables opesimistas d<strong>el</strong> total expresado por los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>.Al indagar acerca d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> ánimo, los adultos mayores son asimis-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>177mo los que confiesan s<strong>en</strong>tirse peor, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>bido a problemasafectivos y económicos, y se <strong>de</strong>staca respecto <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong><strong>edad</strong> <strong>la</strong> autopercepción <strong>de</strong> sol<strong>edad</strong>. Sin embargo, fr<strong>en</strong>te a un valor promediod<strong>el</strong> 51,8% <strong>de</strong> personas <strong>en</strong>tre 15 y 64 años que expresan s<strong>en</strong>tirse"bi<strong>en</strong> <strong>de</strong> ánimo", <strong>el</strong> grupo <strong>en</strong> cuestión está solo levem<strong>en</strong>te por <strong>de</strong>bajo(49,5%), lo que podría consi<strong>de</strong>rarse como una base auspiciosa y estimu<strong>la</strong>nte<strong>para</strong> empr<strong>en</strong><strong>de</strong>r acciones <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> proyectadas aetapas más avanzadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, así como <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r instrum<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> medición aplicables a esta pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, dada <strong>la</strong> car<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>información c<strong>en</strong>sal <strong>de</strong> esta naturaleza.El cuadro 3.1 nos da un panorama <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 años y másrespecto <strong>de</strong> los problemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, sol<strong>edad</strong> y re<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> <strong>en</strong>tornosegún tipo <strong>de</strong> hogar (unipersonales, y multipersonales familiares y no familiares).1 Los datos pert<strong>en</strong>ec<strong>en</strong> a <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong>Condiciones <strong>de</strong> Vida y Acceso a Programas Sociales procesada por <strong>el</strong> SIEM-PRO, cuyo universo <strong>de</strong> muestra abarca a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> 5.000 o más habitantes, que repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 96% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónurbana d<strong>el</strong> país (86,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total). Previsiblem<strong>en</strong>te, los adultosmayores resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> hogares unipersonales reflejan no t<strong>en</strong>er problemas<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, a <strong>la</strong> vez que un porc<strong>en</strong>taje <strong>el</strong>evado seña<strong>la</strong> los re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong>sol<strong>edad</strong>. <strong>La</strong> situación más negativa parece reflejarse <strong>en</strong> qui<strong>en</strong>es viv<strong>en</strong> <strong>en</strong>hogares multipersonales familiares, es <strong>de</strong>cir con <strong>el</strong> núcleo conyugal pres<strong>en</strong>te<strong>en</strong> alguna <strong>de</strong> sus variantes, por ejemplo uno <strong>de</strong> los cónyuges e hijas/ossolteros o sin <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> tanto que qui<strong>en</strong>es están <strong>en</strong> hogares multipersonalesno familiares, por ejemplo <strong>en</strong> <strong>la</strong> casa <strong>de</strong> hijos casados o solteros,parecieran <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong> una situación más comp<strong>en</strong>sada.Cuadro 3.1. Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 años y más por tipo <strong>de</strong> problemas personales,según tipo <strong>de</strong> hogarTipo <strong>de</strong> problemaspersonalesHogaresunipersonalesHogares multipersonalesFamiliaresNo familiares1. Problemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> 17,5% a* * 65,9% a ** 16,5%a**2. Problemas <strong>de</strong> sol<strong>edad</strong> 52,9% a ** 37,9% a ** 9,2% a **3. Problemas con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno 34,1% a ** 49,7% a ** 16,3% b **a El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre 15 y 20%.b El coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación supera <strong>el</strong> 20%.Fu<strong>en</strong>te: Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000.1 Se consi<strong>de</strong>ran hogares multipersonales familiares aqu<strong>el</strong>los <strong>en</strong> los que está pres<strong>en</strong>te <strong>el</strong> núcleo conyugald<strong>el</strong> jefe. El núcleo conyugal d<strong>el</strong> jefe pue<strong>de</strong> t<strong>en</strong>er alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes conformaciones: a)jefe y cónyuge, b) jefe cónyuge e hijos (solteros y sin <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia), y c) jefe e hijos (solteros y sin<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia). En los no familiares no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra pres<strong>en</strong>te <strong>el</strong> núcleo conyugal d<strong>el</strong> jefe.


178Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20003.2. Capacidad funcional, autonomía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciaEl <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los adultos mayores es <strong>la</strong>integralidad, ya que a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> diagnóstico y d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esparticu<strong>la</strong>res que puedan aquejarlos, <strong>el</strong> problema fundam<strong>en</strong>talque su<strong>el</strong>e afectarlos es <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> su capacidad funcional <strong>para</strong> <strong>de</strong>sempeñar<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria que asegur<strong>en</strong> su bi<strong>en</strong>estar. El mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>tod<strong>el</strong> máximo <strong>de</strong> capacidad funcional es tan importante <strong>para</strong> <strong>la</strong>spersonas <strong>de</strong> <strong>edad</strong> como verse libres <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es.<strong>La</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> incluir <strong>en</strong> este informe estos conceptos básicos es l<strong>la</strong>mar<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s personas que, <strong>en</strong> diversos roles, participan <strong>en</strong> <strong>el</strong>cuidado y <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, o <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong>gestión <strong>de</strong> programas sociosanitarios <strong>para</strong> <strong>la</strong> misma, sin <strong>de</strong>sconocer queestos aspectos son motivo <strong>de</strong> exc<strong>el</strong><strong>en</strong>tes y complejos abordajes por parte<strong>de</strong> los especialistas <strong>en</strong> geriatría y gerontología.3.2.1. Id<strong>en</strong>tificación <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> riesgo<strong>La</strong> pérdida <strong>de</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y autonomía es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más marcadasdifer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre los adultos mayores y los adultos jóv<strong>en</strong>es, proclivesa pa<strong>de</strong>cer una so<strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> que se insta<strong>la</strong> <strong>en</strong> un organismo fisiológicam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> pl<strong>en</strong>o funcionami<strong>en</strong>to y que dispon<strong>en</strong> <strong>de</strong> un soportesocial más efectivo. En los adultos mayores, <strong>en</strong> cambio, se pres<strong>en</strong>tang<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es múltiples (podría estimarse tres <strong>en</strong> promedio),in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes o interre<strong>la</strong>cionadas, crónicas y/o agudas, yque <strong>en</strong> muchas ocasiones converg<strong>en</strong> <strong>para</strong> manifestarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> disminución<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional y <strong>de</strong> recuperación <strong>de</strong> los estados previos<strong>de</strong> <strong>salud</strong>.Cabe <strong>de</strong>stacar que un grupo consultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS recom<strong>en</strong>dó <strong>la</strong>medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional como una mejor estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> vejez, a <strong>la</strong> vez que una mejor variable predictiva d<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> serviciosmédicos, que <strong>la</strong> mera medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> severidad y cantidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es(WHO, 1959).Cultural y socialm<strong>en</strong>te, d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un rango lógico <strong>de</strong> variaciones, hayuna valoración difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> <strong>la</strong> autonomía funcional como expresión yautopercepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia <strong>salud</strong>, <strong>en</strong> especial respecto <strong>de</strong> diversos ev<strong>en</strong>tos<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria, que ejerc<strong>en</strong> una marcada influ<strong>en</strong>cia, a modo <strong>de</strong> retroalim<strong>en</strong>tacióninterna sobre <strong>la</strong> <strong>salud</strong> g<strong>en</strong>eral. Esto se da <strong>en</strong> <strong>la</strong> persona respecto<strong>de</strong> sí misma y <strong>para</strong>le<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> ro<strong>de</strong>an. <strong>La</strong> autoestima y<strong>el</strong> respeto <strong>de</strong> terceros juegan <strong>en</strong> esta instancia un pap<strong>el</strong> importante <strong>en</strong> <strong>el</strong>mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>179El dicho popu<strong>la</strong>r "<strong>salud</strong>, dinero y amor", que parece más propio <strong>de</strong> <strong>edad</strong>esjóv<strong>en</strong>es, ti<strong>en</strong>e su equival<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> problemática diariaque se rescata <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consultas: <strong>salud</strong>, seguridad económica y afecto, <strong>en</strong>tonos más suaves y mesurados, buscando quizá lo que cada uno id<strong>en</strong>tificacomo sus necesida<strong>de</strong>s básicas al respecto. <strong>La</strong> <strong>salud</strong> ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces amedirse <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> capacidad funcional <strong>para</strong> lo cotidiano, <strong>la</strong> segurida<strong>de</strong>conómica aparece como una condición imperativa <strong>para</strong> <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar <strong>en</strong>contraposición al <strong>de</strong>sasosiego por <strong>la</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia o al franco miedo a <strong>la</strong>miseria, y <strong>el</strong> afecto se traduce <strong>en</strong> <strong>la</strong> compañía como antítesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> sol<strong>edad</strong>,<strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to o <strong>el</strong> confinami<strong>en</strong>to.Por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los adultos mayores, o dichosimplem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación geriátrica, se da un proceso diagnóstico multidim<strong>en</strong>sional,<strong>en</strong> <strong>el</strong> que confluy<strong>en</strong> una serie <strong>de</strong> factores a tomar <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta:- <strong>La</strong> historia clínica y vital d<strong>el</strong> anciano, que compr<strong>en</strong><strong>de</strong> aspectos médicospsicofísicos, funcionales y sociales.- <strong>La</strong> pesquisa <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo o predispon<strong>en</strong>tes a contraer<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es, discapacida<strong>de</strong>s y muerte.- Un exam<strong>en</strong> físico paci<strong>en</strong>te, <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>do y completo.- Una bu<strong>en</strong>a re<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> médico con <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te y <strong>el</strong> grupo familiar.- Una evaluación d<strong>el</strong> ambi<strong>en</strong>te <strong>en</strong> que se <strong>de</strong>s<strong>en</strong>vu<strong>el</strong>ve <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.El objetivo final es, por un <strong>la</strong>do, <strong>la</strong> evaluación integral <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> problemática<strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te mayor <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, y por otro, <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación d<strong>el</strong>os ancianos que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> alto riesgo (psicofísico, funcionalo social), <strong>para</strong> <strong>en</strong>carar acciones prev<strong>en</strong>tivas.En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no colectivo y <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> OMS, los grupos <strong>de</strong> adultosmayores <strong>en</strong> situación <strong>de</strong> riesgo son (Morales Martínez, 1994b):- Los muy ancianos (<strong>de</strong> 80 años y más).- Los que viv<strong>en</strong> solos <strong>en</strong> una vivi<strong>en</strong>da.- <strong>La</strong>s mujeres ancianas, sobre todo solteras y viudas.- Los que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> instituciones.- Los que están socialm<strong>en</strong>te ais<strong>la</strong>dos (individuos o parejas).- Los ancianos sin hijos.- Los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> limitaciones severas o discapacida<strong>de</strong>s.- <strong>La</strong>s parejas <strong>de</strong> ancianos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que uno <strong>de</strong> los cónyuges es discapacitadoo está muy <strong>en</strong>fermo.- Los que cu<strong>en</strong>tan con muy escasos recursos económicos.Parale<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te y tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta los criterios previam<strong>en</strong>te expuestos,<strong>la</strong> evid<strong>en</strong>cia sugiere que hay cuatro condiciones básicas a <strong>la</strong>s que se <strong>de</strong>bedar prioridad <strong>en</strong> <strong>el</strong> análisis y diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong>


180Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000promoción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los mayores, ya que <strong>la</strong> neglig<strong>en</strong>cia al respecto originaríauna "cascada <strong>de</strong> incompet<strong>en</strong>cia" (Schmidl y Pils, 1997), que conduciríaa una progresiva <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y necesidad <strong>de</strong> cuidados por terceros,<strong>de</strong>presión y posibilidad <strong>de</strong> muerte:- inmovilidad- incontin<strong>en</strong>cia- ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to- déficit int<strong>el</strong>ectual y/o s<strong>en</strong>sorial.A <strong>la</strong>s anteriores, se pued<strong>en</strong> sumar otras cuatro condiciones consi<strong>de</strong>radasasimismo críticas <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los mayores:- empobrecimi<strong>en</strong>to- infecciones- condiciones iatrogénicas- malnutrición.<strong>La</strong> interre<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> todas <strong>el</strong><strong>la</strong>s es un hecho, y muchas veces algunasactúan como factor causal o <strong>de</strong>s<strong>en</strong>cad<strong>en</strong>ante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras y <strong>de</strong>terminana m<strong>en</strong>udo <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> los ancianos. No obstante, todas<strong>el</strong><strong>la</strong>s son al m<strong>en</strong>os parcialm<strong>en</strong>te prev<strong>en</strong>ibles y/o reductibles por medio<strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina prev<strong>en</strong>tiva y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> cambios adaptativos <strong>en</strong><strong>el</strong> medio ambi<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> anciano, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica y social integrada ycoordinada, <strong>el</strong> uso <strong>de</strong> nuevos instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> gestión clínica como <strong>la</strong>coordinación personalizada <strong>de</strong> casos <strong>de</strong> riesgo aum<strong>en</strong>tado o críticos(case-managem<strong>en</strong>t) y una diversidad <strong>de</strong> acciones <strong>de</strong> base comunitariafocalizadas <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos social y cultural, <strong>en</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da y <strong>el</strong> transportepúblico, etcétera.En <strong>el</strong> p<strong>la</strong>no individual, está ampliam<strong>en</strong>te comprobado que <strong>la</strong> evaluacióngeriátrica formal e integral (y <strong>en</strong> lo posible periódica) d<strong>el</strong> adultomayor mejora su estado funcional; inci<strong>de</strong> positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> sus años porvivir <strong>en</strong> aspectos cuantitativos y cualitativos; previ<strong>en</strong>e y reduce <strong>la</strong> ext<strong>en</strong>sióny <strong>el</strong> número <strong>de</strong> internaciones, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> cuidados domiciliariosespeciales y <strong>la</strong> institucionalización, y baja los costos médicos asociados.A<strong>de</strong>más es un valioso instrum<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>de</strong>finir aspectos re<strong>la</strong>tivos al<strong>en</strong>torno d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te (lugar <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia, características y necesida<strong>de</strong>sd<strong>el</strong> mismo), asist<strong>en</strong>cia necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas, medicaciónracional y pronóstico, y ejerce una influ<strong>en</strong>cia positiva ampliada atodo <strong>el</strong> grupo familiar y <strong>la</strong> comunidad.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1813.3. Aspectos <strong>de</strong>stacados <strong>en</strong> <strong>la</strong> evaluación integral<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> los adultos mayoresEn este apartado se incluye una revisión <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidadfuncional más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te afectados <strong>en</strong> los ancianos, dando cuando esposible una refer<strong>en</strong>cia cuantitativa nacional o internacional <strong>de</strong> su incid<strong>en</strong>cia.Se resum<strong>en</strong> y pres<strong>en</strong>tan <strong>en</strong> términos s<strong>en</strong>cillos algunos aspectos simples<strong>de</strong> evaluación funcional formal y complem<strong>en</strong>taria <strong>de</strong> los ancianos(Geriatric Medicine, 1996), cuya apreciación reviste valor práctico <strong>para</strong>cuidadores formales e informales, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s complejas esca<strong>la</strong>s quese han diseñado con fines más ligados a <strong>la</strong> investigación ci<strong>en</strong>tífica, recordandosiempre <strong>la</strong> íntima re<strong>la</strong>ción que los cambios <strong>en</strong> los p<strong>la</strong>nos afectivo ycognitivo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre los resultados.Complem<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te, se sintetizan algunos aspectos como guía <strong>de</strong> evaluación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s básicas <strong>de</strong> cuidado <strong>de</strong> adultos con capacidad funcionaldisminuida, a fin <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>erlos insertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad,y finalm<strong>en</strong>te algunos consejos prácticos <strong>para</strong> los cuidadores informales, cuyovalor oculto <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema médico no ha sido aún rescatado y preservado.3.3.1. Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diariaUna medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> los adultos mayoresestá dada por <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas. Estas pued<strong>en</strong>resumirse <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s cotidianas básicas, que incluy<strong>en</strong> <strong>la</strong>s necesarias<strong>para</strong> cuidarse a sí mismos d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> un <strong>en</strong>torno limitado (vestirse, higi<strong>en</strong>izarse,<strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>r, alim<strong>en</strong>tarse, etc.), y <strong>la</strong>s que requier<strong>en</strong> un mayor niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>autonomía funcional (instrum<strong>en</strong>tales) necesarias <strong>para</strong> <strong>de</strong>sempeñarse <strong>en</strong> <strong>la</strong>comunidad (ir <strong>de</strong> compras, pagar cu<strong>en</strong>tas, manejar, etcétera).En nuestro país, consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años y tomandovalores medios, <strong>el</strong> 62% <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma realiza sus compras y quehaceresdomésticos, cifra que asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 67% <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 65 a 74 años y d<strong>en</strong>tro<strong>de</strong> este al 88,3% <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres. En <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> 75 y másaños los valores medios <strong>de</strong>sci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> al 51,9% <strong>en</strong> ambos sexos y al 60,4%<strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mujeres, ac<strong>en</strong>tuándose <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>sfavorable <strong>para</strong> losvarones (30,1%) (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000). Vale <strong>de</strong>cir quealre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 62% <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 65 años posee un grado <strong>de</strong> autonomíafuncional sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> activida<strong>de</strong>s instrum<strong>en</strong>tales, lo cual indica queun porc<strong>en</strong>taje bastante mayor es autónomo respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><strong>la</strong> vida diaria (véase <strong>el</strong> anexo I al final <strong>de</strong> esta sección).El déficit funcional <strong>para</strong> este tipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s es un factor <strong>de</strong> riesgo<strong>para</strong> accid<strong>en</strong>tes domésticos, caídas o necesidad <strong>de</strong> institucionalización y, <strong>en</strong>Una medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciay <strong>la</strong> autonomía <strong>de</strong> los adultosmayores está dada por<strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong>sactivida<strong>de</strong>s cotidianas.El déficit funcional <strong>para</strong> estetipo <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s es un factor<strong>de</strong> riesgo <strong>para</strong> accid<strong>en</strong>tesdomésticos, caídas o necesidad<strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong>stacándose<strong>el</strong> <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cialque ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción alerta <strong>de</strong>familiares, amigos y cuidadoresformales e informales sobreeste tipo <strong>de</strong> funcionalidad.


182Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000caso <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con dificulta<strong>de</strong>s cognitivas o síntomas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esm<strong>en</strong>tales, obviam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser confirmadas por los cuidadores.Es función d<strong>el</strong> médico id<strong>en</strong>tificar <strong>el</strong> comi<strong>en</strong>zo, <strong>la</strong>s causas posibles y <strong>el</strong>pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> reversibilidad, más optimista <strong>en</strong> casos agudos y subagudos,pero igualm<strong>en</strong>te útil <strong>en</strong> condiciones crónicas <strong>para</strong> diseñar y conducir <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>tointegral y actuar con <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno familiar.Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a <strong>de</strong>stacar una vez más <strong>el</strong> <strong>en</strong>orme pot<strong>en</strong>cial que ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong>at<strong>en</strong>ción alerta <strong>de</strong> familiares, amigos y cuidadores formales e informalessobre este tipo <strong>de</strong> funcionalidad, cuyo déficit gradual es muchas veces<strong>en</strong>mascarado, ocultado por diversas razones compr<strong>en</strong>sibles, o finalm<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o conci<strong>en</strong>tizado por qui<strong>en</strong>es lo sufr<strong>en</strong>. En efecto, <strong>el</strong> <strong>de</strong>sconocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>este tipo <strong>de</strong> situaciones actúa como gatillo <strong>para</strong> un <strong>de</strong>terioro progresivo <strong>en</strong>lo físico y lo social, que no pocas veces conduce al círculo <strong>de</strong> <strong>de</strong>svalorización,autocompasión, ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to, <strong>de</strong>presión, inseguridad, falta <strong>de</strong> aseopersonal y <strong>de</strong> <strong>la</strong> vivi<strong>en</strong>da, ma<strong>la</strong> alim<strong>en</strong>tación o situaciones <strong>de</strong> riesgo e inmin<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes severos.3.3.2. Movilidad, <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ción y equilibrio postural<strong>La</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> movilidad influye fuertem<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro <strong>de</strong> <strong>la</strong>capacidad funcional <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas, dada <strong>la</strong> limitación <strong>para</strong>maniobrar con seguridad y efectividad, aum<strong>en</strong>tando <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> caídas yaccid<strong>en</strong>tes. Más allá <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación neuromuscu<strong>la</strong>r estándar, <strong>la</strong> evaluacióngeriátrica formal busca id<strong>en</strong>tificar problemas <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>torios, posturales,<strong>de</strong> equilibrio, <strong>de</strong> transfer<strong>en</strong>cia y transporte <strong>de</strong> objetos, y particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<strong>el</strong> estado funcional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones. En este campo, <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>para</strong>mejorar por medio d<strong>el</strong> ejercicio a<strong>de</strong>cuado y <strong>la</strong> rehabilitación específica, asícomo <strong>la</strong> adaptación creativa y s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno hogareño, resultan <strong>en</strong>b<strong>en</strong>eficios ampliados <strong>para</strong> toda <strong>la</strong> vida doméstica y social d<strong>el</strong> anciano.En <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> exist<strong>en</strong> ciertas inestabilidad postural y pérdida <strong>de</strong>funcionalidad, por déficit progresivo <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s múltiples áreas orgánicasinvolucradas, que tra<strong>en</strong> como consecu<strong>en</strong>cia cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>cióncomo m<strong>en</strong>or equilibrio, <strong>de</strong>bilidad muscu<strong>la</strong>r, mayor gasto <strong>en</strong>ergético,reacciones más l<strong>en</strong>tas y caídas.Estadísticas <strong>de</strong> los Estados Unidos indican que uno <strong>de</strong> cinco adultosmayores ti<strong>en</strong>e dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>ambu<strong>la</strong>ción. Entre los mayores <strong>de</strong> 75años, <strong>el</strong> 30% notifica dificulta<strong>de</strong>s con <strong>la</strong>s escaleras, <strong>el</strong> 40% refiere nopo<strong>de</strong>r caminar unas ocho cuadras y <strong>el</strong> 7% necesita ayuda <strong>para</strong> caminar.Aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 30% <strong>de</strong> los ancianos no institucionalizados se caeuna vez al año. Una magnitud d<strong>el</strong> problema <strong>la</strong> muestran los costos médicosasociados a fracturas por caídas <strong>de</strong> <strong>la</strong> propia altura, que asci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>ese país aproximadam<strong>en</strong>te a US$10 billones anuales.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>183En nuestro país <strong>el</strong> 6,17% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años pa<strong>de</strong>ce discapacidadmotora, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 20,03% manifiesta t<strong>en</strong>er problemas físicosre<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> movilidad (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000).No obstante, se ha <strong>de</strong>mostrado que los ancianos pued<strong>en</strong> mejorar significativam<strong>en</strong>tesu habilidad postural y su marcha con programas a<strong>de</strong>cuados<strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral s<strong>en</strong>cillos y realizables <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.En estadios más extremos <strong>de</strong> inmovilidad, por ejemplo <strong>en</strong> ancianospostrados (<strong>en</strong> sil<strong>la</strong> <strong>de</strong> ruedas o <strong>en</strong> <strong>el</strong> lecho), <strong>la</strong>s complicaciones por e<strong>de</strong>mas,contracturas, rigi<strong>de</strong>ces articu<strong>la</strong>res, úlceras <strong>de</strong> <strong>de</strong>cúbito, escaras einfecciones, incontin<strong>en</strong>cia y afecciones <strong>de</strong>rmatológicas, llevan a pronósticosvitales ominosos y muy a m<strong>en</strong>udo a reinternaciones frecu<strong>en</strong>tes e institucionalización.Sin embargo, <strong>en</strong> estos casos <strong>la</strong> observación directa d<strong>el</strong>equilibrio <strong>en</strong> <strong>la</strong> posición s<strong>en</strong>tada, <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una posición o lugar aotro, <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> rotar o girar, son aspectos que merec<strong>en</strong> t<strong>en</strong>erse <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta <strong>para</strong> evaluar los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> seguridad e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> régim<strong>en</strong><strong>de</strong> cuidados.Los cambios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> <strong>edad</strong> su<strong>el</strong><strong>en</strong> mostrar un impacto funcional<strong>en</strong> los hombros, que <strong>en</strong> muchos casos se inicia insidiosam<strong>en</strong>te eincluso sin dolor. Según datos <strong>de</strong> los Estados Unidos, al m<strong>en</strong>os uno <strong>de</strong> cuatroadultos mayores pa<strong>de</strong>ce dolores <strong>de</strong> hombro. Sin embargo, casi <strong>la</strong>mitad <strong>de</strong> los problemas no son notificados pese a que más d<strong>el</strong> 70% se<strong>de</strong>be a lesiones <strong>de</strong> partes b<strong>la</strong>ndas con bu<strong>en</strong>a respuesta a tratami<strong>en</strong>tos noinvasivos.<strong>La</strong> importancia funcional <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manos resulta obvia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria; estas pued<strong>en</strong> estar afectadas por artritis, <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esneurológicas y vascu<strong>la</strong>res y secue<strong>la</strong>s traumáticas diversas, con directoimpacto <strong>en</strong> <strong>la</strong> autonomía, <strong>la</strong> habilidad, <strong>la</strong> seguridad personal <strong>en</strong> lo cotidiano,por lo que merec<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>shasta los estadios más avanzados <strong>de</strong> postración.3.3.3. Problemas s<strong>en</strong>soriales: visión y audiciónPara los adultos mayores, <strong>la</strong> pérdida o disminución progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> visiónsu<strong>el</strong>e transformarse <strong>en</strong> una instancia crucial, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te vivida con grandramatismo y repercusión sobre <strong>la</strong> vida cotidiana y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> ánimo a<strong>la</strong>um<strong>en</strong>tar los márg<strong>en</strong>es objetivos y subjetivos <strong>de</strong> inseguridad y avanzarhacia situaciones <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia y/o ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Más aún, <strong>la</strong> asociaciónfrecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> niti<strong>de</strong>z visual y <strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s auditivas su<strong>el</strong>e sercausa <strong>de</strong> todo tipo <strong>de</strong> accid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> vía pública.Debido a que muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es ocu<strong>la</strong>res dan pocos síntomasprecoces y no son percibidas oportunam<strong>en</strong>te por qui<strong>en</strong> <strong>la</strong>s pa<strong>de</strong>ce,son <strong>de</strong> suma importancia los exám<strong>en</strong>es formales periódicos y sistemáticos.


184Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000A<strong>de</strong>más, los cuidadores formales e informales pued<strong>en</strong> t<strong>en</strong>er apreciacionesprácticas d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>cia visual a trazo grueso, observando a<strong>la</strong>nciano leer por ejemplo <strong>el</strong> titu<strong>la</strong>r y una oración cualquiera <strong>de</strong> un periódico:una disminución mo<strong>de</strong>rada <strong>de</strong> <strong>la</strong> agu<strong>de</strong>za normal se registra cuandosolo se pue<strong>de</strong> leer <strong>el</strong> titu<strong>la</strong>r, <strong>en</strong> tanto que se pue<strong>de</strong> catalogar <strong>de</strong> severa sini siquiera este pue<strong>de</strong> ser leído. Es interesante saber que una pérdida c<strong>en</strong>tralvisual significativa <strong>de</strong>bida a cataratas, <strong>de</strong>g<strong>en</strong>eración macu<strong>la</strong>r o g<strong>la</strong>ucomano se evid<strong>en</strong>cia por <strong>la</strong> simple lectura; sin embargo, pue<strong>de</strong> ser causa real<strong>de</strong> dificulta<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>el</strong> anciano, <strong>en</strong> ocasiones <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong> incompr<strong>en</strong>siónfamiliar respecto <strong>de</strong> sus rec<strong>la</strong>mos o quejas <strong>de</strong> "no ver bi<strong>en</strong>" y los cambios<strong>de</strong> carácter o angustia concomitantes.Estadísticas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Clínica Mayo <strong>de</strong> los Estados Unidos seña<strong>la</strong>n que másd<strong>el</strong> 90% <strong>de</strong> los adultos mayores necesita anteojos. El 16% <strong>de</strong> los d<strong>el</strong>grupo <strong>de</strong> 75 a 84 años y <strong>el</strong> 27% <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 85 años son ciegos<strong>de</strong> ambos ojos o bi<strong>en</strong> incapaces <strong>de</strong> leer letra impresa aun con l<strong>en</strong>tes. <strong>La</strong>scataratas son <strong>la</strong> segunda causa <strong>de</strong> ceguera <strong>en</strong> los Estados Unidos, que afectaal 60% <strong>de</strong> adultos mayores <strong>de</strong> 75 años.En nuestro país, <strong>el</strong> 5,23% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años pa<strong>de</strong>ce discapacidads<strong>en</strong>sorial, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 38,31% manifiesta t<strong>en</strong>er problemas<strong>de</strong> visión (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000).<strong>La</strong> pérdida auditiva es <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> afección crónica <strong>en</strong> ord<strong>en</strong> <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>. Afecta aproximadam<strong>en</strong>te a un tercio <strong>de</strong> los mayores<strong>de</strong> 65 años, dos tercios <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 70 y tres cuartas partes d<strong>el</strong>os <strong>de</strong> 80 y más años. Debido al progreso <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral l<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro,se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a comp<strong>en</strong>sar inconsci<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te dicha pérdida y a registrar tardíam<strong>en</strong>t<strong>el</strong>os daños sufridos. Tal situación influye negativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong>funcional y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas y sociales, interfiere severam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> comunicación y afecta a <strong>la</strong> conviv<strong>en</strong>cia diaria <strong>en</strong> un<strong>en</strong>torno <strong>de</strong> mal<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didos, <strong>de</strong>sconfianza y rechazo social, ya que <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral<strong>la</strong>s personas son reacias a admitir que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dificulta<strong>de</strong>s auditivas reales,proyectándo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>f<strong>en</strong>sivam<strong>en</strong>te al <strong>en</strong>torno o asumi<strong>en</strong>do que son unaconsecu<strong>en</strong>cia "normal" d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to.En nuestro país, <strong>el</strong> 14,15% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años manifiestat<strong>en</strong>er problemas <strong>de</strong> audición (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000).3.3.4. Incontin<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> esfínteresLos problemas <strong>de</strong> incontin<strong>en</strong>cia urinaria, fecal o doble <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser consi<strong>de</strong>radoscon at<strong>en</strong>ción ya que llevan al <strong>de</strong>terioro serio y progresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>capacidad funcional global, d<strong>el</strong> estado psicofísico g<strong>en</strong>eral y <strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong>vida <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. Más aún, su<strong>el</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong>er una previsible repercusiónnegativa <strong>en</strong> <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> cuidadores informales familiares, que a


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>185m<strong>en</strong>udo <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> incontin<strong>en</strong>cia fecal concomitante y postración. Unproblema agregado <strong>en</strong> este caso lo p<strong>la</strong>ntean los costos <strong>de</strong> material sanitariosimple como pañales <strong>de</strong> adultos, o <strong>de</strong> insumos como catéteres <strong>de</strong>condón y sondas vesicales, habitualm<strong>en</strong>te no provistos por <strong>la</strong>s coberturasmédicas (seguros médicos sociales y privados <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral) (GutiérrezRobledo, 1994b).<strong>La</strong> preval<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad <strong>de</strong> incontin<strong>en</strong>cia urinaria varía segúndistintos estudios d<strong>el</strong> 15-35% o más al 50% aproximadam<strong>en</strong>te. Se estimaque <strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 35 y <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> los ancianos institucionalizados, yque afecta dos veces más a <strong>la</strong>s mujeres que a los hombres.En su ya citado estudio, Gutiérrez Robledo (1994b) seña<strong>la</strong>:<strong>La</strong> incontin<strong>en</strong>cia fecal es profundam<strong>en</strong>te discapacitante y es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas másfrecu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> los ancianos, si<strong>en</strong>do síntoma habitual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias avanzadas. Diversos estudios indican que su pres<strong>en</strong>cia se ha notificado<strong>en</strong> más d<strong>el</strong> 35% <strong>de</strong> los ancianos institucionalizados, si bi<strong>en</strong> no hay precisiones <strong>de</strong>su incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> ancianos resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.A pesar <strong>de</strong> su impacto incapacitante y negativo <strong>para</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida d<strong>el</strong>os ancianos, estos problemas son con frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>scuidados o insufici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>teevaluados, olvidando <strong>la</strong> grav<strong>edad</strong> <strong>de</strong> su repercusión funcional.Se ti<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>tonces a p<strong>en</strong>sar que son consecu<strong>en</strong>cia in<strong>el</strong>uctable <strong>de</strong> <strong>la</strong>vejez, cuando <strong>en</strong> realidad su resolución o mejoría <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> medidasre<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te simples y eficaces, cuando sigu<strong>en</strong> a una correcta evaluación,a lo que se suman <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad técnicas y tratami<strong>en</strong>tos más sofisticados<strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes complejos.3.3.5. Nutrición<strong>La</strong> nutrición a<strong>de</strong>cuada es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er un bu<strong>en</strong> estado funcional.En este aspecto, <strong>la</strong>s teorías y los experim<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> animales que indicanque <strong>la</strong> restricción nutricional o dietas hipocalóricas retrasan <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>too prolongan <strong>la</strong> vida, no resultan aplicables con base ci<strong>en</strong>tífica al serhumano y sus condiciones <strong>de</strong> vida. Por <strong>el</strong> contrario, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica diaria seobserva que <strong>la</strong> <strong>de</strong>snutrición es <strong>la</strong> causa subyac<strong>en</strong>te y a veces oculta d<strong>el</strong> <strong>de</strong>terioroprogresivo y múltiple <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong> los ancianos, a <strong>la</strong> vezque uno <strong>de</strong> los aspectos c<strong>en</strong>trales <strong>en</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas,<strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do <strong>de</strong>stacarse su importancia ante los adultos mayores y sus cuidadoresinformales. Algunos estudios indican que <strong>la</strong> malnutrición está pres<strong>en</strong>te<strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 15% <strong>de</strong> los adultos mayores que viv<strong>en</strong> <strong>en</strong> susdomicilios, <strong>en</strong> tanto que asci<strong>en</strong><strong>de</strong> al 50% <strong>en</strong> los institucionalizados, y que <strong>el</strong>17% <strong>de</strong> los ancianos ingiere m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 1.000 calorías diarias.


186Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000<strong>La</strong> malnutrición está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te asociada al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbilidad,al reingreso hospita<strong>la</strong>rio frecu<strong>en</strong>te con estadías prolongadas, a <strong>la</strong> susceptibilidadaum<strong>en</strong>tada, a <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> úlceras <strong>de</strong> <strong>de</strong>cúbito y al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> mortalidad.Así como <strong>el</strong> control periódico <strong>de</strong> peso es una costumbre firmem<strong>en</strong>tearraigada <strong>en</strong> <strong>la</strong> infancia y <strong>edad</strong>es jóv<strong>en</strong>es, es preciso rescatar su valor <strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, <strong>para</strong> acop<strong>la</strong>r al monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nutrición y d<strong>el</strong> estado g<strong>en</strong>eral.A pesar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación formal y concreta <strong>de</strong> <strong>de</strong>snutrición <strong>en</strong>ancianos es complicada respecto <strong>de</strong> otras <strong>edad</strong>es, por todo lo dicho seconsi<strong>de</strong>ra crucial disponer <strong>de</strong> indicadores <strong>para</strong> su uso <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, afin <strong>de</strong> guiar <strong>la</strong>s observaciones <strong>de</strong> familiares y cuidadores informales. <strong>La</strong>Iniciativa <strong>de</strong> Tamizaje Nutricional <strong>de</strong> los Estados Unidos (The NutritionScre<strong>en</strong>ing Initiative, 1991; Rozovski, 1994) ha d<strong>el</strong>ineado una serie <strong>de</strong> indicadoresadaptables al medio <strong>en</strong> que se apliqu<strong>en</strong> y <strong>de</strong> los que pue<strong>de</strong> s<strong>el</strong>eccionarseun listado s<strong>en</strong>cillo <strong>para</strong> ser utilizado por los allegados y cuidadores:- Pérdida <strong>de</strong> peso significativa <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> tiempo observable (5%o más <strong>en</strong> un mes, 7,5% o más <strong>en</strong> tres meses o 10% o más <strong>en</strong> 10 meses,o más <strong>de</strong> 5 kg).- Cambios <strong>en</strong> <strong>el</strong> estado funcional: por ejemplo, alteraciones respecto<strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s cotidianas o <strong>de</strong> los patrones <strong>de</strong> ingesta rutinarios, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>t<strong>el</strong>igados a <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> distinto tipo (económica, mayor facilidad<strong>de</strong> ingestión o <strong>de</strong> adquisición, etc.), que g<strong>en</strong>eran muchas veces <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias<strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes específicos.- Baja ingesta <strong>de</strong> calorías: ligada <strong>en</strong> parte a lo anterior, <strong>la</strong> simple impresión<strong>de</strong> que "come poco" es útil <strong>de</strong> registrarse y <strong>de</strong> ser contrastada con <strong>la</strong>medición d<strong>el</strong> peso corporal.- Niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> albúmina sérica: un valor m<strong>en</strong>or a 3,5 g/100 ml es un indicadora t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los ancianos los niv<strong>el</strong>es tradicionalessu<strong>el</strong><strong>en</strong> estar disminuidos y <strong>de</strong>b<strong>en</strong> cruzarse con otros indicadores.- Obesidad: es <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar que, pese a <strong>la</strong> impresión contraria d<strong>el</strong> lego,<strong>la</strong> obesidad es consi<strong>de</strong>rada un signo <strong>de</strong> malnutrición, así como un factor <strong>de</strong>riesgo y una dificultad agregada <strong>para</strong> <strong>el</strong> anciano <strong>en</strong> cuanto a su capacidadfuncional <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria, movilidad, integración socialy respecto <strong>de</strong> sus cuidadores informales. Incluso <strong>en</strong> grupos pobres conbaja ingesta promedio <strong>de</strong> calorías, se ha observado una preval<strong>en</strong>cia alta <strong>de</strong>obesidad (Berrios et al., 1990; Rozovski, 1994).- Ciertas condiciones asociadas a <strong>la</strong> malnutrición como: alcoholismo,problemas m<strong>en</strong>tales, insufici<strong>en</strong>cia r<strong>en</strong>al, problemas gastrointestinales, polifarmaciae intolerancia específica a ciertos alim<strong>en</strong>tos.- Algunos aspectos o signos <strong>de</strong> <strong>la</strong> apari<strong>en</strong>cia física, observados informalm<strong>en</strong>te,como: sequ<strong>edad</strong> <strong>de</strong> los <strong>la</strong>bios, baja <strong>el</strong>iminación <strong>de</strong> orina (<strong>de</strong>shidratación),problemas orales (<strong>en</strong>cías <strong>en</strong>fermas, falta <strong>de</strong> di<strong>en</strong>tes), falta <strong>de</strong>


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>187grasa subcutánea y/o masa muscu<strong>la</strong>r, ret<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> líquidos (e<strong>de</strong>ma), glositis,queilosis y/o estomatitis, etcétera.3.3.6. DepresiónSe han <strong>de</strong>jado <strong>para</strong> <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>ración final los <strong>de</strong>sórd<strong>en</strong>es m<strong>en</strong>tales, por <strong>la</strong>influ<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>terminante que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> sobre <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong> losadultos mayores, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>de</strong>presión y <strong>en</strong> un ord<strong>en</strong> más avanzado<strong>la</strong>s <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias.<strong>La</strong>s diversas formas y grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión constituy<strong>en</strong> una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esmás comunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>. Diversos estudios estadounid<strong>en</strong>sesindican que <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 15 y <strong>el</strong> 27% <strong>de</strong> los ancianos resid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>varias comunida<strong>de</strong>s pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>de</strong> síntomas <strong>de</strong>presivos, <strong>en</strong> tanto que seña<strong>la</strong>n<strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cuadros <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión mayor <strong>en</strong> <strong>el</strong> 12% <strong>de</strong> ancianosinstitucionalizados u hospitalizados, y <strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> adultos mayores quepa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>de</strong> Alzheimer.Sin profundizar <strong>en</strong> los aspectos médicos específicos, se <strong>de</strong>be recordarque los mayores <strong>de</strong> 60 años ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a no manifestar (e incluso no registrar)los síntomas <strong>de</strong>presivos, muchas veces por prejuicios culturales,sociales o familiares, y por lo tanto a no notificarlos formalm<strong>en</strong>te, con unprogreso insidioso <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> bajo múltiples máscaras cotidianas <strong>en</strong>lo afectivo, int<strong>el</strong>ectivo, volitivo y físico, pero siempre <strong>en</strong> un impacto negativo<strong>en</strong> su estado g<strong>en</strong>eral, autonomía e integración social, con un contexto<strong>de</strong> miedos, angustias y temores (a <strong>la</strong> muerte, al abandono, a <strong>la</strong> miseria,a <strong>la</strong> incapacidad, etcétera).Tavares (1994) ha mostrado que <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> suicidio es más alto <strong>en</strong> losvarones mayores <strong>de</strong> 60 años que <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más grupos <strong>de</strong> sexo, raza o <strong>edad</strong>:”Los ancianos son los que más a m<strong>en</strong>udo int<strong>en</strong>tan suicidarse y los que másfrecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te logran hacerlo. Se consi<strong>de</strong>ran factores <strong>de</strong> riesgo ampliado <strong>la</strong><strong>la</strong>rga duración d<strong>el</strong> cuadro <strong>de</strong>presivo, <strong>el</strong> du<strong>el</strong>o por cónyuge y <strong>el</strong> vivir solo".Asimismo, qui<strong>en</strong>es registran anteced<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>edad</strong>es más tempranassu<strong>el</strong><strong>en</strong> evid<strong>en</strong>ciar formas más graves <strong>de</strong> disturbios <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, a loque hay que sumar factores <strong>de</strong> mayor vulnerabilidad como <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se socialbaja, <strong>la</strong>s pérdidas y los du<strong>el</strong>os frecu<strong>en</strong>tes, <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s económicas, <strong>la</strong>s<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es asociadas y <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Una <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> física o unaincapacidad funcional aum<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión <strong>en</strong> los ancianos cerca<strong>de</strong> tres veces, <strong>en</strong>l<strong>en</strong>teci<strong>en</strong>do y dificultando seriam<strong>en</strong>te a su vez <strong>la</strong> recuperación<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma.En América <strong>La</strong>tina, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> familias ext<strong>en</strong>didas, con tres g<strong>en</strong>eracionesque conviv<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma casa por ejemplo, su<strong>el</strong>e permitir unamayor contin<strong>en</strong>cia afectiva, <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos <strong>de</strong> afecto y proximidad, que resulta<strong>en</strong> <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> formas mayores <strong>de</strong> <strong>de</strong>presión.<strong>La</strong>s diversas formas y grados<strong>de</strong> <strong>de</strong>presión constituy<strong>en</strong> una<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es máscomunes <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.Los mayores <strong>de</strong> 60 años ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>a no manifestar (e incluso noregistrar) los síntomas <strong>de</strong>presivos,muchas veces por prejuiciosculturales, sociales o familiares,y por lo tanto a no notificarlosformalm<strong>en</strong>te.


188Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20003.3.7. AlcoholismoEl abuso <strong>de</strong> alcohol reviste p<strong>el</strong>igros adicionales <strong>en</strong> etapas avanzadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>vida, y ti<strong>en</strong>e una repercusión sumam<strong>en</strong>te negativa y ampliada sobre <strong>la</strong>capacidad funcional <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>. Por causas farmacocinéticas complejas,los adultos mayores manti<strong>en</strong><strong>en</strong> altos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> alcohol circu<strong>la</strong>nte <strong>en</strong><strong>el</strong> organismo con efectos más tóxicos y prolongados. El alcoholismo su<strong>el</strong>eser causa directa o contribuy<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> adultos mayores <strong>de</strong> toda<strong>edad</strong> <strong>en</strong> hospitales <strong>de</strong> agudos, o <strong>de</strong> internaciones gerontopsiquiátricas prolongadaso <strong>de</strong>finitivas.Se asocia frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te con: ansi<strong>edad</strong> y <strong>de</strong>presión, estados <strong>de</strong> confusión,problemas <strong>de</strong> sueño, caídas, accid<strong>en</strong>tes domésticos y <strong>en</strong> <strong>la</strong> víapública, incontin<strong>en</strong>cia, malnutrición, <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es gastrointestinales y<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia. A esto <strong>de</strong>be sumarse que, aun cuando su ingesta sea ocasionaly no excesiva, <strong>en</strong> muchos mayores ocasiona arritmias, disfunción v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>recha, trastornos <strong>de</strong> diuresis y <strong>de</strong> equilibrio y alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>temperatura corporal que provocan situaciones <strong>de</strong> riesgo, así como efectosimpre<strong>de</strong>cibles por interacciones medicam<strong>en</strong>tosas no consi<strong>de</strong>radas.Des<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista psicosocial, es un verda<strong>de</strong>ro impedim<strong>en</strong>to <strong>para</strong> suinserción satisfactoria <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad.3.3.8. Dem<strong>en</strong>cias<strong>La</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia es un síndrome clínico y no una <strong>en</strong>tidad patológica específica,que pue<strong>de</strong> ser causada por diversas <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es cerebrales con característicasneuropsiquiátricas propias; así, <strong>la</strong> multiplicidad y <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eida<strong>de</strong>stán implícitas <strong>en</strong> <strong>el</strong> concepto <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia. Se estima que d<strong>el</strong> 5 al 10%<strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 65 años y d<strong>el</strong> 20 al 30% <strong>de</strong> los <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 85 años pres<strong>en</strong>tan<strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia (Tavares, 1992). Una <strong>de</strong>finición s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> informa que "<strong>la</strong><strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia es un <strong>de</strong>sord<strong>en</strong> m<strong>en</strong>tal con <strong>de</strong>clinación <strong>de</strong> múltiples funcionescognitivas, a partir <strong>de</strong> un niv<strong>el</strong> int<strong>el</strong>ectual anterior, con conci<strong>en</strong>cia c<strong>la</strong>ra"(McHugh y Folstein, 1985), <strong>en</strong> tanto que <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición d<strong>el</strong> Diagnostic andStatistical Manual of M<strong>en</strong>tal Disor<strong>de</strong>rs (DSM III R) acepta <strong>en</strong> <strong>el</strong> anciano <strong>la</strong><strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia cognitiva leve y distingue <strong>la</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia verda<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> cierta l<strong>en</strong>titudpropia d<strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to normal (Tavares, 1994).Sin int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ahondar <strong>en</strong> los aspectos formales y ci<strong>en</strong>tíficos d<strong>el</strong>tema, se abordarán <strong>la</strong>s implicancias que ti<strong>en</strong>e esta afección, común <strong>en</strong> <strong>la</strong><strong>edad</strong> avanzada, sobreagregada a veces <strong>de</strong> modo invisible a <strong>la</strong> carga global<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, pero con un impacto <strong>de</strong>cisivo <strong>en</strong> <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida y <strong>la</strong>capacidad funcional <strong>de</strong> los ancianos, su <strong>en</strong>torno familiar y los costos médicosasociados, así como <strong>en</strong> un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad. En consecu<strong>en</strong>cia,<strong>el</strong> conocimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> función cognitiva básica y habitual d<strong>el</strong> ancia-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>189no es fundam<strong>en</strong>tal <strong>para</strong> <strong>la</strong> precoz <strong>de</strong>tección, <strong>la</strong> notificación y <strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> un déficit, a fin <strong>de</strong> a<strong>de</strong>cuar los cuidados y mejorar <strong>el</strong> pronóstico. Valeseña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s formas más b<strong>en</strong>ignas su<strong>el</strong><strong>en</strong> cursar so<strong>la</strong>padam<strong>en</strong>te conotros síntomas y no son habitualm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>tectables sin exám<strong>en</strong>es ori<strong>en</strong>tadospor <strong>la</strong> especialidad.Si bi<strong>en</strong> bu<strong>en</strong>a parte <strong>de</strong> los cuadros pres<strong>en</strong>ta aspectos irreversibles, <strong>en</strong> losancianos <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tificación precoz <strong>de</strong> condiciones <strong>de</strong>m<strong>en</strong>ciales es <strong>de</strong> suma importancia.<strong>La</strong>s condiciones reversibles que más comúnm<strong>en</strong>te causan <strong>de</strong>m<strong>en</strong>ciason: <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias nutricionales, <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es infecciosas, <strong>en</strong>docrinopatías y disturbiosmetabólicos. Por su parte, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas cerebralesson <strong>la</strong> principal causa <strong>de</strong> <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> anciano (Tavares, 1994).<strong>La</strong> más común es <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>de</strong> Alzheimer, responsable <strong>de</strong> cercad<strong>el</strong> 55% <strong>de</strong> los casos <strong>en</strong> ancianos (Tavares, 1994). Sin abundar <strong>en</strong> <strong>de</strong>talles,es preciso recordar que los cuidadores informales, g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>tefamiliares, su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser sobrepasados por <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situacionesafectivas, operativas y económicas que p<strong>la</strong>ntea <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro progresivo <strong>de</strong>estos paci<strong>en</strong>tes, cuya at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>manda una infraestructura consi<strong>de</strong>rable yun gasto creci<strong>en</strong>te, habitualm<strong>en</strong>te no contemp<strong>la</strong>do por los seguros médicos,si bi<strong>en</strong> hay coincid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria continuada(home-care) como <strong>la</strong> instancia <strong>de</strong>seable. Una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> los gastos <strong>la</strong>dan <strong>la</strong>s cifras registradas <strong>en</strong> los Estados Unidos: los costos <strong>de</strong> todos loscasos preval<strong>en</strong>tes fueron estimados <strong>en</strong> 1991 <strong>en</strong> US$20,6 billones directosy US$67,3 billones totales (Ernst y Hay, 1994).En nuestro país <strong>el</strong> 0,92% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 65 y más años pa<strong>de</strong>ce discapacidadm<strong>en</strong>tal (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000).3.4. <strong>La</strong> evaluación <strong>de</strong> los cuidados necesariosd<strong>el</strong> anciano con capacidad funcional disminuida.El rol <strong>de</strong> los cuidadores informales<strong>La</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los adultos mayores que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes gradosy limitaciones <strong>de</strong> su capacidad funcional permanezcan insertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o<strong>de</strong> sus hogares familiares y <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad es, sin lugar a dudas, <strong>la</strong> situaciónmás <strong>de</strong>seable y <strong>en</strong> nuestro medio <strong>la</strong> más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te buscadapor los familiares y los mismos ancianos. Más que <strong>de</strong> <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esy d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica formal, <strong>la</strong> posibilidad y <strong>la</strong> viabilidadreal <strong>de</strong> que esto se cump<strong>la</strong> <strong>en</strong> forma sost<strong>en</strong>ida <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno<strong>de</strong> cuidados efectivos que puedan brindarse <strong>para</strong> asegurar <strong>la</strong> mejor calidad<strong>de</strong> vida posible <strong>en</strong> sus aspectos cotidianos.En líneas g<strong>en</strong>erales, existe cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura internacional y<strong>La</strong> posibilidad <strong>de</strong> que los adultosmayores que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tesgrados y limitaciones <strong>de</strong> sucapacidad funcional permanezcaninsertos <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sushogares familiares y <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunida<strong>de</strong>s, sin lugar a dudas, <strong>la</strong>situación más <strong>de</strong>seable y <strong>en</strong>nuestro medio <strong>la</strong> más frecu<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>tebuscada por los familiaresy los mismos ancianos.


190Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Esta red <strong>de</strong> cuidados informales,que se teje socialm<strong>en</strong>tealre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los ancianos másfrágiles, actúa como una base<strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los sistemasformales <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, invisibletanto como imprescindible <strong>para</strong>su viabilidad actual y futura,sobre <strong>la</strong> que es preciso atraer <strong>la</strong>at<strong>en</strong>ción pública y legitimizarsocialm<strong>en</strong>te su mérito, a <strong>la</strong> vezque reforzar su sost<strong>en</strong>ibilidad.nacional <strong>en</strong> consi<strong>de</strong>rar que casi tres cuartas partes <strong>de</strong> los cuidadores primariosinformales son mujeres, <strong>en</strong> primer lugar esposas e hijas, si bi<strong>en</strong> seadvierte un aum<strong>en</strong>to progresivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> compromiso y <strong>la</strong> participación directa<strong>de</strong> los varones <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia. Se pue<strong>de</strong> agregar que alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> unacuarta parte <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son a su vez mayores <strong>de</strong> 65 años, que a m<strong>en</strong>udo cuidana los más ancianos o mayores <strong>de</strong> 85 años.Esta red <strong>de</strong> cuidados informales, que se teje socialm<strong>en</strong>te alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong>os ancianos más frágiles, actúa como una base <strong>de</strong> sust<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> los sistemasformales <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, invisible tanto como imprescindible <strong>para</strong> su viabilidadactual y futura, sobre <strong>la</strong> que es preciso atraer <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción pública ylegitimizar socialm<strong>en</strong>te su mérito, a <strong>la</strong> vez que reforzar su sost<strong>en</strong>ibilidad.Familiares, amigos, vecinos y miembros <strong>de</strong> diversos grupos <strong>de</strong> acciónsocial, barriales, r<strong>el</strong>igiosos y otros, co<strong>la</strong>boran informalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> proveer <strong>la</strong>necesaria ayuda social y financiera, así como <strong>en</strong> <strong>la</strong> rutina diaria <strong>de</strong> suplir ocomplem<strong>en</strong>tar al anciano <strong>en</strong> sus activida<strong>de</strong>s cotidianas. <strong>La</strong> fuerza y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>ciasil<strong>en</strong>ciosa <strong>de</strong> esta red <strong>de</strong> cuidados informales es tal que si <strong>de</strong>jara <strong>de</strong>funcionar un solo día, <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda saturaría los sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médicaformal superando su capacidad <strong>de</strong> respuesta.Es <strong>en</strong>tonces necesario completar <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional<strong>de</strong> los adultos mayores con <strong>la</strong> evaluación explícita d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, <strong>el</strong>estado y <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> qui<strong>en</strong>es los cuidan, si se quiere que<strong>el</strong> círculo cierre positivam<strong>en</strong>te.<strong>La</strong>s <strong>en</strong>fermeras y asist<strong>en</strong>tes domiciliarias, los trabajadores sociales, los médicos<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r los que cumpl<strong>en</strong> <strong>la</strong> función <strong>de</strong> médicos<strong>de</strong> cabecera <strong>de</strong> ancianos, o qui<strong>en</strong>es realizan internación y at<strong>en</strong>ción domiciliariacontinuada, rehabilitación o medicina paliativa <strong>en</strong> equipos interdisciplinarios,son habitualm<strong>en</strong>te qui<strong>en</strong>es están <strong>en</strong> posición <strong>de</strong> ver y compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> problemáticaque subyace <strong>en</strong> cada uno <strong>de</strong> los hogares <strong>de</strong> sus paci<strong>en</strong>tes, pudi<strong>en</strong>documplir una función invalorable <strong>para</strong> <strong>el</strong> sistema <strong>en</strong> su conjunto al fortalecer yvigi<strong>la</strong>r cada <strong>en</strong>tramado <strong>de</strong> <strong>la</strong> red sobre <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> influ<strong>en</strong>cia.En <strong>la</strong> intimidad <strong>de</strong> los hogares, una estrecha, d<strong>el</strong>icada y a veces difícilsituación se va teji<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre los cuidadores formales e informales y lospaci<strong>en</strong>tes mayores, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que los familiares adquier<strong>en</strong> un pap<strong>el</strong> protagónico<strong>para</strong> secundar <strong>la</strong> tarea d<strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. <strong>La</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser seña<strong>la</strong>das y acotadas con c<strong>la</strong>ridad, buscando soluciones prácticas<strong>en</strong> <strong>la</strong> experi<strong>en</strong>cia diaria <strong>de</strong> cada caso y tray<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> luz <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong>que los familiares-cuidadores pued<strong>en</strong> verse cansados, ext<strong>en</strong>uados o aunsobrepasados por <strong>la</strong> carga <strong>de</strong> cuidados diarios. Lejos d<strong>el</strong> marco <strong>de</strong> objetividady asepsia anímica d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno hospita<strong>la</strong>rio, aquí lo subjetivo y afectivo,con d<strong>en</strong>sas historias viv<strong>en</strong>ciales <strong>en</strong>tre qui<strong>en</strong>es cuidan y qui<strong>en</strong>es son cuidados,son <strong>la</strong> reg<strong>la</strong> y <strong>la</strong> realidad cotidiana. Los límites <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser exploradosperman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, ya que <strong>la</strong> impot<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> frustración, <strong>el</strong> res<strong>en</strong>timi<strong>en</strong>to y<strong>la</strong> <strong>de</strong>presión por estrés continuado subyac<strong>en</strong> tanto <strong>en</strong> <strong>en</strong>tornos socioeco-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>191nómicam<strong>en</strong>te pobres como <strong>en</strong> los más <strong>de</strong>sahogados, y qui<strong>en</strong>es cuidan alos ancianos su<strong>el</strong><strong>en</strong> ser <strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve y <strong>de</strong>cisivo a <strong>la</strong> hora<strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> institucionalización <strong>de</strong> los mismos.<strong>La</strong> firme convicción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s consi<strong>de</strong>raciones preced<strong>en</strong>tes hace que seinsista aquí <strong>en</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> ampliar <strong>el</strong> cuidado y <strong>la</strong> mirada vigi<strong>la</strong>nte a losque ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> y cuidan a los ancianos más frágiles y <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes, muy particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>tea aqu<strong>el</strong>los que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>de</strong> disturbios m<strong>en</strong>tales, tratando <strong>de</strong>proveer a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, sea con <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos médicos accesorioso c<strong>en</strong>trales (medicación, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos ortopédicos y <strong>de</strong> ayuda externa,pañales, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ostomía, equipos médicos dura<strong>de</strong>ros) u otroscomo alim<strong>en</strong>tos, ayuda <strong>para</strong> cuidados e higi<strong>en</strong>e básica, adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>vivi<strong>en</strong>da, talleres <strong>de</strong> adiestrami<strong>en</strong>to y autoayuda, etcétera.Lejos <strong>de</strong> <strong>la</strong> omnipot<strong>en</strong>cia y <strong>el</strong> hipertecnicismo médico, los profesionales<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>mos como un aporte valioso resumir una serie <strong>de</strong>suger<strong>en</strong>cias (tomadas con modificaciones <strong>de</strong> Geriatric Medicine, 1999)<strong>para</strong> qui<strong>en</strong>es consi<strong>de</strong>ramos como valiosos aliados <strong>en</strong> <strong>la</strong> tarea cotidiana <strong>de</strong>cuidar informalm<strong>en</strong>te al segm<strong>en</strong>to más vulnerable <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>:- Tratar <strong>de</strong> t<strong>en</strong>er diariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>scanso y horas <strong>de</strong> sueño a<strong>de</strong>cuados.- Simplificar y estructurar s<strong>en</strong>cil<strong>la</strong> y prácticam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno doméstico.Armar una rutina <strong>de</strong> los cuidados diarios o semanales.- Informarse <strong>en</strong> forma completa <strong>de</strong> los recursos disponibles <strong>en</strong> <strong>la</strong>cobertura o sistema médico-social al que ti<strong>en</strong>e acceso <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. No<strong>en</strong>tab<strong>la</strong>r <strong>de</strong>mandas <strong>de</strong>smedidas y mant<strong>en</strong>er una re<strong>la</strong>ción administrativa fluiday armónica con los proveedores formales. Familiarizarse con los aspectoslegales y financieros.- Id<strong>en</strong>tificar <strong>la</strong>s tareas que resultan más estresantes, frustrantes o <strong>la</strong>s queprovocan más ansi<strong>edad</strong>, hab<strong>la</strong>r<strong>la</strong>s con los cuidadores formales y familiarestratando <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar soluciones o <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s propias respuestas.- Reconocer que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> ancianos <strong>en</strong>fermos o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes esdifícil y a m<strong>en</strong>udo agotadora, e implica un cambio <strong>de</strong> roles familiares quepue<strong>de</strong> requerir ayuda profesional <strong>para</strong> manejarse cotidianam<strong>en</strong>te. No serduro consigo mismo al experim<strong>en</strong>tar impaci<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong>ojo, frustración o tristeza.Son emociones comunes y naturales, <strong>en</strong> especial si se cuida a algui<strong>en</strong>que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>s<strong>de</strong> difícil y no co<strong>la</strong>borador, hasta <strong>de</strong>sagra<strong>de</strong>cido y agresivo.El estrés y <strong>la</strong> culpa son malos aliados <strong>en</strong> estas li<strong>de</strong>s.- A modo <strong>de</strong> ejercicio, tratar <strong>de</strong> no personalizar los problemas que surg<strong>en</strong>y evitar p<strong>en</strong>sar que <strong>la</strong> otra persona está tratando <strong>de</strong> hacer todo másdifícil. Esta s<strong>en</strong>sación su<strong>el</strong>e ser insidiosam<strong>en</strong>te invasiva y teñir negativam<strong>en</strong>t<strong>el</strong>os mejores esfuerzos.- Prever <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso y esparcimi<strong>en</strong>to, tratar <strong>de</strong> estableceracuerdos explícitos con otros familiares o cuidadores pot<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong>t<strong>en</strong>er tiempo libre, especialm<strong>en</strong>te los fines <strong>de</strong> semana.


192Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000- Int<strong>en</strong>tar mant<strong>en</strong>er los incid<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> perspectiva y evitar reacciones<strong>de</strong>smedidas fr<strong>en</strong>te a temas m<strong>en</strong>ores.- Fijarse metas realistas, evitar <strong>la</strong> anticipación excesiva y <strong>la</strong>s actitu<strong>de</strong>sobsesivas, probar tomar <strong>la</strong>s cosas y los días <strong>de</strong> a uno por vez.- Valorizar lo que se está haci<strong>en</strong>do ante uno mismo y los <strong>de</strong>más. Ver lopositivo y valioso d<strong>el</strong> propio esfuerzo, por imperfectos que sean los resultados,e incluso <strong>de</strong>círs<strong>el</strong>o a uno mismo cuando <strong>la</strong> persona a <strong>la</strong> que se cuidaya no pue<strong>de</strong> hacerlo.- Buscar <strong>el</strong> <strong>en</strong>tret<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to y <strong>la</strong> diversión. Evitar <strong>el</strong> ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to. Recurriral humor y a <strong>la</strong> compañía <strong>de</strong> amigos o familiares sin culpas o prejuicios. Deser posible mant<strong>en</strong>er un ambi<strong>en</strong>te hogareño <strong>de</strong>spejado, con arreglos qu<strong>el</strong>o alegr<strong>en</strong> y no cejar <strong>en</strong> los aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e, <strong>el</strong> ord<strong>en</strong> y <strong>el</strong> aseo.- Participar <strong>en</strong> talleres o grupos <strong>de</strong> autoayuda, o buscar programas y/olecturas que lo ayud<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> que <strong>de</strong>sempeña.- Qui<strong>en</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> cre<strong>en</strong>cias y/o prácticas r<strong>el</strong>igiosas, recurrir a <strong>el</strong><strong>la</strong>s yofrecer participación a los ancianos que cuidan si estos <strong>la</strong>s ti<strong>en</strong><strong>en</strong> o tuvieron,ya que su<strong>el</strong><strong>en</strong> resultar un imp<strong>en</strong>sado estímulo, alivio y consu<strong>el</strong>o <strong>en</strong> <strong>la</strong>spropias cargas cotidianas.3.5. Breves conceptos <strong>de</strong> <strong>la</strong> rehabilitación<strong>en</strong> los adultos mayoresAsí como <strong>el</strong> hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los aspectos <strong>de</strong> una vejez usual o incluso exitosaconduce a p<strong>en</strong>sar aspectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>la</strong> consi<strong>de</strong>raciónnecesaria <strong>de</strong> lo que había dado <strong>en</strong> l<strong>la</strong>marse al principio <strong>de</strong> este capítulo"vejez secundaria o patológica", <strong>en</strong> contraposición a <strong>la</strong> vejez usual, lleva casiin<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te a consi<strong>de</strong>rar <strong>la</strong> rehabilitación como parte d<strong>el</strong> análisis,tratando <strong>de</strong> ver mínimam<strong>en</strong>te algunos tópicos c<strong>en</strong>trales y realistas aplicablesal marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.Una <strong>de</strong>finición g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> rehabilitación indica que ti<strong>en</strong>e por objeto<strong>la</strong> restauración funcional óptima d<strong>el</strong> individuo bajo tratami<strong>en</strong>to, y sureintegración a <strong>la</strong> familia, <strong>la</strong> comunidad y <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong> por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>máxima in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria y <strong>la</strong> consecución<strong>de</strong> un pap<strong>el</strong> social estimable mediante <strong>la</strong> vu<strong>el</strong>ta al trabajo o activida<strong>de</strong>quival<strong>en</strong>te (DeLisa y Jain, 1991). Nuevam<strong>en</strong>te, <strong>el</strong> aspecto c<strong>en</strong>tral es <strong>la</strong>funcionalidad, como norte <strong>de</strong> los esfuerzos y logros <strong>en</strong> <strong>la</strong> suma d<strong>el</strong> adultomayor y su medio ambi<strong>en</strong>te.En <strong>el</strong> caso específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro funcional,apar<strong>en</strong>te o real <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes sistemas y a<strong>para</strong>tos con reducción <strong>de</strong><strong>la</strong>s reservas, y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia frecu<strong>en</strong>te <strong>de</strong> múltiples <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es asociadas,


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>193así como <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> los recursos limitados que los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong>afectados a este rubro, llevan a poner especial at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial<strong>de</strong> rehabilitación <strong>de</strong> cada paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, como un aspecto difícilpero in<strong>el</strong>udible <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación equitativa <strong>de</strong> los medios físicos, humanosy económicos disponibles.Podría afirmarse que <strong>la</strong> <strong>edad</strong> y <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es agregadas no son factoresabsolutos, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do evaluarse <strong>en</strong> cada caso individual <strong>el</strong> perfil y <strong>el</strong>horizonte temporal <strong>en</strong> cuanto a estabilidad <strong>de</strong> los hal<strong>la</strong>zgos clínico-funcionales<strong>para</strong> <strong>de</strong>finir si hay real posibilidad <strong>de</strong> mejoría.Según diversos trabajos, los factores que más influy<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> resultado<strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos son (Ring Haim, 1994):- <strong>el</strong> estado cognitivo d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> especial <strong>la</strong>s <strong>de</strong>m<strong>en</strong>cias y los cuadros<strong>de</strong>presivos severos, así como <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> motivación;- <strong>la</strong> incontin<strong>en</strong>cia fecal, doble o urinaria prolongada, y- <strong>el</strong> <strong>en</strong>torno social, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> capacidad y <strong>la</strong> disposición <strong>de</strong> aceptaral paci<strong>en</strong>te discapacitado y co<strong>la</strong>borar con su tratami<strong>en</strong>to y reinserción.Por otra parte, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es que más a m<strong>en</strong>udo requier<strong>en</strong> rehabilitación<strong>en</strong> <strong>el</strong> anciano son:- Accid<strong>en</strong>te vasculo<strong>en</strong>cefálico o cerebrovascu<strong>la</strong>r.- Amputaciones <strong>de</strong> miembros inferiores.- Fractura <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra.- Otros postoperatorios traumatológicos (reemp<strong>la</strong>zo <strong>de</strong> rodil<strong>la</strong>, columna,etcétera).- Internaciones con inmovilidad o <strong>de</strong>cúbito prolongados.- Inestabilidad postural.Cada una <strong>de</strong> estas afecciones g<strong>en</strong>era situaciones tan diversas como <strong>el</strong> altonúmero <strong>de</strong> adultos mayores que <strong>la</strong>s pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>, y aunque no se profundiceaquí <strong>en</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s, es necesario l<strong>la</strong>mar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción sobre aspectos prácticoscomunes a todas, pres<strong>en</strong>tes usualm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> nuestro medio.Tanto <strong>la</strong> rehabilitación como los cuidados médicos prolongados <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> son motores c<strong>en</strong>trales <strong>de</strong> <strong>la</strong> batería <strong>de</strong> estudios económicosy sanitarios realizados <strong>en</strong> <strong>la</strong>s últimas dos décadas. En efecto, es necesario<strong>en</strong>contrar cursos racionales y éticos <strong>para</strong> a<strong>de</strong>cuar <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> los sistemas<strong>de</strong> <strong>salud</strong> al alza <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, y al crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>mográfico<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayores <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> mundial. Hay ampliocons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> <strong>la</strong> bibliografía médica acerca <strong>de</strong> los <strong>en</strong>foques terapéuticos<strong>para</strong> <strong>la</strong>s situaciones médicas más comunes m<strong>en</strong>cionadas, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>el</strong><strong>en</strong>foque interdisciplinario d<strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> <strong>salud</strong> intervini<strong>en</strong>te y <strong>de</strong> los cuidadosprogresivos d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> instancia aguda hasta su reinserción


194Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000familiar y comunitaria, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>diéndose que <strong>la</strong> rehabilitación domiciliaria ono institucional y <strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> día son <strong>la</strong>s instancias más valoradas.No obstante, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica persiste <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación terapéutica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>instancia aguda hospita<strong>la</strong>ria hasta <strong>la</strong>s etapas <strong>de</strong> rehabilitación o <strong>de</strong> cuidadosespeciales <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una persona que pres<strong>en</strong>ta secue<strong>la</strong>s crónicaspero un estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> estable. Es común observar que <strong>el</strong> equipo médicoque intervi<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa aguda no se re<strong>la</strong>ciona con <strong>el</strong> que actuará <strong>en</strong> <strong>la</strong>setapas posteriores <strong>de</strong> rehabilitación. <strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> geriatra y d<strong>el</strong> fisiatra <strong>en</strong><strong>la</strong>s instancias iniciales, y sobre todo intermedias, es <strong>la</strong> reg<strong>la</strong>. A esto se suma<strong>el</strong> diálogo incompleto con los familiares que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como <strong>el</strong>único es<strong>la</strong>bón perman<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> proceso, y a los que se ti<strong>en</strong>e que incorporarcomo parte activa d<strong>el</strong> pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> rehabilitación d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te mayor.Es así como <strong>la</strong> <strong>de</strong>sinformación se insta<strong>la</strong> progresivam<strong>en</strong>te, y <strong>el</strong> panoramaincluye a veces exceso <strong>de</strong> expectativas respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> realidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>rehabilitación óptima posible, o actitu<strong>de</strong>s <strong>de</strong> franco o <strong>en</strong>cubierto rechazoa <strong>la</strong> nueva situación familiar que se crea <strong>en</strong> estas circunstancias. Esto conduce,a m<strong>en</strong>udo, a interpretar <strong>la</strong> rehabilitación como <strong>la</strong> "obligación" <strong>de</strong> losmédicos (o d<strong>el</strong> seguro social) <strong>de</strong> hacerse cargo d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te hasta que esterecupere su autonomía y a <strong>la</strong> institucionalización, consi<strong>de</strong>rada bajo <strong>el</strong> mágicoape<strong>la</strong>tivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> "rehabilitación", como un <strong>de</strong>recho inape<strong>la</strong>ble, más allá <strong>de</strong>todo criterio médico d<strong>el</strong> caso.En nuestro país, <strong>el</strong> Programa Médico Obligatorio (PMO) fija cronológicam<strong>en</strong>te<strong>la</strong>s prestaciones básicas y mínimas <strong>de</strong> rehabilitación <strong>para</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>esmás comunes: 90 días <strong>para</strong> accid<strong>en</strong>tes cerebrovascu<strong>la</strong>res, 30días <strong>para</strong> fractura <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra u otras instancias traumatológicas, y 180 días<strong>para</strong> politraumatizados severos o graves. <strong>La</strong> posibilidad <strong>de</strong> mayor ext<strong>en</strong>siónqueda sujeta a <strong>la</strong> evaluación d<strong>el</strong> caso por <strong>la</strong> auditoría médica <strong>de</strong> cadainstitución. Si bi<strong>en</strong> cada <strong>en</strong>tidad ha gestionado <strong>el</strong> tema con sus propias pautasa partir d<strong>el</strong> piso fijado, <strong>la</strong> importancia d<strong>el</strong> mismo no parece haber trasc<strong>en</strong>dido<strong>la</strong>s normas y los criterios <strong>de</strong> auditoría clásicos, sin progresar haciaesquemas <strong>de</strong> abordaje integral que incluyan armónica y progresivam<strong>en</strong>tetodos los recursos implicados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> agudos, hasta <strong>la</strong>s clínicas<strong>de</strong> rehabilitación u hospitales <strong>de</strong> día y los servicios domiciliarios, buscando<strong>la</strong> participación <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> comunidad, así como <strong>la</strong> innovación<strong>en</strong> cuanto a herrami<strong>en</strong>tas y programas.El tema <strong>de</strong> <strong>la</strong> rehabilitación, como <strong>el</strong> <strong>de</strong> los cuidados continuados apaci<strong>en</strong>tes crónicos, que no pued<strong>en</strong> ni <strong>de</strong>b<strong>en</strong> confundirse con <strong>la</strong> primera,es <strong>en</strong> nuestro país una asignatura p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te (cuyo alcance e importanciano han llegado a conci<strong>en</strong>tizarse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisión institucionaly políticos), si bi<strong>en</strong> constituye un campo prioritario <strong>para</strong> explorarsoluciones creativas, g<strong>en</strong>uinas y viables <strong>en</strong> nuestros heterogéneos <strong>en</strong>tornosnacionales, a <strong>la</strong> luz <strong>de</strong> <strong>la</strong>s experi<strong>en</strong>cias nacionales, <strong>la</strong>tinoamericanas y<strong>de</strong> los países industrializados.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>195A NEXONEXO 1


196Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>1974. MODELOSMDE ATENCIÓNDE SALUD PARA LA TERCERA EDAD4.1. At<strong>en</strong>ción progresiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> 2D<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> marco conceptual expuesto <strong>en</strong> capítulos preced<strong>en</strong>tes, se <strong>de</strong>stacapor su pot<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> respuesta a <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong>scrita <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónmédica formal, integral y progresiva, como esquema aplicable <strong>para</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.Con los supuestos básicos <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> preservación <strong>de</strong><strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong> los mayores, aspirando a mant<strong>en</strong>erlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> máximasituación <strong>de</strong> autonomía y calidad <strong>de</strong> vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> sushogares, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria aparec<strong>en</strong> como los dos resortesfundam<strong>en</strong>tales <strong>para</strong> articu<strong>la</strong>r armoniosa y efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> sistema. Hay<strong>en</strong> <strong>la</strong> literatura especializada cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong> cuanto a consi<strong>de</strong>rar que, bi<strong>en</strong>estructurada, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad es siempre m<strong>en</strong>os costosa que<strong>la</strong> institucional, y pequeñas inversiones <strong>en</strong> este campo pued<strong>en</strong> redundar<strong>en</strong> b<strong>en</strong>eficios ampliados <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción asistida. <strong>La</strong> institucionalización<strong>de</strong>be ser <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia una alternativa ciertam<strong>en</strong>te disponible, peroaplicada solo cuando han fracasado todas <strong>la</strong>s instancias intermedias.Vale recordar aquí que, aun <strong>en</strong> países <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> integral ytotal, <strong>la</strong> familia sigue provey<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 75 y <strong>el</strong> 85% d<strong>el</strong> cuidado querecibe <strong>el</strong> anciano (Kane, 1990). En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>de</strong> acuerdo con datos oficialesactuales (Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 2000), tanto los mayores <strong>de</strong>65 años funcionalm<strong>en</strong>te autónomos como los minusválidos refier<strong>en</strong> habert<strong>en</strong>ido contacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> mes con sus familiares no convivi<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> más d<strong>el</strong>82% <strong>de</strong> los casos. El 77% <strong>de</strong> los minusválidos manifiesta recibir ayuda <strong>de</strong>sus familiares u otras personas convivi<strong>en</strong>tes, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 16,6% <strong>de</strong>c<strong>la</strong>raser ayudado por familiares o amigos no convivi<strong>en</strong>tes y solo <strong>el</strong> 7,6%refiere ayuda <strong>de</strong> otro orig<strong>en</strong>, convalidando <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> <strong>de</strong>stacado que cumpl<strong>en</strong>los cuidadores informales y <strong>la</strong> red <strong>de</strong> afectos y solidaridad <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> <strong>en</strong> nuestro medio.El mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva utiliza todos los recursos disponibles<strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema, <strong>en</strong> diversos niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> mesogestión institucional, sea <strong>en</strong> <strong>la</strong>Con los supuestos básicos <strong>de</strong>ori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción a <strong>la</strong> preservación<strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional<strong>de</strong> los mayores, aspirandoa mant<strong>en</strong>erlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> máximasituación <strong>de</strong> autonomía y calidad<strong>de</strong> vida cotidiana <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong>sus hogares, <strong>la</strong> familia y <strong>la</strong>at<strong>en</strong>ción primaria aparec<strong>en</strong>como los dos resortes fundam<strong>en</strong>tales<strong>para</strong> articu<strong>la</strong>r armoniosay efici<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>el</strong> sistema.2 Se ha utilizado como base <strong>la</strong> construcción temática propuesta por <strong>el</strong> Profesor Dr. David Galinsky(1994) <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad B<strong>en</strong>-Gurion, Beersheba, Isra<strong>el</strong>, pp.319-329.


198Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000seguridad social, <strong>en</strong> seguros médicos privados, o <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es públicos nacionales,provinciales o <strong>de</strong> comunida<strong>de</strong>s particu<strong>la</strong>res, incorporando diversasherrami<strong>en</strong>tas <strong>de</strong> microgestión <strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar a todos los actores involucrados.Admite a<strong>de</strong>más, como compon<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>tral y necesario, <strong>la</strong> programacióny <strong>la</strong> coordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción, y a<strong>de</strong>cuados sistemas <strong>de</strong> información<strong>para</strong> <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones, <strong>en</strong> esquemas más flexibles y <strong>la</strong>tinizadosd<strong>el</strong> típico managed care o at<strong>en</strong>ción médica administrada que los sistemasestadounid<strong>en</strong>ses han utilizado <strong>en</strong> diversas versiones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1930, peroque cobraron hegemonía <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década.4.1.1. Compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> un esquema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción progresivaA partir <strong>de</strong> los conceptos <strong>de</strong> Kay, Roth y Hall (1966) <strong>en</strong> su exposición <strong>de</strong> unservicio geriátrico mo<strong>de</strong>rno, <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación prev<strong>en</strong>tiva a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cial,se <strong>de</strong>staca una serie <strong>de</strong> compon<strong>en</strong>tes que, por ext<strong>en</strong>sión, resultan válidosy útiles <strong>para</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> programas <strong>en</strong> los que <strong>el</strong> tránsito ord<strong>en</strong>ado yprogresivo <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema pot<strong>en</strong>cie <strong>la</strong> integralidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta buscada:- Un núcleo organizacional administrativo, operativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado,dotado <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> información ágiles y <strong>en</strong> lo posible operables<strong>en</strong> tiempo real, que facilite por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> motivación<strong>el</strong> uso <strong>de</strong> los difer<strong>en</strong>tes servicios médicos y sociales, provistos por <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>slocales o prestadores privados, según <strong>el</strong> caso.- Equipos médico-geriátricos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción primaria interdisciplinarios,que actú<strong>en</strong> <strong>en</strong> los niv<strong>el</strong>es institucional y domiciliario.- Un conjunto <strong>de</strong> marcos comunitarios, sociales y médicos <strong>de</strong> los cuales<strong>la</strong> soci<strong>edad</strong> se sirve <strong>para</strong> at<strong>en</strong><strong>de</strong>r a los adultos mayores, como <strong>el</strong> primerniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica (médicos <strong>de</strong> cabecera, familia o simi<strong>la</strong>res);los hospitales <strong>de</strong> agudos; los hospitales <strong>de</strong> día geriátricos; los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong>rehabilitación, <strong>de</strong> cuidados paliativos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga estancia; <strong>la</strong>s instituciones<strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos; los equipos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria; los servicios<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, y <strong>la</strong>s diversas opciones y organizaciones <strong>de</strong> cuidados formales,informales y apoyo <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad como clubes, c<strong>en</strong>tros diurnos,hogares asistidos, etcétera.- Una estrategia <strong>de</strong> <strong>de</strong>tección <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> ancianos que podrían consi<strong>de</strong>rarsecomo más vulnerables o <strong>de</strong> riesgo aum<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> cuanto a per<strong>de</strong>rsu autonomía e in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad, cuyas característicashan sido <strong>de</strong>scritas antes, los m<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te afectados, los pobres, los quesufr<strong>en</strong> caídas frecu<strong>en</strong>tes, los que son hospitalizados <strong>en</strong> forma reiterada, losviudos reci<strong>en</strong>tes, los que evid<strong>en</strong>cian sol<strong>edad</strong> y/o ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to y todos aqu<strong>el</strong>loscon discapacida<strong>de</strong>s funcionales importantes, <strong>en</strong> especial los mayores<strong>de</strong> 85 años.


200Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000- Mayor exactitud d<strong>el</strong> diagnóstico.- Mejora <strong>en</strong> <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong> emp<strong>la</strong>zami<strong>en</strong>to.- Mejora d<strong>el</strong> estado funcional.- Mejora d<strong>el</strong> estado anímico y cognoscitivo.- <strong>Red</strong>ucción d<strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos.- Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> institucionalización.- Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> comunitarios.- Disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> hospitalización.- <strong>Red</strong>ucción <strong>de</strong> los costos médicos.- Prolongación d<strong>el</strong> índice <strong>de</strong> longevidad.Parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los ancianos ti<strong>en</strong>e un bu<strong>en</strong> estado<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y <strong>de</strong> que aun aqu<strong>el</strong>los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> disminuida su capacidad funcionaly muestran distintas discapacida<strong>de</strong>s y grados <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia viv<strong>en</strong> <strong>en</strong>sus hogares o <strong>en</strong> los <strong>de</strong> sus familiares, se mostrarán <strong>de</strong> modo sumario diversosaspectos y compon<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva geriátrica.Afortunadam<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, al igual que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países <strong>la</strong>tinoamericanos,ti<strong>en</strong>e una base <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción informal <strong>en</strong>raizada <strong>en</strong> <strong>la</strong> familiaque, más allá <strong>de</strong> los cambios <strong>de</strong> roles y <strong>de</strong> fisonomías actuales y que sonabordados <strong>en</strong> otras secciones d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, repres<strong>en</strong>ta una francav<strong>en</strong>taja respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> los Estados Unidos y <strong>de</strong> EuropaOccid<strong>en</strong>tal. Esta situación, sumada a una gestión y a políticas <strong>de</strong> mayorpot<strong>en</strong>cial, podría quizá neutralizar <strong>la</strong> indudable <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong>bida a los bajosniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> ingreso per cápita <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor, a <strong>la</strong> fragm<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong>sistema nacional <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y a <strong>la</strong>s actuales restricciones presupuestarias <strong>de</strong><strong>la</strong> seguridad social y d<strong>el</strong> sistema público-estatal.Finalm<strong>en</strong>te, un punto a <strong>de</strong>stacar es <strong>la</strong> gran fragm<strong>en</strong>tación que muestra<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> arg<strong>en</strong>tino, que involucra diversos subsectores(público-seguridad social y privado) sin una coordinación efectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong>sacciones sociales y <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y con superposición <strong>de</strong> coberturas y am<strong>en</strong>udo <strong>de</strong> programas aplicados. Sin embargo, es posible, <strong>en</strong> cada uno<strong>de</strong> esos niv<strong>el</strong>es, ori<strong>en</strong>tarse hacia un mod<strong>el</strong>o que, aun conservando <strong>la</strong>svariantes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y formas <strong>de</strong> pago individuales, se base <strong>en</strong>los dos pi<strong>la</strong>res geriátricos: evaluación integral y un marco <strong>de</strong> cuidadosprogresivos, adaptados a los recursos y aspectos socioeconómicos, epi<strong>de</strong>miológicos,culturales y geográficos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción objetivo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>comunidad <strong>en</strong> que está inserta.<strong>La</strong>s prestaciones médicas y sociales pued<strong>en</strong> estar o no integradas <strong>en</strong> <strong>la</strong>smismas instituciones <strong>en</strong> cuanto a su financiami<strong>en</strong>to y gestión.Probablem<strong>en</strong>te, una se<strong>para</strong>ción formal y estructural <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas seaconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te, a fin <strong>de</strong> manejar y ajustar mejor los aspectos financieros y criteriostécnicos aplicables <strong>en</strong> cuanto al gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> y <strong>el</strong> social, especialm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> sistemas <strong>de</strong> pago capitado. Cada instancia buscará su mejor


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>201opción al respecto, pero operativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>berán estar indudablem<strong>en</strong>tecoordinadas, buscando <strong>el</strong> establecimi<strong>en</strong>to previo <strong>de</strong> criterios <strong>de</strong> <strong>el</strong>egibilidady s<strong>el</strong>ección <strong>para</strong> diversos subprogramas o prestaciones, y sistemas <strong>de</strong>información a<strong>de</strong>cuados, así como mecanismos ágiles <strong>de</strong> interre<strong>la</strong>ción operativa<strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas o los niv<strong>el</strong>es involucrados.En <strong>la</strong> medida <strong>en</strong> que esto pudiera g<strong>en</strong>eralizarse, si <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong>resultados <strong>en</strong> primer lugar se lleva a cabo y, <strong>en</strong> segundo, se correspon<strong>de</strong>con los objetivos previstos, se avanzaría <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> equidad haciatodos los ancianos b<strong>en</strong>eficiarios y usuarios <strong>de</strong> los diversos subsectores,como una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas finales <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> nacional.4.2. El <strong>en</strong>foque globalUna <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración posterior al Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Alma-Ata <strong>de</strong> <strong>la</strong> OMS y <strong>el</strong>UNICEF <strong>de</strong>staca como i<strong>de</strong>al una at<strong>en</strong>ción primaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> abarcativay accesible, que trate integralm<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> persona, contribuy<strong>en</strong>do a subi<strong>en</strong>estar, físico, médico y social (WHO/UNICEF, 1978). Este <strong>en</strong>foquepodría aparecer como difícilm<strong>en</strong>te compatible con una at<strong>en</strong>ción interdisciplinariamédico-social. No obstante, <strong>la</strong> Asociación Médica Mundialy los participantes d<strong>el</strong> Encu<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> H<strong>el</strong>sinki <strong>en</strong> 1996 expresaron suconv<strong>en</strong>cimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria ori<strong>en</strong>tada <strong>en</strong> forma integra<strong>la</strong> <strong>la</strong>s personas, evitando divisiones verticales <strong>en</strong>tre especialida<strong>de</strong>s médicaso <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica y social, no solo era <strong>de</strong>seable sino probadam<strong>en</strong>teposible.En términos s<strong>en</strong>cillos, <strong>el</strong> esquema ti<strong>en</strong>e como objetivo lograr un tránsito<strong>de</strong> los adultos mayores, ord<strong>en</strong>ado y progresivo, por <strong>la</strong>s distintas instanciasy compon<strong>en</strong>tes operativos d<strong>el</strong> programa, <strong>en</strong> lo posible coordinadoy personalizado, a partir <strong>de</strong> una evaluación geriátrica integral, especialm<strong>en</strong>te<strong>de</strong> los casos más complejos y vulnerables.El diseño, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación y <strong>la</strong> implem<strong>en</strong>tación requier<strong>en</strong> integraciónhorizontal y vertical <strong>en</strong> términos funcionales, con canales <strong>de</strong> información ycomunicación reales e instancias administrativas <strong>de</strong> coordinación <strong>de</strong> losservicios asist<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> diverso tipo, a fin <strong>de</strong> que estos puedan actuarsinérgicam<strong>en</strong>te.Un primer paso consiste <strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificar y d<strong>el</strong>imitar <strong>la</strong>s distintas instanciasasist<strong>en</strong>ciales, que no necesariam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser creadas especialm<strong>en</strong>te,sino reestructuradas a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s disponibles, pero con <strong>la</strong>sinceridad <strong>de</strong> dotar<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> respuesta sufici<strong>en</strong>te <strong>en</strong> cuantoa recursos económicos, físicos y humanos, <strong>para</strong> evitar <strong>el</strong> efectod<strong>el</strong>etéreo <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nificaciones tan voluntaristas como poco realistas,


202Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> es complejo,riesgoso y <strong>de</strong>sgastante anímicam<strong>en</strong>te<strong>para</strong> qui<strong>en</strong>es trabajan<strong>en</strong> contacto con los paci<strong>en</strong>tes,cuando no se cu<strong>en</strong>ta con<strong>el</strong> respaldo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong>ser efectivos, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>serciónpau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s motivacionesiniciales es frecu<strong>en</strong>te y <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ya compr<strong>en</strong>sible.conduc<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> fricción perman<strong>en</strong>te, al <strong>de</strong>sgaste y a <strong>la</strong> frustración d<strong>el</strong>os mejores propósitos.El campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> es complejo, riesgoso y<strong>de</strong>sgastante anímicam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> qui<strong>en</strong>es trabajan <strong>en</strong> contacto con lospaci<strong>en</strong>tes, cuando no se cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> respaldo sufici<strong>en</strong>te <strong>para</strong> ser efectivos,y <strong>la</strong> <strong>de</strong>serción pau<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s motivaciones iniciales es frecu<strong>en</strong>tey <strong>de</strong>s<strong>de</strong> ya compr<strong>en</strong>sible. <strong>La</strong> alineación <strong>de</strong> inc<strong>en</strong>tivos d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> sistema,tanto <strong>de</strong> los que ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> como <strong>de</strong> los que son at<strong>en</strong>didos, es un<strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>la</strong>ve, y es un grave error p<strong>en</strong>sarlos como simples y obligadostérminos <strong>de</strong> un discurso <strong>el</strong>egante y aggiornado <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación.Un cable a tierra útil <strong>para</strong> esa fase es <strong>la</strong> discusión con <strong>la</strong>s instancias operativas.Se trata por consigui<strong>en</strong>te <strong>de</strong> abrir <strong>el</strong> <strong>de</strong>bate <strong>en</strong> talleres interdisciplinariosaplicados <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> hospita<strong>la</strong>rio o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> segurosmédico-sociales, con participación <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeros, rehabilitadores, trabajadoressociales, administradores, médicos y gerontólogos <strong>en</strong>tre otros, y<strong>de</strong> llevarlo a cabo también con <strong>la</strong>s instituciones <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos, losgeriátricos, los médicos d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, los servicios <strong>de</strong>emerg<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>s agrupaciones sociales que nuclean a adultos mayores y losfamiliares <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos o ancianos vulnerables. En suma, <strong>el</strong> i<strong>de</strong>al es <strong>la</strong> participación<strong>de</strong> los protagonistas o actores g<strong>en</strong>uinos.Nótese que leer u oír este tipo <strong>de</strong> propuestas no g<strong>en</strong>era resist<strong>en</strong>cia,parec<strong>en</strong> ser <strong>de</strong>seables, lógicas, casi obvias. Sin embargo, los p<strong>la</strong>nes su<strong>el</strong><strong>en</strong>diseñarse c<strong>en</strong>tralm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mejor <strong>de</strong> los casos por expertos <strong>de</strong> sólidorespaldo teórico, pero llegan a los niv<strong>el</strong>es operativos como cosa juzgada y<strong>de</strong>finida, y más que a m<strong>en</strong>udo sin los recursos sufici<strong>en</strong>tes. En este tipo <strong>de</strong>situaciones, poco gratas <strong>de</strong> exponer, pero vividas con <strong>de</strong>masiada frecu<strong>en</strong>cia,es solo cuestión <strong>de</strong> s<strong>en</strong>tarse a esperar los problemas y los fracasos. Por<strong>el</strong> contrario, si antes <strong>de</strong> int<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> integración funcional vertical y horizontal<strong>de</strong> los programas, se escuchara a los actores y se los invitara a explicitarexperi<strong>en</strong>cias, reparos y propuestas, no solo se lograría un compromisoreal con <strong>la</strong>s acciones futuras, sino también una <strong>salud</strong>able combinación<strong>de</strong> teoría y práctica que aum<strong>en</strong>taría <strong>la</strong> viabilidad local <strong>de</strong> los programas.Cuando se contrastan y conoc<strong>en</strong> <strong>la</strong>s limitaciones reales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversasinstancias, es más fácil <strong>en</strong>contrar o cons<strong>en</strong>suar mecanismos <strong>de</strong> adaptación<strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones a <strong>en</strong>carar, evitando los conflictos y <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>tos posteriores.Cuando algui<strong>en</strong> que trabaja con los paci<strong>en</strong>tes mayores ejecutaacciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que reconoce los gérm<strong>en</strong>es <strong>de</strong> sus propias inquietu<strong>de</strong>s yaportes, <strong>el</strong> estímulo afectivo y <strong>la</strong> responsabilidad <strong>para</strong> llevar<strong>la</strong>s a bu<strong>en</strong> términoy v<strong>en</strong>cer <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s, resultan una fuerza adicional y una realidadque necesita ser trasmitida y expresada públicam<strong>en</strong>te, <strong>para</strong> ser t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>ta a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>2034.3. Aspectos <strong>de</strong>scriptivosEs posible sintetizar <strong>el</strong> panorama g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong>sigui<strong>en</strong>te modo:Niv<strong>el</strong> institucional formal- Instituciones <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción hospita<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> agudos (o agudos y crónicos).- Hospitales <strong>de</strong> día geriátricos.- Instituciones <strong>de</strong> rehabilitación.- Instituciones <strong>de</strong> cuidados especiales <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos, terminaleso gerontopsiquiátricos.- Unidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> programación y coordinación.Niv<strong>el</strong> intermedio o nexo- Equipos interdisciplinarios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria continuada e internacióndomiciliaria (home-care).- Servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia médicos y sociales.Niv<strong>el</strong> periférico o comunitario- Primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción. Médicos <strong>de</strong> cabecera.- Consultorios y c<strong>en</strong>tros médicos especializados (diagnósticos y terapéuticos).- Consultorios y c<strong>en</strong>tros periféricos <strong>de</strong> rehabilitación y <strong>en</strong>fermería.- Enfermeras, auxiliares o asist<strong>en</strong>tes domiciliarias.- Resid<strong>en</strong>cias geriátricas.- C<strong>en</strong>tros diurnos <strong>para</strong> ancianos.- Vivi<strong>en</strong>das asistidas.- Grupos <strong>de</strong> voluntarios y asociaciones diversas.4.3.1. Niv<strong>el</strong> institucionalNuestro país cu<strong>en</strong>ta con una estructura <strong>de</strong> recursos físicos y humanos <strong>en</strong><strong>salud</strong> que se consi<strong>de</strong>ra sufici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> acuerdo con su pob<strong>la</strong>ción, y con indicadoresy estándares internacionales <strong>en</strong> <strong>el</strong> tema.En 1995, <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social estimó <strong>en</strong> 16.085 <strong>el</strong> total<strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tos asist<strong>en</strong>ciales nacionales, <strong>de</strong> los cuales 3.310 eran coninternación, <strong>en</strong> tanto que 12.775 eran catalogados como sin internación,compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do todas <strong>la</strong>s unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción ambu<strong>la</strong>toria, a<strong>la</strong>s prestaciones diagnósticas y <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to y un conjunto <strong>de</strong> nuevasmodalida<strong>de</strong>s como los Servicios <strong>de</strong> Tras<strong>la</strong>dos Sanitarios, los Vacunatorios y<strong>la</strong> At<strong>en</strong>ción Domiciliaria. Los <strong>de</strong>stinados a paci<strong>en</strong>tes crónicos (internaciones


204Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000mayores a 30 días) sumaban <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector oficial 35, con un total <strong>de</strong> 14.744camas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> privado 138 con 7.216 camas (MSyAS, 1995). A su vez,sobre un total <strong>de</strong> 24 establecimi<strong>en</strong>tos, <strong>la</strong>s camas computadas como <strong>de</strong>geriatría eran <strong>para</strong> ese año 1.769, <strong>en</strong>tre públicas y privadas.Respecto <strong>de</strong> los establecimi<strong>en</strong>tos especializados <strong>en</strong> rehabilitación, noha sido posible aquí estimar <strong>el</strong> número exacto ya que muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los son<strong>de</strong> características mixtas (geriátricos, gerontopsiquiátricos, etc.), pero <strong>en</strong> <strong>la</strong>suma <strong>de</strong> públicos y privados se pued<strong>en</strong> contabilizar mínimam<strong>en</strong>te 19 establecimi<strong>en</strong>tosy unas 953 camas (MSyAS, 1995).4.3.1.1. Internación<strong>La</strong> internación d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te geriátrico compr<strong>en</strong><strong>de</strong> básicam<strong>en</strong>te tres fases:evaluación, rehabilitación y cuidado perman<strong>en</strong>te. A partir d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o históricoque brindaba estos distintos servicios <strong>en</strong> edificios se<strong>para</strong>dos, y <strong>en</strong>particu<strong>la</strong>r tomando <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> proceso <strong>de</strong> jerarquización <strong>de</strong> <strong>la</strong> geriatríaque se inició alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1960 <strong>en</strong> Gran Bretaña, se crearon unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>evaluación y rehabilitación d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los hospitales g<strong>en</strong>erales e importantesc<strong>en</strong>tros universitarios. Posteriorm<strong>en</strong>te se agregaron nuevos sistemas<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y especialización, como los hospitales <strong>de</strong> día o <strong>la</strong> consulta psicogeriátrica.<strong>La</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia actual <strong>en</strong> los países industrializados, con sistemas integrados<strong>de</strong> <strong>salud</strong> pública, es crear unida<strong>de</strong>s geriátricas se<strong>para</strong>das d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>hospitales g<strong>en</strong>erales regionales. Si bi<strong>en</strong> hay diversas estrategias <strong>de</strong> funcionami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> estos servicios, hay coincid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> que todas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong> estardotadas <strong>de</strong> un equipo interdisciplinario con evaluación geriátrica integral,incluir un área <strong>de</strong> rehabilitación y actuar <strong>en</strong> coordinación con los <strong>de</strong>másservicios extrahospita<strong>la</strong>rios. Se recomi<strong>en</strong>da que antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> admisión, <strong>el</strong>miembro más a<strong>de</strong>cuado d<strong>el</strong> equipo geriátrico realice una preevaluacióndomiciliaria, consi<strong>de</strong>rando los aspectos sociales d<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno físico y humanoque acompañan al paci<strong>en</strong>te, con vista a su futura externación prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>teal hogar, o ev<strong>en</strong>tualm<strong>en</strong>te a un instituto geriátrico. Si se pi<strong>en</strong>saesta actitud como prematura, vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a recordar que <strong>el</strong> problema <strong>de</strong><strong>la</strong><strong>la</strong>rgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estadías hospita<strong>la</strong>rias respecto <strong>de</strong> los estándares obe<strong>de</strong>ce,con mayor frecu<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, a problemas sociales asociadosque impid<strong>en</strong> su externación oportuna, lo que ocasiona un aum<strong>en</strong>toevitable <strong>de</strong> los costos, y <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong> infecciones y complicacionesintrahospita<strong>la</strong>rias. <strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia muestra que asimismo se asocian a reinternaciones<strong>en</strong> los primeros días posteriores al alta, con cuadros nuevam<strong>en</strong>te<strong>de</strong> <strong>de</strong>manda int<strong>en</strong>siva <strong>de</strong> servicios intrahospita<strong>la</strong>rios <strong>para</strong> su comp<strong>en</strong>sación,probándose que son <strong>la</strong>s causas reales d<strong>el</strong> mayor costo sanitario<strong>en</strong> ancianos.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>205El mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> cuidados progresivos intrahospita<strong>la</strong>rio inserta a los adultosmayores <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes conforme a <strong>la</strong>s características d<strong>el</strong>cuadro clínico y <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> cuidados por <strong>la</strong> grav<strong>edad</strong> o complejidad d<strong>el</strong>caso, sin se<strong>para</strong>rlos d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es. Cada variante ti<strong>en</strong>e fortalezasy <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s, pero es preciso ac<strong>la</strong>rar que <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos <strong>en</strong>unida<strong>de</strong>s geriátricas se<strong>para</strong>das d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> hospitales g<strong>en</strong>erales no implicamédicam<strong>en</strong>te más "discriminación" <strong>de</strong> <strong>la</strong> que se le podría atribuir, porejemplo, a una sa<strong>la</strong> <strong>de</strong> pediatría. El verda<strong>de</strong>ro motivo <strong>de</strong> duda y rechazo<strong>de</strong> esta opción radica, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica, <strong>en</strong> <strong>el</strong> temor y <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> queestas unida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>v<strong>en</strong>gan <strong>en</strong> "<strong>de</strong>pósitos <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con estadías irracionalm<strong>en</strong>teprolongadas". Pero lo cierto es que, cuando son tomadas comounida<strong>de</strong>s especializadas y están coordinadas por geriatras o gerontólogos,se transforman <strong>en</strong> unida<strong>de</strong>s efici<strong>en</strong>tes y racionales. Es necesario, por cierto,que se apliqu<strong>en</strong> los actuales criterios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, con un cuidado progresivo<strong>de</strong> cada caso incluso por subsectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad, y contar con unpersonal interdisciplinario pre<strong>para</strong>do y motivado <strong>para</strong> tratar este tipo <strong>de</strong><strong>en</strong>fermos, que p<strong>la</strong>ntean complejida<strong>de</strong>s, requerimi<strong>en</strong>tos y tiempos quesería ing<strong>en</strong>uo y simplista equi<strong>para</strong>r al d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>edad</strong>esmás jóv<strong>en</strong>es.Los problemas particu<strong>la</strong>res que p<strong>la</strong>ntean los casos más complejos <strong>de</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> y, sobre todo, <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción ycoordinación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s situaciones médicas y sociales propias <strong>de</strong> cada caso<strong>para</strong> su externación o <strong>de</strong>rivación oportuna, se podrían así realizar <strong>en</strong> unmarco inmediato <strong>de</strong> economías <strong>de</strong> esca<strong>la</strong>, que no es posible o al m<strong>en</strong>oss<strong>en</strong>cillo implem<strong>en</strong>tar <strong>en</strong> otro tipo <strong>de</strong> esquema intrahospita<strong>la</strong>rio.En nuestro medio y <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, <strong>en</strong> hospitales y clínicas polival<strong>en</strong>tes,estructurados como <strong>de</strong> cuidados progresivos o por especialida<strong>de</strong>s, nosu<strong>el</strong>e haber servicios o unida<strong>de</strong>s geriátricas se<strong>para</strong>das, y <strong>la</strong> admisión obe<strong>de</strong>c<strong>en</strong>aturalm<strong>en</strong>te a problemas médicos puntuales, sea <strong>en</strong> forma programadao <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia, ya que <strong>en</strong> su inm<strong>en</strong>sa mayoría son exclusivam<strong>en</strong>te<strong>para</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> agudos, y <strong>en</strong> <strong>la</strong> teoría y <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica se manejan con criteriosy protocolos <strong>de</strong> gestión clínica que respond<strong>en</strong> a tal condición.4.3.1.2. Hospital <strong>de</strong> día: una alternativa a <strong>la</strong> institucionalizaciónA partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura d<strong>el</strong> Cowley Road Hospital <strong>en</strong> Oxford, Ing<strong>la</strong>terra, <strong>en</strong>1958, este sistema <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>para</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> se popu<strong>la</strong>rizó cada vezmás. Actualm<strong>en</strong>te casi todos los servicios <strong>de</strong> geriatría ofrec<strong>en</strong> este tipo <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción, que se utiliza asimismo <strong>en</strong> los c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> rehabilitación. En nuestropaís existieron varios por iniciativa privada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>en</strong> 1978d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> Día, <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires. Fue <strong>el</strong> primero <strong>de</strong> estetipo <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina, sin embargo <strong>en</strong> <strong>la</strong> actualidad, es <strong>el</strong> único que sigue


206Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000funcionando como un c<strong>en</strong>tro médico multiservicios ori<strong>en</strong>tado a los cuidadosmédicos continuados ambu<strong>la</strong>torios que incluye <strong>el</strong> hospital geriátrico <strong>de</strong>día (Barca y Gastrón, 1999). <strong>La</strong> seguridad social, si bi<strong>en</strong> teóricam<strong>en</strong>te losincluye <strong>en</strong> sus p<strong>la</strong>nes, <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te solo utiliza <strong>la</strong> modalidad<strong>de</strong> hospitales <strong>en</strong> rehabilitación o psiquiatría.El hospital <strong>de</strong> día es un servicio excluy<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te médico y no social, adifer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros diurnos <strong>para</strong> ancianos, e indicado <strong>para</strong> los paci<strong>en</strong>tesque por su estado <strong>de</strong> <strong>salud</strong> requieran servicio hospita<strong>la</strong>rio, pero noprecisam<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción nocturna, y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un medio domiciliario contin<strong>en</strong>te<strong>para</strong> sus necesida<strong>de</strong>s transitorias.D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s v<strong>en</strong>tajas d<strong>el</strong> hospital <strong>de</strong> día, que pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> jornadasimple o completa, con asist<strong>en</strong>cia diaria o alternada, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>tese retira g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te al atar<strong>de</strong>cer, pued<strong>en</strong> m<strong>en</strong>cionarse:- Evita <strong>la</strong> internación nocturna cuando no es necesaria, con v<strong>en</strong>tajas <strong>en</strong>cuanto al <strong>de</strong>sarraigo y <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> ánimo d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.- Permite que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te sea liberado más rápidam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> instanciahospita<strong>la</strong>ria.- Facilita <strong>la</strong> reinserción familiar y comunitaria.- Alivia <strong>la</strong> t<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> familiares cuidadores al <strong>de</strong>scargar horas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.- Libera camas <strong>de</strong> agudos <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> internación.Como v<strong>en</strong>taja adicional, resulta obvio <strong>el</strong> ahorro <strong>de</strong> costos variables(importante <strong>en</strong> personal <strong>de</strong> guardia nocturna) <strong>para</strong> <strong>la</strong> institución o <strong>el</strong>programa <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral (aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 60% d<strong>el</strong> costo <strong>en</strong> internación,si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> costo <strong>de</strong> transporte es un aspecto negativo) (Barca yGastrón, 1999).<strong>La</strong>s principales indicaciones podrían ser <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes:- Enfermos que necesitan rehabilitación, una vez superado <strong>el</strong> períodoagudo, y estables clínicam<strong>en</strong>te. Casos típicos son los accid<strong>en</strong>tes cardiovascu<strong>la</strong>res,<strong>la</strong>s fracturas <strong>de</strong> ca<strong>de</strong>ra y <strong>la</strong>s amputaciones.- Paci<strong>en</strong>tes que, aun estabilizados clínicam<strong>en</strong>te, sigu<strong>en</strong> necesitandomant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to médico <strong>para</strong> evitar reinternaciones, por ejemplo, con insufici<strong>en</strong>ciacardíaca o diabetes.- Ancianos con capacidad funcional disminuida o <strong>de</strong>clinante, que necesitanevaluación y rehabilitación.- Ancianos diagnosticados con problemas médicos g<strong>en</strong>erales o múltiples<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es complejas y poco c<strong>la</strong>ras.- Paci<strong>en</strong>tes que requier<strong>en</strong> procedimi<strong>en</strong>tos médicos y <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería,como tratami<strong>en</strong>tos par<strong>en</strong>terales, quimioterapia, punciones, etcétera.- Algunos paci<strong>en</strong>tes que por su estado clínico no pued<strong>en</strong> ser contro<strong>la</strong>dos<strong>en</strong> su domicilio o <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros diurnos <strong>para</strong> ancianos.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>207<strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia indica que media jornada médica bi<strong>en</strong> aprovechada es<strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral sufici<strong>en</strong>te. Un tema a t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta, al consi<strong>de</strong>rar los costostotales, es <strong>el</strong> d<strong>el</strong> transporte. De acuerdo con algunas investigaciones, seestiman como necesarias dos p<strong>la</strong>zas <strong>de</strong> hospital <strong>de</strong> día cada 1.000 personasmayores <strong>de</strong> 65 años.4.3.1.3. Servicios <strong>de</strong> psicogeriatríaSi se ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que, según investigaciones realizadas <strong>en</strong> los últimosaños, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es m<strong>en</strong>tales <strong>en</strong> los ancianos manifiestan una preval<strong>en</strong>ciad<strong>el</strong> 20 al 45%, surge espontáneam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contar conservicios <strong>de</strong> psicogeriatría como parte <strong>de</strong> los hospitales g<strong>en</strong>erales(Galinsky, 1994). Arie recomi<strong>en</strong>da que un servicio <strong>de</strong> psicogeriatría <strong>de</strong>bet<strong>en</strong>er dos camas por cada 1.000 personas <strong>para</strong> <strong>en</strong>fermos agudos y trescamas <strong>de</strong> hospital <strong>de</strong> día <strong>para</strong> <strong>en</strong>fermos que permanecerán <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad(Arie, 1985; Galinsky, 1994).A pesar <strong>de</strong> que los administradores y <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s han manifestadosu <strong>de</strong>sconfianza a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> adoptar esta modalidad complem<strong>en</strong>taria, dada<strong>la</strong> especificidad <strong>de</strong> los requerimi<strong>en</strong>tos d<strong>el</strong> personal, este tipo <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitiva disminuye los costos. Entre otras cosas porque conc<strong>en</strong>tracasos que ais<strong>la</strong>dam<strong>en</strong>te pued<strong>en</strong> transformarse <strong>en</strong> problemas poco manejablespor <strong>la</strong> conflu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>de</strong>mandas médicas, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> diversasespecialida<strong>de</strong>s que su<strong>el</strong><strong>en</strong> p<strong>la</strong>ntear distintas terapéuticas; por <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciaa <strong>la</strong> cronificación y al abandono familiar, y por todo tipo <strong>de</strong> complicacionesintrahospita<strong>la</strong>rias que se traducirán, finalm<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> <strong>la</strong> conocida ytemida frase: aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los costos médicos.Su abordaje coordinado con los servicios geriátricos y <strong>de</strong> rehabilitaciónposibilita <strong>el</strong> traspaso <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermos <strong>de</strong> un servicio a otro, <strong>en</strong> un contextoprofesional que maneja criterios compatibles y homogéneos, permiti<strong>en</strong>doext<strong>en</strong><strong>de</strong>r a<strong>de</strong>más <strong>la</strong>s acciones a los familiares y cuidadores informalesmediante talleres teóricos y prácticos <strong>de</strong> información y adiestrami<strong>en</strong>toori<strong>en</strong>tados a lograr una reinserción <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. <strong>La</strong> asist<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> los familiares a estos talleres, con <strong>la</strong> necesaria flexibilidad, pue<strong>de</strong> óptimam<strong>en</strong>teser parte obligada d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, conv<strong>en</strong>ida <strong>en</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> admisión d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te.Es asimismo interesante contar con un hospital <strong>de</strong> día y un equipo <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción domiciliaria especializado como parte d<strong>el</strong> servicio <strong>de</strong> psicogeriatría.Un estudio canadi<strong>en</strong>se sobre paci<strong>en</strong>tes con Alzheimer y <strong>de</strong>m<strong>en</strong>ciasasociadas no <strong>en</strong>contró aum<strong>en</strong>to agregado <strong>de</strong> los costos <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> hospitalizacionespor instancias agudas, que <strong>en</strong> su g<strong>en</strong>eralidad estaban re<strong>la</strong>cionadosa estadías prolongadas por dificulta<strong>de</strong>s sociosanitarias <strong>para</strong> su externacióna un medio a<strong>de</strong>cuado y contin<strong>en</strong>te (DHHS, 1996).


208Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20004.3.1.4. Cuidados prolongados. Instituciones <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos<strong>La</strong>s instituciones <strong>de</strong> cuidados prolongados están <strong>de</strong>stinadas a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong>adultos mayores que por razones médico-sociales no pued<strong>en</strong> permanecer<strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, aun haci<strong>en</strong>do uso <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s otrasopciones que se tratan <strong>en</strong> este apartado.En nuestro medio su<strong>el</strong>e ser l<strong>la</strong>madas "clínicas <strong>de</strong> baja complejidad o <strong>de</strong>cuidados crónicos o paliativos", y <strong>en</strong> muchos casos son sectores <strong>de</strong> clínicasque también brindan específicam<strong>en</strong>te rehabilitación. No obstante, hay unazona gris <strong>en</strong> <strong>la</strong> que este tipo <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes se institucionalizan <strong>en</strong> resid<strong>en</strong>ciasgeriátricas con mayor infraestructura <strong>de</strong> servicios médicos, cuya sufici<strong>en</strong>cia,al no estar regu<strong>la</strong>dos por <strong>la</strong> autoridad sanitaria, es absolutam<strong>en</strong>tealeatoria <strong>en</strong> cuanto a resultados. El Programa Médico Obligatorio (PMO)no incluyó, hasta octubre <strong>de</strong> 2000, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos, porlo que este es un problema <strong>de</strong> resolución individual, personal o <strong>de</strong> losseguros médicos, que muestran una gama <strong>de</strong> respuestas, con una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciag<strong>en</strong>eral a <strong>la</strong> restricción o directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> exclusión <strong>de</strong> cobertura,si bi<strong>en</strong> <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te médico prevalece c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>tesobre <strong>el</strong> social se buscan soluciones <strong>de</strong> efectividad y calidad variables. En<strong>la</strong> nueva versión d<strong>el</strong> PMO tanto <strong>la</strong> medicina como <strong>la</strong> internación domiciliariapasarían a t<strong>en</strong>er una cobertura d<strong>el</strong> 100%.<strong>La</strong>s estadísticas <strong>de</strong> países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos muestran que aproximadam<strong>en</strong>te<strong>el</strong> 5% <strong>de</strong> los ancianos está institucionalizado, <strong>en</strong> especial los mayores <strong>de</strong>75 años (Hirschf<strong>el</strong>d y Fleishman, 1990). Se estima que <strong>la</strong> institucionalización<strong>de</strong> personas ancianas <strong>en</strong> hogares geriátricos alcanza <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina al1,5% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> mayor <strong>edad</strong>.4.3.1.5. Unidad c<strong>en</strong>tral <strong>de</strong> programación y coordinaciónSe trata simplem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> instancia o niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral, que incluye los aspectos<strong>de</strong> programación, diseño e implem<strong>en</strong>tación d<strong>el</strong> programa <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral y<strong>de</strong> sus diversos aspectos operativos, <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> coordinación y <strong>la</strong> motivación<strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es intervini<strong>en</strong>tes, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do como aspecto importante <strong>el</strong>manejo <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> tableros <strong>de</strong> mando con indicadoresa<strong>de</strong>cuados <strong>para</strong> <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones y <strong>la</strong> toma <strong>de</strong> <strong>de</strong>cisiones.El mod<strong>el</strong>o y <strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralización operativa <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rán naturalm<strong>en</strong>ted<strong>el</strong> marco <strong>en</strong> que esté inserta cada experi<strong>en</strong>cia.Es importante <strong>de</strong>stacar que los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva<strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser ci<strong>en</strong>tíficam<strong>en</strong>te analizados y evaluados <strong>en</strong> cuanto a resultadosrespecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s metas y los objetivos propuestos, un aspecto sumam<strong>en</strong>tedébil aún <strong>en</strong> nuestro medio.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>2094.3.2. Niv<strong>el</strong> intermedio o nexo4.3.2.1. At<strong>en</strong>ción médica domiciliaria continuada e internación domiciliariaEn <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva <strong>de</strong> los ancianos, un punto <strong>de</strong> inflexión estratégicoradica <strong>en</strong> <strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción hospita<strong>la</strong>ria y domiciliaria,buscando <strong>de</strong>finir ámbitos <strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er mejoras <strong>de</strong>calidad, efectividad y resultados <strong>en</strong> ambas esferas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción (S<strong>el</strong><strong>la</strong>nes,1999). Un paso fundam<strong>en</strong>tal es <strong>en</strong>tonces <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tar unequipo interdisciplinario, programado y coordinado específicam<strong>en</strong>te amodo <strong>de</strong> es<strong>la</strong>bón <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s dos instancias <strong>de</strong> abordaje asist<strong>en</strong>cial.Este instrum<strong>en</strong>to busca mayor flexibilidad y racionalidad <strong>en</strong> <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong>os recursos, aportando v<strong>en</strong>tajas fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> términos <strong>de</strong> efici<strong>en</strong>ciaal romper <strong>la</strong> brecha <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> segundo y <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y, mássignificativam<strong>en</strong>te, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> hospital y <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>doal hogar como <strong>el</strong> lugar <strong>de</strong>seable <strong>para</strong> una at<strong>en</strong>ción digna y confortable <strong>para</strong><strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> instancias <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción prolongada o perman<strong>en</strong>tey <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> discapacidad o vulnerabilidad.<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria ha sido <strong>de</strong>finida por <strong>el</strong> Council of Sci<strong>en</strong>tificAffairs como <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> servicios y/o equipos médicos a los paci<strong>en</strong>tes<strong>en</strong> su domicilio, con <strong>el</strong> propósito <strong>de</strong> conseguir y mant<strong>en</strong>er su máximoniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> confort, at<strong>en</strong>ción y <strong>salud</strong>.El servicio compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un equipo multi-interdisciplinario que se ocupa<strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>el</strong> manejo integral d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te discapacitado o <strong>en</strong>fermo <strong>en</strong>su hogar, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do estar pre<strong>para</strong>do <strong>para</strong> ofrecer toda <strong>la</strong> gama <strong>de</strong> serviciosmédicos, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>de</strong> rehabilitación, y disponer <strong>de</strong> mecanismos <strong>para</strong>dirigir o gestionar <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos ortopédicos <strong>de</strong> ayuda externa,bioinsumos y equipos médicos dura<strong>de</strong>ros, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> información y <strong>la</strong>supervisión necesarias <strong>para</strong> su uso a<strong>de</strong>cuado. Para ser efectiva <strong>de</strong>be actuardurante <strong>la</strong>s 24 horas d<strong>el</strong> día, con medios <strong>de</strong> comunicación perman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>tehabilitados y estrecha re<strong>la</strong>ción operativa con <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> (médicos<strong>de</strong> cabecera), <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> institucional <strong>de</strong> internación y/o seguro médicoinvolucrado y los servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia médicos y sociales.Es uno <strong>de</strong> los tres mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes con <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>avanzada o terminal. Los otros dos mod<strong>el</strong>os organizativos son: internación<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros difer<strong>en</strong>ciados (institucional) y <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> sectorización hospita<strong>la</strong>riaya visto.Entre sus fortalezas merece citarse que es <strong>el</strong> que mejor contemp<strong>la</strong> losaspectos humanísticos <strong>de</strong> dignidad y calidad <strong>de</strong> vida <strong>en</strong> <strong>la</strong> última etapa d<strong>el</strong>os paci<strong>en</strong>tes terminales, <strong>en</strong> un esquema <strong>de</strong> medicina paliativa. A<strong>de</strong>más ysegún numerosos trabajos, con una bu<strong>en</strong>a organización <strong>de</strong> los recursoshumanos y técnicos, implica una reducción <strong>de</strong> los costos <strong>en</strong>fermo/día conrespecto al hospital o sanatorio <strong>en</strong>tre dos y tres veces inferior.En <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva d<strong>el</strong>os ancianos, un punto <strong>de</strong> inflexiónestratégico radica <strong>en</strong><strong>la</strong> articu<strong>la</strong>ción int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te <strong>de</strong><strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción hospita<strong>la</strong>ria y domiciliaria,buscando <strong>de</strong>finir ámbitos<strong>de</strong> compet<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>ermejoras <strong>de</strong> calidad, efectividady resultados <strong>en</strong> ambasesferas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.


210Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Entre sus <strong>de</strong>bilida<strong>de</strong>s se pued<strong>en</strong> m<strong>en</strong>cionar <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> implem<strong>en</strong>tacióngeográfica, los altos costos actuales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>fermería domiciliaria,<strong>la</strong> problemática no siempre bi<strong>en</strong> resu<strong>el</strong>ta <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes sin cont<strong>en</strong>ciónfamiliar a<strong>de</strong>cuada, <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> síntomas incontro<strong>la</strong>bles que requieraninternación <strong>en</strong> alguna etapa d<strong>el</strong> cuidado domiciliario y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong>v<strong>en</strong>cer <strong>el</strong> prejuicio cultural urbano actual <strong>de</strong> que <strong>el</strong> hospital es <strong>el</strong> lugar mása<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> morir.<strong>La</strong> categorización <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica se <strong>de</strong>fine a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>de</strong>manda terapéutica y <strong>de</strong> cuidados especiales que surge d<strong>el</strong> episodio <strong>de</strong><strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> sufrido por <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te, o d<strong>el</strong> grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> discapacidad funcional<strong>de</strong>tectada, admiti<strong>en</strong>do distintas variantes según <strong>la</strong> condición <strong>de</strong> reversibilidad,<strong>la</strong> duración d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to, <strong>el</strong> estado <strong>de</strong> cronicidad y <strong>el</strong> pronóstico vital.Es también importante distinguir <strong>en</strong>tre los que podrían d<strong>en</strong>ominarseservicios comp<strong>en</strong>satorios o cuidados especiales, ori<strong>en</strong>tados a asistir a<strong>la</strong>nciano discapacitado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que ya no pue<strong>de</strong> realizar por símismo, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones médicas <strong>de</strong>stinadas a restaurar <strong>la</strong> función, o loscuidados específicos <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería (curaciones, manejo <strong>de</strong> inyectables,sueros, sondas, oxig<strong>en</strong>oterapia, etc.). Estos temas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser discutidos <strong>en</strong><strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> programación <strong>de</strong> estos servicios, porque a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> actuar <strong>la</strong>zona <strong>de</strong> grises predomina sobre <strong>el</strong> b<strong>la</strong>nco y <strong>el</strong> negro <strong>de</strong> los criterios <strong>de</strong>inclusión y exclusión, cuando se trabaja con ancianos vulnerables.Un primer paso <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tal, luego <strong>de</strong> analizar <strong>la</strong> viabilidad y <strong>la</strong> aceptaciónd<strong>el</strong> <strong>en</strong>torno familiar intervini<strong>en</strong>te, es difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> internación domiciliaria<strong>de</strong> los cuidados o at<strong>en</strong>ción domiciliaria prolongada.<strong>La</strong> internación domiciliaria está dirigida a personas con necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción básicam<strong>en</strong>te curativas, consi<strong>de</strong>rándose como una ext<strong>en</strong>sión <strong>de</strong> <strong>la</strong>internación hospita<strong>la</strong>ria <strong>en</strong> <strong>el</strong> domicilio d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te. Pue<strong>de</strong> darse tambiéncomo respuesta a <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es intercurr<strong>en</strong>tes o reagravami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong>paci<strong>en</strong>tes crónicos, <strong>para</strong> sustituir <strong>la</strong> internación hospita<strong>la</strong>ria. En nuestromedio es una modalidad cada vez más común, <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> privado más que<strong>en</strong> <strong>el</strong> público, contando con <strong>el</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> internación<strong>de</strong> agudos prestadoras <strong>de</strong> PAMI y los seguros médicos sociales y privados.El equipo está <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral organizado como un servicio más d<strong>el</strong>establecimi<strong>en</strong>to o institución aseguradora (propio o contratado), trabajando<strong>en</strong> conexión (que <strong>de</strong>bería ser estrecha, pero es altam<strong>en</strong>te variable) con<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s o sectores, buscando manejar altas precocesy contro<strong>la</strong>das <strong>en</strong> estadios que permit<strong>en</strong> un abordaje domiciliario. Lo usuales manejar criterios cronológicos no mayores <strong>de</strong> 30 días <strong>de</strong> tratami<strong>en</strong>to<strong>en</strong> esta modalidad, <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> todos los servicios e insumosestá a cargo d<strong>el</strong> prestador institucional o seguro a cargo. <strong>La</strong> <strong>de</strong>bilidad constantees <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> coordinación con <strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>para</strong> brindaruna a<strong>de</strong>cuada continuidad <strong>de</strong> los cuidados médicos <strong>en</strong> los casos qu<strong>el</strong>o requier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> amplia mayoría <strong>en</strong> los ancianos.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>211<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria prolongada o continuada propiam<strong>en</strong>te dicha seaplica a paci<strong>en</strong>tes que únicam<strong>en</strong>te permanec<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospital <strong>para</strong> recibirun tratami<strong>en</strong>to particu<strong>la</strong>r y/o a paci<strong>en</strong>tes con múltiples <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es,estables, crónicos, con discapacida<strong>de</strong>s funcionales diversas, y con necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción perfectam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>finidas que, <strong>de</strong> otro modo, estaríanperman<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te ingresados <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros hospita<strong>la</strong>rios. Si bi<strong>en</strong> incluyepot<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te todo tipo <strong>de</strong> casos, está prioritariam<strong>en</strong>te ori<strong>en</strong>tada a losgrupos más vulnerables. Estos grupos su<strong>el</strong><strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tar una serie <strong>de</strong> característicascomunes, que a su vez son puntos <strong>de</strong> inflexión <strong>para</strong> subagruparlosoperativam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> niv<strong>el</strong>es o submodalida<strong>de</strong>s, fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>acuerdo con <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> los cuidados requeridos:- Edad avanzada.- Diversos grados <strong>de</strong> discapacidad o <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia.- Defici<strong>en</strong>te estado g<strong>en</strong>eral.- Enferm<strong>edad</strong>es crónicas evolutivas y/o múltiples <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es, queobligan a reinternaciones frecu<strong>en</strong>tes.- Requerimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cuidados especiales, <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, <strong>de</strong> rehabilitación,<strong>de</strong> nutrición, etcétera.- Uso <strong>de</strong> equipos médicos durables <strong>de</strong> tecnología avanzada.- Enferm<strong>edad</strong> <strong>en</strong> estadio terminal, <strong>en</strong> cuyo caso <strong>la</strong> medicina paliativabrinda al <strong>en</strong>fermo <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> una muerte digna <strong>en</strong> su <strong>en</strong>torno familiar.<strong>La</strong> medicina paliativa <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r incluye paci<strong>en</strong>tes con procesos terminalesb<strong>en</strong>ignos o malignos, habitualm<strong>en</strong>te cancerosos, que requier<strong>en</strong> fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>tetratami<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>el</strong> dolor, vigi<strong>la</strong>ncia y cont<strong>en</strong>ción médica y/o<strong>en</strong>fermería, con especial énfasis <strong>en</strong> <strong>el</strong> adiestrami<strong>en</strong>to familiar <strong>para</strong> continuarcon los cuidados <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería y <strong>el</strong> monitoreo <strong>de</strong> síntomas. Implica<strong>el</strong> fin d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to activo.4.3.2.2. <strong>La</strong> figura d<strong>el</strong> coordinador o case-managerDurante <strong>la</strong>s últimas décadas y a partir <strong>de</strong> los mod<strong>el</strong>os con gestión <strong>de</strong> losprocesos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica o managed care <strong>de</strong> los Estados Unidos, seha popu<strong>la</strong>rizado <strong>la</strong> figura d<strong>el</strong> coordinador <strong>de</strong> servicios (case-manager), queaparece como <strong>de</strong> especial utilidad <strong>en</strong> los programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médicaprogresiva <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, más precisam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> los casos complejos<strong>en</strong> cuanto a necesida<strong>de</strong>s médicas y sociales y los que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> discapacida<strong>de</strong>so problemas m<strong>en</strong>tales severos.Actualm<strong>en</strong>te, países como Australia, Canadá, Gran Bretaña e Isra<strong>el</strong>,<strong>en</strong>tre otros, imp<strong>la</strong>ntaron esta figura con diversas modalida<strong>de</strong>s conforme alos sistemas. En nuestro medio, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1990, tanto los segu-


212Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000ros privados <strong>de</strong> <strong>salud</strong> como diversos seguros médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridadsocial y hospitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad, han incorporado este recurso.En un marco <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción interdisciplinario y que requiere una multiplicidad<strong>de</strong> recursos <strong>para</strong> asegurar un flujo racional <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>la</strong> necesidad<strong>de</strong> un coordinador que actúe como facilitador y nexo int<strong>el</strong>ig<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre losdiversos niv<strong>el</strong>es intervini<strong>en</strong>tes es una necesidad casi obvia. <strong>La</strong> figura d<strong>el</strong>médico <strong>de</strong> cabecera como interlocutor y ag<strong>en</strong>te personal d<strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te <strong>en</strong>estos casos no es tan viable, a m<strong>en</strong>os que esté organizada y <strong>de</strong>sempeñeexplícitam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> función <strong>de</strong> coordinador <strong>de</strong> <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los servicios.De todos modos, se estima que no es recom<strong>en</strong>dable por <strong>la</strong> carga administrativa<strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones, y por <strong>el</strong> <strong>de</strong>sgaste que ocasiona intermediar<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandas y los conflictos frecu<strong>en</strong>tes que se suscitan <strong>en</strong>tre familiares,paci<strong>en</strong>tes, proveedores médicos y financiadores o responsablesadministrativos d<strong>el</strong> programa, a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> inevitable sesgo profesional <strong>en</strong><strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación. Según los casos, los trabajadores sociales,<strong>en</strong>fermeros o bi<strong>en</strong> un médico con funciones no asist<strong>en</strong>ciales directas,serán <strong>la</strong> opción prefer<strong>en</strong>cial.Debe <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse que <strong>la</strong> función d<strong>el</strong> coordinador no es <strong>la</strong> <strong>de</strong> un "filtro<strong>de</strong> <strong>en</strong>trada" o gatekeeper <strong>para</strong> bajar los costos, sino que sus verda<strong>de</strong>rasfunciones compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong>:- Implem<strong>en</strong>tar una at<strong>en</strong>ción personalizada <strong>de</strong> casos complejos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong>punto <strong>de</strong> vista médico-sanitario, evaluando con los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> contactoasist<strong>en</strong>cial <strong>la</strong> necesidad, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> tipo y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> los serviciosrequeridos, autorizando y gestionando los mismos.- Actuar como nexo operativo y facilitador <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas instanciasy recursos institucionales y comunitarios.- Efectuar un monitoreo <strong>de</strong> los casos y <strong>el</strong> seguimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> lo que podría<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como un "padrón <strong>de</strong> alto riesgo", que incluya los casos másvulnerables.- Mant<strong>en</strong>er reuniones con <strong>el</strong> equipo <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción domiciliaria y <strong>de</strong>másniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción.- Participar <strong>en</strong> <strong>el</strong> monitoreo y <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> los programas y <strong>en</strong> <strong>el</strong>diseño <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción, autocuidado y adiestrami<strong>en</strong>toy cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> familiares.4.3.2.3. Los servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia médicaEn este caso, pue<strong>de</strong> darse que los mismos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>dan <strong>de</strong> los prestadoresd<strong>el</strong> segundo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, o que sean in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes. Se losm<strong>en</strong>ciona aquí por ser parte influy<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong> programasintegrales y progresivos <strong>para</strong> ancianos, a los cuales casi nunca están inte-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>213grados, al m<strong>en</strong>os <strong>en</strong> nuestro medio, con un impacto negativo que nopue<strong>de</strong> ignorarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica.<strong>La</strong> i<strong>de</strong>a es diseñar mecanismos <strong>de</strong> comunicación efectiva <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> personal<strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia móvil y los equipos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción asignadosal anciano, o bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> cabecera, <strong>para</strong> evitar internacionesextemporáneas o precipitadas, compr<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>el</strong> médico <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias,ante <strong>la</strong> complejidad <strong>de</strong> estos casos y por consi<strong>de</strong>raciones médicolegalesimplícitas, va a optar por <strong>la</strong> internación como alternativa más segura,<strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r asesorarse o refer<strong>en</strong>ciar <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te al médico o equipoordinariam<strong>en</strong>te a cargo.4.3.3. Niv<strong>el</strong> comunitarioSolo se harán algunas observaciones respecto <strong>de</strong> puntos críticos <strong>de</strong> est<strong>en</strong>iv<strong>el</strong>:- <strong>La</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria está sobradam<strong>en</strong>te docum<strong>en</strong>tada,<strong>de</strong> modo que solo se seña<strong>la</strong>rá aquí que, <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los adultosmayores y <strong>en</strong> un <strong>en</strong>torno <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción progresiva, este niv<strong>el</strong> juega unpap<strong>el</strong> primordial <strong>en</strong> cuanto sea sufici<strong>en</strong>te, accesible y cu<strong>en</strong>te con unadiversidad <strong>de</strong> recursos que superan <strong>la</strong> figura ais<strong>la</strong>da d<strong>el</strong> médico <strong>de</strong> familiaclásico, buscando una integración funcional horizontal y vertical <strong>de</strong>recursos interdisciplinarios. Des<strong>de</strong> ya que, si bi<strong>en</strong> sería i<strong>de</strong>al, no es posible<strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica d<strong>el</strong> corto p<strong>la</strong>zo que los médicos <strong>de</strong> cabecera seantodos geriatras, pero sí es s<strong>en</strong>cillo y viable que haya geriatras <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia<strong>en</strong> los equipos <strong>de</strong> At<strong>en</strong>ción Básica Primaria, que cump<strong>la</strong>n funcionesasist<strong>en</strong>ciales y <strong>de</strong> ori<strong>en</strong>tación y capacitación <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto.- En nuestro país y a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> tradicional figura d<strong>el</strong> médico <strong>de</strong> cabecera<strong>de</strong> PAMI, es posible un rediseño funcional d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>en</strong> unmarco <strong>de</strong> cuidados progresivos, si se <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> políticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> institucionaljerarquizar <strong>en</strong> los hechos a estos profesionales, y adaptar sus funcionesy formas <strong>de</strong> pago a los objetivos y resultados buscados.- <strong>La</strong>s auxiliares domésticas o domiciliarias, también l<strong>la</strong>madas cuidadoraso "asist<strong>en</strong>tes geriátricas" <strong>en</strong> nuestro medio, prestan servicios <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>ciacotidiana a ancianos discapacitados <strong>en</strong> tareas que no son <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeríaprofesional, como higi<strong>en</strong>e personal, alim<strong>en</strong>tación, administración<strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, limpieza, compras, etc. Si bi<strong>en</strong> es habitualm<strong>en</strong>te personalno calificado e incluso <strong>de</strong> escasa educación formal, su adiestrami<strong>en</strong>tobásico es s<strong>en</strong>cillo y necesario, <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>do valorarse que pued<strong>en</strong>ser <strong>la</strong> instancia <strong>de</strong>finitoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucionalización o <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong>hogar <strong>de</strong> los más discapacitados. Se cu<strong>en</strong>ta asimismo <strong>en</strong> nuestro mediocon cursos <strong>de</strong> capacitación y formación <strong>de</strong> cuidadores <strong>para</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>,En nuestro país y a partir <strong>de</strong><strong>la</strong> tradicional figura d<strong>el</strong> médico<strong>de</strong> cabecera <strong>de</strong> PAMI, es posibleun rediseño funcional d<strong>el</strong>primer niv<strong>el</strong> <strong>en</strong> un marco <strong>de</strong>cuidados progresivos, si se<strong>de</strong>ci<strong>de</strong> políticam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong>niv<strong>el</strong> institucional jerarquizar<strong>en</strong> los hechos a estos profesionales,y adaptar sus funcionesy normas <strong>de</strong> pago a los objetivosy resultados buscados.


214Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000que a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> valor intrínseco que revist<strong>en</strong>, pued<strong>en</strong> ser mirados comouna prometedora opción <strong>de</strong> reconversión y reinserción <strong>la</strong>boral, cuandoson realizados con seri<strong>edad</strong> y objetividad a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>en</strong> quiénesinvertir <strong>el</strong> esfuerzo.- El INSSJP fue precursor <strong>en</strong> este servicio a niv<strong>el</strong> nacional, contandocon equipos <strong>de</strong> actuación regional coordinados por personal especializadoy supervisados por trabajadores sociales y personal <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería, que<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te no evolucionó <strong>en</strong> forma satisfactoria a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s distintasgestiones, que no parecieron rescatar su pot<strong>en</strong>cial. <strong>La</strong> seguridadsocial ti<strong>en</strong>e diversas respuestas <strong>en</strong> cuanto a cobertura <strong>de</strong> este servicio,prevaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> modalidad <strong>de</strong> subsidio fijo con evaluación socioeconómicaprevia y periódica por trabajadores sociales. En g<strong>en</strong>eral es consi<strong>de</strong>radoun recurso social y no médico, por lo que cada vez se lo excluye más d<strong>el</strong>os p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social, o se ati<strong>en</strong><strong>de</strong> a los casos <strong>de</strong> muy probadaindig<strong>en</strong>cia, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> privado directam<strong>en</strong>te no lo cubre.- Experi<strong>en</strong>cias internacionales y nacionales ava<strong>la</strong>n <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> losc<strong>en</strong>tros diurnos <strong>para</strong> ancianos, tanto <strong>para</strong> aqu<strong>el</strong>los con bu<strong>en</strong>a <strong>salud</strong> comolos adaptados <strong>para</strong> admitir a los ancianos <strong>de</strong> alto riesgo o capacidad funcionaldisminuida. Deb<strong>en</strong> <strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>de</strong>rse como una opción que ti<strong>en</strong>e sus propioscostos operativos, que pued<strong>en</strong> <strong>en</strong> algunos casos ser provistos <strong>en</strong>forma gratuita por <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sociales sin fines <strong>de</strong> lucro o ser pagos, <strong>en</strong> cuyocaso <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> los programas incluirlos como b<strong>en</strong>eficio, con coberturas<strong>de</strong> grado diverso, o bi<strong>en</strong> pued<strong>en</strong> existir como <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s privadas a <strong>la</strong>sque se recurre <strong>en</strong> forma particu<strong>la</strong>r. <strong>La</strong> experi<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los Estados Unidoscon c<strong>en</strong>tros <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción diurna <strong>para</strong> adultos mayores indica que su númeroha crecido <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 15 <strong>en</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1970 a más <strong>de</strong> 3.000<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> 1990, con una necesidad proyectada nacional <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te10.000, si<strong>en</strong>do vistos <strong>en</strong> algunos casos como "<strong>la</strong> piedra angu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong>os cuidados basados <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad (DHHS, 1996).


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>2155. COBERTURACNACIONAL DE ATENCIÓNDE LA SALUD PARA LA TERCERA EDAD5.1. <strong>La</strong> <strong>salud</strong> como un <strong>de</strong>recho individualEn s<strong>en</strong>tido estricto, no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>cirse que <strong>el</strong> hombre t<strong>en</strong>ga <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong>vida, ya que <strong>la</strong> misma no le es "<strong>de</strong>bida"; por <strong>de</strong>finición, su exist<strong>en</strong>cia esparte <strong>de</strong> su naturaleza misma como persona. En <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> los seguros,<strong>la</strong> vida es tratada positivam<strong>en</strong>te por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> y, por <strong>en</strong><strong>de</strong>, es suprivación o <strong>la</strong> am<strong>en</strong>aza <strong>de</strong> tal (<strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>), <strong>el</strong> siniestro cuyo riesgo losseres humanos han buscado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> siempre prev<strong>en</strong>ir y acotar. De estemodo, <strong>la</strong> <strong>salud</strong> adquiere carácter <strong>de</strong> bi<strong>en</strong> meritorio o tute<strong>la</strong>r, y <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong>que todos puedan obt<strong>en</strong>erlo <strong>de</strong>riva <strong>en</strong> un mayor grado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar g<strong>en</strong>eral<strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<strong>La</strong> soci<strong>edad</strong> mo<strong>de</strong>rna convalida esta valoración y, si bi<strong>en</strong> admite que losindividuos que <strong>la</strong> compon<strong>en</strong> t<strong>en</strong>gan difer<strong>en</strong>tes niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong>bi<strong>en</strong>es <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, respecto d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong> <strong>salud</strong> no concibe ni acepta quealgui<strong>en</strong> no t<strong>en</strong>ga acceso al tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> una <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong> por falta <strong>de</strong>medios económicos. El <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>salud</strong> se inscribe <strong>en</strong>tonces <strong>en</strong> <strong>la</strong> re<strong>para</strong>ción<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma mediante una at<strong>en</strong>ción médica a<strong>de</strong>cuada. Por lo tanto,<strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica brindada por los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> –según <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición<strong>de</strong> <strong>la</strong> Organización Mundial <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud (OMS), <strong>el</strong> "conjunto <strong>de</strong> mediosdirectos y específicos <strong>de</strong>stinados a poner al alcance <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas losrecursos d<strong>el</strong> diagnóstico temprano, d<strong>el</strong> tratami<strong>en</strong>to oportuno, <strong>de</strong> <strong>la</strong> rehabilitación,<strong>de</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción y d<strong>el</strong> fom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>"– pasa a ser <strong>el</strong> bi<strong>en</strong>a proveer y tute<strong>la</strong>r <strong>para</strong> <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong>.A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> valoración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s soci<strong>edad</strong>es, los Estados han <strong>el</strong>evado <strong>la</strong><strong>salud</strong> al niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> un <strong>de</strong>recho que <strong>de</strong>be ser universal. En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>la</strong>Constitución reformada <strong>de</strong> 1994 reconoce <strong>el</strong> <strong>de</strong>recho a <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> susciudadanos <strong>en</strong> <strong>el</strong> artículo 42 cuando se refiere a los <strong>de</strong>rechos <strong>de</strong> los usuarioso consumidores y, especialm<strong>en</strong>te, al receptar y otorgar rango constituciona<strong>la</strong> tratados internacionales como <strong>el</strong> Pacto Internacional <strong>de</strong>Derechos Políticos, Económicos y Sociales o <strong>la</strong> Carta Orgánica <strong>de</strong> <strong>la</strong>sNaciones Unidas, <strong>en</strong> los que este <strong>de</strong>recho se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra basado <strong>en</strong> losprincipios rectores <strong>de</strong> universalidad, integralidad, equidad y efici<strong>en</strong>cia.En este contexto, <strong>el</strong> Estado asume <strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> asegurar <strong>el</strong>


216Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>el</strong> Estado asume<strong>la</strong> responsabilidad <strong>de</strong> asegurar<strong>el</strong> acceso a todos los ciudadanosa una cobertura médica prev<strong>en</strong>tivay re<strong>para</strong>dora <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>,y <strong>de</strong> cumplir un pape<strong>la</strong>ctivo con políticas ori<strong>en</strong>tadasa incidir positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> losfactores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong>producción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> colectiva.acceso a todos los ciudadanos a una cobertura médica prev<strong>en</strong>tiva y re<strong>para</strong>dora<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>, y <strong>de</strong> cumplir un pap<strong>el</strong> activo con políticas ori<strong>en</strong>tadasa incidir positivam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> los factores <strong>de</strong>terminantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> producción<strong>de</strong> <strong>salud</strong> colectiva.D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong>, <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> adultos mayores configura un segm<strong>en</strong>todifer<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> cuanto a necesida<strong>de</strong>s, riesgo y vulnerabilidad aum<strong>en</strong>tados,combinados con costos creci<strong>en</strong>tes 3 <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica. Esta situación,unida a <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>mográfica seña<strong>la</strong>da, requiere p<strong>en</strong>sar y diseñarpolíticas y mod<strong>el</strong>os <strong>de</strong> gestión <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica a<strong>de</strong>cuadosy específicos, ya que no parece posible <strong>en</strong>contrar respuestas satisfactoriase integrales <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong> tradicionales.5.2. <strong>La</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tinaSi bi<strong>en</strong> resulta difícil estimar <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción arg<strong>en</strong>tina,dada <strong>la</strong> superposición <strong>de</strong> categorías y <strong>la</strong> doble cobertura exist<strong>en</strong>te, unprimer ord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to necesario y clásico consiste <strong>en</strong> distinguir tres subsistemasdifer<strong>en</strong>ciados pero <strong>en</strong> constante interre<strong>la</strong>ción:- El estatal o subsector público, que exhibe una pres<strong>en</strong>cia nacional sufici<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> geográfico y al que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> acceso los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los<strong>de</strong>más subsistemas, si bi<strong>en</strong> está ori<strong>en</strong>tado básicam<strong>en</strong>te a brindar serviciosa <strong>la</strong>s personas car<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> otra cobertura o seguro <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.- El <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social, que incluye a <strong>la</strong>s obras sociales <strong>de</strong> distinta naturaleza,<strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas históricam<strong>en</strong>te como seguros obligatorios, y a los b<strong>en</strong>eficiariosd<strong>el</strong> Instituto Nacional <strong>de</strong> Seguridad Social <strong>para</strong> Jubi<strong>la</strong>dos yP<strong>en</strong>sionados (INSSJP), que, si bi<strong>en</strong> es una obra social, constituye por suscaracterísticas un mod<strong>el</strong>o que justifica su consi<strong>de</strong>ración por se<strong>para</strong>do. Estesubsector fue modificado <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década por medio <strong>de</strong> modificacionesregu<strong>la</strong>torias aún <strong>en</strong> ejecución, que no son parte d<strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te estudio, yactualm<strong>en</strong>te pres<strong>en</strong>ta una nueva fisonomía y nuevos actores que cumpl<strong>en</strong>roles subsidiarios <strong>de</strong> prestación, intermediación y gestión. Por otro <strong>la</strong>do, a su<strong>de</strong>manda natural <strong>de</strong> carácter obligatorio, se le ha agregado una <strong>de</strong>mandanetam<strong>en</strong>te voluntaria <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que <strong>la</strong> obra social admite socios adher<strong>en</strong>tesaj<strong>en</strong>os a los titu<strong>la</strong>res y a <strong>la</strong> propia <strong>en</strong>tidad y rama <strong>la</strong>boral <strong>de</strong> orig<strong>en</strong>.- El <strong>de</strong> los seguros privados, subsector constituido por los b<strong>en</strong>eficiarios3 Algunos autores han <strong>de</strong>mostrado no obstante que <strong>el</strong> mayor gasto sanitario <strong>en</strong> Europa se conc<strong>en</strong>tra<strong>en</strong> los dos últimos años <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> persona, al marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica <strong>en</strong> que estoocurra, negando que <strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sea responsable d<strong>el</strong> aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto sanitarioper cápita.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>217<strong>de</strong> coberturas médicas privadas o seguros voluntarios, que incluy<strong>en</strong> prepagosy mutuales. Se repite <strong>en</strong> este caso <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> nuevas formas <strong>de</strong>re<strong>la</strong>ción respecto d<strong>el</strong> subsector <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social, que tornan m<strong>en</strong>osneta <strong>la</strong> línea divisoria <strong>en</strong>tre los mismos.- Finalm<strong>en</strong>te están los individuos que abonan a <strong>de</strong>manda y directam<strong>en</strong>te<strong>de</strong> bolsillo <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica que consum<strong>en</strong>, solv<strong>en</strong>tando <strong>en</strong>forma individual sus gastos <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. De tal modo, contratan a sus prestadores<strong>en</strong> forma privada e individual y compran directam<strong>en</strong>te sus medicam<strong>en</strong>tose insumos biomédicos recurri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> prestadores oefectores privados <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.Dado que exist<strong>en</strong> diversas formas <strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta por losdifer<strong>en</strong>tes subsectores d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, y que todasp<strong>la</strong>ntean serias restricciones <strong>en</strong> cuanto al acceso a datos validados, 4 se has<strong>el</strong>eccionado <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s diversas fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información a <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong><strong>Desarrollo</strong> Social (EDS) <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong> 1997, procesada por <strong>el</strong> SIEMPRO.El universo <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra abarca a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción resid<strong>en</strong>te <strong>en</strong> localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>5.000 o más habitantes, que repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 96% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana d<strong>el</strong>país (86,9% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total). Complem<strong>en</strong>tariam<strong>en</strong>te se exhib<strong>en</strong>también los datos d<strong>el</strong> C<strong>en</strong>so Nacional <strong>de</strong> 1991 (cuadro 5.1).Cuadro 5.1. Cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> todas<strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es, Arg<strong>en</strong>tinaTipo <strong>de</strong> coberturaC<strong>en</strong>soSIEMPROAño d<strong>el</strong> cálculo 1991 1997Obra social (so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te) ,,40,0% ,,54,4%Mutual y/o prepaga ,,,,5,0% ,,,,6,4%Obra social y prepaga (doblecobertura),,14,0% ,,,,3,9%Hospital público ,,41,0% 35,3%*Total 100,0% 100,0%* Se incluye <strong>el</strong> 1,3% aproximadam<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong>esolo servicio <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias.Fu<strong>en</strong>te: EDS, 2000.A gran<strong>de</strong>s rasgos es posible estimar <strong>la</strong> actual pob<strong>la</strong>ción cubierta por seguros<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> un 64,7 % d<strong>el</strong> total nacional, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> 35,3% que carece<strong>de</strong> seguro recurre a los servicios d<strong>el</strong> sector público o paga directam<strong>en</strong>t<strong>el</strong>os bi<strong>en</strong>es y servicios <strong>de</strong>mandados <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector <strong>de</strong> prestadores privados.4 No ha sido posible, <strong>para</strong> <strong>el</strong> pres<strong>en</strong>te trabajo, recabar datos cuantitativos <strong>de</strong> los padrones <strong>de</strong> losb<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> los diversos subsectores que abarcaran <strong>la</strong> totalidad <strong>de</strong> los mismos.


218Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Un escaso porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 1,3%) se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>traasociado a sistemas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, por lo que su incorporación a uno uotro sector p<strong>la</strong>ntea dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> interpretación. Este servicio es <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tidoestricto un seguro privado <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, pero con una modalidad muy parcial <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción, ya que implica <strong>la</strong> concurr<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s médicas móviles <strong>para</strong>at<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia in situ y, <strong>de</strong> no po<strong>de</strong>r resolver<strong>la</strong>, <strong>el</strong> tras<strong>la</strong>do d<strong>el</strong>paci<strong>en</strong>te a efectores con capacidad <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción a<strong>de</strong>cuada (si bi<strong>en</strong> algunos sistemas<strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia pose<strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros o postas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción transitoria <strong>para</strong>casos no complejos). A esto se suma que, una vez que <strong>la</strong> situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>ciafue superada, es bastante probable que <strong>el</strong> paci<strong>en</strong>te requiera un tratami<strong>en</strong>toambu<strong>la</strong>torio continuado, no ofrecido por este tipo <strong>de</strong> servicios. Anteesta instancia, alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 40% <strong>de</strong> estos paci<strong>en</strong>tes concurr<strong>en</strong> a establecimi<strong>en</strong>tosd<strong>el</strong> sector público y <strong>el</strong> resto al sector privado (Toutoundjian, 2000).En <strong>el</strong> cuadro preced<strong>en</strong>te se optó por incluirlos <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción con coberturad<strong>el</strong> sector público, con <strong>la</strong>s restricciones p<strong>la</strong>nteadas.5.3. <strong>La</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>El grupo <strong>de</strong> los adultos mayores<strong>de</strong> 65 años cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> nuestropaís con una cobertura <strong>de</strong><strong>salud</strong>, sean seguros sociales oprivados, superior al resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción brindada especialm<strong>en</strong>tepor <strong>la</strong> Seguridad Social.Debido a <strong>la</strong> heterog<strong>en</strong>eidad socio<strong>de</strong>mográfica y epi<strong>de</strong>miológica que pres<strong>en</strong>ta<strong>el</strong> territorio nacional, <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er una visión más <strong>de</strong>sagregada <strong>de</strong> <strong>la</strong>cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los adultos mayores <strong>de</strong> 65 años es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tehacer una distribución según regiones (cuadro 5.2).El grupo <strong>de</strong> los adultos mayores <strong>de</strong> 65 años cu<strong>en</strong>ta <strong>en</strong> nuestro país conuna cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, sean seguros sociales o privados, superior al resto<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El 86,53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayores <strong>de</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina ti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, <strong>de</strong> modo que solo <strong>el</strong>13,47% cu<strong>en</strong>ta únicam<strong>en</strong>te con <strong>el</strong> hospital público. Los mayores porc<strong>en</strong>tajes<strong>de</strong> cobertura se dan <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires(91,7%) y <strong>en</strong> <strong>la</strong> región pampeana (91,3%), mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> Nor<strong>de</strong>steexhibe <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te más bajo (75,9%). No obstante, esteporc<strong>en</strong>taje inferior d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> resulta ser, si s<strong>el</strong>o com<strong>para</strong> con los porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> todos los grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong><strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s regiones, superior a cualquiera <strong>de</strong> <strong>el</strong>los.Una primera conclusión es que los adultos mayores <strong>de</strong> 65 años cu<strong>en</strong>tancon una cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> real y establecida principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>seguridad social. Por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> cuestión fundam<strong>en</strong>tal pasa a ser <strong>el</strong> estudio <strong>de</strong>su efici<strong>en</strong>cia, efectividad y calidad a fin <strong>de</strong> optimizar los resultados, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los servicios difer<strong>en</strong>ciales o programas especialesque esas coberturas hayan diseñado <strong>para</strong> satisfacer su <strong>de</strong>manda.Una segunda conclusión es que <strong>el</strong> 13,47% que solo cu<strong>en</strong>ta con <strong>el</strong> sis-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>219tema público estatal <strong>de</strong>bería estar, dada <strong>la</strong> sufici<strong>en</strong>cia estructural <strong>de</strong> dichosistema <strong>en</strong> todo <strong>el</strong> país, a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te cont<strong>en</strong>ido y at<strong>en</strong>dido. En estecaso es necesario p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> <strong>la</strong>s alternativas <strong>para</strong> prever y reforzar <strong>la</strong>s prestaciones<strong>de</strong> alta complejidad (cuya accesibilidad real <strong>en</strong> <strong>el</strong> subsector esm<strong>en</strong>or), <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas y <strong>la</strong> rehabilitación, a <strong>la</strong> vezque diseñar programas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica progresiva ori<strong>en</strong>tados a <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito público.Cuadro 5.2. Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta por seguros voluntariosy por <strong>el</strong> hospital, según regiones, 1997RegiónAMBAPampeanaNEANOACuyoPatagoniaTotal d<strong>el</strong> paísTipo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong>Pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong>65 años y másPob<strong>la</strong>cióntotalCon cobertura privada y seguro social 63,00 91,70Solo con hospital público* 37,00 ,,8,30Con cobertura privada y seguro social 65,00 91,30Solo con hospital público* 35,00 ,,8,70Con cobertura privada y seguro social 51,60 75,90Solo con hospital público* 48,40 24,10Con cobertura privada y seguro social 60,20 85,50Solo con hospital público* 39,80 14,50Con cobertura privada y seguro social 62,30 89,50Solo con hospital público* 37,70 10,50Con cobertura privada y seguro social 60,60 85,30Solo con hospital público* 39,40 14,70Con cobertura privada y seguro social 60,45 86,53Solo con hospital público 39,55 13,47* Incluye también a qui<strong>en</strong>es solo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> emerg<strong>en</strong>cias.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> EDS, 2000.Vale <strong>la</strong> p<strong>en</strong>a mostrar también los resultados obt<strong>en</strong>idos <strong>en</strong> <strong>el</strong> estudio "<strong>La</strong>situación <strong>de</strong> los ancianos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina", refer<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> cobertura<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los adultos mayores <strong>de</strong> 60 y más años, realizado <strong>en</strong> 1994por <strong>la</strong> Organización Iberoamericana <strong>de</strong> Seguridad Social (OISS) y <strong>la</strong>Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social –Subsecretaría <strong>de</strong> <strong>la</strong> Tercera Edad– porquesus números coincid<strong>en</strong> con los pres<strong>en</strong>tados antes y porque se consi<strong>de</strong>raque ti<strong>en</strong>e alcance nacional (cuadro 5.3). No obstante, correspon<strong>de</strong> ac<strong>la</strong>rarque metodológicam<strong>en</strong>te dicho estudio (al que se recurrirá <strong>en</strong> otros apartados<strong>de</strong> este capítulo) es un son<strong>de</strong>o <strong>de</strong> opinión ori<strong>en</strong>tado hacia <strong>la</strong>s expectativas,<strong>de</strong>mandas y satisfacción con <strong>la</strong>s prestaciones médico-sociales, dirigidoa <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> 60 y más años, no institucionalizadas y <strong>en</strong> condiciones <strong>de</strong>respon<strong>de</strong>r personalm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> misma. Se efectuó <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> urbano y se r<strong>el</strong>evaron65 ciuda<strong>de</strong>s d<strong>el</strong> país con un total <strong>de</strong> 6.581 <strong>en</strong>cuestados.


220Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 5.3. Tipo <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años,Arg<strong>en</strong>tina, 1994Tipo <strong>de</strong> coberturaB<strong>en</strong>eficiarios %PAMI 3.453 61,3Otra obra social 1.581 28,0Obras sociales provinciales ,,504 8,9Prepagas y emerg<strong>en</strong>cia médica ,,101 1,8Total con cobertura 5.639 100,0 85,7Sin cobertura 935 14,2N/S- N/R 7 0,1Total 6.581 100,0 100,0Fu<strong>en</strong>te: OISS y Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social, 1994.5.4. Cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad social arg<strong>en</strong>tinaEl análisis se c<strong>en</strong>trará <strong>en</strong> <strong>la</strong>s características <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> adultos mayores que posee <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> un seguro <strong>de</strong> <strong>salud</strong> pormedio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales. Para estimar esta pob<strong>la</strong>ción se consi<strong>de</strong>ró a losb<strong>en</strong>eficiarios jubi<strong>la</strong>dos, a pesar <strong>de</strong> que existe un marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> error respecto<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>edad</strong> cronológica que <strong>en</strong> este caso no se pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>finir.El gráfico 5.1 muestra <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>es<strong>en</strong> los subsectores <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social y privado. A continuación se analizandistintas variables <strong>de</strong> interés <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> b<strong>en</strong>eficiariaGráfico 5.1. Demanda g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, Arg<strong>en</strong>tina, 199911%25%42%16%6%OSN SSS OSN no SSS INSSJP OSSP Prepagos y mutualesNota: OSN SSS: obras sociales nacionales pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Servicios<strong>de</strong> Salud; OSN no SSS: obras sociales nacionales no pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>Servicios <strong>de</strong> Salud; OSSP: obras sociales provinciales.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> SSS/99, INSSJP/99, COSPRA/97 y ADEMP/98.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>221<strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong> obligatorios y privados. Los primeros aparec<strong>en</strong> subdivididos<strong>en</strong> obras sociales nacionales, INSSJP (dado su peso <strong>en</strong> <strong>el</strong> conjuntoy su <strong>de</strong>manda altam<strong>en</strong>te difer<strong>en</strong>ciada), PRO-FE y obras sociales provinciales.5.4.1. Cobertura d<strong>el</strong> adulto mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras sociales nacionalesA fines <strong>de</strong> 1999, <strong>la</strong>s obras sociales nacionales incluían oficialm<strong>en</strong>te unas290 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s, con una pob<strong>la</strong>ción total <strong>de</strong> 11.608.854 b<strong>en</strong>eficiarios(MSyAS, 1999), cuya distribución intrasistema era <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te:- Obras sociales sindicales (inc. a): 8.519.869 b<strong>en</strong>eficiarios- Obras sociales estatatales (inc. c): 73.539 b<strong>en</strong>eficiarios- Obras sociales conv<strong>en</strong>io <strong>de</strong> empresas (inc. f): 208.271 b<strong>en</strong>eficiarios- Obras sociales <strong>para</strong> personal <strong>de</strong> dirección (inc. e): 1.345.572 b<strong>en</strong>eficiarios- Obras sociales <strong>de</strong> distinta naturaleza (inc. h): 925.155 b<strong>en</strong>eficiarios- Ley 23.661: 34.291 b<strong>en</strong>eficiarios.Para <strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> este punto se ha tomado como base <strong>la</strong> informacióng<strong>en</strong>eral d<strong>el</strong> sistema publicada <strong>en</strong> 1999 por <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Seguros<strong>de</strong> Salud (MSyAS, 1999).Según tal fu<strong>en</strong>te, <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1999, <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción era <strong>de</strong>11.608.854 b<strong>en</strong>eficiarios, <strong>en</strong>tre los que estaban <strong>en</strong> actividad, los jubi<strong>la</strong>dosy los voluntarios, incluidos tanto titu<strong>la</strong>res como familiares ordinarios yextraordinarios. El total <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios jubi<strong>la</strong>dos era <strong>de</strong> 490.053, con uníndice d<strong>el</strong> 4,2% respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción total.Un <strong>de</strong>talle <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción según estas variables se da <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 5.4.Si bi<strong>en</strong> no fue posible obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años <strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema<strong>de</strong> <strong>la</strong> SSS, si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>en</strong> muchas obras sociales los afiliadostitu<strong>la</strong>res afilian a sus padres u otros familiares a cargo, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción real <strong>de</strong>adultos mayores <strong>de</strong> 60 años sería superior a <strong>la</strong> cifra d<strong>el</strong> total <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiariosjubi<strong>la</strong>dos (titu<strong>la</strong>res y familiares).Cuadro 5.4. Pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria <strong>de</strong> obras sociales integradas al SSS(leyes 23.660 y 23.661), Arg<strong>en</strong>tina, 1999En actividadJubi<strong>la</strong>dosAfiliados %Titu<strong>la</strong>res 4.026.200 87,65 326.208 7,10 241.232 5,25 4.593.640 100,00Familiares ordinarios 6.331.338 92,58 156.693 2,29 350.619 5,13 6.838.650 100,00Familiares extraordinarios 157.337 89,11 7.152 4,05 11.935 6,76 176.564 100,00Totales 10.515.015 90,58 490.053 4,22 603.786 5,20 11.608.854 100,00Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> SSS/99.VoluntariosAfiliados % Afiliados % Afiliados %Totales


222Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000En primer lugar, hay que seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> absoluta prepon<strong>de</strong>rancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obrassociales nacionales consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong> actividad respecto<strong>de</strong> los jubi<strong>la</strong>dos, qui<strong>en</strong>es ap<strong>en</strong>as repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 4,22% d<strong>el</strong> total d<strong>el</strong> sistema.Esto contrasta con <strong>la</strong>s cifras cinco veces superiores exhibidas por <strong>el</strong>INSSJP, que nucleaba <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1999 a 3.405.204 5 b<strong>en</strong>eficiarios <strong>en</strong>trejubi<strong>la</strong>dos y p<strong>en</strong>sionados, <strong>de</strong> los cuales <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayores <strong>de</strong>60 años era 2.621.155 personas. Por lo tanto, <strong>en</strong> <strong>la</strong> seguridad social, <strong>el</strong>PAMI es <strong>la</strong> cobertura médica <strong>de</strong> más d<strong>el</strong> 53% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultosmayores y d<strong>el</strong> 71% <strong>de</strong> los jubi<strong>la</strong>dos y p<strong>en</strong>sionados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina.En segundo lugar, cabe m<strong>en</strong>cionar que <strong>la</strong>s obras sociales, d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong>SSS, pued<strong>en</strong> <strong>el</strong>egir si aceptan <strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>dos, y estos a su vez<strong>de</strong>b<strong>en</strong> optar por un único seguro obligatorio <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s obrassociales que los reciban y <strong>el</strong> INSSJP. En rigor, esto no se ha tornado totalm<strong>en</strong>teefectivo y aún persiste <strong>la</strong> doble cobertura.En <strong>el</strong> cuadro 5.5 se observa <strong>la</strong> distribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>dos<strong>en</strong> <strong>el</strong> sistema y su peso re<strong>la</strong>tivo d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales indicadas.D<strong>el</strong> contraste con <strong>la</strong>s cifras que exhibe <strong>el</strong> INSSJP, surge que <strong>la</strong> diluciónd<strong>el</strong> riesgo que repres<strong>en</strong>tan como una <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> alto costo pot<strong>en</strong>cial distaCuadro 5.5. Distribución <strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>dos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras sociales, Arg<strong>en</strong>tina,1999Obra socialJubi<strong>la</strong>dosBancarios 130.700 368.573 28Ferroviarios 77.300 120.610 64Empleados <strong>de</strong> Comercio 54.096 1.401.235 4Empresas <strong>de</strong> Electricidad 37.900 57.914 65Doc<strong>en</strong>tes 35.900 493.084 7Personal t<strong>el</strong>efónico 32.900 102.716 32Fe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Luz y Fuerza 29.800 114.387 26Seguros 16.500 114.434 14Encot<strong>el</strong> 15.600 60.989 26Aceros Paraná 14.200 29.917 47Ministerio <strong>de</strong> Economía 11.400 89.085 13Mecánicos Tte. Automotor 7.400 192.165 4Luz y Fuerza <strong>de</strong> Córdoba 5.900 20.931 28Conductores <strong>de</strong> Tte. 4.300 256.096 2Unión Personal <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación 4.100 235.089 2Industria d<strong>el</strong> Vidrio 3.400 26.007 13Gráficos 3.300 64.451 5Personal Marítimo 3.300 37.959 9Luis Pasteur 2.900 47.295 6Agua y Energ. Eléct. M<strong>en</strong>doza 2.800 14.273 20Metalúrgicos 2.800 514.355 1Pr<strong>en</strong>sa <strong>de</strong> Bs.As. 2.400 22.273 11Vialidad Nacional 2.000 12.550 16Otras 60.962Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> SSS/99.Pob<strong>la</strong>ción total<strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiariosPorc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> jubi<strong>la</strong>dos5 Cifras d<strong>el</strong> padrón oficial d<strong>el</strong> INSSJP, junio <strong>de</strong> 1999.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>223<strong>de</strong> ser real; indirectam<strong>en</strong>te, se pue<strong>de</strong> interpretar como una aceptación d<strong>el</strong>PAMI como seguro <strong>de</strong> <strong>salud</strong> social específico por parte <strong>de</strong> este sector.Si bi<strong>en</strong> <strong>la</strong> obra social <strong>de</strong> Bancarios es <strong>la</strong> que ti<strong>en</strong>e mayor cantidad <strong>de</strong>jubi<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Ferroviarios y Empresas <strong>de</strong> Electricidad son <strong>la</strong>s que almismo tiempo ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta cantidad y un alto porc<strong>en</strong>taje sobre supob<strong>la</strong>ción total. A su vez, l<strong>la</strong>ma <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> Aceros Paraná (explicadopor su propia historia), don<strong>de</strong> <strong>el</strong> 47% <strong>de</strong> los afiliados son jubi<strong>la</strong>dos,sobre un exiguo total <strong>de</strong> 14.200 b<strong>en</strong>eficiarios.5.4.2. Cobertura d<strong>el</strong> adulto mayor <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras sociales provincialesEn <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 23 jurisdicciones provinciales, <strong>la</strong>s obras sociales provincialesconstituy<strong>en</strong> un seguro obligatorio natural <strong>para</strong> una pob<strong>la</strong>ciónactual <strong>de</strong> 5.206.291 personas (COSSPRA, 1999), conformada casi conexclusividad por los empleados públicos provinciales y sus familiares. Detal modo, cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s es, <strong>en</strong> su respectiva provincia, <strong>el</strong> mayor seguro<strong>de</strong> <strong>salud</strong> re<strong>la</strong>cionado con <strong>la</strong> fu<strong>en</strong>te <strong>la</strong>boral, ya que los trabajadoresb<strong>en</strong>eficiarios ti<strong>en</strong><strong>en</strong> afiliación y perman<strong>en</strong>cia obligatorias. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>oorganizacional está ligado a lo estatal, <strong>la</strong> id<strong>en</strong>tidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda se basa<strong>en</strong> <strong>la</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia provincial.<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor <strong>de</strong> 60 años, <strong>en</strong> su mayoría jubi<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> empleospúblicos y provinciales, sigue pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>do a una obra social provincial. Elcuadro 5.6 muestra <strong>la</strong> participación por <strong>edad</strong> <strong>en</strong> 23 <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tesa <strong>la</strong> Confe<strong>de</strong>ración <strong>de</strong> Obras y Servicios Sociales Provinciales <strong>de</strong> <strong>la</strong>República Arg<strong>en</strong>tina (COSSPRA).Cuadro 5.6. Conformación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<strong>en</strong> 23 obras sociales provinciales, por <strong>edad</strong>,Arg<strong>en</strong>tina, 1999Grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>Número <strong>de</strong>b<strong>en</strong>eficiariosPorc<strong>en</strong>taje0-17 años 1.978.395 3818-60 años 2.655.204 5161 y más años 572.692 11Total 5.206.291 100Fu<strong>en</strong>te: datos <strong>de</strong> COSSPRA, 1999.


224Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20005.4.3. El Instituto <strong>de</strong> Servicios Sociales <strong>para</strong> Jubi<strong>la</strong>dos y P<strong>en</strong>sionados (INSSJP)Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> INSSJP será tratado más <strong>en</strong> <strong>de</strong>talle <strong>en</strong> <strong>la</strong> sección sigui<strong>en</strong>te, seexpon<strong>en</strong> aquí <strong>la</strong>s variables pertin<strong>en</strong>tes a su participación <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.5.4.3.1. Análisis <strong>de</strong> variables <strong>de</strong>mográficasComposición según sexo y <strong>edad</strong>El cuadro 5.7 pres<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> PAMI según sexo y<strong>edad</strong>. A partir d<strong>el</strong> análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> pirámi<strong>de</strong> pob<strong>la</strong>cional d<strong>el</strong> INSSJP, se <strong>de</strong>staca c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<strong>la</strong> predominancia <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> mayor <strong>edad</strong>, a partir <strong>de</strong> los 60 años,que aum<strong>en</strong>ta progresivam<strong>en</strong>te hasta <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> 70-74 años (<strong>la</strong> más amplia),<strong>para</strong> luego disminuir pau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te hasta los <strong>de</strong> 90 y más años. Sin embargo,los b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> PAMI no son solo ancianos: <strong>en</strong> junio <strong>de</strong> 1999, 784.049b<strong>en</strong>eficiarios –que equival<strong>en</strong> al 23% d<strong>el</strong> padrón– eran m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 60 años <strong>de</strong><strong>edad</strong>. De los 2.621.155 b<strong>en</strong>eficiarios mayores <strong>de</strong> 60 años (<strong>el</strong> 77% d<strong>el</strong> padrón),alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un millón y medio ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 60 y 74 años (<strong>el</strong> 45%). El millón <strong>de</strong>b<strong>en</strong>eficiarios restante, que equivale al 32%, es mayor <strong>de</strong> 75 años.Entre los mayores <strong>de</strong> 60 años, hay predominancia fem<strong>en</strong>ina: <strong>el</strong> 64%son mujeres y <strong>el</strong> 36% varones. Al consi<strong>de</strong>rar los grupos extremos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>es,se observa que <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los más jóv<strong>en</strong>es (60-64 años) <strong>el</strong> 76%son mujeres y <strong>el</strong> 24% varones, y <strong>en</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> los más ancianos (90 ymás años) <strong>el</strong> 73% son mujeres y <strong>el</strong> 27% varones.Cuadro 5.7. B<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> INSSJP, por grupos<strong>de</strong> <strong>edad</strong> y sexo, 1999Tramos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>VaronesMujeresTotal%Hasta 19 143.250 143.569 286.819 8,320 - 59 142.745 354.485 497.230 14,660 a 64 79.958 250.960 330.918 9,765 a 69 223.128 352.033 575.161 16,970 a 74 255.068 383.322 638.390 18,775 a 79 197.004 319.950 516.954 15,280 a 84 107.067 208.318 315.385 9,385 a 89 53.006 121.840 174.846 5,190 y más 18.713 50.788 69.501 2,0Total 60 y más 933.944 1.687.211 2.621.155 76,9B<strong>en</strong>eficiarios totales 1.219.939 2.185.265 3.405.204 100,0Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos d<strong>el</strong> INSSJP, Subger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Informática,junio <strong>de</strong> 1999.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>225No obstante <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>mográficas históricas y g<strong>en</strong>erales, que comose ha visto <strong>en</strong> capítulos anteriores indican un aum<strong>en</strong>to franco <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria d<strong>el</strong> Instituto manti<strong>en</strong>e unat<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1996. De 1997 a junio <strong>de</strong> 1999 <strong>el</strong> padrónhabía disminuido <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 170.230 personas (alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong>5%), sin haberse excluido aún d<strong>el</strong> mismo pob<strong>la</strong>ciones especiales comodiscapacitados y ex combati<strong>en</strong>tes.Dado que <strong>la</strong> mortalidad <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong> no aum<strong>en</strong>tó <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,sería esperable que <strong>el</strong> padrón creciera <strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> disminuir. <strong>La</strong> única informacióncoincid<strong>en</strong>te respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> causa <strong>de</strong> este hecho provi<strong>en</strong>e <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tesinstitucionales y <strong>de</strong> informantes calificados, que lo atribuy<strong>en</strong> a <strong>la</strong>s sucesivas<strong>de</strong>puraciones <strong>de</strong> los padrones nacionales <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> Instituto.Distribución geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>La</strong> distribución geográfica <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> INSSJP muestra una francapredominancia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s zonas urbanas, con su c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> grav<strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>región d<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro, sigui<strong>en</strong>do <strong>en</strong> tal s<strong>en</strong>tido los perfiles <strong>de</strong>mográficos nacionalesy los d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales nacionales (gráfico 5.2).Si se realiza una <strong>de</strong>sagregación <strong>de</strong> los datos provinciales y se com<strong>para</strong>nalgunas variables <strong>de</strong> interés, se pue<strong>de</strong> estimar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia y <strong>la</strong> importanciad<strong>el</strong> INSSJP <strong>en</strong> <strong>el</strong> mapa <strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social einferir algunas observaciones <strong>de</strong> interés (cuadro 5.8).Gráfico 5.2. Distribución geográfica <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> INSSJP, según regiones30000002500000200000015000001000000Bu<strong>en</strong>os AiresResto C<strong>en</strong>troTotal C<strong>en</strong>troCiudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os AiresNOANEACuyoPatagónica5000000Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> <strong>el</strong> padrón d<strong>el</strong> INSSJP actualizado, junio <strong>de</strong> 1999.


226Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 5.8. Distribución geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiariaProvinciaEsperanza<strong>de</strong> vida*(1998)Pob<strong>la</strong>ciónTasa <strong>de</strong>crecimi<strong>en</strong>toanual**Pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiariaINSSJP***Total <strong>de</strong>afiliadosdirectos <strong>en</strong>Porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>b<strong>en</strong>eficiariostotales(1997) <strong>la</strong> provinciaCiudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires 72,72 1,24 414.793 12,16Bu<strong>en</strong>os Aires 72,09 12,11 1.420.702 41,66Córdoba 72,79 10,70 322.350 9,45Entre Ríos 71,61 8,13 111.940 3,28Santa Fe 72,29 9,90 351.391 10,30Catamarca 70,61 19,07 17.498 0,51Jujuy 68,37 16,89 37.749 1,11Salta 68,92 21,60 61.954 1,82Santiago d<strong>el</strong> Estero 69,83 7,26 56.430 1,66Tucumán 71,01 12,23 97.137 2,85Chaco 69,02 12,10 59.155 1,73Corri<strong>en</strong>tes 70,09 14,45 57.024 1,67Formosa 69,37 24,03 14.591 0,43Misiones 69,49 23,66 49.791 1,46<strong>La</strong> Rioja 70,38 24,76 14.680 0,43M<strong>en</strong>doza 72,72 12,67 129.759 3,80San Juan 71,13 8,21 44.779 1,31San Luis 70,79 24,23 22.254 0,65Chubut 70,58 23,12 27.792 0,81<strong>La</strong> Pampa 71,57 16,16 27.512 0,81Neuquén 71,39 38,19 22.338 0,65Río Negro 70,87 20,01 36.287 1,06Santa Cruz 70,87 26,53 10.335 0,30Tierra d<strong>el</strong> Fuego 70,16 49,98 2.201 0,06Total 3.410.442 100,00*Comisión <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano y Medio Ambi<strong>en</strong>te (S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, 1998).** INDEC/CELADE, 1997.***Datos <strong>de</strong> INSSJP, padrón actualizado al 31/5/1999.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria d<strong>el</strong> INSSJP se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra distribuida mayoritariam<strong>en</strong>te<strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires,Santa Fe, Córdoba y M<strong>en</strong>doza, que <strong>en</strong> conjunto repres<strong>en</strong>tan <strong>el</strong> 77,38%d<strong>el</strong> padrón total <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarios. A su vez, estas jurisdicciones ti<strong>en</strong><strong>en</strong>mayor esperanza <strong>de</strong> vida que <strong>el</strong> resto d<strong>el</strong> país: 72,72 años contra 72,09<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> nacional, por lo que constituy<strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción objetivo por <strong>la</strong>magnitud <strong>de</strong> los servicios médicos <strong>de</strong>mandados, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> trazar <strong>en</strong> granmedida <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> los mismos.El resto d<strong>el</strong> país repres<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> 22,62% d<strong>el</strong> padrón total, es <strong>de</strong>cir, algomás <strong>de</strong> 770.000 b<strong>en</strong>eficiarios distribuidos <strong>en</strong> cuatro regiones geográficas<strong>de</strong> perfiles propios e id<strong>en</strong>tificables, que configuran una <strong>de</strong>manda natural-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>227m<strong>en</strong>te heteróg<strong>en</strong>ea que permitiría diseñar variantes prestacionales adaptadasa sus propios perfiles epi<strong>de</strong>miológicos y socio<strong>de</strong>mográficos.5.4.4. El Programa Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud: PRO-FEActualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> PRO-FE compr<strong>en</strong><strong>de</strong> un padrón <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te450.000 b<strong>en</strong>eficiarios, <strong>de</strong> los cuales alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 92.000 son adultos mayores<strong>de</strong> 60 años, <strong>la</strong> mayoría con necesida<strong>de</strong>s básicas insatisfechas (NBI).5.5. Cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong><strong>en</strong> los seguros privados <strong>de</strong> <strong>salud</strong>5.5.1. Algunas consi<strong>de</strong>raciones <strong>de</strong> interésD<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> los seguros privados y voluntarios, <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> prepagos esabsolutam<strong>en</strong>te hegemónico <strong>en</strong> <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda nacional, queha optado, a tono con <strong>la</strong> internacional, asegurarse d<strong>el</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>mediante coberturas que brindan servicios médicos, prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>teintegrales, situación ahora d<strong>el</strong>imitada por ley con <strong>el</strong> PMO, si bi<strong>en</strong> hay unporc<strong>en</strong>taje no significativo <strong>de</strong> seguros privados suplem<strong>en</strong>tarios que cubr<strong>en</strong>ev<strong>en</strong>tos específicos. 6El factor <strong>de</strong>terminante es <strong>la</strong> capacidad económica <strong>de</strong> los individuosinteresados, qui<strong>en</strong>es, a cambio <strong>de</strong> un pago a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado y conv<strong>en</strong>ido,se aseguran <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s opciones estánligadas a los precios. En <strong>la</strong> actualidad, los <strong>de</strong>mandantes se vincu<strong>la</strong>n conlos prepagos por medio <strong>de</strong> un pago personal directo o por medio <strong>de</strong><strong>la</strong> obra social que prefieran d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> contratos con losprepagos.<strong>La</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> comparte los diversos factores que motivaron<strong>la</strong> <strong>de</strong>manda g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> este tipo <strong>de</strong> cobertura, <strong>en</strong>umerados a continuación,si bi<strong>en</strong>, como se verá luego, con serias restricciones <strong>de</strong> accesibilidady perman<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>el</strong> subsector.En primer lugar, <strong>el</strong> subsistema estatal mostró progresivam<strong>en</strong>te señales<strong>de</strong> <strong>de</strong>terioro e inefici<strong>en</strong>cias respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s percibidas por <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> incorporación <strong>de</strong> tecnología y <strong>la</strong> capacidad<strong>de</strong> absorción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda.6 <strong>La</strong> situación que se analiza es <strong>la</strong> imperante <strong>en</strong> mayo <strong>de</strong> 2000, anterior a los cambios que se operarán<strong>en</strong> <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario nacional a partir d<strong>el</strong> 1 <strong>de</strong> <strong>en</strong>ero d<strong>el</strong> 2001, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> nueva regu<strong>la</strong>ción<strong>para</strong> obras sociales y prepagas <strong>de</strong>cretada por <strong>el</strong> Ejecutivo <strong>el</strong> 2/6/2000.


228Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Por su parte, <strong>la</strong> seguridad social sufrió <strong>el</strong> impacto negativo <strong>de</strong> diversassituaciones:- Desgaste por <strong>el</strong> manejo inefici<strong>en</strong>te (organizacional y financiero) <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s aseguradoras, percibido por los b<strong>en</strong>eficiarios como disminución<strong>de</strong> <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> accesibilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s coberturas realm<strong>en</strong>te brindadas.- Increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> burocracia administrativa y <strong>de</strong>sinterés por <strong>la</strong> satisfacción<strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios/usuarios.- De una situación inicial <strong>de</strong> pl<strong>en</strong>o empleo, se pasó <strong>en</strong> forma sost<strong>en</strong>idaa un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo y empleos informales (autónomos, <strong>en</strong> negro,etc.), creando una <strong>de</strong>manda pot<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> progresivo aum<strong>en</strong>to, que seori<strong>en</strong>taría según su capacidad <strong>de</strong> pago hacia los otros dos subsistemas.- Aum<strong>en</strong>to importante y sost<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónmédica, ligados a <strong>la</strong> incesante expansión <strong>de</strong> <strong>la</strong> frontera médico-tecnológica<strong>en</strong>tre otros factores.- A medida que aum<strong>en</strong>taban <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong>vida, también se increm<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> riesgo económico que repres<strong>en</strong>taba uncaso <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>.- Los costos <strong>de</strong> oportunidad eran percibidos como riesgos, o directam<strong>en</strong>tecomo pérdidas, a medida que disminuía <strong>la</strong> accesibilidad, especialm<strong>en</strong>te<strong>en</strong> término <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> los trámites, <strong>en</strong> losotros subsistemas.- Otros factores intangibles como <strong>el</strong> prestigio social, o poco tangiblescomo <strong>la</strong> libertad <strong>de</strong> <strong>el</strong>ección y <strong>la</strong> satisfacción.Así, <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> se comportó como un usuario <strong>de</strong>seoso <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r alsubsistema <strong>de</strong> seguros voluntarios y privados, únicos o complem<strong>en</strong>tarios<strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social, integrales o parciales (medicam<strong>en</strong>tos, ev<strong>en</strong>tos catastróficos,cobertura internacional, etc.). No obstante, <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tó dos seriasrestricciones: <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> pago dadas <strong>la</strong>s primas más <strong>el</strong>evadas y creci<strong>en</strong>tessegún <strong>la</strong> <strong>edad</strong> y <strong>la</strong>s duras políticas <strong>de</strong> los prepagos <strong>para</strong> prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s<strong>el</strong>ección adversa a partir <strong>de</strong> exclusiones, preexist<strong>en</strong>cias, fijaciones <strong>de</strong>pagos adicionales, etc., que <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>taban <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> ingreso, a <strong>la</strong>vez que dificultaban seriam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> perman<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los ya asociados.Sin embargo, <strong>la</strong> oferta innovó <strong>en</strong> los últimos dos a tres años, y algunos d<strong>el</strong>os prepagos lí<strong>de</strong>res y <strong>de</strong> los hospitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad han e<strong>la</strong>borado un"producto difer<strong>en</strong>cial" ori<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> que su<strong>el</strong>e conocerse connombres <strong>de</strong> fantasía como "P<strong>la</strong>n Mayor", "S<strong>en</strong>iors", etc. Al parecer, este tipo<strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes (a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te diseñados y gestionados <strong>en</strong> forma cerrada, convariantes <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica administrada y activa pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los médicos<strong>de</strong> cabecera con ori<strong>en</strong>tación geriátrica) han resultado ser productos muyr<strong>en</strong>tables y con amplia satisfacción por parte <strong>de</strong> los usuarios, contrariam<strong>en</strong>teal prejuicio g<strong>en</strong>eralizado <strong>en</strong> <strong>el</strong> subsector. Otras <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s prepagas u obras


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>229sociales <strong>para</strong> <strong>el</strong> personal <strong>de</strong> dirección multisectoriales, que manti<strong>en</strong><strong>en</strong> conv<strong>en</strong>ioscon obras sociales o empresas, han e<strong>la</strong>borado últimam<strong>en</strong>te p<strong>la</strong>nesdifer<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>la</strong>s subpob<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 60 pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong>smismas, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong>bido a pérdidas m<strong>en</strong>suales sost<strong>en</strong>idas <strong>en</strong> ese segm<strong>en</strong>to,recurri<strong>en</strong>do a <strong>la</strong>s estrategias y técnicas <strong>de</strong> gestión citadas.En los p<strong>la</strong>nes individuales, <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te se ori<strong>en</strong>tó acoberturas parciales, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r, sistemas <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias, p<strong>la</strong>nes cerrados<strong>en</strong> hospitales <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad o simi<strong>la</strong>res, o bi<strong>en</strong> fue rotando <strong>en</strong>forma <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>d<strong>en</strong>te <strong>en</strong> su propio prepago hacia p<strong>la</strong>nes más económicos.Este tipo <strong>de</strong> cobertura, con fuerte segm<strong>en</strong>tación socioeconómica, ha persistido<strong>en</strong> los quintiles <strong>de</strong> mayores ingresos, que <strong>en</strong> los últimos cinco añosfueron <strong>de</strong>stinando a este gasto <strong>de</strong> bolsillo porc<strong>en</strong>tajes mayores <strong>de</strong> susingresos m<strong>en</strong>suales.5.5.2. Estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta<strong>La</strong>s estimaciones sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta por <strong>el</strong> subsector <strong>de</strong> los segurosprivados resulta más difícil <strong>de</strong> precisar por diversas razones. <strong>La</strong> másimportante es <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>ción por un organismo <strong>de</strong> control específico<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diversas empresas registr<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre otras cosaslos padrones <strong>de</strong> asociados. A <strong>el</strong>lo se agregan los cambios operados <strong>en</strong> <strong>el</strong>sistema <strong>en</strong> <strong>la</strong> última década, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales,que hizo que los límites <strong>en</strong>tre ambas estructuras se tornas<strong>en</strong> <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>teimprecisos y que aum<strong>en</strong>tase <strong>la</strong> doble cobertura no <strong>de</strong>tectada.En <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, aproximadam<strong>en</strong>te 2,8 millones <strong>de</strong> personas <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s<strong>edad</strong>es ti<strong>en</strong><strong>en</strong> seguros privados <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y se estima que 1,5 millones t<strong>en</strong>dríandoble cobertura <strong>de</strong> seguridad social y <strong>de</strong> algún tipo <strong>de</strong> seguro privado.7 Estos seguros voluntarios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> están repres<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong>s empresas<strong>de</strong> medicina prepaga, <strong>la</strong>s compañías <strong>de</strong> seguros, <strong>la</strong>s mutuales y los prestadoresmismos (por medio <strong>de</strong> los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> <strong>salud</strong> que brinda una gran cantidad<strong>de</strong> instituciones, como los hospitales <strong>de</strong> comunidad <strong>en</strong>tre otros).<strong>La</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> este subsector se pue<strong>de</strong> observar<strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 5.9, don<strong>de</strong> se ha buscado mostrar <strong>la</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia inversa <strong>de</strong>porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor con cobertura <strong>de</strong> seguros privados, respectod<strong>el</strong> resto <strong>de</strong> los grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>. Anteriorm<strong>en</strong>te, se había establecidoque <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción mayor es <strong>la</strong> que goza <strong>de</strong> mayor cobertura <strong>de</strong> seguros<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> todo tipo <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> nacional. A fines com<strong>para</strong>tivos, <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro5.9 se muestra <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social.7 Otras estimaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> Salud d<strong>el</strong> Gobierno <strong>de</strong> <strong>la</strong> Ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires cuantificanunas 2.500.000 personas <strong>de</strong> todo <strong>el</strong> país actualm<strong>en</strong>te afiliadas a empresas prepagas. Esa cifraaum<strong>en</strong>ta a 3.500.000, según <strong>la</strong> Asociación <strong>de</strong> Empresas <strong>de</strong> Medicina Prepaga, si se le agregan <strong>la</strong>scoberturas gremiales, <strong>la</strong>s mutuales y <strong>la</strong>s cooperativas.


230Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 5.9. Cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> por seguros privados y obras sociales,Arg<strong>en</strong>tina, 1997RegiónAMBAPampeanaNEANOACuyoPatagoniaTipo <strong>de</strong> cobertura<strong>de</strong> <strong>salud</strong>TotalHasta 4años5 a 14añosTramos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>15 a 24años25 a 64años65 añosy másTotal 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 49,7** 39,7** 45,5** 45,9** 48,2** 76,5**Mutual o prepago 9,0** 3,9** 6,6** 1,2** 11,0** 6,0**Obra social y prepago 4,4** 4,1** 3,2** 2,1** 4,6** 9,2**Total 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 50,8** 40,0** 46,6** 45,8** 50,4** 79,9**Mutual o prepago 9,7** 9,9** 8,0** 9,6** 11,6** 4,0**Obra social y prepago 4,5** 3,9** 3,9** 3,6** 4,6** 7,4**Total 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 47,6** 36,6** 46,5** 45,5** 51,4** 70,4**Mutual o prepago 2,8** 2,0** 2,2** 3,0** 3,3** 2,7**Obra social y prepago 1,2** 0,5** 1,1** 1,0** 1,3** 2,8**Total 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 47,9** 35,5** 47,6** 43,8** 50,0** 72,4**Mutual o prepago 6,3** 5,9** 5,0** 7,3** 7,1** 3,2**Obra social y prepago 6,1** 4,1** 4,8** 5,5** 7,0** 9,9**Total 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 53,5** 48,2** 52,4** 47,7** 52,9** 78,4**Mutual o prepago 5,4** 3,8** 3,9** 6,0** 6,5** 4,1**Obra social y prepago 3,4** 3,7** 2,5** 2,0** 3,6** 7,0**Total 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0** 100,0**Obra social 55,1** 48,3** 52,7** 48,2** 58,1** 81,5**Mutual o prepago 2,9** 2,2** 2,8** 2,0** 3,6** 1,9**Obra social y prepago 2,7** 2,5** 3,1** 2,6** 2,6** 1,8***Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación mayor al 15% y hasta <strong>el</strong> 20%. **Coefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> variación mayor al 20%. Noincluye aqu<strong>el</strong>los con solo cobertura <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social (EDS,2000) <strong>de</strong> 1997,procesada por SIEMPRO.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>2316. EXPERIENCIAENACIONAL EN SEGUROSDE SALUD PARA LA TERCERA EDAD6.1. El Instituto Nacional <strong>de</strong> Servicios Sociales<strong>para</strong> Jubi<strong>la</strong>dos y P<strong>en</strong>sionados (INSSJP)6.1.1. Aspectos normativos 8 y <strong>de</strong> coberturaEl Instituto Nacional <strong>de</strong> Servicios Sociales <strong>para</strong> Jubi<strong>la</strong>dos y P<strong>en</strong>sionados(INSSJP) fue creado <strong>en</strong> 1971 por ley nacional No. 19.032, con mirasa uniformar <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong> servicios médicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social a <strong>la</strong>c<strong>la</strong>se pasiva. Se trata <strong>de</strong> un <strong>en</strong>te público no estatal, con personalidadjurídica propia e individualidad económica y financiera, tal como surge<strong>de</strong> su ley <strong>de</strong> creación y modificatorias. Según <strong>la</strong> nota <strong>de</strong> <strong>el</strong>evación d<strong>el</strong>Po<strong>de</strong>r Ejecutivo al Legis<strong>la</strong>tivo d<strong>el</strong> proyecto <strong>de</strong> ley, <strong>la</strong> creación <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucióntuvo por finalidad alcanzar mayor equidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong><strong>la</strong> c<strong>la</strong>se pasiva.Su <strong>en</strong>cuadre como obra social d<strong>el</strong> Sistema <strong>de</strong> Obras Sociales emana <strong>de</strong><strong>la</strong> ley 23.660, artículos 1 y 8 inc. b, y como Ag<strong>en</strong>te Natural d<strong>el</strong> SeguroNacional <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 23.660 art. 3 in fine y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ley 23.661 art. 2,y como tal está sujeto a <strong>la</strong> fiscalización y control <strong>de</strong> <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>Servicios <strong>de</strong> Salud (SSSalud), que regu<strong>la</strong> <strong>la</strong> actividad d<strong>el</strong> subsector <strong>de</strong> <strong>la</strong>seguridad social nacional. Asimismo, <strong>el</strong> INSSJP no solo está sujeto al controly <strong>la</strong> fiscalización <strong>de</strong> <strong>la</strong> SSSalud, sino también, por su propia ley <strong>de</strong> creación,al control directo d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social, qui<strong>en</strong> <strong>de</strong>be<strong>de</strong>signar un síndico <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad.<strong>La</strong>s funciones sustantivas, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>didas como lo que no pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>hacer o como los requisitos <strong>para</strong> cumplir <strong>la</strong> misión <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución son:asist<strong>en</strong>cia médica; fom<strong>en</strong>to, protección y prev<strong>en</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> recuperación<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>; asist<strong>en</strong>cia social, y prev<strong>en</strong>ción y promoción social.Respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> mediante <strong>el</strong> Programa <strong>de</strong>Asist<strong>en</strong>cia Médica Integral d<strong>el</strong> INSSJP (PAMI), <strong>en</strong> primera instanciaparecería que <strong>el</strong> resultado buscado por <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o contractual actualse ori<strong>en</strong>ta a lograr una prestación integral y equitativa <strong>en</strong> todos losniv<strong>el</strong>es regionales, mejorando los costos y <strong>la</strong> transpar<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> ges-8 Los aspectos normativos están tomados <strong>de</strong> Madies (1999).


232Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000tión al suprimir <strong>la</strong> intermediación. Resta por ver cómo se afronta <strong>la</strong><strong>de</strong>bilidad que supone <strong>la</strong> disimilitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta regional <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,especialm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong>s prestaciones especiales o <strong>de</strong> mayor complejidadtecnológica, o <strong>el</strong> m<strong>en</strong>or po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> negociación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>mandasregionales poco numerosas, así como <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> los prestadoresa los valores inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cápitas, <strong>en</strong> cuanto a calidad y efici<strong>en</strong>ciaprestacional real.Por otro <strong>la</strong>do, <strong>en</strong> una etapa <strong>en</strong> que <strong>el</strong> esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras socialesse re<strong>de</strong>finió por <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado proceso <strong>de</strong> <strong>de</strong>sregu<strong>la</strong>ción, cabe <strong>de</strong>stacarque un compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> alto impacto fue <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> una canastabásica <strong>de</strong> prestaciones médicas mediante <strong>el</strong> Programa Médico Obligatorio(PMO), que si bi<strong>en</strong> buscó asegurar un piso sufici<strong>en</strong>te y equitativo<strong>para</strong> todos los b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong> sector, superando <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes<strong>en</strong>tre b<strong>en</strong>eficiarios cautivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra social <strong>de</strong> su rama <strong>la</strong>boral,muchas veces con brechas prestacionales respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayorpeso <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector y sin posibilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> libre <strong>el</strong>ección, también trajoconsigo <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> un saneami<strong>en</strong>to financiero y <strong>de</strong> reformas <strong>de</strong>gestión, que se procesaron <strong>de</strong> diversas maneras y con distintos grados<strong>de</strong> profundidad.<strong>La</strong> necesaria racionalización <strong>de</strong> los costos prestacionales se transformó<strong>en</strong> una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia inicial <strong>de</strong> racionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones,pasando a ser <strong>el</strong> PMO un instrum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas y estrategias institucionales,<strong>de</strong> difer<strong>en</strong>te uso y resultados disímiles <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><strong>salud</strong>. <strong>La</strong> libre <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> afiliación por parte <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios d<strong>el</strong>sector (aún parcialm<strong>en</strong>te concretada) actuó como contrapeso <strong>de</strong> esat<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia, obligando a ejercer <strong>la</strong> compet<strong>en</strong>cia por medio <strong>de</strong> diversosmecanismos, <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>los, <strong>la</strong>s mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> canasta básica como inc<strong>en</strong>tivos<strong>de</strong> afiliación, <strong>de</strong> cambio o <strong>de</strong> pert<strong>en</strong><strong>en</strong>cia. Pero a <strong>la</strong> vez, esto seacompañó, como era previsible, <strong>de</strong> una segm<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> coberturapor niv<strong>el</strong>es y p<strong>la</strong>nes difer<strong>en</strong>ciales, con una gama prestacional directam<strong>en</strong>teproporcional al aporte.Así, por su <strong>de</strong>manda difer<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> servicios médicos (más frecu<strong>en</strong>te y<strong>de</strong> mayor complejidad y costo), <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, y tantomás <strong>la</strong> discapacitada, resultó ser <strong>la</strong> más vulnerable a estos cambios, <strong>la</strong> másafectada y, <strong>en</strong> cierto modo, segregada d<strong>el</strong> sistema. En este contexto, <strong>el</strong>Instituto <strong>de</strong>cidió llevar a cabo una política prestacional integral e integradora,sin difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> sus b<strong>en</strong>eficiarios (salvo <strong>para</strong> ejercer efectos positivosmediante programas especiales <strong>para</strong> subpob<strong>la</strong>ciones difer<strong>en</strong>ciales), ybrindar un m<strong>en</strong>ú prestacional que, a partir d<strong>el</strong> piso d<strong>el</strong> PMO, se ampliarasegún <strong>la</strong>s características, los riesgos y <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su particu<strong>la</strong>r<strong>de</strong>manda. Como coro<strong>la</strong>rios d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o, se incluy<strong>en</strong> y preconizan <strong>la</strong> accesibilidad,<strong>la</strong> libre <strong>el</strong>ección y <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> pagos adicionales <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción(copagos o coseguros).


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>233<strong>La</strong> combinación d<strong>el</strong> m<strong>en</strong>ú prestacional médico con <strong>el</strong> social configuróuna red <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción y protección <strong>para</strong> los adultos mayores <strong>en</strong> uno d<strong>el</strong>os períodos sociales más críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda mitad <strong>de</strong> siglo <strong>en</strong> <strong>el</strong> país,jerarquizando y legitimando <strong>el</strong> pap<strong>el</strong> redistributivo y tute<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong> que signó al PAMI <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su concepción.Si bi<strong>en</strong> se <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> que <strong>el</strong> Instituto estaba capacitado por <strong>el</strong> volum<strong>en</strong> <strong>de</strong>su pob<strong>la</strong>ción <strong>para</strong> ord<strong>en</strong>ar <strong>la</strong> oferta d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> sector y asumir tal <strong>de</strong>safíocon éxito, este p<strong>la</strong>nteo prestacional exigía asimismo una gestión altam<strong>en</strong>teefici<strong>en</strong>te <strong>de</strong> los recursos. En <strong>el</strong> apartado sigui<strong>en</strong>te se buscará c<strong>en</strong>tralizar<strong>el</strong> análisis <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong>m<strong>en</strong>ú prestacional médico, marcando una línea divisoria <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión<strong>de</strong> dar antes que racionalizar, que prevaleció <strong>en</strong> los últimos cinco años,<strong>en</strong>t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do que <strong>la</strong> gestión <strong>de</strong> dicha cobertura, cuya <strong>de</strong>finición pasa <strong>en</strong>principio por una <strong>de</strong>cisión política, es lo que <strong>en</strong> sí constituía <strong>el</strong> verda<strong>de</strong>ro<strong>de</strong>safío <strong>de</strong> efectividad y efici<strong>en</strong>cia.6.1.2. M<strong>en</strong>ú prestacional d<strong>el</strong> PAMIEn <strong>el</strong> caso particu<strong>la</strong>r d<strong>el</strong> INSSJP, <strong>la</strong> oferta prestacional actualm<strong>en</strong>te brindadaa sus afiliados exce<strong>de</strong> lo estrictam<strong>en</strong>te médico (tanto asist<strong>en</strong>cialcomo prev<strong>en</strong>tivo), ya que abarca áreas y necesida<strong>de</strong>s sociales, lo queseña<strong>la</strong> una c<strong>la</strong>ra difer<strong>en</strong>cia con otras obras sociales que excluyeronpau<strong>la</strong>tinam<strong>en</strong>te ese tipo <strong>de</strong> prestaciones, o con los seguros privados <strong>de</strong><strong>salud</strong> que directam<strong>en</strong>te no <strong>la</strong>s incluy<strong>en</strong>. Asimismo, es un punto a t<strong>en</strong>er<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta cuando se establec<strong>en</strong> com<strong>para</strong>ciones con <strong>el</strong> Medicare <strong>de</strong> losEstados Unidos, que, como su nombre lo indica, se limita a dar prestacionesmédicas (si bi<strong>en</strong> incluye algunas netam<strong>en</strong>te sociosanitarias,como <strong>la</strong>s re<strong>la</strong>cionadas con los cuidados médicos especiales o prolongados–long term care–), direccionado a<strong>de</strong>más a una pob<strong>la</strong>ción c<strong>en</strong>tral<strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.Dicha oferta d<strong>el</strong> INSSJP ti<strong>en</strong>e por objeto <strong>la</strong> prestación a los b<strong>en</strong>eficiariosy a su grupo familiar primario <strong>de</strong> servicios médico-asist<strong>en</strong>ciales<strong>de</strong>stinados a <strong>la</strong> promoción, <strong>la</strong> protección y <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>,y <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> promoción y asist<strong>en</strong>cia social como subsidios, préstamoscon o sin garantía real, vivi<strong>en</strong>da, asesorami<strong>en</strong>to legal y gestoríaprevisional gratuita, promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> cultura, recreación, turismo yotros (cuadro 6.1).<strong>La</strong> combinación d<strong>el</strong> m<strong>en</strong>ú prestacionalmédico con <strong>el</strong> socialconfiguró una red <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>cióny protección <strong>para</strong> los adultosmayores <strong>en</strong> uno <strong>de</strong> los períodossociales más críticos <strong>de</strong> <strong>la</strong>segunda mitad <strong>de</strong> siglo <strong>en</strong> <strong>el</strong>país, jerarquizando y legitimando<strong>el</strong> pap<strong>el</strong> redistributivo y tute<strong>la</strong>r<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> que signóal PAMI <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su concepción.


234Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 6.1. Síntesis <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta prestacional d<strong>el</strong> INSSJPServicio <strong>de</strong> <strong>salud</strong>Servicio socialServicios <strong>de</strong> control<strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestacionesGestión <strong>para</strong> <strong>el</strong>funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Instituto• Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>• Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>• Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> diagnóstico,tratami<strong>en</strong>to, recuperación yrehabilitación <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>• Programas <strong>de</strong> comunicación• Subsidios• Préstamos• Vivi<strong>en</strong>da• Promoción cultural• Recreación• Turismo• Otros• Auditoría médica• Auditoría social• Encuesta <strong>de</strong> satisfacción• P<strong>la</strong>neami<strong>en</strong>to• Administración• Auditoría operativa• Auditoría contableFu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.6.1.3. Prestaciones médicas<strong>La</strong>s prestaciones médicas constituy<strong>en</strong> <strong>el</strong> núcleo id<strong>en</strong>tificatorio y fundacionald<strong>el</strong> PAMI, que constituye <strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> prestaciones <strong>de</strong> mayor importancia.<strong>La</strong>s mismas se agrupan <strong>en</strong> tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> complejidad creci<strong>en</strong>te,expuestos esquemáticam<strong>en</strong>te a continuación, que con algunas variantes hanbuscado integrarse <strong>en</strong> contratos capitados <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> provincial.El primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción incluye:- Médicos <strong>de</strong> cabecera- Prácticas especializadas <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to- Servicios <strong>de</strong> diagnóstico por imág<strong>en</strong>es <strong>de</strong> apoyo al primer niv<strong>el</strong>:• Radiología no contrastada y contrastada <strong>de</strong> baja complejidad• Ecodiagnóstico <strong>de</strong> baja complejidad• Mamografías <strong>de</strong> baja complejidad- Análisis clínicos <strong>de</strong> baja complejidad- Fisiokinesioterapia <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes agudos ambu<strong>la</strong>torios o luego <strong>de</strong> alta<strong>de</strong> internación hasta 60 días.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>235El segundo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción compr<strong>en</strong><strong>de</strong>:- Consulta médica <strong>de</strong> especialistas- Prácticas especializadas <strong>de</strong> diagnóstico y tratami<strong>en</strong>to- Internación clínica, quirúrgica, <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia y programada, que incluya:• Prácticas diagnósticas y terapéuticas• Medicam<strong>en</strong>tos, material sanitario y material <strong>de</strong>scartable• Prótesis e imp<strong>la</strong>ntes• Materiales <strong>de</strong> contraste y reactivos• Tras<strong>la</strong>dos programados• Tras<strong>la</strong>dos no programados (excepto capital y conurbanos).El tercer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción (alta complejidad) incluye:Diagnóstico- Medicina nuclear- Análisis clínicos <strong>de</strong> alta complejidad y radioinmunoanálisis, nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>dos yno nom<strong>en</strong>c<strong>la</strong>dos- Tomografía axial computada, simple, contrastada y procedimi<strong>en</strong>tosasociados- Resonancia magnética nuclear, simple y contrastada- Ecodiagnóstico <strong>de</strong> alta complejidad (incluye doppler y procedimi<strong>en</strong>toscombinados)- Procedimi<strong>en</strong>tos neurológicos especiales (pot<strong>en</strong>ciales evocados, mapeoscerebrales, etc.)- D<strong>en</strong>sitometría ósea- Procedimi<strong>en</strong>tos hemodinámicos c<strong>en</strong>trales y periféricos- Procedimi<strong>en</strong>tos oftalmológicos <strong>de</strong> alta complejidad (incluye campimetríacomputarizada, tratami<strong>en</strong>tos con láser, etcétera).Terapia- Cirugía oftalmológica (incluye vitrectomías, imp<strong>la</strong>ntación <strong>de</strong> l<strong>en</strong>teintraocu<strong>la</strong>r, cirugía vitreorretinal, etc.)- Cirugía cardiovascu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral con y sin circu<strong>la</strong>ción extracorpórea- Angiop<strong>la</strong>stias transluminales c<strong>en</strong>trales y periféricas- Cirugía vascu<strong>la</strong>r c<strong>en</strong>tral y periférica, v<strong>en</strong>osa y arterial- Imp<strong>la</strong>nte y control <strong>de</strong> marcapaso <strong>en</strong>do y epicárdico- Litotricia r<strong>en</strong>al y sus variantes- Neurocirugía <strong>de</strong> media y alta complejidad- Terapia radiante <strong>en</strong> todas sus modalida<strong>de</strong>s- Procedimi<strong>en</strong>tos artroscópicos- Procedimi<strong>en</strong>tos quirúrgicos intracavitarios (incluye cirugía <strong>la</strong>paroscópica,toracoscopías).


236Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Respecto <strong>de</strong> estos tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, actualm<strong>en</strong>te integrados <strong>en</strong> sumayoría, hay prestaciones excluidas seña<strong>la</strong>das a continuación y que songestionadas directam<strong>en</strong>te por <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> c<strong>en</strong>tral por medio <strong>de</strong> diversas modalida<strong>de</strong>scontractuales:- Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ayuda externa- Marcapasos, válvu<strong>la</strong>s cardíacas y cardio<strong>de</strong>sfibri<strong>la</strong>dores- Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> óptica- Audífonos, imp<strong>la</strong>ntes cocleares, <strong>la</strong>ringofonos, prótesis Bloom-Singer,diábolos y pistones <strong>de</strong> teflón <strong>para</strong> estape<strong>de</strong>ctomías- Trasp<strong>la</strong>nte <strong>de</strong> órganos, donante vivo o cadavérico, estudios inher<strong>en</strong>tesprevios o posteriores y tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> sus consecu<strong>en</strong>cias- Hemodiálisis crónica, diálisis peritoneal continua ambu<strong>la</strong>toria, diálisisperitoneal intermit<strong>en</strong>te y sus insumos- Prestaciones ambu<strong>la</strong>torias <strong>de</strong> <strong>salud</strong> m<strong>en</strong>tal e internaciones psiquiátricas- Internaciones geriátricas- Drogas antineoplásicas (quimioterápicos o citostáticos) y tratami<strong>en</strong>toshormonales y <strong>para</strong> disfunciones sexuales- Leucoféresis y p<strong>la</strong>quetoféresis- Cámara hiperbárica- Odontología- Elem<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> ostomizados y pañales- Oxig<strong>en</strong>oterapia prolongada domiciliaria- Asist<strong>en</strong>cia v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>toria invasiva y no invasiva domiciliaria- Estudios g<strong>en</strong>éticos y algunas prácticas bioquímicas <strong>de</strong> alto costo yespecificidad- Diversos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos e insumos biomédicos (bombas <strong>de</strong> infusiónimp<strong>la</strong>ntables)- Cirugías estereotáxicas y radiocirugías- Rehabilitación integral ambu<strong>la</strong>toria e institucional- Medicación <strong>para</strong> portadores d<strong>el</strong> VIH- Provisión <strong>de</strong> prótesis bio<strong>el</strong>éctricas y miogénicas- Prestaciones específicas <strong>para</strong> b<strong>en</strong>eficiarios discapacitados- Programas Nacionales <strong>de</strong> Medicina Prev<strong>en</strong>tiva y Promoción <strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud.6.1.4. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta médica prestacional d<strong>el</strong> PAMI y d<strong>el</strong> PMO<strong>La</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito <strong>de</strong> los dos sistemas, tanto social comoprivado, está reg<strong>la</strong>m<strong>en</strong>tada por <strong>la</strong> Resolución G<strong>en</strong>eral 247 d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong>Salud, con un instrum<strong>en</strong>to refer<strong>en</strong>cial consagrado como "régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>ciaobligatorio" o Programa Médico Obligatorio (PMO) <strong>para</strong> todos losag<strong>en</strong>tes involucrados. Hay que ac<strong>la</strong>rar que <strong>el</strong> PMO no conti<strong>en</strong>e ninguna


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>237previsión específica <strong>para</strong> <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años u otros grupos<strong>de</strong> <strong>edad</strong> más avanzados, lo que crea un vacío muy conflictivo <strong>en</strong> lo re<strong>la</strong>tivoa <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas, afecciones gerontopsiquiátricas y diversas discapacida<strong>de</strong>sfuncionales y, <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or grado pero igualm<strong>en</strong>te importante, <strong>en</strong>lo refer<strong>en</strong>te a medicina prev<strong>en</strong>tiva. <strong>La</strong>s difer<strong>en</strong>cias <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s coberturas brindadaspor <strong>el</strong> PMO y por <strong>el</strong> PAMI se observan <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 6.2.Cuadro 6.2. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> los coseguros y <strong>la</strong>s coberturas establecidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> PMOy <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>ú prestacional d<strong>el</strong> PAMIMedicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> internación, partoy cesáreaMedicam<strong>en</strong>tos y <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es clínicasy quirúrgicas <strong>en</strong> <strong>el</strong> primer año <strong>de</strong> vidaPMOPAMICobertura explícita d<strong>el</strong> 100% Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100%Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100% Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100%Medicam<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> internación Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100% Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100%Medicam<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> baja incid<strong>en</strong>cia y altocostoCobertura explícita d<strong>el</strong> 100% Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100%Prótesis <strong>de</strong> fijación interna Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100% Cobertura explícita d<strong>el</strong> 100%Programas oncológicos Sin cargo explícitam<strong>en</strong>te Sin cargo explícitam<strong>en</strong>teProgramas <strong>de</strong> promoción y prev<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>No serán pasibles <strong>de</strong> coseguro No serán pasibles <strong>de</strong> coseguroP<strong>la</strong>n materno-infantil No serán pasibles <strong>de</strong> coseguro No serán pasibles <strong>de</strong> coseguroOncología No serán pasibles <strong>de</strong> coseguro No serán pasibles <strong>de</strong> coseguroHemodiálisis No serán pasibles <strong>de</strong> coseguro No serán pasibles <strong>de</strong> coseguroPrácticas subsidiadas por <strong>la</strong> ANSSAL No serán pasibles <strong>de</strong> coseguro No serán pasibles <strong>de</strong> coseguroKinesiología Sugiere coseguro <strong>de</strong> $3 No cobra coseguroInternaciónFonoaudiologíaOdontologíaBioquímicaAmbu<strong>la</strong>nciasPrestaciónNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong>coseguroNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong>coseguroNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong>coseguroNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong>coseguroNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong>coseguroCobertura/CoseguroNo cobra coseguroNo cobra coseguroNo cobra coseguroNo cobra coseguroNo cobra coseguroOrtodonciaNo <strong>de</strong>termina <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong>cobertura o <strong>el</strong> valor d<strong>el</strong> No cobra cosegurocoseguroPsicología No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroPrácticas <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermería No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroTerapia ocupacional No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroPsicopedagogía No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguro


238Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 6.2. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> los coseguros y <strong>la</strong>s coberturas establecidos <strong>en</strong> <strong>el</strong> PMOy <strong>en</strong> <strong>el</strong> m<strong>en</strong>ú prestacional d<strong>el</strong> PAMI (continuación)PrestaciónCobertura/CoseguroPMOPAMIPodología No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroNutricionista No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroÓptica <strong>de</strong> alta complejidad No refiere <strong>la</strong> inclusión Incluye y no cobra coseguroTratami<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>el</strong> exteriorNo refiere <strong>la</strong> inclusiónAprobados por normativainterna solo <strong>en</strong> casos no viables<strong>en</strong> <strong>el</strong> país (algunos trasp<strong>la</strong>ntes<strong>de</strong> médu<strong>la</strong>)Consultas g<strong>en</strong>eralistas Sugiere coseguro <strong>de</strong> $2 No cobra coseguro ni copagoConsultas <strong>de</strong> especialida<strong>de</strong>s Sugiere coseguro <strong>de</strong> $3 No cobra coseguro ni copagoVisitas domiciliarias Sugiere coseguro <strong>de</strong> $10 No cobra coseguro ni copagoConsultas psiquiátricas Sugiere coseguro <strong>de</strong> $5 No cobra coseguro ni copagoPrácticas <strong>de</strong> baja complejidad Sugiere coseguro <strong>de</strong> $5 No cobra coseguro ni copagoPrácticas <strong>de</strong> alta complejidad Sugiere coseguro <strong>de</strong> $10 No cobra coseguro ni copagoMedicam<strong>en</strong>tos ambu<strong>la</strong>torios Cobertura parcial (40%)<strong>La</strong>s bandas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>toosci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 30 y <strong>el</strong> 100%*Medicam<strong>en</strong>tos no oncológicos<strong>La</strong>s bandas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>toCobertura parcialutilizados <strong>en</strong> oncologíaosci<strong>la</strong>n <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 30 y <strong>el</strong> 100%** Este es <strong>el</strong> único coseguro que aplica <strong>el</strong> PAMI, pero manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> cobertura total gratuidad <strong>para</strong> los casos <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficiarioscon dificulta<strong>de</strong>s económicas que impidan su acceso a los medicam<strong>en</strong>tos (vías <strong>de</strong> excepción).Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia.En suma, <strong>el</strong> PMO ofrece un m<strong>en</strong>ú prestacional más restringido: brindam<strong>en</strong>or cobertura <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos ambu<strong>la</strong>torios (40% sugerido); estipu<strong>la</strong>coseguros y copagos, y cupos anuales <strong>en</strong> algunas prácticas, y pres<strong>en</strong>ta zonasoscuras sujetas a interpretación <strong>de</strong> acuerdo con <strong>el</strong> manejo d<strong>el</strong> riesgo.Por su parte, <strong>el</strong> PAMI brinda una amplia cobertura <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tosambu<strong>la</strong>torios con <strong>de</strong>scu<strong>en</strong>tos mayores y previsiones <strong>de</strong> gratuidad; no estipu<strong>la</strong>coseguros o copagos; no establece cupos <strong>para</strong> <strong>la</strong>s prácticas; ofrece unacobertura mayor y más amplia <strong>en</strong> los tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción; asegura <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónmédica específica a paci<strong>en</strong>tes crónicos, y <strong>la</strong>s zonas "oscuras" d<strong>el</strong> PMOfueron resu<strong>el</strong>tas con un criterio positivo <strong>de</strong> provisión a los b<strong>en</strong>eficiarios.6.2. El caso d<strong>el</strong> Programa Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud (PRO-FE) 96.2.1. Características normativas y <strong>de</strong> cobertura<strong>La</strong> transfer<strong>en</strong>cia realizada por <strong>el</strong> Ejecutivo Nacional a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong><strong>Desarrollo</strong> Social <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación, mediante <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto No. 292/95, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fun-9 Esta sección está basada <strong>en</strong> Muñoz et al., 1999.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>239ciones y responsabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración Nacional <strong>de</strong> <strong>la</strong> SeguridadSocial (ANSES) respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>en</strong>siones no contributivas (PNC) incluyó,a<strong>de</strong>más d<strong>el</strong> trámite <strong>de</strong> <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> liquidación y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> los haberesp<strong>en</strong>sionales, <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> los p<strong>en</strong>sionados y sus familiares,que eran <strong>en</strong>tonces aproximadam<strong>en</strong>te unas 300.000 personas, <strong>la</strong> mayoría d<strong>el</strong>sector NBI, y que estaban hasta ese mom<strong>en</strong>to a cargo d<strong>el</strong> INSSJP. 10 <strong>La</strong>Secretaría diseñó, implem<strong>en</strong>tó y conduce actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> PRO-FE, quepue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse como uno <strong>de</strong> los programas sociales más importantes y<strong>de</strong> mayor impacto sobre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> más vulnerable, d<strong>en</strong>tro<strong>de</strong> los numerosos programas vig<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> Secretaría.El m<strong>en</strong>ú prestacional d<strong>el</strong> PROF-FE ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a <strong>la</strong> cobertura integral, bajo <strong>la</strong>modalidad <strong>de</strong> pago <strong>de</strong> conv<strong>en</strong>ios capitados, cuya gestión es responsabilidad <strong>de</strong><strong>la</strong>s provincias. A partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura d<strong>el</strong> PMO, gradualm<strong>en</strong>te se han incorporadoprestaciones antes excluidas, como hemodiálisis crónica y at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong><strong>salud</strong> m<strong>en</strong>tal, y prestaciones sociales como internación geriátrica y programas <strong>de</strong>rehabilitación <strong>para</strong> personas con discapacidad.6.2.2. M<strong>en</strong>ú prestacional d<strong>el</strong> PRO-FEEl primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción incluye: médicos <strong>de</strong> familia; prácticas <strong>de</strong> baja ymediana complejidad; odontología y medicam<strong>en</strong>tos ambu<strong>la</strong>torios.El segundo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción compr<strong>en</strong><strong>de</strong>: interconsultas con especialistas;prácticas ambu<strong>la</strong>torias y <strong>en</strong> internación; internación con todas <strong>la</strong> modalida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> cuidados progresivos, y odontología.El tercer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción incluye: cirugía vascu<strong>la</strong>r, neurocirugía, oftalmología,alta complejidad bioquímica, resonancia nuclear magnética, tomografíaaxial computada, terapia radiante, etcétera.A<strong>de</strong>más, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s prestaciones especiales se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran: hemodiálisis,PRO-FE-DIS (<strong>para</strong> discapacitados), geriatría, trasp<strong>la</strong>ntes, urg<strong>en</strong>cias y emerg<strong>en</strong>cias,tras<strong>la</strong>dos, etcétera.<strong>La</strong> oferta es <strong>la</strong> infraestructura hospita<strong>la</strong>ria d<strong>el</strong> sector público-estatal, <strong>en</strong>todas sus jurisdicciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> ámbito nacional mediante conv<strong>en</strong>ios individualescon los prestadores-efectores. <strong>La</strong> Comisión Nacional <strong>de</strong> P<strong>en</strong>sionesAsist<strong>en</strong>ciales (CNPA) 11 ti<strong>en</strong>e a su cargo <strong>el</strong> diseño y <strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong> Programa,10 Des<strong>de</strong> 1995, <strong>en</strong> que comi<strong>en</strong>za <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> INSSJP a <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong>Social <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> PNC, hubo varios cambios operativos <strong>en</strong> cuanto a <strong>la</strong> gestión y <strong>la</strong> provisión<strong>de</strong> prestaciones médicas, especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> discapacitados. Actualm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> PAMIbrinda a qui<strong>en</strong>es eran b<strong>en</strong>eficiarios con anterioridad a <strong>en</strong>ero <strong>de</strong> 2000 <strong>la</strong>s prestaciones médicas d<strong>el</strong>os tres niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong>s especiales no capitadas, a cambio <strong>de</strong> una cápita m<strong>en</strong>sual que letransfiere <strong>la</strong> SDS, gestionando <strong>en</strong> forma directa <strong>la</strong>s nuevas PNC <strong>de</strong> discapacitados. Asimismo, losveteranos <strong>de</strong> Malvinas y núcleos familiares recib<strong>en</strong> <strong>la</strong>s prestaciones por medio d<strong>el</strong> INSSJP.11 <strong>La</strong> CNPA es un organismo <strong>de</strong>sconc<strong>en</strong>trado <strong>de</strong> <strong>la</strong> SDS, creado por <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto No.1455/96, responsabled<strong>el</strong> Programa 23.


240Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> Prestaciones Médicas. El mod<strong>el</strong>o<strong>de</strong> gestión es <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado y cada provincia ha creado su propia UnidadEjecutora Provincial (UEP), responsable <strong>de</strong> administrar los conv<strong>en</strong>ios ygestionar <strong>la</strong>s prestaciones <strong>en</strong> su jurisdicción. Un aspecto a valorizar <strong>en</strong>cuanto al diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta es <strong>la</strong> opción prefer<strong>en</strong>cial por <strong>el</strong> sistema público,lo que ejerce un c<strong>la</strong>ro efecto redistributivo d<strong>el</strong> gasto a <strong>la</strong> vez que b<strong>en</strong>eficiay jerarquiza <strong>el</strong> subsector estatal. Sin perjuicio <strong>de</strong> <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s provinciaspued<strong>en</strong>, <strong>en</strong> función <strong>de</strong> sus restricciones y capacidad insta<strong>la</strong>da jurisdiccional,recurrir a prestadores privados <strong>para</strong> armar su propia red prestadora.<strong>La</strong>s barreras <strong>de</strong> accesibilidad que se id<strong>en</strong>tifican son básicam<strong>en</strong>te socioculturales,educacionales y geográficas. Si se toma <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que es una pob<strong>la</strong>cióncon NBI y anciana, <strong>la</strong> realidad indica que muchos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los (y acaso losmás necesitados y/o discapacitados), ignoran este tipo <strong>de</strong> b<strong>en</strong>eficio, o bi<strong>en</strong> ti<strong>en</strong><strong>en</strong>PNC pero <strong>de</strong>sconoc<strong>en</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Otra realidada t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta es que una gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s PNC se otorga con<strong>la</strong> exclusiva y explícita finalidad <strong>de</strong> proveer una cobertura médica difer<strong>en</strong>cial.<strong>La</strong>s p<strong>en</strong>siones a <strong>la</strong> vejez (tipificadas <strong>para</strong> mayores <strong>de</strong> 69 años), vig<strong>en</strong>tessegún padrones a junio <strong>de</strong> 1999, compr<strong>en</strong>d<strong>en</strong> un total <strong>de</strong> 42.994 p<strong>en</strong>sionados:<strong>el</strong> 44,8% mayor <strong>de</strong> 80 años y <strong>el</strong> 53,9% <strong>en</strong>tre 70 y 80 años. El1,1% restante correspon<strong>de</strong> a cónyuges supérstites mayores <strong>de</strong> 60 años."Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> cobertura alcanzado (un tercio <strong>en</strong> promedio <strong>de</strong><strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sin ningún grado <strong>de</strong> cobertura) parece significativo, adoptando<strong>el</strong> criterio <strong>de</strong> exclusión quedarían aún más <strong>de</strong> 80.000 ancianos fuera <strong>de</strong>todo tipo <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia" (Muñoz et al., 1999).Es necesario ac<strong>la</strong>rar que <strong>la</strong> calificación <strong>de</strong> "sin cobertura" no es, <strong>en</strong> cierto<strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido, estricta, ya que dispon<strong>en</strong> d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> hospitales y serviciossanitarios público-estatales. Pero <strong>la</strong> realidad muestra que ante necesida<strong>de</strong>s<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong> mayor complejidad, esta cobertura no resulta sufici<strong>en</strong>te<strong>para</strong> una pob<strong>la</strong>ción tan vulnerable. Se ha observado <strong>en</strong> <strong>el</strong> último añomayor información por parte <strong>de</strong> los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> actuantes <strong>en</strong>hospitales públicos respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> exist<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> PRO-FE. Por lo tanto, al<strong>de</strong>tectar casos <strong>de</strong> ancianos sin cobertura <strong>para</strong> necesida<strong>de</strong>s especiales (marcapasos,diálisis, estudios <strong>de</strong> alta complejidad, prótesis diversas, necesidad <strong>de</strong>at<strong>en</strong>ción social <strong>de</strong> distinto tipo, etc.), son referidos a <strong>la</strong> SDS <strong>para</strong> gestionar <strong>el</strong>b<strong>en</strong>eficio, lo que g<strong>en</strong>era una <strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te y difer<strong>en</strong>ciada <strong>en</strong> cuanto asus necesida<strong>de</strong>s inmediatas que, <strong>la</strong>m<strong>en</strong>tablem<strong>en</strong>te, no parece ser satisfechaoportunam<strong>en</strong>te ya que existe una <strong>de</strong>mora promedio <strong>de</strong> tres años (si bi<strong>en</strong> seati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>la</strong>s situaciones graves emerg<strong>en</strong>tes o urg<strong>en</strong>cias prioritarias).<strong>La</strong> <strong>de</strong>manda insatisfecha registrada actualm<strong>en</strong>te es <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>20.000 PNC, contra una capacidad histórica anual <strong>de</strong> otorgar unos 10.000b<strong>en</strong>eficios que se correspond<strong>en</strong> con <strong>la</strong>s bajas operadas <strong>en</strong> <strong>el</strong> período, yaque <strong>el</strong> Programa se maneja con un presupuesto no increm<strong>en</strong>tal <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda espontánea, lo que significa una seria barrera <strong>de</strong> acceso y


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>241otra inequidad intrasistema. Esta situación no ha sido ignorada por <strong>la</strong> actualgestión, al seña<strong>la</strong>r <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so político <strong>para</strong> concretarcomo meta alcanzable asistir a toda <strong>la</strong> ancianidad con NBI d<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><strong>la</strong>s reales restricciones presupuestarias, si<strong>en</strong>do una vía priorizar <strong>la</strong>s solicitu<strong>de</strong>s<strong>de</strong> PNC y PRO-FE <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> mayor <strong>edad</strong>; aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> vínculosfamiliares (sol<strong>edad</strong>); y <strong>de</strong> personas con problemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> sin otros segurosmédico-asist<strong>en</strong>ciales, o que no recib<strong>en</strong> subsidio alguno, o que han trabajadotoda su vida sin realizar aportes o con pocos años <strong>de</strong> aportes.Otra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s propuestas válidas <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong> lossegm<strong>en</strong>tos sociales más vulnerables fue difer<strong>en</strong>ciar a <strong>la</strong>s personas querequier<strong>en</strong> <strong>de</strong> modo más prioritario una at<strong>en</strong>ción médica o social antes queun ingreso monetario m<strong>en</strong>sual y, por medio <strong>de</strong> asignaciones dinerariasm<strong>en</strong>ores, tratar <strong>de</strong> canalizar los recursos a una resolución <strong>en</strong> tiemposrazonables d<strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> cobertura médica.6.3. Utilización <strong>de</strong> los servicios médicos por los adultos mayores6.3.1. Utilización e imag<strong>en</strong> d<strong>el</strong> hospital públicoDe acuerdo con <strong>el</strong> estudio, ya citado, <strong>de</strong> Gascón, Dall'Aglio, Dalto yOddone (1994), <strong>el</strong> 82,5% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>cuestados manifiestan no concurrir<strong>para</strong> su at<strong>en</strong>ción al hospital público, lo cual pue<strong>de</strong> explicarse por <strong>la</strong> ampliacobertura <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> este grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong> (86,5%). Este comportami<strong>en</strong>toes simi<strong>la</strong>r <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia, con mayor utilizaciónre<strong>la</strong>tiva <strong>en</strong> <strong>el</strong> AMBA, <strong>el</strong> Noroeste y <strong>la</strong> Patagonia, particu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>smás chicas (m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 10.000 habitantes)."Los que sí lo utilizan (al hospital) indicaron que lo hac<strong>en</strong> por no t<strong>en</strong>ercobertura <strong>de</strong> obra social (22,3%), por cuestiones económicas (21,4%),por <strong>el</strong> médico (15,1%), por <strong>la</strong> urg<strong>en</strong>cia (14,3%) y por <strong>la</strong> comodidad(13,2%) y han calificado <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> hospital como muy bu<strong>en</strong>a <strong>en</strong> <strong>el</strong>85% <strong>de</strong> los casos. Solo mereció una ma<strong>la</strong> calificación <strong>para</strong> <strong>el</strong> 3% <strong>de</strong> losque utilizaron sus servicios. Estas razones varían según <strong>la</strong> región <strong>de</strong> resid<strong>en</strong>cia,prevaleci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s <strong>de</strong> falta <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> obra social y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> naturalezaeconómica, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se registran <strong>la</strong>s peores situaciones socioeconómicas(NOA, NEA, etc.)" (Gascón, Dall'Aglio, Dalto y Oddone, 1994).6.3.2. INSSJP/PAMIDebido a sus particu<strong>la</strong>res características y dim<strong>en</strong>siones, <strong>el</strong> PAMI es un mod<strong>el</strong>omédico <strong>en</strong> sí mismo, <strong>en</strong> <strong>el</strong> que <strong>la</strong> amplitud y <strong>la</strong> gratuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura


242Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000<strong>para</strong> una pob<strong>la</strong>ción mayoritaria <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> hac<strong>en</strong> que sus perfiles <strong>de</strong> utilizaciónmerezcan ser contemp<strong>la</strong>dos se<strong>para</strong>dam<strong>en</strong>te, ya que son repres<strong>en</strong>tativosy refer<strong>en</strong>ciales <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, aun cuando <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónb<strong>en</strong>eficiaria incluye aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 23% <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 60 años.Des<strong>de</strong> un punto <strong>de</strong> vista analítico, pued<strong>en</strong> realizarse <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes consi<strong>de</strong>racionesacerca d<strong>el</strong> PAMI (S<strong>el</strong><strong>la</strong>nes, 1999):- <strong>La</strong> falta <strong>de</strong> restricciones explícitas <strong>de</strong> acceso a <strong>la</strong>s prestaciones se combina,no obstante, con situaciones evid<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong> accesibilidada los servicios programados, <strong>en</strong> especial d<strong>el</strong> segundo y <strong>el</strong> tercerniv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> turnos, <strong>la</strong> disminución o los cortesesporádicos <strong>de</strong> los servicios y <strong>la</strong> <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>te at<strong>en</strong>ción médica domiciliaria<strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción con severas dificulta<strong>de</strong>s <strong>de</strong> autonomía <strong>para</strong> <strong>la</strong> utilización,situación más notable y severa <strong>en</strong> <strong>el</strong> interior d<strong>el</strong> país.- El peso <strong>de</strong> los factores sociales torna difusa y compleja <strong>la</strong> posibilidad<strong>de</strong> una utilización racional <strong>de</strong> los servicios.- El mod<strong>el</strong>o ti<strong>en</strong>e un sesgo <strong>de</strong>finitivam<strong>en</strong>te asist<strong>en</strong>cialista, no progresando<strong>en</strong> cuanto a criterios gerontológicos específicos <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ciónintegral <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.- Hay obviam<strong>en</strong>te un fuerte sesgo a <strong>la</strong>s prestaciones médicas <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>escrónicas, discapacida<strong>de</strong>s y cuadros complejos, prolongados yterminales.- El primer niv<strong>el</strong> tradicional d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o basado <strong>en</strong> médicos <strong>de</strong> cabeceraes fuertem<strong>en</strong>te utilizado, así como <strong>la</strong>s especialida<strong>de</strong>s básicas.- El mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> pago capitado, con <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s operativas producidaspor pagos retrospectivos y g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te <strong>de</strong>morados, conlleva comoriesgo una t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia a <strong>la</strong> subutilización inducida <strong>de</strong> los servicios.- Hay fuerte utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia y <strong>de</strong> cuidados críticos<strong>en</strong> internación; <strong>la</strong>s internaciones son más frecu<strong>en</strong>tes y con estadíasmedias prolongadas respecto <strong>de</strong> otros grupos <strong>de</strong> <strong>edad</strong>.- <strong>La</strong> estacionalidad <strong>en</strong> los indicadores <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> los servicios essignificativa.- Hay m<strong>en</strong>or utilización re<strong>la</strong>tiva <strong>de</strong> los estudios <strong>de</strong> alta complejidaddiagnóstica y terapéutica que los observados <strong>en</strong> otros subsectores.- Por sus perfiles epi<strong>de</strong>miológicos, hay mayor utilización <strong>de</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tosprotésicos, ortésicos y <strong>de</strong> ayuda externa que <strong>en</strong> los <strong>de</strong>más subsectores.- Hay un alto consumo <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, e incluso t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia al sobreconsumo.- Pese a <strong>la</strong>s importantes dificulta<strong>de</strong>s operativas que <strong>de</strong>rivan <strong>en</strong> una at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> m<strong>en</strong>or calidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperada, los usuarios han <strong>de</strong>mostrado <strong>en</strong> <strong>la</strong>última década una satisfacción aceptable <strong>en</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas realizadas. Estasituación se refuerza por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> optar <strong>la</strong> gran mayoría <strong>de</strong> <strong>el</strong>los porpermanecer <strong>en</strong> <strong>el</strong> PAMI.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>243- <strong>La</strong> actual capacidad <strong>de</strong> libre <strong>el</strong>ección re<strong>la</strong>tiva d<strong>en</strong>tro d<strong>el</strong> sistema ti<strong>en</strong><strong>de</strong>a expandir <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> utilización previas.Se expon<strong>en</strong> ilustrativam<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s tasas <strong>de</strong> utilización más r<strong>el</strong>evantes <strong>en</strong> los tresniv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> una pob<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> INSSJP compuesta por 305.000 afiliados,<strong>en</strong> más d<strong>el</strong> 95% mayores <strong>de</strong> 60 años, durante 60 meses (1993-1998) <strong>en</strong> una red privada <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>Bu<strong>en</strong>os Aires (cuadro 6.3). <strong>La</strong> <strong>de</strong>cisión <strong>de</strong> tomar estas estadísticas <strong>en</strong> lugar<strong>de</strong> <strong>la</strong>s g<strong>en</strong>erales d<strong>el</strong> Instituto se <strong>de</strong>be a que estas últimas no se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>trandiscriminadas por <strong>edad</strong> y son <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral tasas <strong>de</strong> utilización históricas no validadascontra <strong>la</strong> utilización real <strong>de</strong> los últimos años, por un manejo <strong>de</strong>ficitario<strong>de</strong> <strong>la</strong> información que ha sido una <strong>de</strong>bilidad crónica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gestiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> últimadécada. En los cuadros 6.4 y 6.5 se muestran <strong>la</strong>s tazas <strong>de</strong> utilizacióncorrespondi<strong>en</strong>tes a prestaciones especiales <strong>de</strong> gestión c<strong>en</strong>tralizada, queabarcan <strong>el</strong> total <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción d<strong>el</strong> país, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos.Cuadro 6.3. Tasas <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> servicios médicos <strong>en</strong> una pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años, INSSJP, ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1993-1998Tasas <strong>de</strong> uso d<strong>el</strong> primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónConsultas médico cabecera 7,0 Por b<strong>en</strong>eficiario por añoTasa <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> <strong>la</strong>boratorio 14,8 (DS 7.9) Estudios c/100 consultasTasa <strong>de</strong> estudios <strong>de</strong> radiología 3,3 (DS 1.0) Estudios c/100 consultasTasa <strong>de</strong> ecografías 0,3 (DS 0.1) Estudios c/100 consultasTasas <strong>de</strong> uso <strong>de</strong> prácticas d<strong>el</strong> segundo y tercer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónInterconsultas especializadas 2,2 Por b<strong>en</strong>eficiario por añoEcografías 544,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoEcocardiogramas 280,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoHemodinamia 54,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoCardiovascu<strong>la</strong>r 14,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoAngiop<strong>la</strong>stia 5,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoOftalmología alta complejidad 38,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoMedicina nuclear 323,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoRadioinmuno<strong>en</strong>sayo 443,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoResonancia magnética nuclear 18,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoLitotricia 1,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoTerapia radiante 49,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoCirugía arteriov<strong>en</strong>osa 10,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoTomografía axial computada 545,0 c/10.000 b<strong>en</strong>eficiarios/añoTasas d<strong>el</strong> segundo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> internaciónTasa <strong>de</strong> egresos anuales 11,7 (DS 2.1) c/100 b<strong>en</strong>eficiarios/añoTasa <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes c/cirugía programada 2,5 (DS 0.9) c/100 b<strong>en</strong>eficiarios/añoTiempo <strong>de</strong> estadía promedio total 8,1 (DS 2.0) días por egresoTiempo <strong>de</strong> estadía promedio egresados vivos 8,0 (DS 3.1) días por egresoFu<strong>en</strong>te: <strong>Red</strong> privada <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica integral <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires, 1993-1998.


244Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 6.4. Algunas cifras y tasas <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> prestaciones médicasespeciales c<strong>en</strong>tralizadas, INSSJP, niv<strong>el</strong> nacional, 1999Prestación Tasa <strong>de</strong> utilización Promedio AñoElem<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> ostomizadosy pañales0,011 b<strong>en</strong>ef/mes 37.647/mes 1999Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> ayuda externa0,0049 b<strong>en</strong>ef/año(aprox.)1.425/mes 1999Hemodiálisis 0,0015/b<strong>en</strong>ef/mes 5.103 casos 1999Trasp<strong>la</strong>ntes r<strong>en</strong>ales0,043 c/1000b<strong>en</strong>ef/año- 1998Otros trasp<strong>la</strong>ntes y pretrasp<strong>la</strong>ntesautorizados por año- 326 casos/año 1998Marcapasos - 4.270 casos /año 1997Cardio<strong>de</strong>sfibri<strong>la</strong>dores - 95 casos/año 1998Elem<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> óptica* - 40.994/mes 1998Neurología y neurocirugía<strong>de</strong> alta complejidad- 552 casos/año 1998Oxig<strong>en</strong>oterapia y asist<strong>en</strong>ciav<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>toria domiciliaria- 1.522casos /año 1998* Incluye diversos tipos <strong>de</strong> anteojos y l<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> contacto, sistemas <strong>de</strong> visión subnormal y prótesisvarias.Fu<strong>en</strong>te: e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> datos d<strong>el</strong> Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Prestaciones Especiales, Subger<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> Prestaciones Médicas, INSSJP, octubre <strong>de</strong> 1999.Cuadro 6.5. Tasas <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos, INSSJP, 1997*Recetas ambu<strong>la</strong>toriasPráctica Totales Tasa calcu<strong>la</strong>da1.956.9260,57 recetas/afiliado0,63 recetas/consultaCantidad <strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s recetadas 4.500.000 2,29 medicam<strong>en</strong>tos/recetaOncológicos y otros con 100% cobertura 2.060.000 0,66 recetas/consulta* Sobre una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> 3.410.500 b<strong>en</strong>eficiarios.Fu<strong>en</strong>te: INSSJP, Ger<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Prestaciones,El cuadro 6.6 muestra <strong>el</strong> consumo <strong>de</strong> prestaciones médicas que manifiestanhaber realizado los <strong>en</strong>cuestados <strong>de</strong> acuerdo con su cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong>(Gascón, Dall'Aglio, Dalto y Oddone, 1994). <strong>La</strong>s obras sociales provincialesmuestran <strong>el</strong> más alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> utilización, <strong>el</strong> PAMI se ubica <strong>en</strong> un niv<strong>el</strong>intermedio, seguido por los prepagos y otros seguros privados o <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cias,<strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales estarían pres<strong>en</strong>tandolos índices más bajos.Finalm<strong>en</strong>te, pue<strong>de</strong> agregarse que, siempre según <strong>el</strong> mismo estudio, <strong>el</strong>


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>245Cuadro 6.6. Tasas <strong>de</strong> uso por b<strong>en</strong>eficiario/año según tipo <strong>de</strong> prestación y cobertura<strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 60 años, Arg<strong>en</strong>tina, 1994PrestacionesPAMIObras socialesprovincialesConsultas 6,35 7,49 5,10 6,41 0,57 6,10Oculista 0,91 1,06 0,74 1,18 0,00 0,88Odontólogo 0,65 0,75 0,64 0,80 0,00 0,66Internación 0,39 0,44 0,34 0,27 0,57 0,38Medicam<strong>en</strong>tos 8,13 8,64 6,48 6,20 0,00 7,68Estudios 1,61 2,16 1,33 1,76 0,00 1,59Fu<strong>en</strong>te: Gascón, Dall’Aglio, Dalto y Oddone, 1994.Otras obrassocialesPrepagas yemerg<strong>en</strong>ciasmédicasNS/NRTotal77% <strong>de</strong> los <strong>en</strong>trevistados manifestó s<strong>en</strong>tirse satisfecho con su obra social,si<strong>en</strong>do mayor <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> satisfacción <strong>en</strong> <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s ciuda<strong>de</strong>s. Por <strong>el</strong>contrario, <strong>el</strong> 15,3% indicó su insatisfacción con <strong>el</strong><strong>la</strong>.


246Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20007. FINANCIAMIENTOFY GASTOEN SALUD PARA LA TERCERA EDAD7.1. Los sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica y su financiami<strong>en</strong>toLos sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> estánsujetos a constantes <strong>de</strong>safíosque implican increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción cubierta, <strong>la</strong> calidad y<strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestacionesbrindadas y hacerlo con <strong>la</strong>m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> recursosadicionales. Resolver estaecuación significa mejorar <strong>la</strong>productividad d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong><strong>salud</strong>, <strong>de</strong> tal manera que losahorros permitan ampliar <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción cubierta y <strong>el</strong> M<strong>en</strong>úPrestacional brindado.7.1.1. Aspectos macroeconómicosLos sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> están sujetos a constantes <strong>de</strong>safíos que implican increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta, <strong>la</strong> calidad y <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestaciones brindadasy hacerlo con <strong>la</strong> m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> recursos adicionales. Resolver estaecuación significa mejorar <strong>la</strong> productividad d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>, <strong>de</strong> tal maneraque los ahorros permitan ampliar <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción cubierta y <strong>el</strong> M<strong>en</strong>úPrestacional brindado.El <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción ha g<strong>en</strong>erado lo que algunos autoresd<strong>en</strong>ominaron "<strong>la</strong> bomba <strong>de</strong> tiempo <strong>de</strong>mográfica", por <strong>el</strong> impacto que produciría<strong>en</strong> <strong>la</strong> economía y los sistemas sociales. A partir <strong>de</strong> los años set<strong>en</strong>ta,<strong>el</strong> rápido crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los costos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica creó una importantepreocupación <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países d<strong>el</strong> mundo sin excepción, tanto<strong>en</strong> aqu<strong>el</strong>los con predominio <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> pública como privada.Razones <strong>de</strong> déficit fiscal pero también <strong>de</strong> competitividad convergieron<strong>para</strong> impulsar a los gobiernos a analizar los factores que g<strong>en</strong>eran presionessobre <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>. Una pob<strong>la</strong>ción que <strong>en</strong>vejece, <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas, <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción, los a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos tecnológicossumados a <strong>la</strong> baja productividad y los altos costos <strong>de</strong> transacción<strong>en</strong> <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sector <strong>salud</strong>, configuran un cuadro complejo <strong>en</strong><strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir ajustes y cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> gastos.En los últimos años, los sistemas financiados públicam<strong>en</strong>te tuvieron dificulta<strong>de</strong>s<strong>para</strong> seguir ampliando <strong>la</strong> cobertura, y uno <strong>de</strong> los resultados observableses que com<strong>en</strong>zaron a introducir mecanismos <strong>para</strong> impedir <strong>el</strong> usoext<strong>en</strong>sivo, y <strong>en</strong> algunos casos abusivo, <strong>de</strong> los servicios. Se discute <strong>en</strong> estospaíses cuál sería <strong>el</strong> paquete mínimo <strong>de</strong> servicios que <strong>de</strong>berían recibir <strong>la</strong>spersonas financiadas públicam<strong>en</strong>te. Se introdujeron asimismo mecanismos<strong>de</strong> tinte más microeconómico, como coseguros y copagos, que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> adisuadir a <strong>la</strong>s personas d<strong>el</strong> consumo inmediato <strong>de</strong> servicios, complem<strong>en</strong>tados<strong>en</strong> forma preval<strong>en</strong>te por otra línea <strong>de</strong> reforma sustitutiva d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>oanterior, emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te c<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospital, que amplió <strong>la</strong> inversión<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción primaria con <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> fortalecer un primer niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> at<strong>en</strong>-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>247ción capaz <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>er <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y brindar un servicio eficaz, efici<strong>en</strong>tey <strong>de</strong> bajo costo.En g<strong>en</strong>eral, se pue<strong>de</strong> afirmar que los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong>gasto han sido <strong>de</strong> gran vari<strong>edad</strong>, porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> mom<strong>en</strong>to <strong>en</strong> que se disparó<strong>el</strong> f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> no ha <strong>de</strong>jado <strong>de</strong>impactar a modo <strong>de</strong> espiral inf<strong>la</strong>cionaria. No obstante <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>sd<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong>s estrategias <strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> costost<strong>en</strong>gan un éxito temporario y luego <strong>el</strong> gasto continúe aum<strong>en</strong>tando.Los sistemas sanitarios se construy<strong>en</strong> según historias y contextos difer<strong>en</strong>tes,<strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción con los procesos industriales, <strong>la</strong> situación económica, <strong>el</strong> grado <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tralización d<strong>el</strong> Estado y <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ología política dominante (Martin<strong>el</strong>li, 1985).Pued<strong>en</strong> ser c<strong>la</strong>sificados según los sigui<strong>en</strong>tes mod<strong>el</strong>os puros, que <strong>en</strong> <strong>la</strong> realidadson difíciles <strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar dado que todos los sistemas evolucionaron haciaformas más híbridas tanto <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> financiación como <strong>de</strong> prestación:1. Financiados por una combinación <strong>de</strong> seguro social y privado y conproveedores privados <strong>en</strong> su mayoría.2. Financiados por <strong>el</strong> seguro social con una combinación <strong>de</strong> proveedorespúblicos y privados.3. Financiados <strong>de</strong> manera preval<strong>en</strong>te por r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales y con proveedorespúblicos <strong>en</strong> su mayoría.Si se pret<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar un mod<strong>el</strong>o con altas cuotas <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so <strong>en</strong>tre losb<strong>en</strong>eficiarios, <strong>la</strong>s <strong>en</strong>cuestas <strong>de</strong> satisfacción sobre los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> noresultan ser muy ha<strong>la</strong>güeñas. Un trabajo pionero <strong>de</strong> Bl<strong>en</strong>don <strong>de</strong> <strong>la</strong> HarvardSchool of Public Health (Bl<strong>en</strong>don y Taylor, 1989) comparó <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> satisfacción<strong>de</strong> los ciudadanos respecto <strong>de</strong> sus sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> EstadosUnidos, Reino Unido y Canadá, don<strong>de</strong> ya podía visualizarse esta situación.En <strong>el</strong> cuadro 7.1 se muestran los resultados <strong>de</strong> esa <strong>en</strong>cuesta, don<strong>de</strong> se<strong>de</strong>staca un panorama preocupante <strong>para</strong> los Estados Unidos, ya que solo <strong>el</strong>10% <strong>de</strong> los habitantes se mostraba satisfecho con <strong>el</strong> sistema. El alto porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> disconformes explica <strong>la</strong> propuesta realizada por <strong>el</strong> presid<strong>en</strong>teClinton al inicio <strong>de</strong> su mandato, ori<strong>en</strong>tada a ext<strong>en</strong><strong>de</strong>r <strong>la</strong> cobertura hastahacer<strong>la</strong> universal. Si bi<strong>en</strong> los temores <strong>de</strong> que una mayor interv<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong>Estado disminuiría <strong>la</strong> libre <strong>el</strong>ección e increm<strong>en</strong>taría los controles y <strong>el</strong> racionami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> fueron factores c<strong>en</strong>trales que hicieronfracasar <strong>la</strong> reforma Clinton, hoy estos mismos aspectos operativos estánsi<strong>en</strong>do aplicados <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica por <strong>la</strong> Health Maint<strong>en</strong>ance Organisation(HMO) y <strong>la</strong> compañías <strong>de</strong> seguro privado, que impon<strong>en</strong> fuerte restriccionesa <strong>la</strong> oferta mediante <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> sistemas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción coordinadao ger<strong>en</strong>ciada (managed care).En <strong>el</strong> caso d<strong>el</strong> Reino Unido, con un sistema emin<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te público,también se observa que alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> los habitantes <strong>en</strong>ti<strong>en</strong><strong>de</strong> nece-


248Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000sario realizar algunos cambios fundam<strong>en</strong>tales. <strong>La</strong> reforma iniciada por <strong>el</strong>gobierno conservador introdujo algunos mecanismos <strong>de</strong> mercado, como <strong>la</strong>se<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> funciones, contratos <strong>de</strong> gestión, amplia autonomía hospita<strong>la</strong>ria,y amplias prerrogativas a los médicos <strong>de</strong> cabecera <strong>para</strong> convertirse <strong>en</strong>gestores <strong>de</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pob<strong>la</strong>ciones a su cargo. Todavía no seha realizado una evaluación integral d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> iniciativas; sin embargo,<strong>el</strong> gobierno <strong>la</strong>borista manifestó su preocupación por <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto<strong>en</strong> <strong>salud</strong>, que saltó <strong>de</strong> un promedio d<strong>el</strong> 7-8% durante los años och<strong>en</strong>ta al8-9% durante los nov<strong>en</strong>ta (The Economist, marzo <strong>de</strong> 2000).Por último, <strong>el</strong> Canadá, dotado <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> cobertura universal confinanciación pública, es <strong>el</strong> que pres<strong>en</strong>taba <strong>el</strong> más alto niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>socon <strong>el</strong> 56% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción conforme con <strong>el</strong> funcionami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sistema.Los cambios introducidos <strong>en</strong> los últimos años son fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te ajustes,sin p<strong>la</strong>ntear reformas <strong>de</strong> ci<strong>en</strong>to och<strong>en</strong>ta grados.Cuadro 7.1. Resultados <strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta <strong>de</strong> satisfacción acerca d<strong>el</strong> sistema<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> distintos países (%)Respuestas observadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s opcionespropuestas a <strong>la</strong> opinión públicaEstadosUnidosCanadáReino UnidoGlobalm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> funcionabi<strong>en</strong>, requiere algunos ajustes m<strong>en</strong>oresExist<strong>en</strong> aspectos positivos d<strong>el</strong> sistema,pero son necesarios cambiosfundam<strong>en</strong>talesNuestro sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> está tan malque es necesario reconstruirlo <strong>de</strong>s<strong>de</strong> susfundam<strong>en</strong>tos10 56 2760 38 5229 5 17No sabe 1 1 4Fu<strong>en</strong>te: Bl<strong>en</strong>don y Taylor, 1989.Los países han <strong>de</strong>stinado mayores cuotas <strong>de</strong> su producto bruto interno(PBI) a satisfacer <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, <strong>en</strong> un sectordon<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>contrar inf<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> costos con baja productividad, a <strong>la</strong>vez que un alto ritmo innovador por <strong>la</strong> introducción constante <strong>de</strong> nuevastecnologías y medicam<strong>en</strong>tos, que permit<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>ciar producto y mant<strong>en</strong>erlos precios altos.En los cuadros 7.2 y 7.3 se com<strong>para</strong> <strong>el</strong> gasto d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina con una s<strong>el</strong>ección <strong>de</strong> países pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a <strong>la</strong> Organización <strong>de</strong>Cooperación y <strong>Desarrollo</strong> Económicos (OCDE), algunos <strong>de</strong> <strong>el</strong>los d<strong>el</strong>grupo <strong>de</strong> los más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos d<strong>el</strong> mundo.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>249Cuadro 7.2. Gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> como porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> PBI, <strong>en</strong> paísess<strong>el</strong>eccionados, 1994-1997País1994 1995 1996 1997Arg<strong>en</strong>tina S/d 7,26 - -México 4,7 4,90 4,6 4,7Australia 8,5 8,40 8,6 8,4Canadá 9,8 9,40 9,3 9,2Francia 9,7 9,80 9,8 9,6Alemania 10,0 10,400 10,8 10,7Hungría 7,3 7,00 6,6 6,5Italia 8,4 7,70 7,8 7,6Ho<strong>la</strong>nda 8,8 8,80 8,7 8,5Portugal 7,5 7,80 7,9 7,9España 7,4 7,30 7,4 7,4Suiza 9,5 9,60 10,1 10,0Reino Unido 6,9 6,90 6,9 6,8Estados Unidos 14,1 14,10 14,1 13,9Fu<strong>en</strong>te: OCDE, Health Data 1999, y Dirección Nacional <strong>de</strong> Programación d<strong>el</strong>Gasto Social, Ministerio <strong>de</strong> Economía y Obras y Servicios Públicos (Arg<strong>en</strong>tina).Cuadro 7.3. Gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> per cápita, países s<strong>el</strong>eccionados, 1994-1997PaísGasto per cápita <strong>en</strong> <strong>salud</strong> (<strong>en</strong> millones <strong>de</strong> US$)1994 1995 1996 1997Arg<strong>en</strong>tina S/d S/d 612 637México 328 335 330 363Australia 1.627 1.778 1.874 1.909Austria 1.613 1.675 1.773 1.905Canadá 2.006 2.106 2.112 2.175Francia 1.869 1.984 2.005 2.047Alemania 1.973 2.178 2.288 2.364Hungría 606 625 611 642Italia 1.562 1.534 1.615 1.613Ho<strong>la</strong>nda 1.653 1.777 1.832 1.933Portugal 941 1.046 1.086 1.148España 1.015 1.063 1.122 1.183Suiza 2.294 2.464 2.548 2.611Reino Unido 1.213 1.253 1.358 1.391Estados Unidos 3.636 3.676 3.926 4.025Fu<strong>en</strong>te: OCDE Health Data, 1999, Dirección <strong>de</strong> Programación d<strong>el</strong> Gasto d<strong>el</strong>Ministerio <strong>de</strong> Economía (Arg<strong>en</strong>tina) y Fundación I<strong>salud</strong>.Como se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 7.2, los Estados Unidos cu<strong>en</strong>tan con <strong>la</strong>mayor cantidad <strong>de</strong> recursos <strong>de</strong>stinados a <strong>salud</strong> (13,9% <strong>de</strong> su PBI), muypor <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> <strong>la</strong> media <strong>de</strong> los países miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE (7,8%).<strong>La</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong>stina <strong>en</strong> promedio alre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 7,26% <strong>de</strong> su PBI, <strong>de</strong>


250Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000<strong>La</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong>stina <strong>en</strong> promedioalre<strong>de</strong>dor d<strong>el</strong> 7,26% <strong>de</strong> suPBI, <strong>de</strong> los cuales <strong>el</strong> 60% esgasto público y semipúblico(hospitales, programas <strong>de</strong><strong>salud</strong>, obras sociales, PAMI)y <strong>el</strong> res-tante 40% son los<strong>de</strong>sembolsos directos querealizan los ciudadanos.los cuales <strong>el</strong> 60% es gasto público y semipúblico (hospitales, programas <strong>de</strong><strong>salud</strong>, obras sociales, PAMI) y <strong>el</strong> restante 40% son los <strong>de</strong>sembolsos directosque realizan los ciudadanos. <strong>La</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una cobertura universal<strong>para</strong> todos los habitantes g<strong>en</strong>era fuertes <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s y un crecimi<strong>en</strong>tod<strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> bolsillo, que constituye una c<strong>la</strong>ra muestra <strong>de</strong> inequidad.<strong>La</strong> cápita anual <strong>de</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>para</strong> los Estados Unidos (1997) es <strong>de</strong>US$ 4.025, cifra que, com<strong>para</strong>da con los US$ 1.698 promedio <strong>de</strong> los países<strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE, brinda una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre los sistemas.Suiza es <strong>el</strong> segundo país que más gasta per cápita <strong>en</strong> <strong>el</strong> mundo,seguido por Alemania, Canadá y Francia.<strong>La</strong>s distancias exist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong>tre un país y otro estánreferidas no solo a <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas per cápita <strong>de</strong> los países sino a <strong>la</strong>s formas organizativasd<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. El <strong>de</strong>sarrollo d<strong>el</strong> sector privado, <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong>c<strong>en</strong>tralización d<strong>el</strong> sistema, <strong>la</strong>s modalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pago, <strong>la</strong> regu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>oferta y <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda, constituy<strong>en</strong> aspectos c<strong>la</strong>ves<strong>para</strong> explicar los difer<strong>en</strong>ciales d<strong>el</strong> gasto.Los países con sistemas públicos ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a gastar m<strong>en</strong>os que los privados,y ti<strong>en</strong><strong>en</strong> capacidad <strong>para</strong> ajustar macroeconómicam<strong>en</strong>te, dado que, alprov<strong>en</strong>ir <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales, cu<strong>en</strong>tan con mayor capacidad<strong>de</strong> control c<strong>en</strong>tralizada. Estos sistemas ti<strong>en</strong><strong>en</strong> problemas con <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>ciamicroeconómica <strong>de</strong>bido a los escasos inc<strong>en</strong>tivos <strong>de</strong> los actores pormejorar costos o innovar procesos.Los sistemas privados ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a ser inefici<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vistamacro dado que <strong>la</strong> pluralidad <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to dificulta <strong>el</strong> control<strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas. Se <strong>de</strong>stacan, <strong>en</strong> cambio, <strong>en</strong> lo microeconómico porqueti<strong>en</strong><strong>en</strong> fuerte capacidad <strong>de</strong> innovar y <strong>de</strong> introducir controles <strong>de</strong> costosy mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia.<strong>La</strong> Arg<strong>en</strong>tina se caracteriza por t<strong>en</strong>er un sistema muy fragm<strong>en</strong>tadodon<strong>de</strong> <strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto privado ha sido muy r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> los últimosaños. Ese compon<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> gasto seña<strong>la</strong> un inexorable increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> inequidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución, consi<strong>de</strong>rando que esa porción no cumplefunciones redistributivas. Por ejemplo, una rápida y simple observaciónmuestra que si <strong>de</strong>scontamos d<strong>el</strong> gasto total <strong>el</strong> privado, <strong>el</strong> gasto por habitantedisminuye <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 600 pesos per cápita a unos 335 pesosanuales. Si a esto le <strong>de</strong>scontamos a<strong>de</strong>más lo que administran <strong>la</strong>s obrassociales, nos queda tan solo 135 pesos aproximadam<strong>en</strong>te por año <strong>para</strong> <strong>la</strong>cobertura pública <strong>de</strong> <strong>salud</strong> (FADE, 1999).El gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> per cápita <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina es superior al d<strong>el</strong> resto <strong>de</strong>América <strong>La</strong>tina. Sin embargo, al observar los resultados <strong>de</strong> <strong>salud</strong> po<strong>de</strong>mosverificar que países que <strong>de</strong>stinan m<strong>en</strong>or cantidad <strong>de</strong> recursos obti<strong>en</strong><strong>en</strong>mejores resultados (cuadro 7.4), lo que, a primera vista, <strong>de</strong>mostraríamayor o m<strong>en</strong>or efici<strong>en</strong>cia macro d<strong>el</strong> sistema, con in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>composición <strong>de</strong> <strong>edad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Este hecho es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principa-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>251les razones por <strong>la</strong> cual los organismos financieros internacionales han financiadoprocesos <strong>de</strong> reforma <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instituciones <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,t<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tes a mejorar <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos, <strong>el</strong> acceso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>cióny <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.Cuadro 7.4. Índice com<strong>para</strong>tivo d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> per cápitay resultados sanitarios, países s<strong>el</strong>eccionados, año 1997PaísesGasto total<strong>en</strong> <strong>salud</strong> percápitaTasa <strong>de</strong>mortalidadEsperanza <strong>de</strong>vida al nacer(ambos sexos)Arg<strong>en</strong>tina 100 100 100Costa Rica 46 46 106Chile 46 54 100Uruguay 65 73 101V<strong>en</strong>ezue<strong>la</strong> 65 100 99México 46 46 100Colombia 24 123 96Ecuador 23 169 95Paraguay 15 162 97Guatema<strong>la</strong> 9 196 90Nicaragua 8 204 93Bolivia 12 285 82Perú 12 227 92Brasil 38 219 82Fu<strong>en</strong>te: Informe <strong>Desarrollo</strong> Humano, 1999; González García y Tobar, 1997.7.1.2. El gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>En líneas g<strong>en</strong>erales, pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse que <strong>la</strong> <strong>edad</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción quecompone <strong>el</strong> país resulta <strong>de</strong>terminante <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> <strong>salud</strong> total, dado quecom<strong>para</strong>tivam<strong>en</strong>te una alta proporción d<strong>el</strong> presupuesto <strong>de</strong> <strong>salud</strong> lo gasta<strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor <strong>edad</strong>. Ello, junto con <strong>la</strong>s altas expectativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> g<strong>en</strong>tepor estar más <strong>salud</strong>ables y <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong> nuevas tecnologías y fármacos,constituy<strong>en</strong> aspectos c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> medir <strong>el</strong> gasto.<strong>La</strong> observación d<strong>el</strong> panorama internacional muestra, no obstante, algunassituaciones interesantes <strong>de</strong> <strong>de</strong>stacar (cuadro 7.5). Algunos países(especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Europa) con una alta re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción adultamayor ti<strong>en</strong><strong>en</strong> m<strong>en</strong>ores niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> gasto com<strong>para</strong>dos con países <strong>en</strong> los queesta re<strong>la</strong>ción es más baja. Países como Estados Unidos, Canadá y Australia,con una pob<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te más jov<strong>en</strong>, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> una alta proporción d<strong>el</strong>gastado <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y bi<strong>en</strong>estar, lo que <strong>de</strong> alguna manera pue<strong>de</strong>estar vincu<strong>la</strong>do con los hábitos y comportami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción y con<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia con que funciona <strong>el</strong> sistema <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayo-


252Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000res. Ing<strong>la</strong>terra, por ejemplo, que <strong>de</strong>stina <strong>el</strong> 8% d<strong>el</strong> PBI a <strong>salud</strong>, <strong>de</strong>be at<strong>en</strong><strong>de</strong>runa pob<strong>la</strong>ción <strong>en</strong> <strong>la</strong> que <strong>el</strong> 16% es mayor <strong>de</strong> 65 años. Una <strong>en</strong>cuestarealizada por Elias Mossialos <strong>en</strong> 1997 <strong>de</strong>muestra que <strong>el</strong> 82% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>en</strong> Ing<strong>la</strong>terra pi<strong>en</strong>sa que <strong>el</strong> país necesita <strong>de</strong>stinar más recursos a cuidados<strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Esta fue <strong>la</strong> conclusión más importante <strong>de</strong> <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>todos los países <strong>en</strong>cuestados.Cuadro 7.5. Com<strong>para</strong>ción <strong>de</strong> los perfiles<strong>de</strong> <strong>edad</strong> y gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> y bi<strong>en</strong>estar comoproporción d<strong>el</strong> PBI, países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDEy Australia, 1992PaísPob<strong>la</strong>ciónmayor 65añosGasto <strong>en</strong><strong>salud</strong> ybi<strong>en</strong>estar(% d<strong>el</strong> PBI)Suecia 17,7% 14,5Noruega 16,2% 9,8Reino Unido 15,8% 8,0Dinamarca 15,6% 11,7Austria 15,2% 9,1Alemania 15,0% 9,1Francia 14,5% 9,6Japón 13,1% 7,4Ho<strong>la</strong>nda 13,0% 10,5Estados Unidos 12,7% 14,6Canadá 11,8% 13,3Australia 11,7% 9,8Nueva Ze<strong>la</strong>nda 11,5% 8,0Fu<strong>en</strong>te: Institute of Health and W<strong>el</strong>fare, 1992.El impacto d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>en</strong> los países <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos pue<strong>de</strong> notarse <strong>en</strong><strong>el</strong> caso <strong>de</strong> <strong>la</strong> Unión Europea, que hoy <strong>de</strong>stina <strong>en</strong> promedio <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 7 y <strong>el</strong>10% d<strong>el</strong> PBI, que se verá increm<strong>en</strong>tado <strong>en</strong>tre 8 y 10 puntos porc<strong>en</strong>tuales acausa d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción (Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong>Prospectiva Tecnológica). El mismo trabajo prevé que <strong>el</strong> número <strong>de</strong> personas<strong>en</strong>tre 15 y 65 años se reducirá a partir <strong>de</strong> 2007 y que <strong>en</strong> <strong>el</strong> año 2005los mayores <strong>de</strong> 65 años superarán <strong>el</strong> 22% <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción europea.Los porc<strong>en</strong>tajes que los países <strong>de</strong> <strong>la</strong> OCDE <strong>de</strong>stinan a <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>son variados. Para 2040, por ejemplo, se calcu<strong>la</strong> que Bélgica increm<strong>en</strong>tará<strong>el</strong> 22% actual al 30% su gasto <strong>en</strong> mayores <strong>de</strong> 65 años, <strong>en</strong> tanto queSuecia, que <strong>de</strong>stina <strong>el</strong> 51%, pasaría al 63% (OCDE, 1999). En Australia seestima que <strong>el</strong> 35% d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> durante <strong>el</strong> período 1993-1994 estuvo<strong>de</strong>stinado a los adultos mayores <strong>de</strong> 65 años que repres<strong>en</strong>taban <strong>el</strong> 12%<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Ing<strong>la</strong>terra <strong>de</strong>stina aproximadam<strong>en</strong>te <strong>el</strong> 50% <strong>de</strong> su presu-


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>253puesto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> a los mayores <strong>de</strong> 65 años, y <strong>la</strong>s presiones d<strong>el</strong> <strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se hac<strong>en</strong> imposibles <strong>de</strong> evitar.El gasto <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tos constituye <strong>el</strong> compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> mayor crecimi<strong>en</strong>to<strong>en</strong> este sector <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. <strong>La</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda(re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> ag<strong>en</strong>cia) y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> precios <strong>en</strong> este sector constituy<strong>en</strong>un problema g<strong>en</strong>eralizado <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Para evitar seguir financiandotodos los medicam<strong>en</strong>tos, Ing<strong>la</strong>terra ha creado <strong>el</strong> Instituto Nacional<strong>de</strong> Exc<strong>el</strong><strong>en</strong>cia Clínica que constituye un organismo asesor a los financiadoressobre <strong>la</strong> efectividad clínica <strong>de</strong> los medicam<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> cada tratami<strong>en</strong>to(The Economist, marzo <strong>de</strong> 2000).En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los países han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do difer<strong>en</strong>tes políticas<strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los costos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s áreas don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> g<strong>en</strong>eramayores gastos. En Bélgica, por ejemplo, se ha t<strong>en</strong>dido a racionalizar losservicios <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los gastos <strong>de</strong> internación <strong>para</strong> evitar <strong>la</strong> baja utilización<strong>de</strong> los c<strong>en</strong>tros especializados. Un hospital pue<strong>de</strong> crear camas <strong>para</strong>médicas<strong>para</strong> reemp<strong>la</strong>zar una cama hospita<strong>la</strong>ria, y se ha fom<strong>en</strong>tado <strong>la</strong>creación <strong>de</strong> c<strong>en</strong>tros <strong>para</strong>médicos y <strong>el</strong> otorgami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> créditos <strong>para</strong> <strong>la</strong>r<strong>en</strong>ovación <strong>de</strong> hospitales. También se favoreció <strong>el</strong> agrupami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> hospitalesy se disminuyó <strong>el</strong> pago <strong>de</strong> los hospitales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> bajo niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ocupación.En <strong>el</strong> caso <strong>de</strong> los hospitales <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes crónicos, se les permitecrear 2,5 camas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>para</strong>médica <strong>para</strong> <strong>el</strong>iminar una cama hospita<strong>la</strong>riay a los hospitales psiquiátricos se los ha inc<strong>en</strong>tivado <strong>para</strong> que ti<strong>en</strong>dana crear c<strong>en</strong>tros <strong>para</strong>médicos pequeños. Se reemp<strong>la</strong>za <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong>s estadías hospita<strong>la</strong>rias por <strong>la</strong> asist<strong>en</strong>cia y los actos cuyos objetivos sean <strong>la</strong>reactivación, <strong>la</strong> reeducación y <strong>la</strong> integración social, y <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermerasy fisioterapeutas <strong>en</strong> c<strong>en</strong>tros fuera d<strong>el</strong> hospital.En Dinamarca se han <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do políticas <strong>para</strong> reducir costos hospita<strong>la</strong>riosconsolidando <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción primaria. En principio, nadie pue<strong>de</strong> concurriral hospital si previam<strong>en</strong>te no lo <strong>de</strong>riva <strong>el</strong> médico g<strong>en</strong>eralista. Entre <strong>la</strong>spersonas mayores <strong>de</strong> 74 años, <strong>el</strong> 7,3% vive <strong>en</strong> geriátricos y <strong>el</strong> 1% <strong>en</strong> asilos.A<strong>de</strong>más, 5.000 personas utilizan geriátricos <strong>de</strong> día y otras 50.000 c<strong>en</strong>tros<strong>de</strong> día.En casi todos los países <strong>de</strong> Europa <strong>la</strong> provisión <strong>de</strong> hogares y geriátricos se<strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> los presupuestos locales <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social o <strong>en</strong> manos privadas.<strong>La</strong> persona anciana <strong>de</strong>be pagar más <strong>en</strong> un geriátrico que <strong>en</strong> un hospitaly pue<strong>de</strong> resultar muy costoso si se utiliza <strong>el</strong> sector privado sin subsidio.Muchos países están transfiri<strong>en</strong>do los pequeños hospitales <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> los ancianos y algunos otros organizan un seguro <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgop<strong>la</strong>zo (Alemania). En otros se están <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>ndo hogares y clínicas <strong>para</strong>ancianos, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> Dinamarca <strong>la</strong>s <strong>en</strong>fermeras cumpl<strong>en</strong> un pap<strong>el</strong> muyamplio y activo, visitando a los paci<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> automóvil.


254Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20007.1.3. Estrategias y respuestas <strong>de</strong> los sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong><strong>La</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><strong>salud</strong> aum<strong>en</strong>tará dadas <strong>la</strong>st<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias comprobadas epi<strong>de</strong>miológicay <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te (yesto será más marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong>spróximas décadas <strong>para</strong> los países<strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo), y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>toactuará como cu<strong>el</strong>lo <strong>de</strong> bot<strong>el</strong><strong>la</strong>.A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> asignar losrecursos económicos se p<strong>la</strong>ntean,y se p<strong>la</strong>ntearán in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te,restricciones presupuestarias.En <strong>la</strong>s distintas partes <strong>de</strong> este trabajo, ha qu<strong>edad</strong>o c<strong>la</strong>ro <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío que<strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tan los países <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r racional y éticam<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong><strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> servicios médicos <strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, y asu impacto <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto público y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los seguros sociales.<strong>La</strong> ori<strong>en</strong>tación g<strong>en</strong>eral respon<strong>de</strong> a principios <strong>de</strong> equidad y universalidad,buscando dar una at<strong>en</strong>ción médica que, a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prestacionesconsi<strong>de</strong>radas básicas, avance hacia un esquema más integral que respondacon realismo a <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>de</strong> <strong>edad</strong> avanzada,que incluy<strong>en</strong> prestaciones más complejas que <strong>en</strong> <strong>el</strong> común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>edad</strong>esmás jóv<strong>en</strong>es. Es así como <strong>la</strong> alta complejidad, no específicam<strong>en</strong>te respecto<strong>de</strong> procedimi<strong>en</strong>tos diagnósticos y terapéuticos, sino antes <strong>en</strong> re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong>s prestaciones especiales ori<strong>en</strong>tadas a suplir <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cias crónicasfuncionales, así como los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> rehabilitación y los cuidadosa <strong>en</strong>fermos crónicos o discapacitados funcionales, <strong>la</strong> odontología y <strong>la</strong> <strong>salud</strong>m<strong>en</strong>tal, cobran mayor pres<strong>en</strong>cia, p<strong>la</strong>nteando <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> rediseñar yreori<strong>en</strong>tar los sistemas vig<strong>en</strong>tes.Si bi<strong>en</strong> se reconoce <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> los l<strong>la</strong>mados cuidados informales,<strong>de</strong>stacándose <strong>en</strong> capítulos preced<strong>en</strong>tes su alto valor agregado al sistema formal,no es m<strong>en</strong>os cierto que este último <strong>de</strong>bería actuar como pivote y ord<strong>en</strong>adorlógico d<strong>el</strong> conjunto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s acciones, a fin <strong>de</strong> asegurar resultados quecontempl<strong>en</strong> <strong>la</strong> eficacia, <strong>la</strong> efectividad y <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> esfuerzo integrado. Enotras pa<strong>la</strong>bras, todo <strong>el</strong> legítimo ímpetu que <strong>la</strong>s soci<strong>edad</strong>es puedan poner <strong>en</strong>los aspectos <strong>de</strong> promoción, prev<strong>en</strong>ción y re<strong>de</strong>s <strong>de</strong> cont<strong>en</strong>ción solidariabasadas <strong>en</strong> <strong>la</strong> comunidad no es sufici<strong>en</strong>te si no se acompaña <strong>de</strong> una at<strong>en</strong>ciónformal a<strong>de</strong>cuada y accesible, <strong>en</strong> <strong>la</strong>s instancias agudas, subagudas y crónicas.Dos cosas son igualm<strong>en</strong>te ciertas <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo que nos ocupa: <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> aum<strong>en</strong>tará dadas <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cias comprobadas epi<strong>de</strong>miológicay <strong>de</strong>mográficam<strong>en</strong>te (y esto será más marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s próximasdécadas <strong>para</strong> los países <strong>en</strong> <strong>de</strong>sarrollo), y <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to actuará como cu<strong>el</strong>lo<strong>de</strong> bot<strong>el</strong><strong>la</strong>. A <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> asignar los recursos económicos se p<strong>la</strong>ntean, y sep<strong>la</strong>ntearán in<strong>de</strong>fectiblem<strong>en</strong>te, restricciones presupuestarias. <strong>La</strong> ecuación esobviam<strong>en</strong>te difícil y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> integración económica y sanitaria pareceríaconducir a un diálogo <strong>de</strong> sordos, o a <strong>la</strong> clásica situación esquizofr<strong>en</strong>izante d<strong>el</strong>os gestores al <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tarse a <strong>la</strong>s situaciones concretas <strong>de</strong> un gasto francam<strong>en</strong>teexpansivo versus recortes presupuestarios in<strong>de</strong>clinables. "Haga máscon m<strong>en</strong>os dinero" pue<strong>de</strong> ser un eslogan mediático muy eufónico, pero <strong>en</strong><strong>la</strong> conjunción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> y <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> se transforma <strong>en</strong> un <strong>de</strong>safío queparecería t<strong>en</strong>er más posibilida<strong>de</strong>s exitosas, por parciales que fueran, medianteinnovaciones <strong>en</strong> <strong>el</strong> campo <strong>de</strong> <strong>la</strong> meso y microgestión, <strong>en</strong> medio <strong>de</strong> unapolítica nacional con un alto cont<strong>en</strong>ido <strong>de</strong> información c<strong>la</strong>ra y perman<strong>en</strong>te<strong>de</strong> los objetivos y metas propuestos a todos los sectores involucrados.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>2557.2. Gasto y financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tinaComo ya se dijo, <strong>la</strong>s mejoras <strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, y por<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> bi<strong>en</strong>estar, ti<strong>en</strong><strong>en</strong> dos consecu<strong>en</strong>cias inmediatas: increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>esperanza <strong>de</strong> vida al nacer por una parte y aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> losservicios y d<strong>el</strong> costo <strong>de</strong> los tratami<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>salud</strong> por <strong>la</strong> otra.Esta <strong>para</strong>doja, que g<strong>en</strong>era <strong>el</strong> mayor bi<strong>en</strong>estar <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, hac<strong>en</strong>ecesario profundizar <strong>la</strong> problemática <strong>de</strong> <strong>la</strong> asignación <strong>de</strong> los recursos, afin <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong>s prestaciones y mejorar <strong>la</strong> equidad<strong>en</strong> <strong>la</strong> distribución (<strong>el</strong> 13,5% <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 65 años carece <strong>de</strong> seguro<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje aum<strong>en</strong>taría al 20% si se consi<strong>de</strong>ra <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónmayor <strong>de</strong> 60 años).Los gastos públicos constituy<strong>en</strong> <strong>la</strong> expresión financiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticassociales y <strong>el</strong> objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas es introducir mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> asignación<strong>de</strong> los recursos, que permitan alcanzar una distribución equitativa <strong>de</strong> ingresos<strong>en</strong>tre todos los miembros <strong>de</strong> <strong>la</strong> soci<strong>edad</strong>.<strong>La</strong> <strong>de</strong>terminación d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to y d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina no resulta tarea fácil dado que dicho sistema se caracteriza por<strong>el</strong> alto grado <strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tación, así como por <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> integración <strong>de</strong> <strong>la</strong>sfu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to e instituciones responsables d<strong>el</strong> gasto. El "sistema<strong>de</strong> <strong>salud</strong>" <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina constituye <strong>en</strong> realidad una sumatoria <strong>de</strong>seguros, surgidos durante <strong>la</strong>s distintas etapas d<strong>el</strong> Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar,pero que nunca llegaron a integrarse pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te, haci<strong>en</strong>do equival<strong>en</strong>tey por <strong>en</strong><strong>de</strong> equitativo <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> <strong>de</strong> cobertura y aprovechando <strong>la</strong>s economías<strong>de</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta prestadora.<strong>La</strong> Arg<strong>en</strong>tina <strong>de</strong>stinaba <strong>en</strong> 1996 aproximadam<strong>en</strong>te 21.550 millones <strong>de</strong>pesos al gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido este último como <strong>la</strong> cifra acumu<strong>la</strong>tivaanual <strong>de</strong> <strong>la</strong>s erogaciones públicas y privadas <strong>para</strong> <strong>el</strong> cuidado y <strong>la</strong> restauración<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> (cuadro 7.6) (Hernán<strong>de</strong>z et al., 1997).El financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sistema reconoce una vari<strong>edad</strong> <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> r<strong>en</strong>tasg<strong>en</strong>erales (Nación, provincias y municipios), <strong>en</strong> aportes patronales ycontribuciones <strong>de</strong> los trabajadores y <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> bolsillo que realizan losusuarios d<strong>el</strong> servicio.<strong>La</strong> composición d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to ha variado durante los últimos años<strong>de</strong>s<strong>de</strong> una participación igualitaria <strong>de</strong> una <strong>tercera</strong> parte por cada compon<strong>en</strong>te<strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, a principio <strong>de</strong> los och<strong>en</strong>ta, hasta un importantecrecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto privado (cuadro 7.7). Esto se g<strong>en</strong>eró como consecu<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> una caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> inversión <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector público y <strong>de</strong> <strong>la</strong> disminución<strong>en</strong> <strong>el</strong> niv<strong>el</strong> d<strong>el</strong> crecimi<strong>en</strong>to esperado <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social.Este crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to privado ha increm<strong>en</strong>tado <strong>la</strong> históricainequidad <strong>de</strong> un sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> que <strong>de</strong> manera fragm<strong>en</strong>tada fue brindandocobertura a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Cobertura muy <strong>de</strong>sigual <strong>en</strong>tre una y otra


256Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Cuadro 7.6. Financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>, 1996 (<strong>en</strong> millones<strong>de</strong> pesos <strong>de</strong> 1997)ConceptosSubsector público 5.031 1,69 23,35-Gobierno Nacional 873 0,29 4,05Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Socialy Ministerio <strong>de</strong> Educación y Cultura668 0,22 3,19Ministerio <strong>de</strong> Def<strong>en</strong>sa y otros 205 0,07 0,98-Gobiernos provinciales 3.662 1,23 16,99-Gobiernos locales 496 0,17 2,30Subsector <strong>de</strong> seguridad social 7.691 2,58 35,69-Obras sociales d<strong>el</strong> ANSSAL y otras<strong>de</strong> niv<strong>el</strong> nacional3.475 1,16 16,13-INSSJP (PAMI) 2.463 0,83 11,43-Obras sociales provinciales 1.753 0,59 8,13Gastos directos <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia 8.828 2,96 40,97Total 21.549 7,22 100,00Nota: PBI: $297.359 millones.Fu<strong>en</strong>te: DNPGS - SPEyR - Ministerio <strong>de</strong> Economía.Montos % PBI %Cuadro 7.7. Composición d<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>(%), 1980-1996AñosGasto %PBIParticipación <strong>en</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>toPúblicoObrassocialesDirectofamiliasTotal1980 5,68 33,00 33,00 34,00 100,001986 6,60 29,00 31,00 40,00 100,001996 7,22 23,00 36,00 41,00 100,00Fu<strong>en</strong>te:1980: MSAS-OPS; 1986: Diéguez et al. , ITDT, y 1996: DNPGS, SPE y R.institución, pero también <strong>en</strong>tre los p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> una misma institución aseguradora.<strong>La</strong> aparición <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes difer<strong>en</strong>ciados y copagos, que se han expandidoa partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> libre <strong>el</strong>ección, son una c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong>mostración <strong>de</strong> <strong>la</strong> insufici<strong>en</strong>ciamostrada por <strong>el</strong> Programa Médico Obligatorio <strong>para</strong> asegurar unacobertura mínima y hacer competir a los actores por un servicio bi<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificadoy d<strong>el</strong>imitado.<strong>La</strong> Encuesta Perman<strong>en</strong>te <strong>de</strong> Hogares nos permite observar c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te<strong>la</strong> incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los gastos <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>para</strong> los sectores <strong>de</strong> m<strong>en</strong>ores ingresosy <strong>el</strong> carácter regresivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> distribución (cuadro 7.8).El hecho <strong>de</strong> que aum<strong>en</strong>te <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to privado implica que solo <strong>la</strong>spersonas con capacidad económica pued<strong>en</strong> expresar <strong>la</strong> necesidad <strong>en</strong>


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>257Cuadro 7.8. Gastos <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> Área Metropolitana <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires(<strong>en</strong> porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> gasto total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias)Quintiles 1° 2° 3° 4° 5° TotalAMBA 12,71 9,15 8,57 9,62 9,97 9,75Servicios <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> 9,78 6,82 5,02 4,84 3,38 4,76Medicam<strong>en</strong>tos yaccesorios terapéuticos2,93 2,33 3,55 4,78 6,59 4,99Fu<strong>en</strong>te: INDEC, Encuesta Nacional <strong>de</strong> Gastos <strong>de</strong> los Hogares, 1996/1997.<strong>de</strong>manda y acce<strong>de</strong>r a los medicam<strong>en</strong>tos y servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> requeridos.<strong>La</strong>s personas d<strong>el</strong> primer quintil, que son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> mayor capacidad económica,gastan proporcionalm<strong>en</strong>te más <strong>de</strong> sus ingresos que <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> losquintiles pert<strong>en</strong>eci<strong>en</strong>tes a familias más pobres. No obstante, <strong>el</strong> quinto (losmás pobres) ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> segundo porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> ingreso <strong>de</strong>stinado a <strong>salud</strong> yuna fuerte incid<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> medicam<strong>en</strong>tos.El sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina está constituido por un conjunto <strong>de</strong>instituciones muy <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>das <strong>en</strong>tre sí, con altos costos <strong>de</strong> coordinación,dada <strong>la</strong> gran pluralidad y diversidad <strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s e intereses queexist<strong>en</strong> <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o. <strong>La</strong> complejidad d<strong>el</strong> mismo resi<strong>de</strong> también <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong>instancias <strong>de</strong> institucionalización <strong>de</strong> una política <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Si bi<strong>en</strong> existe unMinisterio <strong>de</strong> Salud, se carece <strong>de</strong> una ley marco <strong>para</strong> todos los sectores y<strong>el</strong> basam<strong>en</strong>to jurídico está dado por un conjunto <strong>de</strong> instrum<strong>en</strong>tos qu<strong>el</strong>egis<strong>la</strong>n sobre los distintos sectores <strong>de</strong> manera in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te, sin instanciasc<strong>la</strong>ras <strong>de</strong> coordinación.El Ministerio <strong>de</strong> Salud, con un financiami<strong>en</strong>to muy acotado (600 millones<strong>de</strong> pesos), es <strong>el</strong> <strong>en</strong>cargado <strong>de</strong> <strong>de</strong>finir <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Su re<strong>la</strong>cióncon <strong>la</strong>s provincias, que son <strong>la</strong>s responsables <strong>de</strong> <strong>la</strong> gestión d<strong>el</strong> sistema público<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, se articu<strong>la</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> s<strong>en</strong>o d<strong>el</strong> Consejo Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud (COFE-SA). El COFESA no se ha <strong>de</strong>stacado por ser un ámbito <strong>de</strong> concertación y<strong>de</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas nacionales <strong>de</strong> <strong>salud</strong> d<strong>el</strong> país, más bi<strong>en</strong> se haconvertido <strong>en</strong> un espacio <strong>de</strong> rec<strong>la</strong>mo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias sobre los programascon financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación que se aplican <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias.Los hospitales públicos <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong> Salud provinciales.Existe una alta c<strong>en</strong>tralización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones, una at<strong>en</strong>ción excesivam<strong>en</strong>temedicalizada y escasa integración <strong>de</strong> <strong>la</strong> red pública <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.<strong>La</strong>s obras sociales provinciales (que cubr<strong>en</strong> <strong>en</strong>tre 5 y 5,5 millones <strong>de</strong>b<strong>en</strong>eficiarios) constituy<strong>en</strong> una cobertura aseguradora más que importante,<strong>de</strong> tipo semipública, <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica integral <strong>de</strong> los emplea-El sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina está constituido porun conjunto <strong>de</strong> institucionesmuy <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>das <strong>en</strong>tre sí, conaltos costos <strong>de</strong> coordinación,dada <strong>la</strong> gran pluralidad y diversidad<strong>de</strong> responsabilida<strong>de</strong>s eintereses que exist<strong>en</strong> <strong>en</strong> su s<strong>en</strong>o.<strong>La</strong> complejidad d<strong>el</strong> mismo resi<strong>de</strong>también <strong>en</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> instancias<strong>de</strong> institucionalización<strong>de</strong> una política <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.


258Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000dos públicos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias y los municipios. Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong> directam<strong>en</strong>ted<strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Ejecutivo Provincial y contratan servicios con prestadores d<strong>el</strong>sector privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia.<strong>La</strong>s obras sociales sindicales y empresariales, regu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud, dancobertura médico-social a unos 11.608.854 b<strong>en</strong>eficiarios.<strong>La</strong> medicina prepaga cubre a unos 2.500.000 b<strong>en</strong>eficiarios.El PAMI contrata al sector privado <strong>para</strong> brindar cobertura, mediante cápitasintegrales si bi<strong>en</strong> exist<strong>en</strong> casos don<strong>de</strong> <strong>el</strong> sector público <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia,realiza ofertas y se hace cargo <strong>de</strong> <strong>la</strong> prestación <strong>de</strong> los mismos. Ti<strong>en</strong>e aproximadam<strong>en</strong>te3.400.000 b<strong>en</strong>eficiarios con un presupuesto <strong>de</strong> 2.400 millones.El PRO-FE (Programa <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>sp<strong>en</strong>siones no contributivas) contrata directam<strong>en</strong>te al sector público provincial,le transfiere una cápita integral <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción médica que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>al hospital como <strong>el</strong> c<strong>en</strong>tro <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia principal.Si se com<strong>para</strong> <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud y <strong>el</strong> d<strong>el</strong> PAMI, seobserva <strong>el</strong> rol c<strong>la</strong>ve que le cabe a este último <strong>en</strong> <strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta d<strong>el</strong> sistema,consi<strong>de</strong>rando que es <strong>el</strong> mayor contratante <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> queti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> país. El PAMI siempre constituyó una instancia <strong>de</strong> cobertura apartadad<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Salud y p<strong>la</strong>nteó su propio mod<strong>el</strong>o con fuerte in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia<strong>de</strong> <strong>la</strong>s políticas públicas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. El rol que asumió fue <strong>el</strong> <strong>de</strong> financiador,sin evolucionar hacia <strong>el</strong> <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> una función <strong>de</strong> compra <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong><strong>salud</strong>, y articu<strong>la</strong>ción con <strong>el</strong> sector público que hubiera permitido <strong>de</strong>finir políticashacia <strong>la</strong> oferta e introducir innovaciones c<strong>la</strong>ves <strong>en</strong> <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o prestador.7.2.1. Los problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminaciónd<strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>Con esta breve revisión sobre <strong>la</strong>s fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>la</strong>s institucionesresponsables d<strong>el</strong> gasto se ti<strong>en</strong>e una i<strong>de</strong>a más c<strong>la</strong>ra <strong>de</strong> los problemas queg<strong>en</strong>eran <strong>la</strong> búsqueda y <strong>el</strong> procesami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> información económica yfinanciera d<strong>el</strong> sector <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. El reto <strong>de</strong> <strong>la</strong> medición es integrar<strong>la</strong> información dispersa, discriminar los gastos realizados directam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong>sacciones <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y homog<strong>en</strong>eizar los conceptos <strong>de</strong> pres<strong>en</strong>tación. 12Los cálculos que exist<strong>en</strong> sobre <strong>el</strong> gasto privado <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina,consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> aus<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> fu<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> información confiables, g<strong>en</strong>era ciertasdudas sobre su aut<strong>en</strong>ticidad. En un sistema con problemas <strong>de</strong> equidad y concobertura muy <strong>de</strong>sigual e incompleta, este gasto no resulta m<strong>en</strong>or. <strong>La</strong>s estimacionesrealizadas (Flood) muestran un importante crecimi<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> mismo12 El único proyecto que ti<strong>en</strong><strong>de</strong> a integrar información se ejecuta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Economíaque, por medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección Nacional <strong>de</strong> Programación d<strong>el</strong> Gasto Social, ha realizado un seguimi<strong>en</strong>tomás o m<strong>en</strong>os sistemático d<strong>el</strong> gasto público social durante los últimos años.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>259a partir d<strong>el</strong> ajuste d<strong>el</strong> sector público y <strong>la</strong> transfer<strong>en</strong>cia al bolsillo <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios<strong>de</strong> una serie importante <strong>de</strong> gastos <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica, <strong>de</strong> los cuales<strong>en</strong> algún mom<strong>en</strong>to se hizo cargo <strong>la</strong> obra social o <strong>el</strong> Estado. <strong>La</strong> cifra que sem<strong>en</strong>ciona es <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 8.888 millones <strong>de</strong> pesos <strong>para</strong> 1997.Un dato r<strong>el</strong>evante <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to y que constituye unindicador <strong>de</strong> equidad d<strong>el</strong> sistema es <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> gasto privado <strong>en</strong><strong>el</strong> gasto total. 13 En este s<strong>en</strong>tido, al consi<strong>de</strong>rar <strong>el</strong> importante peso queti<strong>en</strong>e dicho gasto, <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina muestra como se dijo una realidad <strong>para</strong>nada equitativa.<strong>La</strong> <strong>de</strong>bilidad informativa se tras<strong>la</strong>da luego a los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificaciónd<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong>. No existe <strong>en</strong> <strong>el</strong> país un sistema que, por ejemplo, c<strong>la</strong>sifique<strong>el</strong> <strong>de</strong>stino d<strong>el</strong> gasto por franja <strong>de</strong> <strong>edad</strong>, que sería <strong>de</strong> suma utilidad<strong>para</strong> id<strong>en</strong>tificar <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.7.3. El financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong><strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tinaEn <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>stinado a <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> (personas mayores <strong>de</strong> 60 años) no está c<strong>la</strong>ram<strong>en</strong>te id<strong>en</strong>tificado.<strong>La</strong> financiación y <strong>el</strong> gasto están a cargo fundam<strong>en</strong>talm<strong>en</strong>te d<strong>el</strong> INSSJPy <strong>en</strong> m<strong>en</strong>or medida <strong>de</strong> los otros subsistemas, pero aunque <strong>la</strong> informaciónsobre <strong>el</strong> Instituto está ampliam<strong>en</strong>te disponible, no ocurre lo mismo con <strong>la</strong>información correspondi<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s otras instancias <strong>de</strong> cobertura.7.3.1. Seguridad social7.3.1.1. Instituto <strong>de</strong> Servicios Sociales <strong>para</strong> Jubi<strong>la</strong>dos y P<strong>en</strong>sionados (ISSJP)El sistema <strong>de</strong> seguridad socialti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> ISSJP <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad másimportante <strong>en</strong> cobertura d<strong>el</strong>os mayores <strong>de</strong> 60 años.El sistema <strong>de</strong> seguridad social ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong> <strong>el</strong> ISSJP <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad más importante <strong>en</strong>cobertura <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 60 años; <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> análisis económicofinanciero d<strong>el</strong> mismo permitirá id<strong>en</strong>tificar los problemas y los <strong>de</strong>safíos que sepres<strong>en</strong>tan. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong>s obras sociales nacionales (sindicales y empresariales),junto con <strong>la</strong>s obras sociales provinciales, forman <strong>la</strong> otra cobertura que ti<strong>en</strong><strong>en</strong>los mayores <strong>de</strong> 60 años, jubi<strong>la</strong>dos o no, <strong>en</strong> <strong>el</strong> marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> seguridad social.El INSSJP, se financia por ley con los sigui<strong>en</strong>te recursos:- Jubi<strong>la</strong>dos d<strong>el</strong> régim<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong> previsión social: ret<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> 3%13 El gasto <strong>de</strong> bolsillo segm<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> acceso a <strong>de</strong>terminados servicios y bi<strong>en</strong>es <strong>de</strong> <strong>salud</strong> según <strong>la</strong> capacida<strong>de</strong>conómica que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los habitantes <strong>para</strong> afrontar dichos gastos <strong>de</strong> manera privada.


260Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000sobre <strong>el</strong> haber <strong>de</strong> pasividad mínimo ($150) y d<strong>el</strong> 6% sobre <strong>el</strong> monto quesupere <strong>el</strong> mínimo.- Trabajadores <strong>en</strong> actividad: aporte obligatorio d<strong>el</strong> 3% <strong>de</strong> los haberes<strong>de</strong> los trabajadores compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>el</strong> régim<strong>en</strong> nacional <strong>de</strong> previsiónsocial. Los trabajadores autónomos no adheridos al régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> monotributo<strong>de</strong>stinan una porción <strong>de</strong> su aporte obligatorio. 14- Empleadores: <strong>la</strong> contribución obligatoria osci<strong>la</strong> <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> 0,17 y <strong>el</strong>0,59% <strong>de</strong> los haberes <strong>de</strong> los trabajadores compr<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>el</strong> régim<strong>en</strong>nacional <strong>de</strong> previsión social (<strong>de</strong>creto No. 197 <strong>de</strong> 1997).El órgano recaudador <strong>de</strong> los ingresos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> los trabajadoresactivos es <strong>la</strong> DGI y <strong>la</strong> administración <strong>de</strong> los fondos correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong>Administración Nacional <strong>de</strong> Seguridad Social (ANSES), Ministerio <strong>de</strong>Trabajo. El 73% <strong>de</strong> los ingresos registrados <strong>en</strong> 1994 correspondió a losaportes <strong>de</strong> los trabajadores activos.<strong>La</strong> situación financiera d<strong>el</strong> INSSJP pres<strong>en</strong>ta serias dificulta<strong>de</strong>s, <strong>en</strong>tre otrascausas <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones patronales. 15 <strong>La</strong> reducción<strong>de</strong> los ingresos provocó resultados <strong>de</strong> ejercicios negativos y g<strong>en</strong>eró unaserie <strong>de</strong> préstamos <strong>para</strong> cubrir <strong>el</strong> déficit <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución (cuadro 7.9).Cuadro 7.9. Detalle <strong>de</strong> préstamos recibidos por <strong>el</strong> INSSJP al 30/6/1999(<strong>en</strong> millones)Fecha Otorgado por Monto MonedaSaldoOctubre 1996 Banco Mundial 90 dó<strong>la</strong>res 84,44Total otorgado 1996 90 84,44Julio 1997 ANSSAL 40 pesos 40,00Agosto 1997 Banco Mundial 60 dó<strong>la</strong>res 60,00Septiembre 1997 ANSSAL 100 pesos 100,00Total otorgado 1997 200 200,00Junio 1998 Banco Nación 60 pesos 32,75Feb/Oct/Nov 1998Banco Nacion(<strong>de</strong>scub.)50 pesos 50,00Diciembre 1998 Banco Mundial 50 dó<strong>la</strong>res 50,00Total otorgado 1998 160 132,75Mayo 1999 ANSSAL 80 pesos 80,00Mayo 1999 Banco Nación 40 pesos 40,00Junio 1999 Banco Nación 60 pesos 60,00Total otorgado 1999 180 180,00Total 630 597,19Fu<strong>en</strong>te: Zunzunegui Pastor et al ., 1999.14 Se calcu<strong>la</strong> multiplicando <strong>el</strong> aporte total por 5 y dividiéndolo por 32.15 Decreto 2.609 <strong>de</strong> 1993 y disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> recaudación <strong>de</strong>bido al aum<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo, evasión,etcétera.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>261<strong>La</strong>s <strong>de</strong>udas financieras aum<strong>en</strong>taron <strong>el</strong> pasivo financiero <strong>de</strong> <strong>la</strong> institucióndurante los últimos años, lo que a su vez contribuyó a <strong>en</strong>grosar <strong>el</strong> <strong>en</strong><strong>de</strong>udami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> prestaciones médicas y medicam<strong>en</strong>tos (cuadro 7.10).Cuadro 7.10. Situación inicial d<strong>el</strong> INSSJP, <strong>de</strong>uda al 31/12/1999 (<strong>en</strong> millones)Prestaciones médicas y medicam<strong>en</strong>tos925/96Acreedores por prestaciones médicas 652,8 395,8 256,9Acreedores por medicam<strong>en</strong>tos 73,9 70,5 3,4Acreedores varios 0,3 1,0 -0,7Acreedores por medicam<strong>en</strong>tos capitados 40,8 0,0 40,8Prestaciones especialesAcreedores por bi<strong>en</strong>es y servicios 95,1 61,9 33,2Prestaciones socialesAcreedores por prestaciones sociales 58,6 53,7 4,9Otras <strong>de</strong>udasProvisiones psiquiatría 29,4 29,4 0,0Provisiones medicam<strong>en</strong>tos 2,3 0,0 2,3Provisiones prestadores y proveedores 161,8 0,0 161,8Total a pagar por prestaciones 1.114,9 612,4 502,6Deudas financierasA<strong>de</strong><strong>la</strong>ntos cu<strong>en</strong>ta corri<strong>en</strong>tes 50,2 0 50,2Deuda ANSSAL 220,0 0 220,0Deuda A<strong>de</strong><strong>la</strong>nto Aportes ANSES 1,3 0,0 1,3Deuda Banco Mundial 186,1 0,0 186,1Deuda Banco Nación Arg<strong>en</strong>tina 146,7 40,0 106,7Deuda Banco Francés y Asociados 159,5 0,0 159,5Deuda ANSSAL (ex INOS) 19,3 19,3 0,0Total <strong>de</strong>udas financieras 783,1 59,3 723,8Remuneraciones y cargas socialesHaberes a pagar 0,5 0,0 0,5Acreedores por leyes sociales 62,4 0,0 62,4Deudas fiscales (a pagar) 0,8 0,0 0,8Previsiones y otros pasivos 203,6 0,0 203,6Total pasivos 2.165,4 671,7 1493,7Fu<strong>en</strong>te: Ger<strong>en</strong>cia Económica Financiera, INSSJP,1999.Saldo segúnba<strong>la</strong>nceDecreto925/96Sin <strong>de</strong>udaDecretoEl Estado nacional ha participado activam<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> financiación d<strong>el</strong> <strong>en</strong>te,haciéndose cargo, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> los pasivos acumu<strong>la</strong>dos (bonos <strong>para</strong> losproveedores –Bocon III serie– <strong>de</strong>creto 925) y asegurando, por <strong>el</strong> otro, unpiso <strong>de</strong> ingreso m<strong>en</strong>sual <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> $200 millones (hasta <strong>el</strong> presupuesto<strong>de</strong> 1999). Es <strong>de</strong>cir que <strong>en</strong> los casos <strong>en</strong> que no se alcanzaba estemonto, <strong>el</strong> Estado cubría <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia.


262Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000En <strong>el</strong> cuadro 7.11 se advierte <strong>la</strong> caída <strong>en</strong> los ingresos por ret<strong>en</strong>ciones<strong>de</strong> activos <strong>en</strong>tre 1997 y 1998, lo que reflejaría <strong>en</strong> cierta medida <strong>el</strong> recorte<strong>de</strong> <strong>la</strong>s contribuciones establecidas <strong>en</strong> 1997 por <strong>el</strong> <strong>de</strong>creto 197, asícomo también <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> recaudación como consecu<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong>contexto recesivo que vive <strong>el</strong> país <strong>de</strong>s<strong>de</strong> principios <strong>de</strong> 1998.Consi<strong>de</strong>rando <strong>la</strong> variación <strong>en</strong>tre los promedios m<strong>en</strong>suales <strong>de</strong> los ingresosoperativos correspondi<strong>en</strong>tes a 1998 y 1999 es posible advertir unacaída aún mayor que <strong>la</strong> producida <strong>en</strong> 1997 y 1998 (10,47 y 4,36% respectivam<strong>en</strong>te).Esta difer<strong>en</strong>cia podría <strong>de</strong>berse, <strong>en</strong>tre otras cosas, a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sificación<strong>de</strong> <strong>la</strong> crisis económica que <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>ta <strong>el</strong> país.Cuadro 7.11. INSSJP, resultados económicos com<strong>para</strong>dos1997199819992000*2000**Recursos 2.791,27 2.460,79 2.387,11 2.255,94 2.255,94Erogaciones corri<strong>en</strong>tes 2.825,79 2.733,74 2.845,72 2.761,11 2.464,17Prestaciones médicas 1.924,09 1.931,83 1.924,87 1.919,29 1.710,20Prestaciones sociales 342,47 369,62 347,89 346,69 311,64Gastos <strong>de</strong> administración 494,96 388,84 450,79 423,02 370,22Gastos financieros 46,47 43,46 104,18 72,11 72,11Resultados extraordinarios (3,62) (22,61)Resultados d<strong>el</strong> ejercicio (34,52) (276,57) (481,22) (505,17) (208,23)* Esc<strong>en</strong>ario base: correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> gastos a precios vig<strong>en</strong>tes al 15/12/1999.** Esc<strong>en</strong>ario objetivo: incluye <strong>la</strong>s estimaciones <strong>de</strong> ahorro programadas a partir <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2000.Fu<strong>en</strong>te: Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Contabilidad, Ger<strong>en</strong>cia Económico Financiera, INSSJP.En julio <strong>de</strong> 1999 <strong>el</strong> INSSJP recibió un préstamo <strong>de</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> $135millones <strong>de</strong> pesos prov<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong> 12 bancos privados. Dicho préstamoti<strong>en</strong>e tres años <strong>de</strong> p<strong>la</strong>zo, con <strong>de</strong>volución m<strong>en</strong>sual d<strong>el</strong> capital e intereses atasa variable y <strong>en</strong> dó<strong>la</strong>res (C<strong>la</strong>rín, julio <strong>de</strong> 1999).En <strong>el</strong> cuadro 7.12 se muestran los recursos y gastos promedios m<strong>en</strong>sualesd<strong>el</strong> Instituto <strong>para</strong> <strong>el</strong> período 1997-1999.<strong>La</strong> situación <strong>de</strong> emerg<strong>en</strong>cia fiscal que impone <strong>la</strong> situación económicad<strong>el</strong> país y <strong>la</strong>s limitaciones impuestas por <strong>la</strong> ley <strong>de</strong> convertibilidad fiscal (ley25.152) obligan a <strong>la</strong>s instituciones receptoras <strong>de</strong> recursos públicos a increm<strong>en</strong>tar<strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> su accionar. Evid<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te, esta situación implicatambién una p<strong>la</strong>nificación financiera y estratégica sobre <strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> PAMI.En efecto, <strong>la</strong> crisis <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to que atraviesan <strong>la</strong>s instituciones d<strong>el</strong>Estado <strong>de</strong> bi<strong>en</strong>estar, atadas fuertem<strong>en</strong>te a un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>la</strong>boralestable, obliga a rep<strong>la</strong>ntear <strong>el</strong> esquema <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> institución.El sector público ha <strong>de</strong>bido recurrir <strong>en</strong> los últimos años a sost<strong>en</strong>er <strong>el</strong> PAMI<strong>de</strong> manera recurr<strong>en</strong>te y, a pesar <strong>de</strong> algunos int<strong>en</strong>tos por reorganizar <strong>el</strong>


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>263Cuadro 7.12. Recursos y gastos d<strong>el</strong> INSSJP (promedios m<strong>en</strong>suales*<strong>en</strong> pesos), total d<strong>el</strong> país, 1996-abril <strong>de</strong> 19991996199719981999Total <strong>de</strong> recursos brutos 227.018.821 224.437.669 205.178.032 177.587.806Ingresos operativos 207.421.460 207.006.563 197.987.598 177.252.002Ingresos no operativos 2.245.257 10.776.007 559.979 335.804Ingresos extraordinarios 17.352.104 6.655.098 6.630.456 0Total <strong>de</strong> gastos 253.778.456 233.124.279 226.124.530 223.608.065Total gastos operativos 245.058.474 212.802.560 215.727.897 213.107.559Prestaciones médicas 173.032.218 150.393.822 149.218.981 145.138.511Prestaciones sociales 32.573.190 28.908.091 31.147.724 30.469.111Gastos <strong>de</strong> estructura 31.254.697 24.835.444 24.330.747 24.752.801Gastos administrativos 6.253.411 6.181.724 8.396.854 10.275.411Gastos financieros 1.944.957 2.483.480 2.633.591 2.471.726Obras sociales <strong>de</strong>creto 292 8.220.828 9.593.302 10.092.576 10.465.656Otros gastos no operativos 499.154 560.733 2.008 0Retiros voluntarios 0 10.167.685 302.05 34.85Déficit promedio m<strong>en</strong>sual -26.759.635 -8.686.610 -20.946.498 -46.020.259* Promedios m<strong>en</strong>suales obt<strong>en</strong>idos <strong>de</strong> los saldos contables provisorios sin dictam<strong>en</strong> <strong>de</strong> auditoría externa.Fu<strong>en</strong>te: Zunzunegui et al ., 2000 y e<strong>la</strong>boración propia basada <strong>en</strong> INSSJP, Estados Contables correspondi<strong>en</strong>tesa los ejercicios 1996, 1997, 1998 y 1999.mismo, <strong>el</strong> piso <strong>de</strong> financiación necesaria <strong>para</strong> asegurar su funcionami<strong>en</strong>tosigue si<strong>en</strong>do alto. Esto obliga a rep<strong>en</strong>sar <strong>la</strong> influ<strong>en</strong>cia que ti<strong>en</strong>e <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o<strong>de</strong> organización y <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica <strong>en</strong> <strong>la</strong> inefici<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> gasto.<strong>La</strong> nueva gestión d<strong>el</strong> PAMI int<strong>en</strong>ta ord<strong>en</strong>ar financieram<strong>en</strong>te <strong>la</strong> institución,<strong>en</strong> primer lugar, realizando ahorros que le permitan funcionar con financiami<strong>en</strong>tog<strong>en</strong>uino, pero al mismo tiempo rep<strong>la</strong>nteando <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónmédica y <strong>de</strong> organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>tidad <strong>para</strong> hacer fr<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s futuras y creci<strong>en</strong>tes<strong>de</strong>mandas <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>.7.3.1.2. Obras sociales nacionalesDes<strong>de</strong> <strong>el</strong> punto <strong>de</strong> vista legal, <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción pasiva b<strong>en</strong>eficiaria d<strong>el</strong> INSSJPpue<strong>de</strong> optar por recibir <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> este Instituto o cambiar a otra obrasocial. Existe un registro <strong>de</strong> obras sociales <strong>en</strong> <strong>el</strong> que éstas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>c<strong>la</strong>rarsu disposición a recibir pasivos y sus grupos familiares, que ya incluye más<strong>de</strong> 40 obras sociales.A raíz d<strong>el</strong> traspaso <strong>de</strong> afiliados d<strong>el</strong> INSSJP a los ag<strong>en</strong>tes inscritos <strong>en</strong> <strong>el</strong>Registro se estableció por resolución conjunta <strong>de</strong> los Ministerios <strong>de</strong>Economía y Obras y Servicios Públicos, <strong>de</strong> Trabajo y Seguridad Social y <strong>de</strong>Salud y Acción Social, <strong>el</strong> monto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cápitas que <strong>la</strong> Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>


264Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Servicios <strong>de</strong> Salud <strong>de</strong>be transferir automáticam<strong>en</strong>te a los ag<strong>en</strong>tes inscritos.<strong>La</strong> cápita transferida varía <strong>de</strong> acuerdo con <strong>la</strong> <strong>edad</strong>: $36 <strong>para</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios<strong>de</strong> 60 años o más, <strong>de</strong> $19 <strong>para</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> 40 a 59 años y <strong>de</strong>$12 <strong>para</strong> los <strong>de</strong> m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 40 años (Montoya, 1997).<strong>La</strong>s informaciones obt<strong>en</strong>idas sobre <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obrassociales <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 60 años muestran que asci<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a unos490.000 b<strong>en</strong>eficiarios que están registrados por <strong>el</strong> hecho <strong>de</strong> ser jubi<strong>la</strong>dostambién. Sin embargo, los mayores <strong>de</strong> 60 años que están <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obrassociales superan esa cifra y, según <strong>la</strong> información suministrada por <strong>la</strong>Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Servicios <strong>de</strong> Salud, asc<strong>en</strong><strong>de</strong>rían a 600.000 personas.El financiami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales se ha visto afectado por <strong>la</strong> baja<strong>de</strong> los aportes y <strong>la</strong>s contribuciones, por <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>de</strong>sempleo y d<strong>el</strong>trabajo <strong>en</strong> negro, a lo que se han sumado los problemas <strong>de</strong> recaudación.El ingreso m<strong>en</strong>sual promedio d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> obras sociales es <strong>de</strong> 200millones <strong>de</strong> pesos, cifra que se estabilizó luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> inf<strong>la</strong>ción,pero que ha t<strong>en</strong>ido dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> mejorar <strong>en</strong> <strong>el</strong> tiempo.El sistema <strong>de</strong> obras sociales ti<strong>en</strong>e un Fondo <strong>de</strong> <strong>Red</strong>istribución, queint<strong>en</strong>ta actuar como mecanismo comp<strong>en</strong>sador <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fuertes <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>spres<strong>en</strong>tes <strong>en</strong>tre una y otra obra social, <strong>en</strong> primer lugar, <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s sindicalesy <strong>la</strong>s empresariales, pero también <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s mismas sindicales según <strong>el</strong>ramo o <strong>la</strong> actividad principal <strong>de</strong> cada una <strong>de</strong> <strong>el</strong><strong>la</strong>s. Si <strong>la</strong> actividad crece y seconsolida como sector económico, <strong>la</strong> obra social recauda más recursos ycu<strong>en</strong>ta con mayor cobertura, mi<strong>en</strong>tras que <strong>en</strong> los sectores que han <strong>de</strong>caídocomo consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong> apertura económica o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> competitividaddisminuy<strong>en</strong> <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> trabajadores <strong>en</strong> re<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ciay los aportes, y <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia afecta <strong>de</strong>sfavorablem<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> cobertura.El Fondo <strong>de</strong> <strong>Red</strong>istribución recauda <strong>el</strong> 10% d<strong>el</strong> ingreso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obrassociales sindicales y <strong>el</strong> 15% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales empresariales, que danuna base <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te $360 millones, que se distribuy<strong>en</strong> unaparte <strong>de</strong> manera automática (a todas <strong>la</strong>s obras sociales se les asegura uningreso básico <strong>de</strong> $40 por grupo familiar) y <strong>el</strong> resto es administrado por <strong>la</strong>Administración <strong>de</strong> Prestaciones Especiales (APE), que se <strong>en</strong>carga <strong>de</strong> lossubsidios especiales y que ti<strong>en</strong>e un presupuesto <strong>de</strong> $110 millones.Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas previstas ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a fortalecer <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>en</strong>tida<strong>de</strong>s sindicales. Así, por ejemplo, cuando un empleado optepor cambiar <strong>de</strong> obra social, no <strong>de</strong>riva su aporte completo sino un montoequival<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> contribución promedio <strong>de</strong> los trabajadores <strong>de</strong> su actividad.De esta manera, se evitaría <strong>el</strong> l<strong>la</strong>mado "<strong>de</strong>screme" <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales,esto es, que <strong>la</strong>s obras sociales pierdan a los afiliados que más aportan(Bu<strong>en</strong>os Aires Económico, 6 abril <strong>de</strong> 2000). Otra medida sería un aum<strong>en</strong>tod<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje d<strong>el</strong> aporte <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra social que se <strong>de</strong>stina al Fondo Social<strong>de</strong> <strong>Red</strong>istribución que maneja <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong> Prestaciones Especiales,dado que se está analizando una esca<strong>la</strong> <strong>para</strong> hacer que ese aporte sea


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>265progresivo, <strong>de</strong> tal forma que qui<strong>en</strong>es t<strong>en</strong>gan ingresos más altos <strong>de</strong>riv<strong>en</strong>más al Fondo Social <strong>de</strong> <strong>Red</strong>istribución y m<strong>en</strong>os a su obra social. Esta so<strong>la</strong>medida también limita <strong>la</strong> libre disponibilidad d<strong>el</strong> aporte <strong>para</strong> <strong>el</strong> trabajador,porque, si quiere traspasarse, contaría con m<strong>en</strong>os recursos <strong>para</strong> <strong>el</strong>egir unp<strong>la</strong>n (Bu<strong>en</strong>os Aires Económico, 6 abril <strong>de</strong> 2000).7.3.1.3. Obras sociales provincialesExiste, como se pue<strong>de</strong> observar <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro 7.13, una gran dispersión <strong>en</strong><strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to y <strong>en</strong> <strong>la</strong>s cápitas <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras socialesprovinciales y esto se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias económicas estructurales queexist<strong>en</strong>. No obstante, algunas provincias han logrado evitar <strong>el</strong> increm<strong>en</strong>tod<strong>el</strong> número <strong>de</strong> empleados públicos y han mejorado <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong> gestión<strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales.Cuadro 7.13. Financiami<strong>en</strong>to y cápitas <strong>de</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong><strong>en</strong> obras sociales provinciales (<strong>en</strong> pesos <strong>de</strong> 1997)ProvinciaObras socialesprovincialesFinanciami<strong>en</strong>toCápitaFormosa IASEP 30.000.000 18Santa Cruz CSS 37.000.000 47San Luis DOSEP 19.000.000 30Santa Fe IAPOS 145.000.000 28Ciudad Autonóma <strong>de</strong>Bu<strong>en</strong>os AiresIMOS 158.000.000 25Bu<strong>en</strong>os Aires IOMA 534.000.000 42Corri<strong>en</strong>tes IOSCOR 36.000.000 18Santiago d<strong>el</strong> Estero IOSEP 37.000.000 13Entre RÍos IOSPER 67.000.000 23Córdoba IPAM 182.000.000 29<strong>La</strong> Rioja IPOS 28.000.000 30Río Negro IPROSS 47.000.000 32Chaco IPS 55.000.000 28Salta IPS 65.000.000 15San Juan IPSAS 34.000.000 19Misiones IPSM 30.000.000 15Tucumán IPSST 57.000.000 16Jujuy ISJ 38.000.000 20Neuquén ISSN 85.000.000 51Tierra d<strong>el</strong> Fuego ISST 20.000.000 199Catamarca OSEP 29.000.000 15M<strong>en</strong>doza OSEP 77.000.000 26<strong>La</strong> Pampa SEMPRE 29.000.000 37Chubut SEROS 40.000.000 43Total 1.879.000.000 28Fu<strong>en</strong>te: estimaciones a partir <strong>de</strong> datos d<strong>el</strong> Ministerio <strong>de</strong> Economía y Obras yServicios Públicos, COSSPRA, INDEC y SIEMPRO, 1997 y 1998.


266Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000El financiami<strong>en</strong>to total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales provinciales es muy variadosegún <strong>la</strong> provincia, <strong>en</strong> primer lugar, porque exist<strong>en</strong> leyes provinciales queestablec<strong>en</strong> <strong>el</strong> valor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s alícuotas obligatorias <strong>de</strong> aportes y contribuciones<strong>de</strong> los trabajadores y sus empleadores sobre <strong>la</strong> nómina sa<strong>la</strong>rial, y <strong>en</strong> segundolugar, <strong>de</strong>bido a <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>tes situaciones económicas y financieras <strong>de</strong> losestados provinciales que son los principales aportantes. Esta pres<strong>en</strong>ciar<strong>el</strong>evante como financiador g<strong>en</strong>era una situación <strong>de</strong> <strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia por loque resulta difícil distinguir <strong>la</strong> obra social provincial <strong>de</strong> otro organismopúblico provincial. Por consigui<strong>en</strong>te, <strong>la</strong>s restricciones financieras afectan a<strong>la</strong> autonomía y a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>cisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> obra social <strong>en</strong> materia <strong>de</strong> cobertura.7.3.1.4. Sector público provincialEl financiami<strong>en</strong>to está distribuido <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s jurisdicciones nacional, provincialy municipal y su fu<strong>en</strong>te son <strong>la</strong>s r<strong>en</strong>tas g<strong>en</strong>erales. Exist<strong>en</strong> también financiami<strong>en</strong>tosespecíficos <strong>para</strong> <strong>la</strong>s fuerzas armadas y <strong>el</strong> Po<strong>de</strong>r Legis<strong>la</strong>tivo.También aquí hay una marcada difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre lo que <strong>de</strong>stina una yotra provincia al sector <strong>salud</strong> como se observa <strong>en</strong> <strong>el</strong> cuadro sigui<strong>en</strong>te.Cuadro 7.14. Presupuesto ejecutado <strong>en</strong> <strong>salud</strong> d<strong>el</strong> sectorpúblico, 1998 (<strong>en</strong> pesos)ProvinciaCiudad <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os AiresGasto d<strong>el</strong> gobierno provincial802.000.000Bu<strong>en</strong>os Aires 1.042.000.000Catamarca 28.000.000Chaco 101.000.000Chubut 72.000.000Córdoba 173.000.000Corri<strong>en</strong>tes 74.000.000Entre Ríos 140.000.000Formosa 74.000.000Jujuy 66.000.000<strong>La</strong> Pampa 61.000.000<strong>La</strong> Rioja 58.000.000M<strong>en</strong>doza 146.000.000Misiones 73.000.000Neuquén 103.000.000Río Negro 67.000.000Salta 114.000.000San Juan 82.000.000San Luis 37.000.000Santa Cruz 52.000.000Santa Fe 176.000.000Santiago d<strong>el</strong> Estero 73.000.000Tierra d<strong>el</strong> Fuego 47.000.000Tucumán 90.000.000Total 3.751.000.000Fu<strong>en</strong>te: datos <strong>de</strong> COSSPRA.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>267Más <strong>de</strong> 1.000.000 <strong>de</strong> personas mayores <strong>de</strong> 60 años se ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> los hospitalespúblicos provinciales y <strong>en</strong> ese ámbito no exist<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>masiadosanteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> programas especiales <strong>para</strong> los ancianos. Los presupuestosson muy variados y <strong>el</strong> gasto per cápita <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> los niv<strong>el</strong>es <strong>de</strong> coberturaque t<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. Los problemas <strong>de</strong> <strong>de</strong>sempleo han llevado a unaparte <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción que t<strong>en</strong>ía obra social a <strong>de</strong>mandar at<strong>en</strong>ción d<strong>el</strong> sistemapúblico, <strong>de</strong>sp<strong>la</strong>zando <strong>en</strong> algunos casos a los más necesitados. A<strong>de</strong>más, existetodavía un subsidio cruzado <strong>en</strong>tre <strong>el</strong> sector público y <strong>la</strong>s obras sociales,dado que los b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> estas últimas se ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a veces <strong>en</strong> <strong>el</strong> hospitaly este no es reembolsado a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te. Si bi<strong>en</strong> <strong>el</strong> Hospital Público <strong>de</strong>Autogestión g<strong>en</strong>eró avances importantes <strong>en</strong> <strong>el</strong> recupero <strong>de</strong> costos, brindándolesegurida<strong>de</strong>s <strong>para</strong> <strong>el</strong> cobro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>udas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras sociales, existetodavía escasa cultura ger<strong>en</strong>cial <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector público, lo que ha impedido obt<strong>en</strong>erlos resultados <strong>de</strong>seados y <strong>la</strong> recaudación continúa si<strong>en</strong>do baja.7.3.1.5. Programa Fe<strong>de</strong>ral <strong>de</strong> Salud (PRO-FE)Más <strong>de</strong> 1.000.000 <strong>de</strong> personasmayores <strong>de</strong> 60 años se ati<strong>en</strong>d<strong>en</strong><strong>en</strong> los hospitales públicos provincialesy <strong>en</strong> ese ámbito noexist<strong>en</strong>, <strong>en</strong> g<strong>en</strong>eral, <strong>de</strong>masiadosanteced<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> programasespeciales <strong>para</strong> los ancianos.<strong>La</strong> organización d<strong>el</strong> PRO-FE estuvo ori<strong>en</strong>tada a acotar los gastos <strong>de</strong>funcionami<strong>en</strong>to y, por <strong>el</strong>lo, <strong>la</strong> fe<strong>de</strong>ralización es un rasgo distintivo a fin <strong>de</strong>aprovechar <strong>la</strong> capacidad insta<strong>la</strong>da <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias y conc<strong>en</strong>trar <strong>la</strong> estructurapropia <strong>en</strong> <strong>la</strong> e<strong>la</strong>boración y <strong>el</strong> control <strong>de</strong> programas.<strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción médica a b<strong>en</strong>eficiarios <strong>de</strong> p<strong>en</strong>siones no contributivas repres<strong>en</strong>taba$173.547.692 d<strong>el</strong> presupuesto <strong>de</strong> 1999, lo que constituye casi <strong>el</strong>21% d<strong>el</strong> presupuesto total d<strong>el</strong> Programa 23 - P<strong>en</strong>siones no contributivas.En 1998 <strong>el</strong> gasto d<strong>el</strong> PRO-FE fue superior a $109,3 millones, <strong>de</strong> loscuales <strong>el</strong> 69% correspondía a prestaciones capitadas y <strong>el</strong> 31% a prestacionesno capitadas con <strong>la</strong>s provincias (Muñoz et al., 1999) (cuadro 7.15).Cuadro 7.15. PRO-FE, estructura d<strong>el</strong> gasto anual<strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, 1998-1999Modalidad19981999<strong>de</strong> pago % Millones $ % Millones $Capitado 69,1 75,57 53,60 90,70No capitado 30,9 33,73 46,44 78,37Discapacidad 15,0 5,11 52,00 40,79Hemodiálisis 20,0 6,90 30,00 23,16Geriatría 27,0 8,98 14,00 11,20Otros 38,0 12,72 4,00 3,22Fu<strong>en</strong>te: Muñoz et al ., 1999.


268Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000El valor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cápita es variable según <strong>la</strong> provincia, osci<strong>la</strong>ndo <strong>en</strong>tre $19(Formosa y Jujuy), valores <strong>en</strong>tre $24 y $26 pesos <strong>en</strong> Santa Fe, Bu<strong>en</strong>osAires, Capital, y $28 <strong>en</strong> Río Negro, Chubut y Santa Cruz.En <strong>la</strong> ejecución correspondi<strong>en</strong>te al año 1999, <strong>el</strong> presupuesto llegó a$170 millones, <strong>de</strong>bido sobre todo a <strong>la</strong> inclusión d<strong>el</strong> Programa PRO.DIS y<strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> hemodiálisis.7.3.1.6. Financiami<strong>en</strong>to privadoLos mayores <strong>de</strong> 60 años conforman <strong>la</strong> franja <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción que ti<strong>en</strong>e mayorcobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. Esto podría hacer suponer una m<strong>en</strong>or incid<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>los gastos privados, dado que ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong> a estar cubiertos por los seguros. Sinembargo, es cierto que a partir <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminada <strong>edad</strong> los problemas <strong>de</strong><strong>salud</strong> se increm<strong>en</strong>tan y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> buscar segurida<strong>de</strong>s también; <strong>en</strong>consecu<strong>en</strong>cia, no es extraño que esta franja <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción sea <strong>la</strong> quemayor porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> sus ingresos <strong>de</strong>stina a <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> (cuadros7.16a, b y c).<strong>La</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> Gastos <strong>en</strong> los Hogares 1996/1997 realizadapor <strong>el</strong> INDEC y <strong>la</strong>s Direcciones Provinciales <strong>de</strong> Estadísticas ti<strong>en</strong>e comoobjetivos e<strong>la</strong>borar <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> pon<strong>de</strong>raciones d<strong>el</strong> Índice <strong>de</strong> Precios alConsumidor, conocer <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción urbana yfacilitar <strong>la</strong> programación d<strong>el</strong> gasto público social (Lima Quintana, Levcovichy Criscuolo, 1998).<strong>La</strong> c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> los gastos <strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>salud</strong> es <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te: i) productosmedicinales y accesorios terapéuticos (medicam<strong>en</strong>tos, <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<strong>para</strong> primeros auxilios, a<strong>para</strong>tos y accesorios terapéuticos); ii) servicios<strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> (sistema prepago <strong>de</strong> asist<strong>en</strong>cia médica, médicos clínicos,médicos especialistas, odontólogos, psicoterapeutas, <strong>en</strong>fermeras, internaciones,parto, fisioterapia, análisis clínicos y radiológicos).<strong>La</strong> <strong>en</strong>cuesta citada permite observar que existe un promedio <strong>de</strong> gasto<strong>de</strong> consumo <strong>en</strong> <strong>salud</strong> por hogar d<strong>el</strong> 9,75%: <strong>el</strong> 10,55% <strong>en</strong> <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>Bu<strong>en</strong>os Aires y <strong>el</strong> 9,20% <strong>en</strong> <strong>el</strong> Gran Bu<strong>en</strong>os Aires. Debido a <strong>la</strong> gran cantidad<strong>de</strong> personas afiliadas a prepagas <strong>en</strong> <strong>la</strong> Capital, exist<strong>en</strong> difer<strong>en</strong>cias respecto<strong>de</strong> los rubros <strong>en</strong>tre los dos agrupami<strong>en</strong>tos: los usuarios <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad<strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os Aires <strong>de</strong>stinan casi <strong>el</strong> 60% a servicios, y los d<strong>el</strong> GBA solo <strong>el</strong>45%. Según <strong>el</strong> trabajo citado, se <strong>de</strong>stina a <strong>salud</strong> un valor medio por hogar<strong>de</strong> $98,28 por mes; si se consi<strong>de</strong>ra que <strong>el</strong> número promedio <strong>de</strong> miembrospor hogar es <strong>de</strong> 3,45 personas, <strong>el</strong> gasto per cápita m<strong>en</strong>sual alcanza a$28,48.Como es posible imaginar <strong>la</strong>s familias <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> sus ingresos según unconjunto <strong>de</strong> variables, <strong>en</strong>contrándonos aquí nuevam<strong>en</strong>te con una restricción<strong>en</strong> <strong>la</strong> información disponible (por otro <strong>la</strong>do escasa), al pres<strong>en</strong>tarse <strong>el</strong>


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>269corte según <strong>la</strong> <strong>edad</strong> <strong>de</strong> jefes <strong>de</strong> hogares. Aceptando que eso no conducea una pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayores <strong>de</strong> 60 años <strong>en</strong> s<strong>en</strong>tido estricto, se ha<strong>de</strong>cidido no obstante tomar <strong>el</strong> grupo que ti<strong>en</strong>e jefes <strong>de</strong> hogares mayores<strong>de</strong> 65 años como variable proxy d<strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> grupos <strong>de</strong> <strong>tercera</strong><strong>edad</strong>. En este grupo se observa una participación d<strong>el</strong> consumo <strong>en</strong>at<strong>en</strong>ción médica y gastos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> francam<strong>en</strong>te más alta que <strong>en</strong> <strong>el</strong>resto, si<strong>en</strong>do <strong>la</strong> participación casi tres veces superior a <strong>la</strong> que se observa<strong>en</strong> los hogares con jefes <strong>de</strong> hasta 34 años (Lima Quintana, Levcovich yCriscuolo, 1998).Cuadro 7.16a. Gasto <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> los hogares según <strong>edad</strong> d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> hogarpor finalidad d<strong>el</strong> gasto (%), Área Metropolitana <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os AiresFinalidad d<strong>el</strong> gastoAt<strong>en</strong>ción médica ygastos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>Productos medicinales yaccesorios terapéuticosEdad d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> hogarHasta 34 años 35 a 49 50 a 64 65 y más Total5,7 7,5 10,7 17,0 9,62,1 2,9 5,2 10,3 4,6Servicios <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> 3,6 4,6 5,5 6,7 5,0Los mayores <strong>de</strong> 65 años <strong>de</strong>stinan<strong>la</strong> <strong>tercera</strong> parte <strong>de</strong> susrecursos <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos, y <strong>el</strong>segundo compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> sugasto privado es at<strong>en</strong>ción médicay gastos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.Fu<strong>en</strong>te: INDEC, Encuesta nacional <strong>de</strong> gastos <strong>de</strong> los hogares, 1996/1997.Los mayores <strong>de</strong> 65 años <strong>de</strong>stinan <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> parte <strong>de</strong> sus recursos <strong>en</strong> alim<strong>en</strong>tos,y <strong>el</strong> segundo compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> su gasto privado es at<strong>en</strong>ción médicay gastos <strong>para</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> gasto <strong>en</strong> productosmedicinales y accesorios terapéuticos es d<strong>el</strong> 4,6% d<strong>el</strong> ingreso, los mayores<strong>de</strong>stinan <strong>el</strong> 10,3% <strong>de</strong> su ingreso. También es <strong>el</strong> grupo <strong>de</strong> <strong>edad</strong> quemás gasta <strong>en</strong> servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.Cuadro 7.16b. Gasto <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> los hogares según <strong>edad</strong> d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> hogarpor finalidad d<strong>el</strong> gasto (%), Área Metropolitana <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os AiresFinalidad d<strong>el</strong> gastoGasto <strong>en</strong> consumo medio 961,63 1.161,08 1.056,98 754,54 1.008,05Gasto <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción médica 56,54 84,53 115,95 128,27 98,28Gasto <strong>en</strong> medicam<strong>en</strong>tosfármacos y accesorios22,21 33,79 57,50 76,51 47,98Gasto <strong>en</strong> serviciosprofesionales y auxiliares34,33 50,74 58,45 51,76 50,30Fu<strong>en</strong>te: INDEC, Encuesta nacional <strong>de</strong> gasto <strong>de</strong> los hogares, 1998.Edad d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> <strong>la</strong> unidad <strong>de</strong> gastoHasta 34 35-39 50-64 65 y más Total


270Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000En <strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> consumo medio y <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción médica también es posibleobservar un ord<strong>en</strong> creci<strong>en</strong>te a medida que aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> <strong>edad</strong> d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong>familia. En este caso <strong>el</strong> gasto per cápita <strong>de</strong> los hogares con jefes <strong>de</strong> más <strong>de</strong>65 años es <strong>de</strong> $57.Cuadro 7.16c. Gasto <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> los hogares según <strong>edad</strong> d<strong>el</strong> jefe <strong>de</strong> hogar por finalidad d<strong>el</strong> gasto(%), Área Metropolitana <strong>de</strong> Bu<strong>en</strong>os AiresFinalidad d<strong>el</strong>gastoAt<strong>en</strong>ción médica,gastos <strong>para</strong><strong>la</strong> <strong>salud</strong>Productosmedicinales,farmacéuticosy accesoriosServiciosprofesionalesy auxiliaresEncuesta 85/86 Encuesta 96/97Edad d<strong>el</strong> jefe unidad <strong>de</strong> gastoEdad d<strong>el</strong> jefe unidad <strong>de</strong> gastoHasta 34 35 a 49 50 a 64 65 y más total Hasta 34 35 a 49 50 a 64 65 y más total6,1 6,2 9,1 12,3 7,9 5,9 7,2 10,9 17,0 9,73,3 3,7 4,7 8,4 4,6 2,3 2,9 5,4 10,1 4,72,8 2,5 4,4 3,9 3,3 3,6 4,4 5,5 6,8 4,9Fu<strong>en</strong>te: Lima Quintana, Levcovich y Criscuolo, 1998.<strong>La</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia que permite observar <strong>la</strong> Encuesta <strong>de</strong> gasto realizada <strong>en</strong> <strong>el</strong>período 1996-1997, respecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> anterior 1985-1986, es un increm<strong>en</strong>tod<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> at<strong>en</strong>ción médica por parte <strong>de</strong> los mayores <strong>de</strong> 65 años: <strong>de</strong>un promedio total d<strong>el</strong> 12 al 17% <strong>en</strong> <strong>la</strong> última <strong>en</strong>cuesta.El increm<strong>en</strong>to se pres<strong>en</strong>tó con mayor fuerza <strong>en</strong> <strong>el</strong> gasto <strong>de</strong> serviciosprofesionales y auxiliares, don<strong>de</strong> creció <strong>el</strong> 75%, <strong>en</strong> tanto que <strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje<strong>de</strong> gastos <strong>en</strong> productos medicinales, farmacéuticos y auxiliares alcanzaron<strong>el</strong> 20,7%.El otro aspecto a <strong>de</strong>stacar es que <strong>el</strong> promedio <strong>de</strong> participación d<strong>el</strong>gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> sobre los ingresos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s franjas <strong>de</strong> <strong>edad</strong> seincrem<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> 23%, aunque <strong>el</strong> comportami<strong>en</strong>to fue difer<strong>en</strong>te segúnlos casos. Los jefes <strong>de</strong> familias m<strong>en</strong>ores <strong>de</strong> 34 años t<strong>en</strong>dieron a disminuir<strong>el</strong> porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> gasto <strong>de</strong>stinado a <strong>salud</strong> (-38%), probablem<strong>en</strong>te<strong>de</strong>bido al inicio <strong>de</strong> re<strong>la</strong>ciones <strong>la</strong>borales que brindan algún tipo<strong>de</strong> cobertura y que impacta positivam<strong>en</strong>te disminuy<strong>en</strong>do <strong>el</strong> gasto <strong>de</strong>bolsillo. En cambio, <strong>el</strong> resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s franjas <strong>de</strong> <strong>edad</strong> consi<strong>de</strong>radas vioincrem<strong>en</strong>tada <strong>la</strong> participación d<strong>el</strong> gasto <strong>en</strong> <strong>salud</strong> sobre su gasto total.Por ejemplo, <strong>el</strong> grupo <strong>en</strong>tre 39 y 49 años increm<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> 17,4%; <strong>el</strong>grupo <strong>en</strong>tre 50 y 64 años, más d<strong>el</strong> 20%, y por último, <strong>el</strong> <strong>de</strong> más <strong>de</strong>65 años aum<strong>en</strong>tó <strong>el</strong> 38%.


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>271Por lo tanto, los mayores <strong>de</strong> 65 han t<strong>en</strong>ido que pagar <strong>de</strong> sus bolsillos mayoresgastos <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, y esto seguram<strong>en</strong>te está vincu<strong>la</strong>do con problemas <strong>en</strong> <strong>la</strong>cobertura con financiami<strong>en</strong>to público o solidario <strong>en</strong> <strong>el</strong> período consi<strong>de</strong>rado.


272Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 20008. REFLEXIONESRFINALES<strong>La</strong> geografía y <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong>sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> están cambiandocomo resultado <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos<strong>en</strong>tre los distintossectores predominantes <strong>en</strong> unesc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong>.Una rápida lectura sobre <strong>la</strong> transformación d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina, permite observar <strong>la</strong> capacidad histórica que han t<strong>en</strong>ido <strong>la</strong>s fuerzasd<strong>el</strong> mercado <strong>para</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntarse a los cambios int<strong>en</strong>tados por <strong>la</strong>s políticasgubernam<strong>en</strong>tales. <strong>La</strong> geografía y <strong>la</strong> morfología d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong> estáncambiando como resultado <strong>de</strong> los movimi<strong>en</strong>tos <strong>en</strong>tre los distintos sectorespredominantes <strong>en</strong> un esc<strong>en</strong>ario <strong>de</strong> seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. <strong>La</strong> dispersión <strong>de</strong>cobertura y <strong>de</strong> financiami<strong>en</strong>to, junto a <strong>la</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> política sanitaria,configuran un esc<strong>en</strong>ario don<strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor fortaleza o capacidad <strong>de</strong> presión<strong>de</strong> algunos actores terminará d<strong>el</strong>ineando <strong>la</strong>s reformas d<strong>el</strong> sistema <strong>de</strong> <strong>salud</strong>emerg<strong>en</strong>te. 16Mi<strong>en</strong>tras los seguros privados o prepagos se consolidan como ofertaaseguradora privada y recib<strong>en</strong> ofertas <strong>de</strong> empresas extranjeras interesadas<strong>en</strong> invertir <strong>en</strong> <strong>salud</strong>, al mismo tiempo p<strong>en</strong>etran <strong>en</strong> <strong>la</strong>s obras sociales sindicales<strong>para</strong> ingresar anticipadam<strong>en</strong>te al mercado cautivo <strong>de</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>sobras sociales, <strong>en</strong> una verda<strong>de</strong>ra carrera por atrapar usuarios antes <strong>de</strong> quese cump<strong>la</strong>n los p<strong>la</strong>zos <strong>para</strong> competir librem<strong>en</strong>te. Se vislumbra un esc<strong>en</strong>ariofinal conformado por seguros sociales y privados <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, compiti<strong>en</strong>dopor medio <strong>de</strong> una diversidad <strong>de</strong> p<strong>la</strong>nes <strong>de</strong> cobertura, todos <strong>de</strong> netaestirpe actuarial.<strong>La</strong>s obras sociales provinciales permanec<strong>en</strong> todavía alejadas <strong>de</strong> esteesc<strong>en</strong>ario, <strong>en</strong> algunos casos con aspiraciones <strong>de</strong> convertirse <strong>en</strong> segurosprovinciales, y <strong>en</strong> otros compiti<strong>en</strong>do o <strong>en</strong> alianza con los ministerios <strong>de</strong><strong>salud</strong> provinciales <strong>para</strong> ampliar su cobertura a los indig<strong>en</strong>tes y a <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ciónjubi<strong>la</strong>da.Por último, los hospitales públicos sigu<strong>en</strong> embarcados <strong>en</strong> una reforma<strong>de</strong> su mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> gestión que les permita respon<strong>de</strong>r a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda. Sinembargo, persist<strong>en</strong> <strong>la</strong>s dificulta<strong>de</strong>s <strong>para</strong> avanzar <strong>en</strong> <strong>la</strong> racionalización d<strong>el</strong>sector y <strong>en</strong> <strong>la</strong> concertación <strong>de</strong> acuerdos <strong>para</strong> conformar una red prestadorapública <strong>de</strong> <strong>salud</strong> provincial, que se convierta <strong>en</strong> <strong>la</strong> columna vertebrald<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción complem<strong>en</strong>tado con <strong>el</strong> sector privado provincial.Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> perspectiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, resul-16 Jorge Katz (1996) seña<strong>la</strong>ba <strong>la</strong> emerg<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> "un f<strong>en</strong>óm<strong>en</strong>o <strong>de</strong> racionalización impuesta por <strong>el</strong>mod<strong>el</strong>o financiero. Es <strong>de</strong>cir, dada <strong>la</strong> incapacidad d<strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o politico arg<strong>en</strong>tino <strong>de</strong> p<strong>en</strong>sar y diseñaruna estrategia <strong>de</strong> reforma d<strong>el</strong> sector, <strong>el</strong> sector mismo o ag<strong>en</strong>tes externos al sector <strong>en</strong> este casocomi<strong>en</strong>zan a recrear un propio mod<strong>el</strong>o a partir <strong>de</strong> <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> r<strong>en</strong>tas que están metidas <strong>en</strong> <strong>el</strong>sector <strong>salud</strong>, <strong>de</strong> racionalización y reord<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sector".


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>273ta c<strong>la</strong>ve saber hacia dón<strong>de</strong> avanza <strong>la</strong> reforma d<strong>el</strong> INSSJP, dado que su<strong>en</strong>vergadura <strong>en</strong> cuanto a pob<strong>la</strong>ción b<strong>en</strong>eficiaria (3,4 millones <strong>de</strong> personas)y a financiami<strong>en</strong>to ($2.400 millones) lo conviert<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>el</strong> actor que dirime<strong>la</strong> ori<strong>en</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong> reforma.Si <strong>el</strong> Instituto se agrega a <strong>la</strong> seguridad social, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s institucionescomo obras sociales, obras sociales más prepagas, prepagas con o sin fines<strong>de</strong> lucro compit<strong>en</strong> por los aportes y contribuciones d<strong>el</strong> usuario, se ti<strong>en</strong><strong>de</strong>a fortalecer un mod<strong>el</strong>o <strong>de</strong> mercado privado <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, parecido al esquema<strong>de</strong> <strong>la</strong>s aseguradoras privadas (ISAPRES) chil<strong>en</strong>as. Si <strong>en</strong> cambio <strong>el</strong>INSSJP se ori<strong>en</strong>ta a <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizarse con un criterio fe<strong>de</strong>ral, t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a fortalecerlos esquemas <strong>de</strong> cobertura universal, que algunas provincias yaint<strong>en</strong>tan, reuni<strong>en</strong>do bajo una única cobertura a los indig<strong>en</strong>tes y a los b<strong>en</strong>eficiarios<strong>de</strong> obras sociales.<strong>La</strong> morfología final que adquiera <strong>la</strong> oferta prestadora no será igual <strong>en</strong>uno u otro caso. En <strong>el</strong> primero quedará fuertem<strong>en</strong>te condicionada por losaseguradores que int<strong>en</strong>tarán disminuir <strong>el</strong> riesgo, contro<strong>la</strong>ndo <strong>la</strong> tasa <strong>de</strong> uso<strong>de</strong> los servicios y acotando <strong>la</strong> <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> prestadores, qui<strong>en</strong>es estaránobligados a negociar con instituciones aseguradoras (prepagas, obrassociales u empresas <strong>de</strong> seguros), con una cobertura <strong>de</strong> ext<strong>en</strong>sión nacional,y obviam<strong>en</strong>te estarán <strong>en</strong> una posición <strong>de</strong> <strong>de</strong>bilidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> negociacióncontractual. <strong>La</strong> otra alternativa es <strong>la</strong> configuración <strong>de</strong> sistemas provinciales<strong>de</strong> <strong>salud</strong>, don<strong>de</strong> <strong>el</strong> <strong>de</strong>safío es complem<strong>en</strong>tarse con <strong>el</strong> sector público y<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r un diálogo fructífero con los gobiernos, que permita acompañar<strong>el</strong> diseño <strong>de</strong> seguros y <strong>de</strong> re<strong>de</strong>s prestadoras provinciales con compon<strong>en</strong>tespúblicos y privados.En términos más que s<strong>en</strong>cillos, comprar prestaciones médicas no escomo ir a un supermercado a buscar un <strong>de</strong>terminado producto y pasarse alotro esca<strong>para</strong>te <strong>en</strong> <strong>el</strong> caso que sea más barato o no termine <strong>de</strong> gustar <strong>la</strong> calidad.Comprar servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina constituye una transacciónque requiere un marco <strong>de</strong> negociación perman<strong>en</strong>te y continua <strong>en</strong>tre <strong>el</strong>comprador y <strong>el</strong> proveedor, que ti<strong>en</strong>e un fondo cultural e histórico <strong>de</strong> conflictoy <strong>en</strong>fr<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, con más costos <strong>de</strong> influ<strong>en</strong>cia e interfer<strong>en</strong>cia que <strong>de</strong>motivación, coordinación y cooperación, y don<strong>de</strong> <strong>el</strong> gran per<strong>de</strong>dor ha sidosiempre <strong>el</strong> usuario-paci<strong>en</strong>te que no pudo <strong>el</strong>egir librem<strong>en</strong>te o bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>biósoportar, con impot<strong>en</strong>cia, <strong>el</strong> <strong>de</strong>terioro o <strong>el</strong> <strong>de</strong>rrumbe <strong>de</strong> <strong>la</strong> cobertura.Este parece ser <strong>en</strong>tonces <strong>el</strong> tiempo <strong>de</strong> los seguros <strong>de</strong> <strong>salud</strong> que, conmuy a<strong>de</strong>cuadas innovaciones c<strong>en</strong>tradas <strong>en</strong> <strong>la</strong> administración y <strong>la</strong> gestión,pued<strong>en</strong> llegar a obt<strong>en</strong>er importantes b<strong>en</strong>eficios. Por consigui<strong>en</strong>te, ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong>a situarse con una fuerte capacidad <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda, si bi<strong>en</strong> permanec<strong>en</strong> algunosproblemas <strong>para</strong> contratar <strong>la</strong> red prestadora <strong>de</strong> <strong>salud</strong> y mant<strong>en</strong>er<strong>la</strong>estable con un costo razonable. Es probable, <strong>en</strong> consecu<strong>en</strong>cia, que sep<strong>la</strong>nte<strong>en</strong> proyectos <strong>de</strong> integración vertical, <strong>en</strong> <strong>el</strong> mediano y <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo sise superan <strong>la</strong>s barreras <strong>de</strong> incertidumbre política y económica don<strong>de</strong> los


274Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000<strong>La</strong> <strong>de</strong>finición acerca d<strong>el</strong> futurod<strong>el</strong> PAMI resulta crucial. Dón<strong>de</strong>se canalizará su financiami<strong>en</strong>to,quiénes le darán cobertura a susafiliados, cómo se reorganizaráregionalm<strong>en</strong>te y, sobre todo,qué funciones serán sus pi<strong>la</strong>res<strong>de</strong> gestión, constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>finicionesc<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> <strong>la</strong> consolidación<strong>de</strong> uno u otro proyecto.aseguradores compr<strong>en</strong> prestadores <strong>para</strong> consolidarse <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector. Lo interesantesería que se complem<strong>en</strong>taran con integraciones horizontales conbases <strong>de</strong> cooperación y a esto se sumara una mayor participación social,ambos más factibles <strong>en</strong> <strong>el</strong> corto y mediano p<strong>la</strong>zo.En este marco, <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición acerca d<strong>el</strong> futuro d<strong>el</strong> PAMI resulta crucial.Dón<strong>de</strong> se canalizará su financiami<strong>en</strong>to, quiénes le darán cobertura a susafiliados, cómo se reorganizará regionalm<strong>en</strong>te y, sobre todo, qué funcionesserán sus pi<strong>la</strong>res <strong>de</strong> gestión, constituy<strong>en</strong> <strong>de</strong>finiciones c<strong>la</strong>ves <strong>para</strong> <strong>la</strong>consolidación <strong>de</strong> uno u otro proyecto. Si <strong>la</strong> <strong>de</strong>cisión es sumar <strong>el</strong> Institutoa <strong>la</strong> libre <strong>el</strong>ección <strong>de</strong> aseguradoras transfiri<strong>en</strong>do una cápita <strong>para</strong> dar at<strong>en</strong>ción,se t<strong>en</strong><strong>de</strong>rá a fortalecer <strong>el</strong> sistema privado <strong>de</strong> <strong>salud</strong>, con <strong>el</strong> serio problemaque, luego d<strong>el</strong> "<strong>de</strong>screme", <strong>el</strong> Instituto (o <strong>el</strong> Estado) <strong>de</strong>ba hacersecargo <strong>de</strong> los sectores con mayores riesgos <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>.Otra <strong>de</strong>cisión sería t<strong>en</strong><strong>de</strong>r a fortalecer <strong>el</strong> financiami<strong>en</strong>to público <strong>en</strong> <strong>la</strong>sprovincias y profundizar un esquema fuertem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>tralizado (<strong>en</strong> <strong>el</strong>mod<strong>el</strong>o canadi<strong>en</strong>se) con una cobertura casi universal, un p<strong>la</strong>n básico queti<strong>en</strong>da a racionalizar <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción y evitar <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> producto, y unfondo financiero conc<strong>en</strong>trado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s provincias, y don<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> sea un<strong>de</strong>recho d<strong>el</strong> ciudadano.El resto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s coberturas médicas <strong>de</strong> los ancianos no ti<strong>en</strong><strong>en</strong> políticasespeciales hacia los mismos. Muchos problemas que afectan a los ancianosson <strong>de</strong>rivados <strong>de</strong> cuestiones sociales más que médicas y <strong>en</strong> <strong>el</strong> sector, comoya se m<strong>en</strong>cionó, no abundan <strong>la</strong>s ofertas ori<strong>en</strong>tadas a dar respuesta a estetipo <strong>de</strong> <strong>de</strong>manda difer<strong>en</strong>ciada. <strong>La</strong> rigi<strong>de</strong>z <strong>de</strong> <strong>la</strong> oferta y <strong>la</strong> alta utilización <strong>de</strong>medicam<strong>en</strong>tos son respuestas a lo ina<strong>de</strong>cuado que resulta <strong>el</strong> mod<strong>el</strong>o prestador<strong>para</strong> dar at<strong>en</strong>ción y cont<strong>en</strong>ción a<strong>de</strong>cuadas a <strong>la</strong> <strong>de</strong>manda <strong>de</strong> cuidadosprogresivos, continuos e integrales que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> los ancianos. <strong>La</strong>s iniciativas <strong>de</strong>micro y mesogestión, que ti<strong>en</strong>dan a mant<strong>en</strong>er y apunta<strong>la</strong>r <strong>la</strong> autonomía ein<strong>de</strong>p<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> los paci<strong>en</strong>tes adultos mayores, a evitar <strong>la</strong> internación institucional,a coordinar <strong>la</strong> instancia aguda con <strong>la</strong> <strong>de</strong> cuidados prolongados y aori<strong>en</strong>tar <strong>la</strong>s políticas <strong>de</strong> promoción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> hacia una longevidad <strong>en</strong> lo posibl<strong>el</strong>ibre <strong>de</strong> discapacidad, son más que escasas.En resum<strong>en</strong>, <strong>el</strong> análisis y es<strong>en</strong>cialm<strong>en</strong>te <strong>el</strong> <strong>en</strong>foque económico parec<strong>en</strong>ser <strong>el</strong> <strong>el</strong>em<strong>en</strong>to c<strong>en</strong>tral, con un c<strong>la</strong>ro énfasis <strong>en</strong> los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> <strong>la</strong>teoría <strong>de</strong> seguros y <strong>de</strong> los mecanismos <strong>de</strong> libre compet<strong>en</strong>cia d<strong>el</strong> mercado.No se pue<strong>de</strong>, <strong>en</strong>tonces, sino hacer una l<strong>la</strong>mada <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción acerca<strong>de</strong> los resultados <strong>de</strong> esta t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>en</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> unapob<strong>la</strong>ción tan particu<strong>la</strong>r como <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>el</strong>ecciónadversa es una pres<strong>en</strong>cia o condición obligada, <strong>la</strong>s "preexist<strong>en</strong>cias" unaconstante, y <strong>el</strong> "riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>", más que riesgo un ev<strong>en</strong>tocierto con todos los matices <strong>de</strong> tiempo y forma que cada caso <strong>de</strong>man<strong>de</strong>.Ante este panorama, <strong>la</strong>s luces <strong>de</strong> <strong>la</strong> "libre <strong>el</strong>ección, <strong>la</strong> efici<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong>re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre costo y efectividad y <strong>la</strong> competitividad <strong>de</strong> los sistemas"


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>275aparec<strong>en</strong> como excesivam<strong>en</strong>te t<strong>en</strong>ues ante <strong>la</strong>s d<strong>en</strong>sas sombras <strong>de</strong> <strong>la</strong>exclusión, <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> accesibilidad y <strong>la</strong> subprestación.Este perfil <strong>de</strong> vulnerabilidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> adultos mayores, <strong>en</strong> particu<strong>la</strong>rlos más ancianos y discapacitados, fr<strong>en</strong>te al mod<strong>el</strong>o que se vislumbracomo más fuerte <strong>en</strong> cuanto a probabilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> inserción <strong>en</strong> nuestromedio, hace que se haya optado como colofón <strong>de</strong> este trabajo, acaso másduro y osado que otras opciones más eclécticas y clásicas, por l<strong>la</strong>mar a <strong>la</strong>reflexión y al análisis d<strong>el</strong> <strong>de</strong>safío que significa cons<strong>en</strong>suar, a partir <strong>de</strong> todoslos <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos que han sido parte d<strong>el</strong> análisis <strong>en</strong> estas páginas, un mod<strong>el</strong>o<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> que trasci<strong>en</strong>da <strong>la</strong>s t<strong>en</strong>taciones int<strong>el</strong>ectuales<strong>de</strong> <strong>la</strong> pura discusión teórica.En tal contexto, aun <strong>en</strong> un sistema fragm<strong>en</strong>tado y armado con los <strong>el</strong>em<strong>en</strong>tos<strong>de</strong>scritos, es posible recurrir a todos los instrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> macro,meso y microgestión que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong> gerontología, <strong>la</strong> geriatría y <strong>la</strong> economía<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>para</strong> crear espacios mediante programas <strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, formu<strong>la</strong>dos a partir <strong>de</strong> nuestro propio acervocultural y ético <strong>de</strong> solidaridad y respeto por nuestros mayores.Es posible recurrir a todos losinstrum<strong>en</strong>tos <strong>de</strong> macro, meso ymicrogestión que ofrec<strong>en</strong> <strong>la</strong>gerontología, <strong>la</strong> geriatría y <strong>la</strong>economía <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, <strong>para</strong>crear espacios mediante programas<strong>para</strong> <strong>la</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong><strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong>, formu<strong>la</strong>dosa partir <strong>de</strong> nuestropropio acervo cultural y ético<strong>de</strong> solidaridad y respeto pornuestros mayores.


276Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000Refer<strong>en</strong>cias bibliográficasArie T. 1985. Psychogeriatric services. En: Brocklehurst JC(ed.), Textbook of Geriatric Medicine and Gerontology,Edimburgh, Churchill Livingstone.Berrios X, Jadue L, Z<strong>en</strong>t<strong>en</strong>o J, et al. 1990. Preval<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> factores<strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>ferm<strong>edad</strong>es crónicas: estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región Metropolitana. Rev Med Chil.Bl<strong>en</strong>don RJ, Taylor H. 1989. Views on health care: Publicopinion in three nations. Health Affairs, Spring.Brody J, 1990. Enferm<strong>edad</strong>es re<strong>la</strong>cionadas con <strong>la</strong> <strong>edad</strong> y <strong>el</strong><strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to. Taller <strong>La</strong> Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> Niñez, Adoles-c<strong>en</strong>ciay Juv<strong>en</strong>tud y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Mujer, Washington DC.Buchner DM, Wagner EH. 1992. Prev<strong>en</strong>ting frail health.Clin Ger Med.Bu<strong>en</strong>os Aires Económico. 2000. Obras sociales: m<strong>en</strong>oslibertad, 6 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 2000.C<strong>la</strong>rín. 1999. julio.DeLisa JA, Jain SS. 1991. Physical medicine and rehabilitation.JAMA.Dever A. 1993. <strong>La</strong> epi<strong>de</strong>miología aplicada a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nificación<strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. En: OPS, <strong>La</strong> <strong>de</strong>mografía comoherrami<strong>en</strong>ta <strong>de</strong> <strong>la</strong> epi<strong>de</strong>miología.DHHS. 1996. Alzheimer disease and re<strong>la</strong>ted <strong>de</strong>m<strong>en</strong>tias:Acute and long term care services. A Report to Congress ofthe DHHS Advisory Pan<strong>el</strong> on Alzheimer Disease. USA.Encuesta <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. 2000. Condiciones <strong>de</strong> vida yacceso a programas sociales. Tercera Edad, SIEMPRO.Ernst RL, Hay JW. 1994. The US economic and social costsof Alzheimer disease revisited. Am J Public Health.Flood MC. Gasto y financiami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina.Proyecto Conjunto Cepal/GTZ: Reformas financieras al sector<strong>salud</strong> <strong>en</strong> América <strong>La</strong>tina y <strong>el</strong> Caribe. Comisión Económica<strong>para</strong> América <strong>La</strong>tina. Serie Financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong>.Gascón S, Dall'Aglio J, Dalto S., Oddone J, et al. 1994. <strong>La</strong>situación <strong>de</strong> los ancianos <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina. Estudio sobreexpectativas, <strong>de</strong>manda y satisfacción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayorescon <strong>la</strong>s prestaciones médico-sociales.Galinsky David. 1994. At<strong>en</strong>ción progresiva. En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, OPS,Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546, Washington DC.Geriatric Medicine. 1999. Caring for the caregiver: tips forreducing stress. Community Internal Medicine Division.Geriatric Medicine. 1996. How to asess function in ol<strong>de</strong>rpati<strong>en</strong>ts. Community Internal Medicine Division: MayoClinic Proceedings and Mayo Clinic Geriatrics Symposium.González García G, Tobar F. 1997. Más <strong>salud</strong> por <strong>el</strong> mismodinero. Bu<strong>en</strong>os Aires, ISALUD-GEL.Gutiérrez Robledo LM. 1994a. Concepción holística d<strong>el</strong><strong>en</strong>vejecimi<strong>en</strong>to. En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío<strong>para</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546,Washington DC.Gutiérrez Robledo LM. 1994b. Incontin<strong>en</strong>cia urinaria yfecal. En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> losaños nov<strong>en</strong>ta, OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546,Washington DC.Hall DA. 1884. The biomedical basis of gerontology.Bristol, Wright PSG.Haut Comité <strong>de</strong> <strong>la</strong> Santé. 1994. Rapport général: <strong>la</strong> santé<strong>en</strong> France. París, <strong>La</strong> Docum<strong>en</strong>tation Française.Heikkin<strong>en</strong> E. 1995. Healthy aging: Utopia or a realistic target.En: Heikkin<strong>en</strong>, Kuusin<strong>en</strong>, Ruoppi<strong>la</strong> (eds.), Pre<strong>para</strong>tionfor aging, Nueva York, Pl<strong>en</strong>um Press.Hernán<strong>de</strong>z P, Zurita B, Ramírez R, Álvarez F, Cruz C. 1997.<strong>La</strong>s cu<strong>en</strong>tas nacionales <strong>de</strong> Salud. Observatorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>.Economía y <strong>salud</strong>. Actualización y temas emerg<strong>en</strong>tes.Fundación Mexicana <strong>para</strong> <strong>la</strong> Salud.Hirschf<strong>el</strong>d MJ, Fleishman R. 1990. Nursing home care forthe <strong>el</strong><strong>de</strong>rly. En: Kane RL, Krimley Evans J, MacFayd<strong>en</strong> D(eds.), Improving the health for ol<strong>de</strong>r people: A WorldView, Oxford, Oxford University Press.Informe Arg<strong>en</strong>tino sobre <strong>el</strong> <strong>Desarrollo</strong> Humano. 1999.Honorable S<strong>en</strong>ado <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nación (PNUD y Comisión <strong>de</strong>Ecología y <strong>Desarrollo</strong> Humano d<strong>el</strong> H.S.N.A.).


<strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>tercera</strong> <strong>edad</strong> 277Institute of Health and W<strong>el</strong>fare. 1992. Australia's Health1992: the third bi<strong>en</strong>nial report of the Australian Institute ofHealth and W<strong>el</strong>fare. Camberra, AGPS.Instituto <strong>de</strong> Estudios <strong>de</strong> Prospectiva Tecnológica. InformeFutures. Farmamonitor.Kane RL. 1990. Introduction. En: Kane RL, Grimley Evans J,Mac Fady<strong>en</strong> D (eds.), Improving the health of ol<strong>de</strong>r people:A world view, Oxford University Press.Kap<strong>la</strong>n GA, Camacho T, Pijls LTJ, Fesk<strong>en</strong>s EMJ, Kronhout D,Idler EL, Ang<strong>el</strong> RJ. 1996. En: Rhiannon W, Promoción <strong>de</strong><strong>salud</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> vejez, Londres, Eurolink Age.Katz J. 1996. Estabilización macroeconómica, reforma estructuraly comportami<strong>en</strong>to industrial. Bu<strong>en</strong>os Aires, Alianza.Kay W, Roth M, Hall MR. 1966. Special problems of theaged and the organization of hospital services. Br Med J.Lima Quintana, Levcovich, Criscuolo. 1998. El gasto <strong>en</strong>cuidados <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias. Análisis inicial a partir <strong>de</strong><strong>la</strong> Encuesta Nacional <strong>de</strong> Gasto <strong>de</strong> los Hogares, RegiónMetropolitana. VII Jornadas Internacionales <strong>de</strong> Economía <strong>de</strong><strong>la</strong> Salud.Luszcz MA. 1999. Psichological ageing: Themes and variations.Inaugural Professorial Lecture, Flin<strong>de</strong>rs University ofSouth Australia.Madies C. 1999. Un r<strong>el</strong>evami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> marco normativo <strong>de</strong><strong>la</strong> cobertura d<strong>el</strong> INSSJyP. Mímeo.Martin<strong>el</strong>li A. 1985. Salute e sistema sanitari occid<strong>en</strong>tali.Economia Pubblica, No. 6, junio, pp. 149-159.McHugh PR, Folstein MF. 1985. Organic m<strong>en</strong>tal disor<strong>de</strong>rs;En: Cav<strong>en</strong>ar JO, Psychiatry. Phi<strong>la</strong>d<strong>el</strong>phia, JB Lippincott.Ministerio <strong>de</strong> Salud y Acción Social. 1995. Guía <strong>de</strong> establecimi<strong>en</strong>tosasist<strong>en</strong>ciales. Dirección <strong>de</strong> Estadística e Información<strong>de</strong> <strong>la</strong> Salud, Bu<strong>en</strong>os Aires.Montoya S. 1997. Reformas al financiami<strong>en</strong>to d<strong>el</strong> sistema<strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> Arg<strong>en</strong>tina. CEPAL.Morales Martínez F. 1994a. Educación gerontológica formal.En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> los añosnov<strong>en</strong>ta, OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546, WashingtonDC.Morales Martínez F. 1994b. Evaluación integral d<strong>el</strong> anciano.En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> losaños nov<strong>en</strong>ta, OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546,Washington DC.MSyAS.1999. Superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> Seguros <strong>de</strong> Salud.Muñoz et al. 1999. P<strong>en</strong>siones no contributivas: <strong>el</strong> mayorprograma <strong>de</strong> ayuda social d<strong>el</strong> Estado, 1996-1999. Bu<strong>en</strong>osAires, edición d<strong>el</strong> autor.Murray CJL, López A. 1996. The global burd<strong>en</strong> of disease.Boston, MA, Harvard University Press.OCDE. 1999. Andrieu Mich<strong>el</strong>, OECD Observer, Healthafter wealth. International Future Programme, septiembre.OISS y Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. 1994. <strong>La</strong> situación<strong>de</strong> los ancianos <strong>en</strong> <strong>la</strong> República Arg<strong>en</strong>tina. Encuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong>OISS y <strong>la</strong> Secretaría <strong>de</strong> <strong>Desarrollo</strong> Social. Subsecretaría <strong>de</strong><strong>la</strong> Tercera Edad. En: Gascón S, Dall'Aglio J, Dalto S.,Oddone J, et al., <strong>La</strong> situación <strong>de</strong> los ancianos <strong>en</strong> <strong>la</strong>Arg<strong>en</strong>tina. Estudio sobre expectativas, <strong>de</strong>manda y satisfacción<strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas mayores con <strong>la</strong>s prestaciones médicosociales.OPS/OMS. 1998. <strong>La</strong> <strong>salud</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s Américas, vol. II. WashingtonDC.Ring Haim. 1994. <strong>La</strong> rehabilitación <strong>en</strong> los ancianos. En: <strong>La</strong>at<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> los años nov<strong>en</strong>ta,OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546, Washington DC.Rowe JW, Kahn RL. 1987. Human aging: Usual and successful.Sci<strong>en</strong>ce.Rozovski J. 1994. Nutrición <strong>en</strong> los ancianos. En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> los años nov<strong>en</strong>ta, OPS,Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546, Washington DC.Rubinstein LZ, Josephson ER, Wie<strong>la</strong>nd GD, et al. 1984.Effectiv<strong>en</strong>ess of geriatric evaluation unit: A randomized clinicaltrial. N Engl J Med.Rubinstein LZ, Stuck AE, Siu AL, Wie<strong>la</strong>nd GD, et al. 1991.Impacts of geriatric evaluation and managem<strong>en</strong>t programs on<strong>de</strong>fined outcomes: overview of the evid<strong>en</strong>ce. J Am GeriatrSoc.FADE. 1999. Salud. Docum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> discusión.Schmidl H, Pils K. 1997. Making a multisectoral strategy forol<strong>de</strong>r people work. A progress report from Vi<strong>en</strong>na.Pres<strong>en</strong>tation at the Luxembourg Workshop.S<strong>el</strong><strong>la</strong>nes M. 1999. At<strong>en</strong>ción médica administrada: programa<strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción médica domiciliaria y metahospita<strong>la</strong>ria. Trabajo<strong>de</strong> tesis pres<strong>en</strong>tado <strong>en</strong> <strong>la</strong> Maestría <strong>de</strong> Economía y Gestión<strong>de</strong> Salud, Fundación I<strong>salud</strong>. Mímeo.Tavares Jr AR. 1994. Enferm<strong>edad</strong>es m<strong>en</strong>tales. En: <strong>La</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> los ancianos: un <strong>de</strong>safío <strong>para</strong> los años nov<strong>en</strong>ta,


278Informe sobre Tercera Edad <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, año 2000OPS, Publicación Ci<strong>en</strong>tífica No. 546, Washington DC.Tavares Jr. AR. 1992. Demências. En: Pedrosa EC, RochaMOC, Souza OA (eds.), Medicina g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> adultos, Rio<strong>de</strong> Janeiro, Ath<strong>en</strong>eu.The Nutrition Scre<strong>en</strong>ing Initiative. 1991. Report ofNutrition Scre<strong>en</strong>ing I: Toward a common view.Washington DC.Toutoundjian B. 2000. <strong>La</strong> afiliación a sistemas <strong>de</strong> <strong>salud</strong>. EDS,SIEMPRO. (Cfr. EDS, Utilización <strong>de</strong> los servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ción<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>salud</strong>, Parte I: Utilización <strong>de</strong> servicios <strong>de</strong> at<strong>en</strong>ciónambu<strong>la</strong>toria, abril <strong>de</strong> 2000).Rhiannon W. 1996. Promoción <strong>de</strong> <strong>salud</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> vejez.Londres, Eurolink Age.The Economist. 2000. A new prescription, 25 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong>2000, p. 55.Verbrugge LM. 1991. Survival curves, preval<strong>en</strong>ce rates anddark matters therein. Ageing health.WHO. 1989. Health, lifestyles and services for the <strong>el</strong><strong>de</strong>rly.Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>, WHO, Regional Office for Europe.WHO. 1959. The public health aspects of the aging of thepopu<strong>la</strong>tion. Report of an advisory group. Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,WHO, Regional Office for Europe.WHO/UNICEF. 1978. Primary Health Care. G<strong>en</strong>eva,WHO.Wilkinson RG. 1992. Income distribution and life expectancy.Br Med J.WHO. 1980. International C<strong>la</strong>ssification of Impairm<strong>en</strong>ts,Diseases and Handicaps. G<strong>en</strong>eva, WHO (Nonserial publication).Young A. 1986. Exercise physiology in geriatric practice.Acta Med Scand.Zunzunegui Pastor MV (dir.) et al. 1999. Estudio d<strong>el</strong> adultomayor <strong>en</strong> <strong>la</strong> Arg<strong>en</strong>tina, Chile y Uruguay. Informe <strong>de</strong> síntesis.EASP, IFA <strong>La</strong>t., OPS/BID.Whitehead M. 1987. The health divi<strong>de</strong>. Londres, HealthEducation Council.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!