ELIZA KATOLIKO ERROMATARRA ETA EUSKARA Haren hizkuntz ...

ELIZA KATOLIKO ERROMATARRA ETA EUSKARA - Joseba Intxausti 823
Euskal testu zaharretara goazela, hemen interesatzen zaigun eremuan uzta
eskasa dugu zinez. Egia da, esan bezala, Erdi Aroko mundu idatzia lekuko eskasa,
pobre eta engainagarria dela, jendeak idatzitik kanpo eta idatzi gabe bizi
zuen errealitatea ispilatzeko, hau da, paperetan «ofizialki» latinez (eta onenean
erromantzez) ematen zenak gaizki ispilatzen du garaiko hizkuntzen soziografia,
eta euskara eta euskarazko gizartea ez da entzuten paperetan (18).
Horrela, irakurtzeko gaude oraindik Erdi Aroko Bibliaren atal itzulirik,
edo sermoirik. Eliz paperen gain hainbat Historia «egin» da, eta agiri horiek
izan dira historialariarentzat albiste-iturri preziatuak; baina euskararen lurraldeko
Monasterioetako kontuak izan arren, ez dituzte ondasunak «euskaraz
administratu», idatziz behintzat. Horra gure hutsune tradizional bat.
Katiximarik ere ez zaigu iritsi Erdi Arotik. Eta ez dezagun pentsa, badaezpada,
Getariako Martinek (†1449), Parisen ikasitako Maisu eta Nafarroako
Erret Kontseilari getariarrak, euskaraz kristau herriarentzat dotrinarik idatzi zigunik,
eta ez da iritsi guganaino haren clara sonoraque vox hura inongo euskarazko
sermoi-liburutan, nahiz eta Basileako Kontzilioak miretsi ahal izan
zuen haren ahots ozen eta garbia. Aitzitik, Martin-ena ez da juxtu Ubillos-en
kasua (1707-1789): Philosophia naturalis bat hiru liburukitan kaleratu ondoren
(1755, 1758, 1762), Teologia Irakasle honek Christau dotriñ berri-ecarlea
zeritzan kristau-bide xume bat behintzat eman zigun euskaraz (1785), Getariakoaren
garaietatik hiru mende eta laurden iragan ondoren.
Jakina da Historian iturrien isiltasunak ezer gutxi frogatzen duela, eta,
nork daki, egunen batean ez ote dugun altxor ezezagunen bat aurkituko; baina
froga hori ez dugun bitartean nahitaez uste beharko da Euskal Herriko Erdi
Aro kristauan bostehun edo zortziehun urteko euskarazko hutsunea dugula,
eliz kultura idatzian. Azpilkueta «Doktore Nafarra» horren lekuko, 1586an
zera idatzi zuenean:
…un cántabro piadoso y docto que, hace más de unos 35 años, […] tradujo
al vascuence y enseñó esas cuatro cosas [=oraciones], junto con lo más importante
de la doctrina cristiana, lo cual ojalá se hubiera hecho mil quinientos
años antes [Azpimar. nirea].
Iturri idatzi eskolatuen falta horretan, adierazgarri gertatzen da ezagutzen
dugun euskarazko otoitz-testu bakarra, latinezko Breviarium batean emana (c.
1425), baina herri-erlijiotasunaren adierazpena baizik ez dena («padre nuestro
chiquito» bezala aipatu dena). Gu gabiltzan honetarako ezer gutxi, noski: nahi
(18) Euskararen lekuko filologiko anitz bada, noski, Erdi Aroko agirietan, eta hor dute
beren harrobia «euskara zaharrari» buruzko ikerlanek, Monasterioetako kartularioetatik hasi eta
hirietako Gutunetara jauzi eginez, e. b. Ez naiz horretaz ari, gizartean bezala Elizan hiztunek zituzten
euskararen erabilpen, ohitura eta hizkuntza(ar)ekiko jarrerei buruz baizik. Azken buruan,
Erdi Aroko biziera soziolinguistikoaz dihardut hemen.