Innumalti _3_ - Dun Karm Psaila

-------------------------------------------------------------------------------------------
Hamsin sena mill-mewt tal-poeta nazzjonali (1961-2011)
OLIVER FRIGGIERI
ANALIśI TAL-VERSI TAL-INNU MALTI
--------------------------------------------------------------------------------------------
DAĦLA ĀENERALI
Is-sena 1921, is-sena tal-Kostituzzjoni, qanqlet lil Dun Karm (1871-1961)
biex jikteb il-poeŜija ‘1921 – Lil Ħuti l-Maltin nhar l-Għoti tal-
Kostituzzjoni’, li hi speëi ta’ innu patrijottiku mnebbaħ mill-bŜonn talgħaqda
nazzjonali fi Ŝmien ta’ firda partiāājana. Huwa kien jibŜa’ ħafna li,
bħala qassis u poeta, jintrabat ma’ xi kulur politiku, u għalhekk lil dan linnu,
bla muŜika, huwa baqa’ ma xandrux qabel Diëembru 1939, u
ppubblikah sewwasew f’rivista (Il-Malti, IV, XV, Dië, 1939, p.20). Taħt ilpoeŜija
huwa niŜŜel din in-nota: ‘Dan l-innu kellu jiāi mqiegħed fil-muŜika
għal dik il-ħabta. Il-muŜika ma saretx u l-innu baqa’ ma deherx. Min jaf jekk
ikun jiswa fli āej?’ Dan ifisser li fil-bidu tas-snin għoxrin tas-seklu għoxrin,
ftit snin biss wara l-1912 meta beda jikteb anki bil-Malti, wara li kien ilu
jikteb bit-Taljan sa mill-1889, Dun Karm kellu diāà l-ħsieb li jikteb versi li
setgħu jiāu mogħtijin il-muŜika biex jitkantaw bħala espressjoni nazzjonali.
F’Malta kolonja IngliŜa, ftit snin biss wara l-ārajja mdemmija tas-Sette
Giugno, 1919, ma kinitx ħaāa ħafifa li jinħareā innu minn muŜiëista Malti u
minn poeta Malti li jinterpreta s-sens tal-awtonomija u tas-sovranità ta’
poplu, u wisq aktar tan-nazzjonalità. L-Imperu IngliŜ kien għadu jaħkem
parti kbira ħafna tad-dinja, u mill-kobor bla qies tal-Indja saë-ëokon uniku
ta’ Malta, l-Ingilterra kienet interessata li ŜŜomm it-territorji tagħha kollha
fit-tip ta’ stabbiltà li kellhom. Imma, anki jekk ma kienx jaf, fil-modestja
tiegħu Dun Karm kien fil-fatt qiegħed jgħum f’baħar ta’ dan it-tip. Il-kitba
tiegħu bil-Malti, fl-isfond ta’ ħajja letterarja twila (poeŜija u saāāistika)
mfissra biss bit-Taljan (mill-pubblikazzjoni tal-versi bikrija ‘La dignità
episcopale’, fl-1889, u l-ħruā tal-ktieb Foglie d’alloro fl-1896, sa meta beda
jikteb bil-Malti fl-1912 u wara), kienet minnha nnifisha dikjarazzjoni
politika, poŜizzjoni fi ħdan il-konfront bejn il-kurrenti politiëi u kulturali,
1

Taljan vs IngliŜ, tal-epoka. Lil din il-poŜizzjoni tiegħu huwa pprova
jiddeskriviha fis-sunett ‘Lil Malta’ (1939), fejn mill-apprezzament tal-Italja
tal-kultura u mill-istima lejn l-Ingilterra tal-politika huwa jgħaddi biex
jippreferi lil Malta, ‘għax int biss ommi, inti tajtni l-isem’ (v. 10),
ripetizzjoni, bħal drabi oħra, tal-kliem tal-‘Innu Malti’.
Wara li huwa ta l-aħħar lezzjoni tas-sena skolastika, u wasal fid-dar, fil-
31 ta’ Mejju 1921 huwa sab informazzjoni li kien għadu kemm ingħaŜel
bħala Assistent Bibljotkarju fil-Bibljoteka, minn fost erbgħa u tletin
applikant. Flimkien mad-Direttur ta’ dak iŜ-Ŝmien, il-Professur E. Magro,
huwa beda x-xogħol fil-Bibljoteka, Valletta, dak in-nhar stess, għall-ħabta
tas-2.00pm, wara li kien għadu kemm kiel. ĀuŜè Bonnici (1907-1940), li
kellu rispett kbir lejn il-poeta, jistqarr dan fid-daħla ‘Il-poeta u kitbitu’ għallktieb
Il-Għana ta’ Dun Karm, I, 1939, paāni 16-17.
Dan kien għalih Ŝmien sabiħ, kif fakkar hu stess f’ittra lill-Professur
ĀuŜè Aquilina tal-25 ta Settembru 1933, imxandra f’Ward ta’ Qari Malti, I,
volum ikkurat minn Pietru Pawl Saydon u ĀuŜe’ Aquilina, fl-1936: ‘Ftakart
fl-aħħar meta... bdiet għalija medda ta’ snin, ma ngħidx ta’ hena u ta’ ferħ,
iŜda għallinqas ta’ faraā u ta’ sliema, fil-āabra u fix-xogħol tal-Bibljoteka,
qalb il-kotba li jien ħabbejt u li għadni nħobb bħalma jinħabbu l-ħbieb li
jgħidulek il-kelma kif toħroā minn qalbhom, u li ma jitfantsux, jekk inti ma
taqbilx magħhom.’
Issa li kien inħatar Bibljotekarju kien se jkun liberat mill-vjaāāi bejn il-
Belt Valletta u l-Imdina, waqt li kien se jkollu aktar ħin għall-istudju u għallkitba.
Dan il-fatt jidher sewwa mil-lista tal-poeŜiji li kiteb fis-snin għoxrin u
tletin, bit-Taljan u bil-Malti. Fil-Bibljoteka huwa kellu uffiëëju fir-rokna,
jekk wieħed jidħol min-naħa tax-xellug tal-Bibljoteka, u kellu tieqa li tagħti
għal fuq Triq it-TeŜorerija. Kellu mejda ftit kbira, u ħafna kotba fuq lixkafef
mal-ħitan. Kien raāel dejjem medhi bil-qari u bix-xogħol, mimli
sabar biex jgħallem lil min jistaqsih xi ħaāa. Kulħadd kien jiftakru milwi fuq
xi ktieb jew reāistru. Tifkiriet personali bħal dawn jinsabu f’kitbiet bħal
‘Min hu Dun Karm Għalija’ ta’ Āorā Zammit (Leħen il-Malti, XXXI, 4,
1962, pp.36-37), u ‘Kelmtejn ma’ Dun Karm’ ta’ Giovanni Curmi (Leħen
il-Malti, XXXI, 4, 1962, p.39).
Fil-bidu ta’ din il-ħidma bibljotekarja kellu jsib ruħu bħala l-bniedem
magħŜul biex jikteb l-innu nazzjonali ta’ pajjiŜu. Xi darba fil-bidu tas-snin
għoxrin tas-seklu għoxrin id-direttur tal-iskejjel elementari tal-Gvern, Dr. A.
V. Laferla (1887-1943) kellu l-okkaŜjoni li jikseb biëëa kompoŜizzjoni
muŜikali mingħand il-Professur Robert Samut (1869-1934), li kien studja u
speëjalizza fil-mediëina anki biex jogħāob lil missieru, għalkemm sa minn
ëkunitu u tul ħajtu kollha wera āibda kbira lejn il-muŜika u l-aktar lejn il-
2

pjanu, li hu kien idoqq ukoll. Tagħrif ādid dwar Robert Samut kien maħruā
fin-National Ceremony to Commemorate Prof. Lt. Col. Robert Samut,
pubblikazzjoni tal-Kumitat êiviku tal-Furjana (1968). Āara li Samut kien
spiëëa biex tħajjar jikteb innu għal Malta wara li fl-Università ta’ Edinburgh,
minn fejn huwa kiseb il-gradi ta’ M.B. u Ch.M., sħabu barranin kienu talbuh
ikantalhom l-innu ta’ pajjiŜu. Huwa f’din l-okkaŜjoni nduna li Malta ma
kellhiex innu nazzjonali, u għalhekk tħajjar jikteb melodija huwa stess meta
wasal lura fil-pajjiŜ. Samut semma’ din il-melodija tiegħu lil Laferla, li
wiegħdu li jsib lil xi ħadd li seta’ jikteb xi kliem bil-Malti għaliha, biex
imbagħad il-melodija u l-versi, bħala innu ādid, jibdew jitkantaw mit-tfal
tal-iskejjel tal-Gvern.
Dun Karm kien igawdi stima kbira minn A.V. Laferla. Għalhekk l-għaŜla
ta’ Laferla waqgħet minnufih fuqu. Dun Karm, li kien dilettant tal-pjanu u
kellu l-pjanu tiegħu, wiegħdu li kien se jaqdih mill-aħjar li seta’, kif tindika
t-tifkira miktuba li ħalla hu nnifsu: ‘Kif dħalt fl-appartament tiegħi fi Triq l-
Ifran, il-Belt, mort fuq il-pjanu, daqqejt mill-aħjar li stajt dak il-motiv, li
kien għad ma kellux l-akkumpanjament, u fittixt li nlaqqa’ mar-ritmu talmuŜika
r-ritmu tal-vers Malti. Rajt li ebda vers ma kien qed jaqbel jew
għallinqas jersaq ma’ dak il-motiv, ħlief il-vers tal-ħdax (endekasillabu), u
billi l-motiv kien qasir, ma kinux jidħlu fil-medda tiegħu kollha ħlief tlieta
minn dawn il-versi. U jien għidt: bi tliet versi x’nista’ nagħmel? Imma ħsibt
ftit u għaddiet bħal berqa minn moħħi l-lehma tal-Innu Nazzjonali fis-sura
ta’ talba ’l Alla għal Malta.’ (‘Kif Sar l-Innu Malti’, Il-Berqa, 16/3/1944,
p.2). Tagħrif ieħor hu mogħti wkoll minn Ninu Cremona fl-artiklu ‘Dun
Karm u l-Innu Malti’, imxandar f’Il-Malti, IV, XXXVII, Diëembru 1961,
pp.106-108. Skont Toni Cortis l-innu ndaqq għall-ewwel darba fis-27 ta’
Diëembru 1922 (‘Encore għall-Innu Malti’, In-Nazzjon Tagħna, 1/6/1993,
p.4).
Dun Karm stess kiteb biex jispjega x’kien l-iskop tiegħu meta kiteb
dawk il-versi, dejjem fl-isfond politiku u soëjali tas-snin għoxrin u talambjent
Malti, bejn belti u bejn raħli, li hu trabba fih: ‘Għarrixt fiŜ-Ŝmien li
fih konna ninsabu, u billi dik il-ħabta kien hawn ftit ta’ antagoniŜmu
politiku, jiena fittixt li nressaq u ngħaqqad lil kulħadd f’rabta ta’ mħabba
reliājuŜa u patrijottika.’ Dan il-ftit tagħrif storiku āenerali, mogħti millawtur
innifsu, huwa biŜŜejjed biex jipprovdi qafas li fi ħdanu jsir stħarriā
storiëistiku tal-versi fihom infushom.
Minbarra dan, jista’ jsir ukoll eŜami tal-versi bħala tali, weħidhom u flidentità
proprja tagħhom, bħala sistema ta’ kliem, opra letterarja. Minn hawn
’il quddiem tista’ ssir analiŜi testwali tal-‘Innu Malti’, kelma b’kelma, bħala
kitba li għandha l-karatteristiëi tagħha kollha fiha nnifisha, u mhux
3

madwarha jew fl-epoka tagħha. Din hi l-analiŜi li se nipproponi hawnhekk.
Hi analiŜi deskrittiva, aktar milli valutattiva; tipprovdi dehra tal-partijiet
kollha, skont tifsira u forma, li lkoll isawru espressjoni waħda. Simetrija u
kalkolu, mezzi letterarji u riferimenti kulturali huma mqegħdin flimkien fi
ħdan Ŝewā terzini, sitt versi marbutin daqskemm ħielsa minn xulxin.
L-GĦAśLA TAL-FORMA METRIKA
Dun Karm innifsu stqarr li ebda vers ma kien qiegħed jersaq lejn il-motiv ta’
Robert Samut ħlief l-endekasillabu, il-vers ta’ ħdax -il sillaba, li daqskemm
hu strett, klassiku u preëiŜ fl-eleganza tiegħu, huwa wkoll ħieles u ħarkieni
għaliex jistrieħ l-aktar fuq l-aëëent fiss mixħut fuq is-sillaba ta’ qabel talaħħar,
il-penultima, l-għaxar waħda. Din hi s-sillaba li tagħlaq lill-vers
bħala vers tronk jekk il-poeta jiddeëiedi hekk, kif fil-fatt se jagħmel sikwit.
Hi wkoll is-sillaba li tintroduëi lill-aħħar sillaba mhux-aëëentata, il-ħdax -il
waħda, jekk il-vers hu sħiħ, pjan. Huwa stqarr ukoll li l-motiv muŜikali kien
qasir, tant li fil-medda tiegħu ma setgħux jidħlu aktar minn tliet versi tal-vers
imsemmi, l-endekasillabu.
Għalhekk malli jiskopri l-motiv muŜikali, Dun Karm jistaqsi l-mistoqsija
fundamentali kollha li minn issa ’l quddiem se tispjega u tiddetermina lforma
metrika, poetika, li kellu jagħŜel, kwaŜi bil-fors. Huwa staqsa, kwaŜi
bi ftit diŜappunt, nimmaāina, waqt li beda jdoqq il-melodija ta’ Samut fuq ilpjanu
tiegħu stess: ‘‘Bi tliet veri x’nista’ nagħmel?’’ Dan hu l-kliem preëiŜ
tiegħu stess, kif ftakar hu stess fl-1947. Imma għal din il-problema teknika
huwa minnufih sab soluzzjoni tematika, u fis-sentenza ta’ wara huwa kiteb
xi ħaāa li ma ssegwix, u li hi ta’ natura politika, u mhux letterarja: ‘Imma
ħsibt ftit u għaddiet bħal berqa minn moħħi l-lemħa tal-Innu Nazzjonali fissura
ta’ talba ’l Alla għal Malta.’
Problema ta’ metrika hi bħallikieku maħlula minnufih bl-għarfien ta’
soluzzjoni tematika. Dun Karm induna kif kellu jikteb billi skopra x’kellu
jikteb. Il-kontenut solva l-problema tal-forma: waqt li ma kienx jaf kif se
jikteb, kien jaf x’kellu jikteb. Minn hawn ’il quddiem huwa jidher li kien
iddeëieda li, biex ikun fidil lejn il-motiv muŜikali ta’ Samut, kellu jikteb ilversi
tal-ħdax u kellu jdaħħalhom f’terzina.
IX-XEJRIET TAL-FORMA METRIKA
4

L-għaŜla kellha tkun it-terzina ta’ endekasillabi. Ma hix l-istrofa l-iŜjed
popolari fit-tradizzjoni Oëëidentali kollha, jew tas-Sud Ewropew, jew ta’
Malta stess, kemm fil-qasam tal-kitba Maltija bit-Taljan u kemm fil-qasam
tal-kitba bil-Malti, minn Āan Anton Vassallo fl-ewwel nofs tas-seklu dsatax
’l hawn. Lanqas ma hi strofa favorita ta’ Dun Karm innifsu, la fil-versi bit-
Taljan li beda jikteb mill-1889, u li kompla jiktibhom għallinqas sa l-1946, u
aktarx wara (skont id-dati li rnexxieli nsib jien u niābor il-poeŜiji tiegħu bit-
Taljan), u lanqas fil-versi bil-Malti li beda jikteb fl-1912. It-terzina hi listrofa
li biha huwa kiteb poeŜiji bħal ‘Alla Croce’, ‘Pianto e Speranza’ u
‘Amor non torna!’ u bil-Malti ‘Poeta’, ‘Bħall-Ilma l-Imħabba’, ‘Pater’, ‘Fil-
Mewt ta’ ĀuŜè Muscat Azzopardi’. It-terzina hi l-aktar frekwenti f’Dun
Karm biss bħala parti mis-sunett, fejn hi miktuba darbtejn biex tifforma ssestett,
bi skemi tar-rima varji.
Skont xi studjuŜi t-terzina tnisslet mis-serventiŜ inkatinat (għamla ta’
poeŜija lirika antika magħmula minn strofi ta’ tliet versi) jew mill-istornell
jew mill-madrigal. Is-serventiŜ kien għamla ta’ poeŜija aktarx satirika
mfittxa ħafna mit-trubaduri. Kienet poeŜija lirika mqassma fi strofi biex
titkanta. L-importanza tagħha hi marbuta l-iŜjed mal-poeti Provenzali u
FranëiŜi. Is-serventiŜ kien isir minn ministrellu biex jaqdi lis-sid tiegħu, u
minbarra s-satira kien ikollu xeħta ta’ mħabba, tifħir u politika. Is-serventiŜ
inkiteb f’għadd ta’ forom, iŜda l-aktar waħda magħrufa hi magħmula minn
strofi ta’ tliet endekasillabi u kwinarju. It-tliet endekasillabi kien ikollhom listess
rima, waqt li mill-kwinarju kienet tieħu r-rima tagħha l-istofa ta’ wara.
Din hi forma poetika li tersaq ħafna lejn il-forma li adotta Dun Karm għall-
‘Innu Malti’, imma hi differenti.
L-istornell kien strofa Ŝgħira ta’ tliet versi li l-ewwel vers tagħha hu
aktarx kwinarju, u t-tnejn l-oħra huma endekasillabi. L-ewwel vers u t-tielet
wieħed kienu jirrimaw, waqt li t-tieni kien ikun fih assonanza. Xi drabi listornell
huwa miktub ukoll b’Ŝewā jew bi tliet versi, aktarx endekasillabi
bir-rima bejniethom, jekk huma tnejn, u bl-iskema msemmija jekk huma
tlieta. L-istornell huwa forma mnissla mill-istambott. L-istambott kien
forma popolari Taljana mxerrda ħafna fis-sekli Erbatax u Ħmistax. Fost
forom oħrajn, kien xi drabi magħmul minn sitt endekasillabi bir-rima a-b-ab-a-b.
L-istrambott hu l-forma magħrufa bħala ‘rispett’ fit-Toskana. Dun
Karm joffri eŜempju rari ħafna fil-poeŜija tiegħu ‘In classe’, strambott mibni
fuq il-forma Toskana ewlenija a-b-a-b-ë-ë-d-d.
Waqt li t-terzina ntuŜat bħala metru narrattiv, daħlet ukoll fil-lirika u filpoeŜija
didaskalika. L-aqwa xogħol bit-terzina, magħrufa wkoll bħala t-terza
rima, hi d-Divina Commedia. TeŜisti wkoll l-istrofa ta’ tliet versi magħrufa
fit-tradizzjoni FranëiŜa bħala ternaire, magħmula minn tliet versi bl-istess
5

ima: a-a-a. Dun Karm se jersaq lejha mingħajr ma jadottaha għall-iskopijiet
tiegħu li b’xi mod huma kondizzjonati dejjem mill-melodija ta’ Samut.
IT-TERZINA TA’ DUN KARM
F’dawn ië-ëirkustanzi, bħala awtur li qiegħed jaëëetta li jikteb il-versi għal
melodija li kienet lesta diāà, Dun Karm għaŜel it-terzina bil-versi
endekasillabi, bl-ewwel vers ta’ kull strofa pjan, u bit-tieni u bit-tielet versi
tronki, katalettiëi, jiāifieri versi ta’ ħdax-il sillaba li jispiëëaw b’sillaba
aëëentata billi jħallu l-aħħar sillaba, mhux-aëëentata, barra. Dun Karm se
jirrikorri għall-katalessi fl-aħħar Ŝewā versi ta’ kull terzina biex kull darba
jagħlaq b’enfasi, b’sillaba li tieqaf bis-saħħa. Is-saħħa hi mkabbra wkoll birrima
mbewsa.
It-terzina ta’ Dun Karm għandha wkoll skema tar-rima, li tista’ sseħħ għal
kollox jekk il-poeŜija jkollha għallinqas Ŝewā terzini. L-ewwel vers talewwel
terzina u tat-tieni terzina, it-tnejn pjani, jirrimaw bejniethom, waqt li
t-tieni u t-tielet vers tal-ewwel strofa jirrimaw bejniethom, bħalma mbagħad
jirrimaw bejniehom it-tieni u t-tielet vers tat-tieni strofa. Kull terzina hi
magħmula minn vers pjan u Ŝewā versi tronki.
Dawn l-elementi tekniëi, imsemmijin hawn b’mod āenerali, jistgħu jkunu
mistħarrāin mill-qrib kif āej.
L-ENDEKASILLABI U L-AêêENTI EWLENIN
Il-vers magħŜul minn Dun Karm, l-endekasillabu, il-vers ta’ ħdax-il sillaba,
huwa l-mudell l-aktar dinjituŜ tat-tradizzjoni Oëëidentali kollha. Huwa l-vers
li nkitbu bih l-aqwa xogħlijiet poetiëi fl-Ewropa sa mill-bidu. Il-pentametru
ājambiku, l-ekwivalenti tiegħu fil-poeŜija IngliŜa, huwa l-mezz li bih inkitbu
l-opri ewlenin ta’ Shakespeare u Milton, fost patrimonju ta’ tradizzjoni ta’
ħafna sekli li tasal sa Ŝmienna. Minn Dante u Petrarca sa Montale u
Quasimodo, fit-tradizzjoni Taljana huwa l-vers ewlieni. Fl-esperjenza
poetika twila tiegħu bit-Taljan Dun Karm kien ilu jħaddem l-endekasillabu
għallinqas mill-1890, is-sena tat-tieni poeŜija tiegħu li rnexxieli niltaqa’
magħha, ‘Nell’annua commemorazione del naufragio di San Paolo a Malta’.
Il-vers huwa prominenti dejjem fil-poeŜiji Taljani tiegħu, kif miāburin f’Le
poesie italiane (2007). Minbarra fi kwartini bir-rima, l-endekasillabu hu
mħaddem fil-forma maħlula tiegħu (endekasillabi maħlula, jew xolti,
6

ekwivalenti għall-‘blank verse’ IngliŜ) f’xogħlijet ewlenin bħal ‘Il Mare’
(1896), ‘Nel Giubileo Episcopale di Leone XIII’ (1896), ‘Per il Congresso
Eucaristico Internazionale di Malta’ (1913) li Dun Karm kiteb f’burdata ta’
solennità u stil neo-klassiku.
Fost bosta xogħlijiet tiegħu bl-endekasillabu bil-Malti hemm il-poema laktar
rappreŜentattiva tiegħu ‘Il-Jien u lilhinn Minnu’ (1938). Fil-faŜi bikrija
tal-versi tiegħu bil-Malti huwa kien diāà kiteb fost l-oħrajn Ŝewā poeŜiji
ewlenin b’dan il-metru, ‘Lill-Kanarin Tiegħi’ (1915) u ‘śjara lil Āesù’
(1916). Minbarra l-bŜonn li l-versi jaqblu mal-binja tal-melodija ta’ Robert
Samut, hemm għalhekk ukoll ix-xewqa tal-poeta li għall-innu nazzjonali ta’
pajjiŜu huwa jħaddem il-vers l-iŜjed stmat tal-istorja kollha tal-poeŜija, dak
li hu bħallikieku l-ekwivalenti għall-eŜametru tal-metrika klassika, u għallpentametru
tad-dinja Anglo-Sassona.
L-endekasillabu għandu aëëent fundamentali, fiss dejjem, fuq l-għaxar
sillaba, kif ukoll Ŝewā aëëenti jew tlieta oħra mixħutin fuq l-ewwel tmien
sillabi. Waqt li fl-istudju tal-metrika āenerali huwa kkalkolat li hemm 87 tip
differenti ta’ endekasillabu, il-mudell l-iŜjed magħruf huwa dak li jwaqqa’ laëëenti
tiegħu fuq is-sillabi biŜ-Ŝewā (bħat-tieni, ir-raba’, is-sitt, it-tmien u,
skont ir-regola ewlenija, dejjem fuq l-għaxar waħda), għalkemm aëëenti
jitwaqqgħu fuq sillabi bil-fard ukoll (bħall-ewwel, it-tielet, il-ħames, isseba’).
L-aëëenti ewlenin fl-ewwel terzina tal-‘Innu Malti’ jaqgħu hekk: l-ewwel
vers – 4-6-10; it-tieni vers – 1-4-6-10; it-tielet vers – 1-4-8-10. L-aëëenti
ewlenin fit-tieni strofa jaqgħu hekk: l-ewwel vers –1-3-4-6-10; it-tieni vers –
1- 6-10; it-tielet vers – 1-4-8-10.
Tabella tal-aëëenti ewlenin
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 9 10 11
Lil/din/l-art/ħél/wa,/l-ómm/li/tat/na/is/ím/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ħá/res,/Mu/léj,kif/déj/jem/int/ħa/ríst,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
7

Fták/ar/li/líl/ha/bl-oħ/la/dáwl/lib/bíst./
1 2 3 4 5 = 5 6 7 8 9 10 11
Ágħ/ti,/kbír/Ál/la,/id-/déh’n/lil/min/jaħ/kím/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ródd/il-/ħnie/na/lis-/síd,/saħ/ħa/’l-ħad/díem,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Séd/daq/il-/għáq/da/fil-/Mal/tín/u/s-slíem./
L-ENDEKASILLABI U L-AêêENTI SEKONDARJI
Kull vers tal-metrika għandu tliet gradi jew livelli ta’ sillabi, u kull sillaba
tissieħeb mas-sillabi l-oħra biex ilkoll flimkien jipproduëu l-mewāa ritmika,
il-muŜikalità tal-kliem imqiegħed f’sensiela, b’regolarità, skont il-karattru
tal-vers. Minbarra l-aëëenti primarji, ewlenin, hemm ukoll aëëenti
sekondarji. Minnhom infushom dawn għandhom importanza iŜgħar, imma
huma importanti wkoll minħabba li s-sens tal-kliem jissuāāerixxi l-post fejn
għandha tinxeħet ëerta enfasi, u hekk ukoll jagħmel l-aëëent tal-kelma fiha
nnifisha, jiāifieri l-aëëent li l-kelma għandha fl-uŜu normali, ’il barra millvers
tal-poeŜija.
Minbarra l-aëëenti ewlenin imsemmija, il-versi ta’ Dun Karm għandhom
ukoll dawn l-aëëenti sekondarji. Is-sens tal-ħsieb u l-aëëent normali talkliem
jissuāāerixxu din l-interpretazzjoni, għalkemm bħalma jiāri flinterpretazzjoni
ta’ silta muŜikali, verŜjonijiet varjanti huma tajbin ukoll. Laëëenti
sekondarji tal-ewwel terzina huma dawn: l-ewwel vers – 2- 8; it-tieni
vers – ebda aëëent sekondarju; it-tielet vers – 6. L-aëëenti sekondarji tattieni
terzina huma dawn: l-ewwel vers – 8; it-tieni vers – 3-7; it-tielet vers –
ebda aëëent sekondarju.
8

Jekk għalhekk issa jiāu kkunsidrati s-sillabi li fuqhom jaqgħu l-aëëenti
ewlenin u l-aëëenti sekondarji, jibqgħu biss is-sillabi l-inqas importanti,
jiāifieri dawk li fuqhom ma jaqa’ ebda aëëent. Il-funzjoni tagħhom hi li
jservu bħala mezz biex tinxteħet l-enfasi fuq is-sillabi l-oħrajn.
Tabella tal-aëëenti sekondarji
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 9 10 11
Lil/dín/l-art/ħel/wa,/l-omm/li/tát/na/is/im/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ħa/res,/Mu/lej,/kif/dej/jem/int/ħa/rist,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ftak/ar/li/lil/ha/bl-óħ/la/dawl/lib/bist./
1 2 3 4 5 = 5 6 7 8 9 10 11
Agħ/ti,/kbir/Al/la,/id-/deh’n/lil/mín/jaħ/kim/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Rodd/il-/ħníe/na/lis-/sid,/sáħ/ħa/’l-ħad/diem,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Sed/daq/il-/għaq/da/fil-/Mal/tin/u/s-sliem./
9

L-AêêENTI U L-KLIEM L-AKTAR IMPORTANTI
Aëëent jindika importanza, enfasi; hu sinjal ta’ rabta bejn il-ħoss u t-tifsira
tiegħu, jew aħjar tal-kelma kollha li hu jinsab fi ħdanha. Għalhekk il-grupp
tal-kliem li għandu l-aëëenti ewlenin mixħutin fuqu għandu jkun il-grupp
tal-kliem l-aktar importanti. Hu n-nukleu essenzjali tal-kitba kollha. B’din linterpretazzjoni
wieħed jista’ jikkonkludi sa liema punt il-poeta rnexxielu
jagħti l-akbar importanza ritmika lill-kliem li jistħoqqlu l-aktar. Hekk ukoll,
imbagħad, fil-kaŜ tal-aëëenti sekondarji.
Din hi l-āabra tal-kliem li matul is-sitt endekasillabi għandu l-aëëenti
ewlenin mixħutin fuqu. L-ewwel terzina: ‘ħelwa’, ‘omm’, ‘isimha’, ‘ħares’,
‘Mulej’, ‘dejjem’, ‘ħarist’, ‘ftakar’, ‘lilha’, ‘dawl’, ‘libbist’; it-tieni terzina:
‘agħti’, ‘kbir’, ‘Alla’, ‘deh’n’, ‘jaħkimha’, ‘rodd’, ‘sid’, ‘ħaddiem’, ‘seddaq’,
‘għaqda’, ‘Maltin’, ‘sliem’.
10

IL-VERSI BĦALA SENSIELA TA’ SILLABI
Il-vers huwa magħmul minn sillabi, minn serje kontinwa ta’ tlissiniet ta’
ħoss maħruā mill-fomm. Kull sillaba hi ħoss, jew vokali, jew āabra ta’ ittri
b’vokali magħhom, li jkunu jistgħu jiāu ppronunzjati b’nifs wieħed. Fi kliem
ieħor, kull vers huwa qabelxejn issillabat, imqassam f’sensiela ta’ ħsejjes li
kull ħoss minnhom huwa monosillaba. Sillaba tista’ tkun magħmula minn
vokali weħidha, jew minn vokali magħquda ma’ konsonanti waħda, jew ma’
aktar minn konsonanti waħda.
IŜ-Ŝewā terzini fihom numru kbir ta’ monosillabi, li huma dawn: l-ewwel
terzina – ‘lil’, ‘din’, ‘art’, ‘omm’, ‘li’, ‘kif’, ‘int’, ‘dawl’; it-tieni terzina –
‘kbir’, ‘deh’n’ (‘dehen’ bis-sinkope), ‘lil’, ‘min’, ‘rodd’, ‘sid’, ‘u’, ‘sliem’.
Kliem ieħor hu magħmul minn Ŝewā sillabi: l-ewwel terzina – ‘ħelwa’,
‘tatna’, ‘ħares’, ‘Mulej’, ‘dejjem’, ‘ħarist’, ‘ftakar’, ‘lilha’, ‘oħla’, ‘libbist’;
it-tieni terzina – ‘agħti’, ‘Alla’, ‘ħniena’, ‘saħħa’, ‘ħaddiem’, ‘seddaq’,
‘għaqda’, ‘Maltin’. Dun Karm jidher li kien konxju ħafna mill-fatt li kien
qiegħed jikteb innu (hu nnifsu kiteb numru kbir ta’ innijiet reliājuŜi) li kellu
jitkanta minn kulħadd. Għalhekk, barra li għaŜel kliem elementari, għaŜel
ukoll kliem b’sillaba waħda jew bi tnejn biss. L-uniëi Ŝewā kelmiet li
għandhom tliet sillabi huma ‘isimha’ u ‘jaħkimha’, fit-tarf tal-ewwel
endekasillabu, pjan, ta’ kull terzina.
It-tqassim tal-versi f’sillabi
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 9 10 11
Lil/din/ l-art/ħel/ wa,/l-omm/ li/tat/ na/is/im/ ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ħa/res,/ Mu/lej,/ kif/dej/ jem/int/ ħa/rist,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ftak/ar/ li/lil/ ha/bl-oħ/ la/dawl/ lib/bist./
11

1 2 3 4 5 = 5 6 7 8 9 10 11
Agħ/ti,/kbir/Al/la,/id-/deh’n/lil/min/jaħ/kim/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Rodd/il-/ ħnie/na/ lis-/sid,/ saħ/ħa/ ’l-ħad/diem,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Sed/daq/ il-/għaq/ da/fil-/ Mal/tin/ u/s-sliem./
IL-VERSI MQASSMIN F’PIEDI
Is-sillabi fil-poeŜija jingħaqdu fi gruppi u jsawru pied, li huwa qies li
mbagħad jingħaqad f’sensiela ma’ oħrajn u b’hekk jissawwar il-vers. Numru
ta’ sillabi b’dan il-mod jifformaw mudell metriku. Fid-dawl tat-tqassim taŜ-
Ŝewā terzini f’sensiela ta’ sillabi, dawn il-versi issa jistgħu jitqassmu
f’sensiela ta’ piedi magħmulin kull wieħed minn Ŝewā sillabi. Hekk
jissuāāerixxi l-qari ritmiku tal-versi, bħalma hekk ukoll jissuāāerixxi l-fatt li
dawn huma endekasillabi, versi li jistrieħu l-aktar fuq piedi jew gruppi
ritmiëi ta’ Ŝewā sillabi, aktarx ājambi (piedi b’Ŝewā sillabi, l-ewwel waħda
mhux-aëëentata, u t-tieni waħda aëëentata).
L-ISKEMA TAR-RIMA
Kull terzina hi magħmula minn vers endekasillabu pjan, jiāifieri bl-aħħar
sillaba inkluŜa (l-ewwel vers ta’ kull terzina), u minn Ŝewā versi
endekasillabi tronki (it-tieni u t-tielet vers ta’ kull terzina), jiāifieri bl-aħħar
sillaba mhux-aëëentata mħollija barra. Dan wassal lil Dun Karm biex, aktarx
biex ikun fidil iŜjed lejn il-melodija muŜikali ta’ Robert Samut, jitbiegħed
minn skemi tar-rima wisq aktar magħrufin tat-terzina, bħalma hi t-terza
rima, li hi damma ta’ tliet versi li tintrabat bir-rima mat-terzina ta’ warajha
billi t-tieni vers ta’ kull waħda jirrima ma’ l-ewwel u mat-tielet vers tatterzina
li tiāi wara. Hekk, fost l-oħrajn, għamel Dante fid-Divina Commedia:
12

a-b-a, b-ë-b, eëë. Madankollu hawnhekk Dun Karm, poeta kolt influwenzat
ħafna minn Dante u mit-tradizzjoni Danteska wkoll, warrab din l-iskema u
adotta din: a-b-b, a-ë-ë.
Ir-rima fiha nnifisha hi r-ripetizzjoni tal-istess ħoss mis-sillaba aëëentata
sat-tmiem tal-kelma. L-ewwel vers ta’ kull terzina ta’ Dun Karm, bħala vers
pjan, jagħlaq b’rima femminili, rima li fiha s-sillaba aëëentata jkollha
warajha sillaba mhux-aëëentata. Hi rima doppja, f’Ŝewā sillabi: ‘is-im-ha’,
‘jaħ-kim-ha’. It-tieni u t-tielet vers ta’ kull terzina għandhom rima maskili,
jiāifieri rima li fiha l-aħħar sillaba hi aëëentata. Hi rima li taqa’ fuq sillaba
waħda. L-ewwel terzina: – ‘ħa-rist’, ‘lib-bist’; it-tieni terzina: ‘ħaddiem’,
‘sliem’. Hi għalhekk ukoll rima mbewsa, għaliex tinstab bejn versi wara
xulxin, li jmissu ma’ xulxin minnufih.
Il-versi skont l-iskema tar-rima
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 9 10 11
Lil/din/ l-art/ħel/ wa,/l-omm / li/tat/ na/is/im/ha, a
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ħa/res,/ Mu/lej,/ kif/dej/ jem/int/ ħa/rist,/ b
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ftak/ar/ li/lil/ ha/bl-oħ/ la/dawl/ lib/bist./ b
1 2 3 4 5 = 5 6 7 8 9 10 11
Agħ/ti,/ kbir/Al/ la,/id-/deh’n/ lil/min/ jaħ/kim/ha, a
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Rodd/il-/ ħnie/na/ lis-/sid,/ saħ/ħa/ ’l-ħad/diem,/ ë
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Sed/daq/ il-/għaq/ da/fil-/ Mal/tin/ u/s-sliem./ ë
13

IL-ĀERARKIJA SĦIĦA TAS-SILLABI FLIMKIEN
Fid-dawl ta’ dan kollu, issa jista’ jingħaraf il-karattru ritmiku āenerali taŜ-
Ŝewā terzini, skont sħubija āerarkika bejn (i) sillabi mhux-aëëentati, (ii)
sillabi b’aëëenti sekondarji, u (iii) sillabi b’aëëenti ewlenin. Dan it-tqassim
hu dejjem imqiegħed fil-qafas definit tal-vers ta’ ħdax-il sillaba magħmul
minn diversi piedi. Hekk tista’ tinkiseb dehra sħiħa ta’ dawn l-elementi
kostituttivi miāburin flimkien:
1 2 3 4 5 6 7 8 9 = 9 10 11
Lil/dín/l-art/ħél/wa,/l-ómm/li/tát/na/is/ím/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ħá/res,/Mu/léj,/kif/déj/jem/int/ħa/ríst,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Fták/ar/li/líl/ha/bl-óħ/la/dáwl/lib/bíst./
1 2 3 4 5 = 5 6 7 8 9 10 11
Ágħ/ti,/kbír/Ál/la,/id-/déh’n/lil/mín/jaħ/kím/ha,
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Ródd/il-/ħníe/na/lis-/síd,/sáħ/ħa/’l-ħad/díem,/
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (11)
Séd/daq/il-/għáq/da/fil-/Mal/tín/u/s-slíem./
14

IL-VERSI SKONT IT-TIPI TAL-PIEDI
Fl-endekasillabu l-pied li jinħass l-aktar, bħala regola fondamentali tiegħu li
anki tirrendih ekwivalenti għall-pentametru ājambiku, huwa sewwasew ilājambu,
pied magħmul minn Ŝewā sillabi li l-ewwel waħda minnhom ma
fihiex aëëent, u t-tieni waħda fiha l-aëëent. Xi drabi l-poeta jħaddem ukoll ittrokew,
pied li hu bħallikieku l-oppost tal-ājambu, minħabba li hu magħmul
minn Ŝewā sillabi li l-ewwel waħda minnhom hi aëëentata, u t-tieni waħda
ma hix aëëentata. Din hi għaŜla li tinstab bosta drabi oħra fl-endekasillabi ta’
Dun Karm, fost l-oħrajn fis-sunetti, ewlieni fosthom il-vers li bih jiftaħ ‘Lil
Malta’:
IŜda daqsek lil ħadd. Inħobb fis-sewwa.
Minbarra l-ājambu u t-trokew, iŜ-Ŝewā terzini tal-‘Innu Malti’ fihom
ukoll l-epitritu, l-amfibrakkju, u l-ispondew. L-ewwel vers jista’ jingħata
Ŝewā interpretazzjonijiet metriëi. Din hi kundizzjoni li hi sikwit riflessa fleŜekuzzjoni
muŜikali tal-‘Innu Malti’. Fi kliem ieħor, l-ewwel vers jiftaħ
b’numru ta’ ājambi jew b’epitritu u b’amfibrakkju? Skont l-ewwel verŜjoni,
il-vers iwaqqa’ l-aëëenti fuq it-tieni, ir-raba’, is-sitt sillaba eëë.
Skont it-tieni verŜjoni l-aëëenti jitwaqqgħu fuq ‘din l-art ħel-’, it-tieni, ittielet
u r-raba’ sillaba; dan ifisser li l-ewwel erba’ sillabi jifformaw pied
magħmul minn erba’ sillabi li għandhom it-tliet sillabi msemmijin aëëentati
(u għalhekk hu pied li jissejjaħ ‘l-ewwel epitritu’ minħabba li l-ewwel
sillaba tiegħu ma hix aëëentata). Skont din l-interpretazzjoni, imbagħad, ilħames
u s-sitt u s-seba’ sillaba tal-vers (‘-wa, l-omm li’) jifformaw
bejniethom amfibrakkju, pied li għandu tliet sillabi li l-ewwel u t-tielet
waħda huma dgħajfa, jew qsar, jew aħjar mhux-aëëentati, waqt li t-tieni
waħda, tan-nofs, hi qawwija, jew twila, jew aħjar aëëentata.
Fl-interpretazzjoni li qiegħda tingħata hawn, minbarra l-pied
fundamentali li jidwi l-aktar (il-ājambu) u t-trokew, u l-amfibrakkju, flewwel
vers tat-tieni terzina hemm ukoll il-pied spondew, magħmul minn
Ŝewā sillabi twal, aëëentati. L-ispondew, minħabba li hu pied qawwi,
enfatiku, u li bħallikieku jkisser jew jinterrompi l-mixja ritmika āentili talājambu
u tat-trokew, ma tantx jinstab fil-poeŜiji tat-tradizzjoni miktubin blendekasillabu.
Madankollu, Dun Karm jinqeda bl-ispondew biex jenfasizza
15

Ŝ-Ŝewā kelmiet ‘kbir Alla’, - ritmikament hekk: kbír Álla - fraŜi eëëezzjonali
għal kollox, kemm għaliex l-aāāettiv huwa mqiegħed quddiem, u mhux
wara, n-nom (‘kbir Alla’ minflok ‘Alla kbir’), u kemm għaliex l-ispondew
(‘kbir Al-’) huwa mħaxken bejn trokew u ājambu. Jinsab fi ħdan ambjent
ritmiku normali, u b’hekk il-qawwa tal-espressjoni ta’ fidi hi akbar.
Dan hu l-mod kif il-versi jistgħu jidhru bħala tipi ta’ piedi:
Lil din l-art ħelwa, l-omm li tatna isimha,
1+2 3+4 5+6 7+8 9+10 11
ājambu/ ājambu/ ājambu/ ājambu/ ājambu/ +sillaba
JEW
1+2+3+4 5+6+7 8+9 10+11
epitritu/ amfibrakkju/ trokew/ trokew/
Ħares, Mulej, kif dejjem int ħarist,
1+2 3+4 5+6 7+8 9+10 (11)
trokew/ ājambu/ ājambu/ ājambu/ ājambu/
Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.
1+2 3+4 5+6 7+8 9+10 (11)
trokew/ ājambu/ ājambu/ ājambu/ ājambu/
Agħti, kbir Alla, id-deh’n lil min jaħkimha,
1+2 3+4 5+6 7+8 9+10 11
trokew/ spondew/ ājambu/ ājambu/ ājambu/ +sillaba
Rodd il-ħniena lis-sid, saħħa ’l-ħaddiem,
1+2 3+4 5+6 7+8 9+10 (11)
trokew/ trokew/ ājambu/ trokew/ ājambu/
16

Seddaq il-għaqda fil-Maltin u s-sliem.
1+2 3+4 5+6+7+8 9+10 (11)
trokew/ ājambu/ epitritu/ ājambu/
Iê-êESURA F’êERTI VERSI
Kull vers, u l-aktar l-endekasillabu minħabba li hu vers twil, jista’ jkollu fi
ħdanu waqfa, pawsa, speëi ta’ nifs, issuāāerit mill-binja sintattika jew mixxeħta
semantika, mis-sens āenerali. Din il-waqfa ssir minħabba r-ritmu
naturali tal-lingwa, u mhux minħabba xi regola tal-metrika. It-tifsira stess
tal-kliem tissuāāerixxi fejn għandha tkun il-waqfa matul il-vers. Ië-ëesura
tista’ tkun fil-bidu tal-vers (ëesura bikrija), jew qrib in-nofs tal-vers (ëesura
nofsana), jew qrib it-tmiem tal-vers (ëesura aħħarija). Dik li tista’ tinħass laktar
melodjuŜa, u fidila lejn l-endekasillabu, tinstab aktarx madwar in-nofs
tal-vers (u b’hekk jiāi fformat emistikkju, speëi ta’ nofs vers). Meta ë-ëesura
taħbat wara sillaba aëëentata, tissejjaħ ëesura maskili, u jekk taħbat wara
sillaba mhux-aëëentata tissejjaħ ëesura femminili. Vers jista’ wkoll jimxi bla
ebda waqfa, mingħajr ëesura. Il-mixja tas-sens u l-istess punteāājatura fi
ħdan il-vers jindikaw dan.
Fl-iskema taë-ëesuri fl-‘Innu Malti’ hemm bilanë bejn ëesuri femminili
u ëesuri maskili fl-ewwel Ŝewā versi ta’ kull terzina, waqt li t-tielet vers taŜ-
Ŝewā terzini qatt ma fih ëesura.
Il-versi maqsumin skont ië-ëesura
Lil din l-art ħelwa,/ l-omm li tatna isimha,
ëesura nofsana, li hi wkoll ëesura femminili
Ħares,/ Mulej,/ kif dejjem int ħarist,
ëesura bikrija, li hi wkoll ëesura femminili
ëesura bikrija, li hi wkoll ëesura maskili
17

Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.
ebda ëesura
Agħti,/ kbir Alla,/ id-deh’n lil min jaħkimha,
ëesura bikrija, li hi wkoll ëesura femmminili
ëesura nofsana, li hi wkoll ëesura femminili
Rodd il-ħniena lis-sid,/ saħħa ’l-ħaddiem,
ëesura nofsana, li hi wkoll ëesura maskili
Seddaq il-għaqda fil-Maltin u s-sliem.
ebda ëesura
XEJRIET STILISTIêI
Is-sitt versi fis-sempliëità tagħhom, miktubin bi skop ta’ espressjoni popolari
bħalma hi n-natura ta’ kull innu, huma qrib ħafna tal-lingwa u tal-istruttura
tas-sentenza tat-taħdit komuni. Dun Karm kellu l-ħila jitbiegħed millingwaāā
informali billi jinqeda bl-endekasillabu (għarfien ta’ stil sublimi)
waqt li ma jinqata’ b’ebda mod mill-kundizzjonijiet tat-taħdit normali
(għarfien ta’ stil medju, popolari). Huwa għamel hekk, speëi ta’ kompromess
bejn Ŝewā estremi, billi għaŜel kliem sempliëi, li hu wkoll kliem qasir (ħafna
monosillabi, ħafna bisillabi, Ŝewā trisillabi, ebda kelma b’erba’ sillabi jew
aktar), u billi ma tbigħedx ħafna mill-ordni sintattiku.
Jekk il-kliem kollu tal-‘Innu Malti’ jinkiteb fl-ordni sintagmatiku normali
tat-taħdit, tinkiseb din is-silta ta’ proŜa, u dejjem bl-aëëenti ewlenin
imħollijin fil-post proprju tagħhom:
Muléj, ħáres lil din l-art ħélwa, l-ómm li tatna isímha, kif déjjem Int
ħaríst(ha), (u) ftákar li (Int) lílha libbíst(ha) bl-oħla dáwl.
18

Álla kbír, ágħti d-déh’n lil min jaħkímha, (u) ródd il-ħniena lis-síd, (u ródd
is-) saħħa ’l-ħaddíem, (u) séddaq il-għáqda u s-slíem fil-Maltín.
Tqabbil ta’ din is-sensiela ta’ kliem fil-forma loāika tal-proŜa massensiela
ta’ kliem kif imfisser fil-forma poetika jista’ juri kemm hu, jew ma
huwiex, distanti d-diskors tal-poeta mid-diskors normali.
Kull vers jieqaf b’virgola fit-tarf tiegħu, u s-sens ta’ kull vers, minbarra lewwel
vers (li għadu qiegħed jibni l-ambjent poetiku bi fraŜi subordinata)
huwa sħiħ. Kull vers, mit-tieni sal-aħħar, huwa sentenza sħiħa, b’suāāett u bi
predikat. L-enjambment, li mill-bqija Dun Karm iħaddmu l-ħin kollu kemm
bit-Taljan u kemm bil-Malti, ma jidher qatt hawnhekk. L-iskop m’huwiex
biss muŜikali (kif juru innijiet oħrajn) imma wkoll komunikattiv; fi tmiem
kull vers, is-sens jieqaf u jistrieħ u joffri spunt, tema. Il-qarrej, bħal min
ikanta, jista’ jieqaf. Il-pawsa hi indikata mis-sens u mill-punteāājatura wara
kull ħdax-il sillaba.
Il-kliem huwa mlissen dejjem kif inhu miktub, u l-ittra ‘għ’ hija uŜata
darbtejn biss (‘agħti’, ‘għaqda’). Il-kelma ‘dehen’ biss hi soāāetta għal
sinkope, għat-tneħħija ta’ sillaba fi ħdanha, b’mod li tinqara ‘deh’n’,
monosillaba, għal raāuni ta’ ritmu aktar preëiŜ, anki jekk fit-taħdit popolari
hi diāà mlissna bħala kelma b’sillaba waħda. F’Ŝewā kaŜijiet hemm leliŜjoni,
it-telfa jew it-tneħħija tal-vokali fit-tmiem ta’ kelma quddiem ilvokali
li tibda kelma oħra:
tatna isimha – tatn’isimha (v.1, sillabi 8-9)
Alla, id-deh’n – All’id-dehen (v. 4, sillabi 4-5).
L-innu jiftaħ b’apostrofi, b’indirizz lil xi ħadd, u hekk ikompli sa l-aħħar:
‘lil din l-art... ħares, Mulej’. Malta qatt ma hi msemmija bħala tali, iŜda hi ‘lpersuna’
li madwarha jdur id-diskors kollu. ‘Din l-art ħelwa’ hi lantonomasja
għal Malta, u hekk ukoll hi ‘l-omm li tatna isimha’; kull waħda
minn dawn tfisser Malta. Flimkien mad-devjazzjoni sintagmatika (‘Lil din lart...ħares’
minflok ‘ħares... lil din l-art’; ‘ftakar li lilha... libbist’ minflok
‘ftakart li lilha libbist(ha)... dawl’), Dun Karm jinqeda b’sensiela ta’
devjazzjonijiet paradigmatiëi, dejjem biex isostni l-metafora ëentrali ta’
Malta mara u omm: ‘art ħelwa’( (li hi wkoll metafora sinestetika, għaliex
tħallat xi ħaāa li tidher ma’ xi ħaāa li tittiegħem, Ŝewā sensazzjonijiet
differenti), ‘oħla dawl’ (hi wkoll metafora sinestetika, għaliex tħallat xi ħaāa
li tidher ma’ xi ħaāa li tittiegħem), ‘bl-oħla dawl libbist’ (hi wkoll eŜempju
ta’ sinestesija, għaliex id-dawl u l-ilbies huma marbutin ma’ sensi
19

differenti). ‘Art ħelwa’ (minflok ‘nies ħelwin’) hi eŜempju ta’ ipallaāe; laāāettiv
‘ħelwa’ hu mëaqlaq minn postu, attribwit lill-pajjiŜ minflok lin-nies
li jabitaw lill-pajjiŜ.
L-ewwel strofa tal-‘Innu Malti’ hi eŜempju ta’ sentenza perjodika
mfassla fuq il-mudell Latin, lingwa li Dun Karm kien imħarreā fiha ħafna, u
li hija, fiha nnifisha u permezz tal-medjazzjoni Taljana, il-qofol tal-opra
tiegħu kollha stess bil-Malti, anki jekk din hi mfissra b’Malti mirqum li
huwa magħŜul qabelxejn mill-maħŜen tal-vokabularju Semitiku tal-lingwa.
B’lealta’ lejn id-drawwa tal-mixja tal-kliem fis-sentenza Latina, Dun Karm
jitbiegħed mill-ordni tal-kliem tas-sentenza Maltija mitħaddta u jersaq lejn lordni
tal-kliem Latin, u fuq kollox, bħal-Latin, jixħet il-verb fl-aħħar:
(a) lil din l-art... ħares
minflok
ħares... lil din l-art
(b) kif dejjem int ħarist
minflok
kif int ħarist dejjem
(ë) lilha bl-oħla dawl libbist
minflok
libbist lilha bl-oħla dawl
waqt li jdum sat-tmiem tal-propoŜizzjoni biex itemm is-sens. Huwa jibni
kollox fuq il-poŜizzjoni tal-verbi ‘ħares’, ‘ħarist’ u ‘libbist’.
Il-konëiŜjoni hi karatteristika ta’ Dun Karm. Fil-vers 5 hemm Ŝewā
propoŜizzjonijiet, moqdijin darbtejn b’element komuni (‘rodd’) li
madankollu huwa msemmi darba biss minflok darbtejn (mezz stilistiku
magħruf bħala brakiloāija). Huwa kiteb:
Rodd il-ħniena lis-sid, saħħa ’l-ħaddiem
minflok
Rodd il-ħniena lis-sid, u rodd is-saħħa lill-ħaddiem.
L-‘Innu Malti’ jagħlaq b’endijadi, jiāifieri b’Ŝewā sostantivi (‘il-għaqda
... u s-sliem’) minflok bl-uŜu ta’ sostantiv assoëjat ma’ aāāettiv. Fl-ewwel
terzina hemm il-ħakma ta’ Ŝewā aāāettivi, it-tnejn marbutin ma’ xulxin,
wieħed poŜittiv (‘ħelwa’) u l-ieħor superlattiv (‘oħla’). Fit-tieni strofa, fejn
hemm biss l-aāāettiv ‘kbir’, jaħkmu l-verbi. Hemm Ŝewā verbi f’kull vers,
20

speëi ta’ bilanë bejn il-ftuħ u l-għeluq tas-sens u tal-vers: 1: ‘agħti’,
‘jaħkimha’; 2: ‘rodd... lis-sid’, ‘(rodd) ‘l-ħaddiem’; 3: ‘seddaq il-għaqda’,
‘(seddaq) s-sliem’. Hemm sikwit qbil bejn il-mudell ritmiku (is-sillaba blaëëent)
u l-mudell allitterattiv (is-sillaba bl-istess ħoss), eŜ., ‘ħelwa’ u
‘ħares’, ‘kbir’ u ‘rodd’, ‘sid’ u ‘saħħa’ u ‘seddaq’ u ‘sliem’. Bejn dawn ilkelmiet,
minbarra l-enfasi ta’ l-aëëent, hemm alternanza bejn il-konsonanti
ħ, r, s, d.
Fit-tieni strofa dawn il-kelmiet aëëentati fihom dejjem id-dittong ‘ie’,
aëëentat: ‘ħniena’, ‘ħaddiem’, ‘sliem’. Fl-aħħar Ŝewā versi tal-ewwel strofa
hemm saħansitra qbil tripliëi: bejn il-mudell ritmiku, il-mudell allitterattiv, u
r-rima: fuq ‘ħarist’ u ‘libbist’ mhux biss jaqa’ l-aëëent tal-vers endekasillabu
tronk, imma taqa’ wkoll l-allitterazzjoni, waqt li l-kelmiet jirrimaw ukoll.
Dun Karm jidher li qiegħed ifittex il-mezzi kollha biex juri s-sbuħija naturali
tal-Malti bħala ħoss, u dejjem mir-riŜorsi qodma tal-Malti mnissel mill-
Għarbi. Kull kelma fl-‘Innu Malti’ hi ta’ nisel Għarbi.
Dan ix-xebh kbir li Dun Karm irnexxielu jŜomm mal-Għarbi jista’ jidher
aħjar bis-saħħa ta’ din it-traduzzjoni tal-‘Innu Malti’ magħmula minn Dr.
Martin R. Zammit fl-2006:
Hādihi l-’arD al-ħulwa, al-’umm allatī ’agħTatna ismaha,
Uħrus jā Mawlāj kamā dā’iman ħarast,
Iftakir ’annaka ’ijjāha bi-’aħla Daw’ ’albast.
’AgħTījā Allāh jā kabīr ad-dihn li-man jaħkumuha,
rudd al-ħanān lis-sajjid, Siħħa lil-għāmil,
saddiq għala waħdat il-Māltījīn wa għala s-salām.
Fil-kitba ta’ dawn is-sitt versi Dun Karm ma ħaddimx aktar minn ftit
konsonanti mill-alfabett kollu, u huma dawn, bin-numru tal-frekwenza ħdejn
kull waħda: l - 25; d - 13; m - 10; s - 10; ħ - 9; n - 8; t - 8; r - 6; b - 4; h -
4; f - 3; j - 3; q - 2; w - 2; għ - 2. L-insistenza hi fuq numru Ŝgħir ħafna ta’
konsonanti, fosthom il-likwidi. Din hi l-għaŜla tal-vokali: a - 25; i - 24; e - 7;
ie – 3; o - 3; u - 2. L-għaŜla hi dejqa wkoll fil-qasam tal-vokali. Meta jiāu
kkunsidrati l-konsonanti u l-vokali l-aktar frekwenti, jidher li l-‘Innu Malti’
hu mimli bl-l, bid-d, bl-a, u bl-i. Ħarsa lejn is-sillabi fejn jaqgħu l-aëëenti
tixħet dawl fuq din ir-rabta bejn ħoss tal-ittri, l-aëëent tal-kelma, u limportanza
tal-kelma fil-kuntest tal-versi. L-akbar prominenza (skont irritmu)
hi mogħtija lill-kliem l-aktar importanti (skont it-tifsira).
Kull vers, minbarra l-ewwel wieħed, jiftaħ b’imperattiv, fis-sens ta’
soāāuntiv, skont ix-xeħta tal-innu bħala talba. Il-konsonanti doppji huma
21

frekwenti: ‘omm’, ‘dejjem’, ‘dawl libbist’, ‘libbist’, ‘Alla’, ‘id-deh’n’,
‘rodd’, ‘lis-sid’, ‘saħħa’, ‘ħaddiem’, ‘seddaq’, ‘ s-sliem’. Hemm sħubija,
alternanza, bejn il-lingwaāā letterali u l-lingwaāā figurattiv. F’dawn il-versi
tal-ewwel terzina s-siltiet metaforiëi huma indikati bl-ittri korsivi, waqt li loħrajn
huma siltiet letterali:
Lil din l-art ħelwa, l-omm li tatna isimha,
Ħares, Mulej, kif dejjem int ħarist,
Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.
Agħti, kbir Alla.
Għall-kuntrarju, fit-tieni terzina, li hi ta’ natura politika u mhux
familjari, dak li jaħkem huwa t-taħdit letterali, dirett. It-tonalità, aktar milli
āentili bħal fl-ewwel tliet versi, hi assertiva.
IL-VOKATTIV U D-DATTIV
Is-sitt versi, immexxijin minn verbi fl-imperattiv b’tifsira ta’ soāāuntiv,
jesprimu talba, xewqa. Waqt li fih innifsu l-verb fis-soāāuntiv ma jistax ikun
il-verb ewlieni tas-sentenza, meta dan il-verb jesprimi kmand jew xewqa,
ikun fil-fatt il-verb ewlieni. Hekk huma l-verbi ‘ħares’, ‘ftakar’, ‘agħti’,
‘rodd’, u ‘seddaq’.
Il-forma tat-talba tfisser minnha nnifisha li l-kliem isir bil-kaŜ vokattiv,
jiāifieri fil-forma li tindirizza lil xi ħadd:
vers 2: ‘Mulej’, fis-sens ta’ ‘Oh Mulej’
vers 4: ‘Alla’ fis-sens ta’ ‘Oh Alla’.
Marbut ma’ dan kollu hemm l-uŜu insistenti tal-kaŜ dattiv, li jesprimi lidea
ta’ lil min. Mad-dattiv toqgħod il-partiëella prepoŜizzjonali ‘lil’.
Għalhekk is-sitt versi tal-innu huma mimlijin b’din il-prepoŜizzjoni: (I) ‘lil’,
‘lilha’, (II) ‘lil’, ‘lis-‘, ‘’l-’ (imqassra minflok ‘lill-’).
IR-RELAZZJONI BEJN L-EWWEL U T-TIENI TERZINA
L-ewwel terzina hi mmexxija min-nom u mill-pronom fil-femminil, u fissingular.
Kollox jitkellem dwar l-omm (‘din’, ‘art’, ‘ħelwa’, ‘tatna’’,
22

‘isimha’, ‘lilha’). Għalhekk kollox jevoka āentilezza, āeneroŜità, min-naħa
ta’ ‘l-omm’ li ‘tatna’ daqskemm min-naħa tal-‘Mulej’, li Miegħu huma
marbutin l-attributi ta’ ‘ħarist’ (provvidenza) u ‘libbist’ (fidi). Fit-tieni
kwartina, għall-kuntrarju, is-sens ewlieni huwa maskili (fl-ewwel u fit-tieni
vers: ‘kbir’, ‘jaħkimha’, ‘sid’, ‘ħaddiem’) u kollettiv, fil-plural (‘fil-Maltin’),
anki jekk id-doni, minbarra li huma maskili (‘deh’n’, ‘sliem’) huma wkoll
femminili (‘ħniena, ‘saħħa’, ‘għaqda’). F’dan is-sens jista’ jikseb
āustifikazzjoni l-uŜu ta’ Ŝewā kelmiet sinonimi għal Alla, jiāifieri ‘Mulej’ flewwel
strofa, terminu ta’ qima, u ‘kbir Alla’ fit-tieni strofa, terminu ta’
poter. Dun Karm juŜa l-fraŜi ‘kbir Alla’ anki f’poeŜiji oħrajn, bħal ‘Alla’,
v.1, ‘Innu lil San Filippu ta’ Aāāira’, v. 5, ‘Il-Milied’, vv. 5, 21, ‘Innu tax-
Xirka tal-Isem Imqaddes t’Alla’, v. 7.
Id-differenza f’dan l-aspett bejn iŜ-Ŝewā terzini tinħass ukoll fil-verbi, li
lkoll wara xulxin jifformaw mixja ta’ gradazzjoni, intensifikazzjoni: (I)
‘ħares’, ‘ftakar’; (II) ‘agħti’, ‘rodd’, ‘seddaq’. Għalhekk il-grammatika
kollha tal-innu (u mhux biss fil-versi 2 u 4 fejn jissemma Alla) turi li ssuāāett,
f’relazzjoni mal-kelma-muftieħ ‘omm’, huwa dejjem Alla.
Il-mixja gradata msemmija hi l-qofol tal-innu. Fl-isfond tal-qagħda
politika u soëjali Maltija madwar il-bidu tas-snin għoxrin tas-seklu għoxrin,
u anki fid-dawl tat-tema ewlenija tal-kitba tiegħu kollha (il-maternità u limplikazzjonijiet
tagħha fuqu, bħala iben, qassis, ëelibi), huwa fassal innu li
huwa t-talba ta’ iben (u mbagħad ta’ ħafna aħwa, ta’ poplu: ‘tatna’) lillmissier
biex huwa jieħu ħsieb ta’ ommu. L-Innu Malti hu mqassam f’Ŝewā
mumenti li jespandu l-istess tema, ta’ soëjetà politika, mifhuma f’termini ta’
familja (I), u mbagħad ta’ sistema demokratika (II). Dan kollu, apparti t-test
stess, jiftiehem aħjar anki fl-isfond bijografiku tal-poeta, iben baħħâr
(imbiegħed minnu, u li miet fl-1892) u iben mara raħlija u tad-dar (qrib
tiegħu sa l-aħħar, u li mietet fl-1909).
Il-kelma-muftieħ tal-‘Innu Malti’ hi ‘omm’, u hi l-kelma ëentrali talvokabularju
poetiku tiegħu kollu. B’din il-metafora antropomorfika huwa
jesprimi anki s-sens tar-rabta tiegħu ma’ Alla. Dun Karm jorbot lis-sens ta’
Alla mas-sens tal-maternità, u l-maternità twassal dejjem is-sens tal-ħlewwa.
Huwa sens Bibbliku, ta’ Alla mqabbel ma’ omm: ‘’Bħal wieħed li ommu
tfarrāu, hekk infarraākom Jien.’’ (Isaija, 66, 13). L-omm u l-ħlewwa huma
Ŝewā kelmiet li f’Dun Karm jevokaw lil xulxin, kwaŜi bħala sinonimi, bħallversi
261-262 ta’ ‘Il-Jien u lilhinn Minnu’, il-versi li jindikaw it-tidwira
spiritwali kollha tal-poema:
Bħal id ta’ omm għaddiet ratba fuq rasi
u smajt kliem sieber ta’ twissija ħelwa.
23

L-ewwel terzina hi t-talba ta’ xi ħadd singulari li malajr jassumi l-karattru
ta’ rappreŜentant ta’ poplu sħiħ (‘tatna’). Għal din il-mara āentili (‘art
ħelwa’, ‘omm li tatna isimha’), huwa jitlob il-ħarsien issa, fil-mument
storiku, skont tradizzjoni twila sħiħa (‘dejjem’), li saħansitra tmur sal-bidu
tal-Kristjanità (‘lilha bl-oħla dawl libbist’). Bl-evokazzjoni tal-metafora
Bibblika tad-dawl, Dun Karm, bħal f’bosta kaŜijiet oħra, jirreferi - b’mod
perifrastiku, bi speëi ta’ antonomasja - għall-ārajja tal-Atti tal-Appostli (28,
1-10). Il-Mulej, il-Missier, darba ‘libbes’ lill-‘art ħelwa’ bil-libsa tal-fidi, u
issa hu mitlub li, waqt li ‘jiftakar’, ikompli ‘jħarisha’. Il-lingwaāā essenzjali
ta’ Dun Karm kollu – kemm il-lingwaāā letterali u kemm il-lingwaāā
figurattiv – huwa densament Bibbliku, imnebbaħ minn kull silta, imma laktar
mill-Ktieb ta’ Āobb, mis-Salmi u mill-Vanāeli.
Fil-qosor l-‘Innu Malti’ għandu din il-binja ta’ ħsieb fl-ewwel terzina:
(i) missier,
(ii) ħu ħsieb ommi (ommna),
(iii) bħalma ħadt ħsiebha dejjem.
It-tieni terzina twessa’ t-tema familjari, dejqa, tal-ewwel terzina u
tiŜvolāi diskors ta’ xeħta kollha kemm hi politika. Il-grupp familjari hu
mkabbar fi grupp numeruŜ, fejn id-dinja tal-imħabba (I) hi issa dinja ta’
relazzjonijiet formali, ikkodifikati skont kuntratt soëjali (II). Il-mixja middiskors
dwar familja (omm-missier-ulied) għad-diskors dwar soëjetà
(ħakkiem-imprenditur-ħaddiem) hija riflessa anki fl-istil tal-poeŜija. Dun
Karm jgħaddi għat-tieni strofa billi jenfasizza dmirijiet partikolari (’deh’n’,
‘ħniena’, ‘saħħa’, ‘għaqda’, ‘sliem’). L-ewwel Ŝewā kwalitajiet huma lkawŜa,
u l-aħħar tnejn huma r-riŜultat. Bħalma fl-ewwel terzina r-riŜultat
kien il-paëi fil-familja, hekk ukoll fit-tieni terzina r-riŜultat hu l-paëi fissoëjetà:
(i) missier
(ii) ħu ħsieb l-istituzzjonijiet,
(iii) ħu ħsieb il-poplu.
Il-paëi pubblika tinbena skont kuntratt soëjali, bir-rispett lejn āerarkija.
L-ewwel vers tat-tieni terzina jirreferi għall-gvern (‘min jaħkimha’). It-tieni
vers jitlob li jkun hemm relazzjonijiet sindakali, industrijali tajbin; is-‘sid’ u
l-‘ħaddiem’ huma termini preëiŜi li jfissru ‘employer’ u ‘employee’. Laħħar
vers hu espressjoni tax-xewqa li Ŝ-Ŝewā livelli msemmijin fil-versi ta’
qabel jiffurmaw soëjetà li tkun mibnija fuq l-ordni. L-istat, il-qasam tax-
24

xogħol, il-partiti politiëi u l-poplu li jsegwi l-liāi : huma tliet komponenti ta’
nazzjon modern.
Ħarsa lejn iŜ-Ŝewā terzini tista’ ssir ukoll minn aspett partikolari, bħalma
hu l-aspett tal-verb. Il-verbi fl-ewwel terzina jinsistu fuq l-imgħoddi, bħala
āustifikazzjoni għall-preŜent (‘tatna’, ‘ħarist’, ‘libbist’) waqt li l-verbi fittieni
waħda huma kollha fil-preŜent (‘agħti’, ‘jaħkimha’, ‘rodd’, ‘seddaq’).
F’kull vers, minbarra fl-ewwel wieħed, hemm Ŝewā verbi. Wieħed jinsab
fl-ewwel parti u l-ieħor fit-tieni parti tal-vers: vers 2, ‘ħares’ – ‘ħarist’; vers
3, ‘ftakar’ – ‘libbist’; vers 4, ‘agħti’ – ‘jaħkimha’; vers 5, ‘rodd’ – ‘(rodd)’,
implikat; vers 6 ‘seddaq’ – ‘(seddaq)’. Ir-relazzjoni bejn il-ftit aāāettivi –
‘ħelwa’, ‘oħla’ fl-ewwel strofa, u ‘kbir’ fit-tieni strofa – tindika l-mogħdija
mill-kwadru familjari tal-ewwel strofa għall-kwadru politiku tat-tieni waħda.
Minħabba li l-versi 2-6 huma kollha sentenzi sħaħ, huma, skont ir-rabta li
għandhom mal-ewwel vers, jistgħu jitbiddlu fl-ordni tagħhom. Anki jekk
b’dan it-tibdil tintilef il-gradazzjoni ta’ ħsieb, il-mixja loāika tal-versi tibqa’
hemm. It-tneħħija kompleta tal-enjambment (b’virgola, b’punt, fit-tmiem ta’
kull vers) u l-awtonomija sintattika tal-versi 2-6 minn xulxin huma eŜempji
ta’ kemm Dun Karm kien konxju li qiegħed jikteb versi biex jitkantaw minn
ħafna nies, u li l-muŜika kienet lesta diāà. Il-mixja ta’ kull vers tieqaf
b’pawsa, b’nifs ta’ mistrieħ qabel il-vers ta’ wara.
Talba
L-istruttura tas-sitt versi
I. Omm’ (singular). Femminil. Verbi Vers 1. Omm/Ulied (implikati)
‘Mulej’ Familja fil-passat. Aāāettiv wieħed (‘ħelwa’, Vers 2. Missier
‘oħla’). Vers 3. Missier
II. Vers 4. Gvern
‘Alla’ Nazzjon ‘Maltin’ (plural). Maskil. Verbi fil- Vers 5. Qasam tax-Xogħol
preŜent. Aāāettiv wieħed (‘kbir’). Vers 6. Partiti/Poplu
IL-KELMIET EWLENIN
25

Il-kelmiet ewlenin ‘omm’ u ‘’Mulej’ u ‘Alla’ huma rikorrenti fil-kitba ta’
Dun Karm. L-antonomasja ‘Mulej’ għal Alla hi magħŜula f’diversi poeŜiji,
bħalma huma ‘Alla’, vv. 7, 46; ‘śjara lil Āesù’, v. 120; ‘Innu ta’ Filgħodu’,
vv.11, 9, 23, 25-33; ‘Innu ta’ Filgħaxija’, vv. 1, 13, 25; ‘Pater’, vv. 1, 7;
‘Ħajr’, vv. 1, 5, 9; ‘Imħabba Siekta’, v. 1; ‘Innu ta’ Ferħ’, v. 22; ‘Innu tax-
Xirka tal-Isem Imqaddes t’Alla’, vv. 1, 25; ‘Lill-Pjaëir’, v. 5; ‘śjara lil Āesù
Sagramentat’, v. 1; ‘Talba għax-Xita’, vv. 1, 4, 9, 12. Hekk ukoll jinstab luŜu
tal-aāāettiv ‘kbir’ għal Alla, anki bl-ItaljaniŜmu tal-aāāettiv imqiegħed
quddiem in-nom: ‘Alla’, v. 1; ‘Innu lil San Filippu ta’ Aāāira’, v. 5; ‘Il-
Milied’, vv. 5, 21; ‘Innu tax-Xirka tal-Isem Imqaddes t’Alla’, v. 7.
Huwa juŜa sikwit il-kelma ‘omm’ biex jiddeskrivi lil Malta, skont
tradizzjoni Taljana antika li mbagħad tasal anki sal-perijodu romantikurisorāimentali
li hu trawwem fl-isfond tiegħu. F’dawn il-versi, fost oħrajn,
Dun Karm jagħti eŜempji tal-gost tiegħu li joħloq apposta l-intertestwalità.
Huwa jidwi u jirrepeti lilu nnifsu, f’poeŜiji differenti ta’ Ŝminijiet diversi, u
dejjem fil-kuntest tal-metafora tal-omm:
Kull Ŝmien illi għadda, j’omm ħelwa, minn fuqek
...
Bħal omm li taf tagħder.
‘Għanja ta’ Malti fl-Amerka’, vv.11, 23
Għax int biss ommi, inti tajtni l-isem.
‘Lil Malta’, v.10
U rajt lill-art, din l-omm li tatna l-ħajja.
‘Il-Għanja tal-Imħabba’ , v. 15
Din l-omm ħanina, l-art li tatna isimha.
‘Wara Ħamsa u Għoxrin Sena’, v. 105
EŜempju ieħor jinsab f’’L-Ewwel Xita’, v. 38. Fil-vers ta’ wara tidher
dwar Malta l-fraŜi ‘liebsa l-āhies tal-oħla tama’, qrib tant tal-‘Innu Malti’.
NISEL BIBBLIKU TA’ ‘ART ĦELWA’ U ‘OĦLA DAWL’
L-aāāettivi ‘ħelwa’ u ‘oħla’ (l-aktar ħelu/ħelwa) huma favoriti minn Dun
Karm (eŜ., ‘Malta Āawhra tal-Mediterran’, v. 8; ‘Il-Għanja tar-Rebħa’, v.
45). Fit-tieni poeŜija tiegħu ‘Nell’annua commemorazione del naufragio di
26

San Paolo a Malta’, miktuba fl-1890 u ppubblikata fis-sena ta’ wara fi
ktejjeb, huwa kiteb diāà l-kelmiet ‘dolce Melita’ (v. 3). Hekk ukoll fl-1899
uŜa l-istess aāāettiv għal Malta, ‘dolce mia patria’ (‘Patria’, v. 5). Il-poeta li
kien għad kellu biss madwar għoxrin sena, u mbagħad ukoll disa’ snin wara,
kien diāà qiegħed juŜa għal Malta l-aāāettiv li madwar tletin sena wara, filbidu
tal-għoxrinijiet tas-seklu ta’ wara, huwa kellu jerāa’ jagħŜlu u jiktbu
bil-Malti fl-ewwel vers ta’ innu nazzjonali. Il-kelma ‘ħelwa’ u l-varjanti
tagħha huma elementi tal-lingwaāā ta’ innamorament patrijottiku tipiku ta’
Dun Karm, bħal f’‘Malta Āawhra tal-Mediterran’, v. 8.
Il-fraŜi tiegħu ‘oħla dawl’, li tgħaqqad flimkien il-ħlewwa u d-dawl jew
id-dija, hi Bibblika, kif jidher fi Ktieb Qoħelet, 11, 7: ‘dulce lumen’ (‘ħelu ddawl’,
skont Saydon). Hi Bibblika wkoll l-assoëjazzjoni bejn id-dawl, jew ilbjuda,
u l-ilbies, bħal f’Luqa, 24, 4: ‘in veste fulgenti’ (‘bi lbies jiddi’, skont
Saydon). Ir-relazzjoni dawl-bjuda-lbies tinstab ukoll f’diversi poeŜiji bħal
‘Innu lil Marija Tielgħa s-Sema’, v. 11; ‘Il-Għid il-Kbir’, v. 42;
‘L’Annunziata’, v. 3.
L-aāāettiv ‘ħanina’ (eŜ., ‘Lil Mikiel Anton Vassalli’, v. 12; ‘Ward’, v. 4;
‘Il-X ta’ Frar - 1917’, v. 79; ‘E-Boats’, v. 14) huwa magħŜul ukoll bħala
varjanti ta’ ‘ħelwa’. II-kuntest ta’ libsa, dawl u ħlewwa, it-tlieta flimkien,
huwa preŜenti ’l barra mill-‘Innu Malti’ wkoll:
Ħalli nara ‘l-gŜira tiegħi,
Dina l-omm ta’ bosta wlied,
Liebsa l-āhies tal-oħla tama,
Tħaddar, twarrad sa āol-wied.
‘L-Ewwel Xita’, vv. 37-40
O Malta, xi ħlewwa ta’ dija libbsitek.
‘Il-X ta’ Frar – 1917’, v. 37
U Malta kienet tilbes l-oħla dija.
27

‘Fil-Mewt ta’ ĀuŜe’ Muscat Azzopardi’, v. 26
Hekk ukoll hi tipika r-rabta bejn il-ħlewwa u l-għasel:
Daqs il-għasel sibtek ħelwa.
‘Lil Malta – Għanja’, v.5
L-assoëjazzjoni bejn l-għasel u l-ħlewwa hija wkoll Bibblika: ‘Quid
dulcius melle?’ (Mħallfin, 14, 18): ‘X’inhu oħla mill-għasel?’ (Saydon), u
‘Et dulciora super mel et favum’ (Salmi, 19, 10): ‘oħla mill-għasel u minn
qtar ix-xehda’ (Saydon). Il-poeŜija ‘Għasel Malti’ hi saħansitra espressjoni
diretta tar-relazzjoni li Dun Karm jara bejn Malta u l-għasel. Huwa jindirizza
lil Malta hekk fi strofa sħiħa (vv. 5-8):
Stħajjilt lilek bħal āarra tan-naħal,
U l-bniet tiegħek ferħ naħal sabiħ
U bla heda fik jaħŜen il-għasel,
L-għasel ħelu tat-tjieba u tal-āieħ.
Dawn l-espressjonijiet ta’ rabta bejn Malta u l-ħlewwa, u sewwasew ilħlewwa
tal-għasel, bir-riferiment ukoll għan-naħal, iwasslu għallkonkluŜjoni
li Dun Karm, skont tradizzjoni qadima li kienet ilha li daħlet
anki fil-PoeŜija Maltija (eŜ., Āan Anton Vassallo, 1817-1868, ‘Tifħira lil
Malta’, vv. 39-40), kien jemmen li l-isem ta’ Malta, - ‘Melita’ (Atti, 28,1) -
hu mnissel mil-Latin ‘mel’, għasel. Huwa juŜa l-kelma ‘Melita’ (u anki lkelma
Griega ‘Melite’) f’diversi poeŜiji tiegħu bit-Taljan, mill-1890 ’l
quddiem (‘Nell’annua commemorazione del naufragio di San Paolo a
Malta’, vv. 3, 47, 64; ‘A San Publio’, v. 15; ‘Il naufragio di San Paolo a
Malta’, v. 9). Fit-tielet kwartina tas-saffika ‘Il-X ta’ Frar - 1926’ (vv. 9-12)
huwa jafferma b’mod dirett dan it-twemmin tiegħu fir-rabta bejn l-idea talgħasel
u l-isem ta’ Malta:
X’għadda āo qalbek dak in-nhar min jgħidu,
GŜira ħanina, gŜira kollok benna,
Ja Malta ħelwa, li mill-għasel ismek
Tawk il-baħħara?
It-terminu ‘ħlewwa’ għandu konnotazzjoni storika, reliājuŜa għal Malta
minħabba li hu marbut mal-mod kif San Luqa jiddeskrivi l-merħba li l-
Maltin taw lil San Pawl u sħabu (Atti, 28, 2): ‘Barbari vero praestabant non
modicam humanitatem nobis’ (‘In-nies ta’ hemm urewna tjubija li ma
28

ħalha’). It-traduzzjoni Bibblika Maltija toffri l-kelma ‘ħniena’ (Vassalli),
‘tjubija’ (Saydon) u ‘ħlewwa’ (Għaqda Bibblika Maltija). Ir-rabta bejn art u
ħlewwa li għandha x’taqsam mal-għasel hi prominenti fil-Bibbja:
In terram quae manat lac et mel (EkkleŜ., 24, 27),
In terra, quae fluit lacte et melle (Esodu, 3, 8),
Ad terram fluentem lacte et melle (Esodu, 3, 17).
Hekk ukoll l-istess relazzjoni Bibblika bejn art u għasel (ħlewwa) tinsab
imfissra bi fraŜijiet simili ħafna f’dawn is-siltiet: Baruk, 1, 20; Esodu, 13, 5;
Esodu, 33, 3; Levitiku, 20, 24; Numri, 13, 28; Dewt., 6, 3; 26, 9; 26, 15; 27,
3; 31, 20; ĀoŜwe, 5, 6; Āeremija, 11, 5; 32, 22; EŜekjel, 20, 6; 20, 15.
Fil-poeŜija ta’ Dun Karm l-art, il-gŜira ta’ Malta hi mifhuma wkoll bħala
‘mbierka’ (‘Il-Għanja tal-Lsien Malti’, v. 32; ‘Il-X ta’ Frar - 1931’, v. 9) u listorja
tal-pajjiŜ hi sikwit ippreŜentata bħala storja reliājuŜa, kwaŜi fis-sens
ta’ art imqaddsa (‘Il-Għanja tar-Rebħa’, vv. 65-66). Dawn ilkonnotazzjonijiet
kollha, imseħbin flimkien, jindikaw kemm l-isfond
Bibbliku tal-poeta jispjega t-tlaqqigħ ta’ art, ħlewwa, għasel u barka. Dawn
l-elementi jidhru sikwit imxerrdin ’l hawn u ’l hinn fil-poeŜiji ta’ Dun Karm
biŜ-Ŝewā ilsna, u fil-qosor tal-‘Innu Malti’ huma mlaqqgħin bħala aspetti talviŜjoni
storika u ideali tiegħu tal-pajjiŜ.
IL-QOFOL TAL-INNU MALTI
L-Innu bħala talba jfakkar fil-fatt li t-tradizzjoni reliājuŜa hi fondamentali
fl-istorja u fil-kultura kollha ta’ Malta. In-nisel Bibbliku ta’ xi fraŜijiet
jindika r-rabta Maltija mat-tradizzjoni Nisranija, waqt li l-fraŜi ‘kbir Alla’ hi
kemm Bibblika u kemm Islamika. Il-kliem tal-innu, li hu kollu ta’ nisel
Semitiku, hu mħaddem skond forma letterarja u skond xejriet stilistiëi ta’
nisel Latin u Taljan. B’hekk Dun Karm kiteb sitt versi li jirriflettu l-qofol
tal-karattru ta’ Malta: Reliājon Nisranija, Lsien Semitiku, Kultura Ewropea.
* * * *
29