11.07.2015 Views

saqarTvelos

saqarTvelos

saqarTvelos

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

VIVIIsaqarTvelo XVI-XVII ss.-Si. brZola yizilbaSebisada osmalebis winaaRmdeg46. qarTveli xalxis brZola ucxoel dampyrobTawinaaRmdeg XV saukunis bolos da XVI saukunispirvel naxevarSi22647. saqarTvelo XVI saukunis meore naxevarsa da XVIIsaukunis dasawyisSi23348. brZola yizilbaSTa winaaRmdeg23749. muslimi mefeebis mmarTveloba qarTl-kaxeTSi 24450. <strong>saqarTvelos</strong> socialur-ekonomikuriganviTareba XVI-XVII saukuneebSi24951. qarTuli kultura252saqarTvelo XVIII saukuneSi.sagareo orientaciis sakiTxi52. vaxtang VI. qarTli XVIII saukunis I meoTxedSi 25653. samarTali da etiketi Sua saukuneebissaqarTveloSi26254. Teimuraz II-isa da erekle II-is erToblivi mefoba 26855. qarTl-kaxeTi XVIII saukunis 50-ian wlebSi27256. qarTl-kaxeTis erT samefod gaerTianeba.urTierToba ruseTTan27757. solomon I28158. saqarTvelo ruseT-TurqeTis omis Semdeg.georgievskis traqtatis momzadeba28759. georgievskis traqtati29260. qarTuli kultura XVIII saukunis II naxevarSi 297233237242257268281saqarTvelo ruseTis imperiisSemadgenlobaSi287VIII61. ruseTis mier <strong>saqarTvelos</strong> dapyroba da misiSedegebi30462. ruseTis mier <strong>saqarTvelos</strong> dapyrobispolitikuri Sedegebi30863. 1832 wlis SeTqmuleba31364. <strong>saqarTvelos</strong> sazogadoebriv-ekonomikurimdgomareoba XIX s.-is 30-50-ian wlebSi316313304


32232934765. saqarTvelo XIX saukunis Sua xanebSi31866. qarTuli kultura XIX saukunis pirvel naxevarSi 32267. feodaluri wyobilebis krizisi ruseTsa dasaqarTveloSi32668. aWaris SemoerTeba da erovnuli moZraobisxasiaTi XIX s-is II naxevarSi33469. glexTa moZraoba da xalxosnebi33870. qarTuli kultura XIX saukunis meore naxevarSi 34371. saqarTvelo ruseTis pirveli (1905-1907)revoluciis periodSi34972. saqarTvelo ruseTis pirvel da meorerevoluciebs Soris354VIII350360390399<strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublika73. saqarTvelo oqtombris gadatrialebis dros 36074. <strong>saqarTvelos</strong> demokratiuli respublikisCamoyalibeba366saqarTvelo sabWoTa kavSiris SemadgenlobaSi75. sabWoTa ruseTis mier demokratiuli<strong>saqarTvelos</strong> dapyroba37376. sabWoTa reJimis damyareba37877. qarTveli xalxis brZola sabWoTa ruseTiswinaaRmdeg 1921-30 wlebSi38478. saqarTvelo da meore msoflio omi38879. saqarTvelo ssrk-Si meore msoflio omis Semdeg 39480. qarTuli kultura sabWoTa periodSi40181. saqarTvelo gardaqmnis (`perestroikis~)periodSi410IXX413damoukidebeli saqarTvelo42082.83.<strong>saqarTvelos</strong> damoukideblobis gamocxadeba dasaomari konfliqtebisaqarTvelo damoukideblobis periodSi.`vardebis~ revolucia. integraciaevrostruqturebSi415420XI


IsaqarTvelo da qarTveli xalxiswarmomavloba1. <strong>saqarTvelos</strong> bunebriv-geografiulipirobebi da istoriul-geografiulidaxasiaTeba8Tavi pirveliwinareistoriuli xanarogorc yvela xalxis, ise qarTveli xalxisganviTarebaze mniSvnelovan gavlenasaxdenda is bunebriv-geografiuli garemo,romelSic mas saukuneebis ganmavlobaSiuxdeboda cxovreba. saqarTvelo ori didikontinentis – evropisa da aziis Sesayarzemdebareobs. misi miwa atarebs im didi cvlilebebiskvals, rasac Cveni planeta milionobiTwlebis ganmavlobaSi ganicdida.erT dros kavkasiis mTeli teritoriazRviT iyo dafaruli. sxvadasxva geologiurimovlenis Sedegad xmeleTi ramdenjermeamoizida, iyo mZlavri vulkanuriguriaamofrqvevebi. Semdeg miwis zedapiri kvlav qveviT iwevda da teritoriis didinawili isev zRvas eWira. daaxloebiT 25 milioni wlis win mTaTa warmomqmnelmaZalam kvlav amoswia xmeleTi, ris Sedegadac warmoiqmna kavkasiis qedis mTaTasistema, xolo 10-15 milioni wlis win Camoyalibda aWara-TrialeTisa da sxvaqedebis sistema, romlebic dRes qmnian samxreT <strong>saqarTvelos</strong> mTianeTs. aRniSnuligeologiuri movlenebis Sedegad kaspiis zRva mowyda Sav zRvas da maTSoris kavkasiis yeli gaCnda. am droidan iwyeba <strong>saqarTvelos</strong> teritoriis Tanamedrovereliefis Camoyalibeba. daaxloebiT 1 milioni wlis win <strong>saqarTvelos</strong>bunebrivma pirobebma TiTqmis iseTi saxe miiRo, rogoric amJamad aris. adrehava SedarebiT ufro Tbili iyo, magram drodadro adgili hqonda gamyinvarebas,romlis drosac maRalmTiani adgilebidan dablobisaken moemarTebodamyinvarTa uzarmazari masebi, rasac mohyveboda acieba da bunebrivi pirobebisSecvla. CvenSi gamyinvareba oTxjer ganmeorda. sabolood, ramdenime aTasiwlis win Camoyalibda <strong>saqarTvelos</strong> is bunebriv-geografiuli garemo, romel-Sic amJamad uxdeba adamians cxovreba.<strong>saqarTvelos</strong> teritoriis bunebriv-geografiuli daxasiaTebaCrdiloeTis mxridan <strong>saqarTvelos</strong> maRalmwvervalebiani da mudmivi myinvarebiTdafaruli kavkasionis qedi esazRvreba, samxreTiT ki vrcladaa gaSlilimcire kavkasionis mTaTa sistema, anu <strong>saqarTvelos</strong> samxreTi mTianeTi. TviTonkavkasionidan samxreTisaken ramdenime SedarebiT mcire simaRlis qedi eSveba,romelTagan lixis, anu suramis qedi <strong>saqarTvelos</strong> or nawilad – dasavleT daaRmosavleT nawilebad hyofs. am mTebis maRlobebze SesaniSnavi sazafxulosaZovrebia, ufro qvemoT mTis kalTebi xSiri tyiTaa dafaruli. mTagoriani adgilebiTandaTan zegnebsa da dablobebSi gadadis. CrdiloeTisa da samxreTis


mTaTa masivebs Soris moqceulia<strong>saqarTvelos</strong> bari. dasavleTiTkolxeTis bari samkuTxedisformisaa, romlis fuZe Savi zRviskenaamiqceuli. misi yvelazedabali adgili – kolxeTis dablobiZvelad gauvali WaobiT iyodafaruli. kolxeTis dablobimTebis mimarTulebiT TandaTanmaRldeba da zeganSi gadadis. esadgilebi gansakuTrebiT xelsayreliiyo dasasaxleblad dameurneobis warmoebisaTvis.aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong>svaneTibari Sedgeba ramdenime nawilisagan:Sida qarTlis, qvemo qarTlisa da kaxeTis bari. aqac es dablobi adgilebizegnebsa da maRlobebSi gadadis. hava dasavleT <strong>saqarTvelos</strong>Tan SedarebiTmSralia, amitom soflis meurneobisaTvis xelovnur morwyvas aq didi mniSvnelobaaqvs.<strong>saqarTvelos</strong> hava, iseve rogorc misi reliefi, didi mravalferovnebiTxasiaTdeba. maRalmTian adgilebSi hava mkacria, dablobSi ki igi TandaTanrbildeba. zegnebsa da dablobebSi ZiriTadad zomieri hava batonobs, Tumcaadgil-adgil aqac didad gansxvavebuli klimaturi raionebia. magaliTad,SavizRvispireTSi hava nestiani da subtropikulia, aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong>barSi zogan rbili da zomierad mSralia, samxreT-aRmosavleT nawilSi ki udabnoscxeli sunTqvac aRwevs.saqarTveloSi mravladaa didi da mcire mdinareebi. isini saTaves iRebenrogorc kavkasionis mTavar qedze da mis ganStoebebze, ise samxreT mTianeTSi.mdinareebi aTeulobiT xevebs qmnian da Semdeg erTvian ufro did mdinareebs– mtkvars, rions, Woroxs, alazans da sxv., an uSualod zRvas uerTdebian. esdidi mdinareebi (mtkvari, rioni) Zvel droSi sanaosnodac iyo gamoyenebuli.saqarTvelo mdidaria sasargeblo wiaRiseuliT: madneuliT, saTbobiT,saSeni masaliT. madneulidan aRsaniSnavia spilenZisa da rkinis sabadoebi,romlebsac didi mniSvneloba hqondaT aq metalurgiis adreve warmoqmnisa daganviTarebisaTvis.<strong>saqarTvelos</strong> istoriis Seswavlisas Cven SevxvdebiT istoriul-geografiulsaxelwodebebs, romlebsac <strong>saqarTvelos</strong> esa Tu is kuTxe an mxare atarebdagarkveul periodSi. istoriuli movlenebis swori da TvalnaTeli warmodgenisaTvisunda vicodeT am mxareebis (anu qarTuli `qveynebis~) adgilmdebareobada istoriuli sazRvrebi. drodadro maTi saxelwodebebi icvleboda, sazRvrebiufro vrceli xdeboda, farTovdeboda, zogjer ki piriqiT, mcirdeboda– `qveyana~ ufro patara kuTxeebad iyofoda.<strong>saqarTvelos</strong> centraluri mxarea qarTli. misi saxelwodebebidan momdinareobs`qarTveli~ da `saqarTvelo~. qarTli Sedgeba calkeuli nawilebisagan:Sida, qvemo da zemo qarTlisagan. Sida qarTls dasavleTiT lixis qedi esazR-9saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba


2. pirvelyofili adamiani saqarTveloSipaleoliTi, neoliTi, eneoliTiukanaskneli xanis gamokvlevebiT dadgenilia,rom adamiani warmoiSva 2 milionzemeti xnis win afrikis kontinentze.adamians danarCeni cocxali arsebebidanganasxvavebda mTavari – iaraRis damzadebisunari. am uZvelesi adamianis miermasalad ZiriTadad qva iyo gamoyenebuli.qvis iaraRis gaumjobeseba da pirvelyofiliadamiani fizikurad Tav dapirveladZalian nela viTardeboda. mecnierebi amxanas paleoliTs uwodeben.uZvelesi adamianis universalur iaraRsTavdapirvelad uxeSad damuSavebuli qvisxelnajaxi warmoadgenda. TandaTan, xangr-Zlivi gamocdilebis Sedegad igi am iaraRebsaumjobesebda, ufro mravalferovansxdida maT. qvis xelnajaxTan erTad igi ukveamzadebda qvis danebs, safxekebs, wvetanebs.qvis iaraRebis ganviTareba TviT adamianebsaccvlida, uviTarebda azrovnebas.garegnuladac sul ufro uaxlovdebodaTanamedrove adamians.<strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze bevrganaaaRmoCenili pirvelyofili adamianiscxovrebis nakvalevi. ukanasknel xans naqalaqardmanisis teritoriaze aRmoCndauZvelesi adamianis winapris (`hominidis~)sadgomi, sadac misi Zvlovani naSTebi (Tavisqala, qveda yba kbilebiT da sxv.) daqvis primitiuli iaraRebi iyo napovni.dmaniseli `adamiani~ <strong>saqarTvelos</strong> miwawyalzedaaxl. 1,8-1,7 mln wlis winaT undagamoCeniliyo da rogorc Cans, Semdeg igisamxreT kavkasidan gansaxlda evropisa daaziis kontinentebze.kacobriobis istoriis gariJraJze,rodesac Sromis iaraRebi jer kidev metadprimitiuli iyo da sakvebis mopoveba– sakmaod rTuli, uZvelesi adamianebiupiratesad calkeul jgufebad cxo-dmanisSi aRmoCenili hominidis Tavisqala. Zv.w. 1.75 mln w.dmanisis arqeologiuri gaTxrebifrangi mecnieri, elizabet dene aRadgensdmaniseli adamianis saxessaqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba13


Tavi pirvelivrobdnen. pirvelyofili sazogadoebises sawyisi periodi winagvarovnul epoqasmiekuTvneba. daaxloebiT 40-30 aTasi wliswinaT mTavrdeba Tanamedrove tipis `gonieriadamianis~ (homo sapiensis) Camoyalibeba,safuZveli eyreba naTesaur gaerTianebebs,sadac upiratesoba da xelmZRvaneloba Tavdapirveladqals hqonda miniWebuli (matriarqati).am dros adamiani sacxovrebladfarTod iyenebda bunebriv TavSesafrebs –gamoqvabulebs, bunebriv fardulebs, mRvimeebs,xeebs da sxv. am drois adamianma ukveqvis uZvelesi iaraRebiiswavla cecxlis gamoyeneba. banakSi Tu mRvimeSi danTebuli cecxli kidevufro aaxloebda erTmaneTTan pirvelyofil adamianTa jgufis (gvaris) wevrebs.iaraRis gaumjobesebiT da cecxlis gamoyenebiT igi ufro advilad icavdaTavs mtacebeli cxovelebisagan, meti warmatebiT nadirobda da sistematuradikvebeboda xorceuliT. es kidev ufro uwyobda xels mis fizikur da gonebrivganviTarebas. iaraRis winaswargamiznuli damzadeba, sxva adamianebTan erTadcxovreba da Sroma mas cnobierebas da metyvelebas uviTarebda. aseul aTasobiTwlis manZilze dagrovili gamocdilebiT da SromiTi Cvevebis gamomuSavebiTadamiani sul ufro da ufro srulyofda Tavis iaraRs. bolos, qvispirianSubTan erTad adamianma mSvild-isaric gamoigona.qvis iaraRebis gaumjobesebis am xanas arqeologebi Zveli qvis xanis (paleoliTis)zeda safexurad gamoyofen. gamravlebuli gvarebi axal gvarebad iyofodnen,magram isini erTmaneTTan urTierTobas ar wyvetdnen. aseTi monaTesavegvarebi erT Tems qmnidnen. <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze, misi Taviseburi geografiulipirobebis gamo, Cveulebriv, erTi Temi erT xevSi iyo gansaxlebuli.ramdenime mezobeli Temis gaerTianeba ukve toms Seadgenda. tomSi SemavaliTemebisa da gvarebis salaparako ena da zne-Cveuleba ZiriTadad erTnairi iyo.zeda paleoliTSi adamiani TiTqmis aRar gansxvavdeboda Tanamedrove adamianisagan.sakmaod maRal doneze iyo misi cnobierebac. igi ara marto aRiqvamdamis irgvliv ganviTarebul movlenebs, aramed cdilobda, aexsna kidecisini. igi amCnevda, rom zogi bunebrivi movlena misTvis sasargeblo iyo, zogiki piriqiT, saziano. misi warmodgeniT, garemomcveli buneba dasaxlebuli iyokeTili da boroti ZalebiT, anu sulebiT. adamiani cdilobda, maTze zemoqmedebamoexdina: keTili sulebisTvis pativi eca da boroti suli an SeeSinebina,an rogorme misi guli moego. pirvelyofili adamiani Tayvans scemda bunebismovlenebs, frinvelebs, cxovelebs. gansakuTrebiT iseTebs, romlebsac didimniSvneloba hqondaT mis cxovrebaSi.zeda paleoliTSi adamiani ukve zrunavda micvalebulebze da samarxebSikrZa lavda maT, gauCnda warmodgena sulebiT dasaxlebul imier samyaroze da a.S.14neoliTizeda paleoliTis periodSi adamiani SesamCnevad aumjobesebda Tavis iara-Rebs. magram didi gardatexa qvis damuSavebis teqnikaSi moxda daaxloebiT 7-8


aTasi wlis win, rodesac adamianma iswavla qvis iaraRebis gaprialeba, xerxva,gaxvreta. aseTi iaraRi gacilebiT ufro mosaxerxebeli iyo sanadirod dasamuSaod. ase axleburad damuSavebuli iaraRis mixedviT am xanas `axali qvisxana~ anu neoliTi ewodeba.didi Zvrebi moxda meurneobaSic. Tu aqamde adamiani mxolod Semgrovebelida monadire iyo, neoliTSi man daiwyo sakvebad gamosadegi mcenareulis xelovnuradgaSeneba, cxovelebis moSinaureba da movla-gamravleba, e.i. safuZveliCaeyara martiv miwaTmoqmedebasa da mesaqonleobas, anu adamiani gaxda mwarmoebeli.es imdenad didi mniSvnelobis movlena iyo meurneobis ganviTarebaSi,rom mas mecnierebi `neoliTur revolucias~uwodeben. axali qvis xanaSive safuZveli Caeyaramartiv xelosnobas: adamianma iswavlameTuneoba (Tixisgan WurWlis damzadeba dagamowva), rTva, qsova, kalaTebis mowvna da sxv.neoliTis bolosTvis ukve yalibdeba binadari(erT adgilze myarad, mudmivad mcxovrebi)adresamiwaTmoqmedo dasaxlebebi. mosaxleobaukve ZiriTadad miwaTmoqmedebasa da mesaqonleobasmisdevs.eneoliTidaaxloebiT 6-7 aTasi wlis winaT <strong>saqarTvelos</strong>teritoriaze adamianma iaraRis dasamzadebladqvasTan erTad liTonis gamoyenebacdaiwyo. <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze spilenZismadani bevrgan iyo, romlis ZarRvebixSirad TviT dedamiwis zedapirzec amodioda.qarTvelTa winapar tomebs garkveulidamsaxureba miuZRviT liTonis metalurgiisdawyebis, aTvisebisa da ganviTarebis saqmeSi.liTonis aTvisebis am adreul etapze Ziri-Tadi sameurneo iaraRebi kvlav qvisgan, Zvlisada xisagan mzaddeboda. qvis damuSavebis teqnikaam dros umaRles doneze iyo da misgan damzadebuliiaraRi mainc rCeboda adamianis Ziri-Tad sawarmoo saSualebad. amitom am axal xanasspilenZ-qvis, anu eneoliTis xanas uwodeben.eneoliTis xana adamianis sameurneo saqmianobisSesamCnevi dawinaurebiT gamoirCeva.miwaTmoqmedebaSi zogan SeiniSneba xelovnurimorwyvac. miwis dasamuSaveblad ukveiwyeben metismetad primitiuli (magaliTad,irmis rqisagan damzadebuli) saxnavi iaraRisgamoyenebas. am siaxleebis Sedegad meurneobaufro Semosavliani xdeba.antropomorfuli figura. kotiaskldis mRvime. eneoliTispilenZis sakidebi xizanaanT goridan.Zv. w. III aTaswleulis I naxevarisaqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba15


gziT saWiro formis iaraRs iRebdnen. sameurneo da sabrZolo iaraRebi swrafadumjobesdeboda. amis mixedviT brinjaos xanas mecnierebi sam periodadyofen: adre, Sua da gvian brinjaos xanad.Zv. w. IV aTaswleulis bolos da III aTaswleulis pirvel naxevarSi saqarTveloSiCamoyalibda adreuli brinjaos sakmaod maRali kultura. igi mecnierebaSimtkvar-araqsis kulturis saxeliT aris cnobili, radgan ZiriTadad amori mdinaris auzs moicavda, Tumca ufro gvian es kultura sakmaod farToteritoriaze gavrcelda.Tavdapirvelad miwaTmoqmedebaSi progresi naklebad SeiniSneba – miwas Ziri-Tadad isev qvis iaraRiT amuSaveben, mesaqonleobaSi wamyvani adgili msxvilfexarqosan saqonels ukavia. adre brinjaos mTeli periodis manZilze dawinaurdaxelosnobis sxvadasxva dargi, gansakuTrebiT – keramikuli warmoeba. TixisWurWeli xeliTaa naZerwi da daxvewili da Taviseburi formebiT gamoirCeva.aseve liTonis nawarmi migvaniSnebs, rom am kulturis matarebel tomebsgarkveuli kavSiri hqondaT wina aziis Zvel xalxebTan. TandaTan soflis meurneobaSicvrceldeba liTonis iaraRi, rac amaRlebs Sromis nayofierebas, xolosabrZolo iaraRis gaumjobeseba – brZolisunarianobas.adrebrinjaos xanaSi jer kidev ar arian erTmaneTisadmi dapirispirebuliklasebi – gvarisa Tu tomis wevrebi Tanaswori uflebiT sargebloben; mniSvnelovanisakiTxebis gadawyveta, rogoric iyo omisa da zavis sakiTxi, beladisarCeva, mZime danaSaulisais sasjelis gamotana da sxv., saerTo-saxalxo krebazexdeboda; yvela mamakaci gamodioda sabrZolvelad da saerTo RonisZiebebisgansaxorcieleblad.saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba17


3. Sua da gvian brinjaos xana saqarTveloSiadreyorRanuli kulturaZv. w. III aTaswleulis Sua xanebisaTvissaqarTveloSi mcxovrebma tomebma ganvi-Tarebis sakmaod maRal dones miaRwies. amperiodis arqeologiur masalas ZiriTadadyorRanebSi pouloben. yorRani didimiwayrilia, romelic romelime gamoCenilipiris samarxs warmoadgenda. micvalebulisdasakrZalavad momzadebuli iyoqvis an xis morebisagan nagebi darbazi,xSirad CaRrmavebul miwaSi Cadgmuli dazemodan xis ZelebiT gadaxuruli. Zelebigadaglesili iyo TixiT da Semdeg dafaruliqvayriliT, romelsac miwis sqelifena eyara. ase iqmneboda xelovnuri goraki,romlis simaRle zogjer 10-15 metrsaRwevda. Tavidan yorRanebi micvalebulisTvisCatanebuli nivTebis siuxviT argamoirCeoda, Semdeg TandaTan maTi raodenobamravldeba. es imas mowmobs, rompirvelyofili sazogadoeba did cvlilebasganicdis da misgan gamoiyofian calkeulidawinaurebuli pirebi, romlebsacgansakuTrebuli pativiT krZalaven.eseni arian tomis an tomTa kavSirebisbeladebi, romlebic tomis rigiT wevrebzeufro maRla dganan da didi pativiTsargebloben ara marto sicocxleSi, aramedgardacvalebis Semdegac. es mowmobsimas, rom gardatexa xdeba adamianis warmodgenebSida beladis dawinaureba ukvezebunebrivi Zalis nebiT aixsneba. amis gamoaalbaT, rom tomis rigiTi wevrebi ariSureben gardacvlil beladebs Caatanonsxvadasxva daniSnulebis nivTebi, fufunebissagnebi, sabrZolo da ritualuriiaraRebi. yorRanebSi didi raodenobiTaris aRmoCenili sxvadasxva zomis TixisWurWlis naSTebi, romliTac sagzal-saWmelsatandnen micvalebuls saiqio sacxovrebelSi.brinjaos xanis culebi cxinvalidan Zv.w. VIII-VII ss.oqros Tasi TrialeTidan. Zv. w. IIaTasw. I naxevariverZis Tavis formis brinjaos sakidibrinjaos WurWeli. Zv. w. XIV-XIII ss.saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba19


Tavi pirvelididmniSvnelovani aRmoCenebi TrialeTSiXX saukunis 30-ian wlebSi didi aRmoCenebi ganxorcielda samxreT saqarTveloSi.TrialeTis zeganze gaiTxara aTeulobiT yorRani, romlebic Sua brinjaosxaniT daTariRda. am yorRanebSi aRmoCenili nivTebi mowmobs, rom aq mcxovrebqarTvelTa winapar tomebSi dawinaurebuli iyo meurneoba, gansakuTrebiTmesaqonleoba, agreTve xelosnobis calkeuli dargebi – liTonis damuSavebada oqromWedloba. sakmaod darRveulia pirvelyofili-Temuri wyobileba.TvalnaTlad dasturdeba wina aziis qveynebTan kulturuli da ekonomiurikavSirebi.TrialeTis yorRanebSi aRmoCnda bevri iseTi nivTi, rac am periodis <strong>saqarTvelos</strong>mosaxleobis kulturul dawinaurebas mowmobs; magaliTad, ostaturaddamzadebuli oqros Tasi Zvirfasi TvlebiT (ix. sur.) da sxvadasxvasamkaulebi. TviTon yorRanebic da dakrZalvis wesic qarTveli tomebis sazogadoebrivwinsvlas gviCvenebs. am drois yorRanebi sakmaod didi zomisaa.zogis diametri 100 metrsac aRemateba. dasakrZalavi darbazebic didi zomisaada datovebuli aqvT Sesasvlelebi, romelSic mokirwyluli gziT xis etli SehqondaT.etlze dasvenebuli iyo micvalebulis neSti, romelsac Catanebulihqonda liTonis nivTebTan erTad didi raodenobis Tixis WurWeli, Semkulisxvadasxva ornamentiT. aseTi didi da mdidruli yorRanebi gankuTvnili iyotomTa didi kavSirebis beladebisaTvis. maTi ageba adamianTa mravalricxovanikoleqtivis did da xangrZliv Sromas yorRanebis gegma moiTxovda. tomTa kavSirebisCamoyalibeba aucilebeli gamxdara samxedro Sejaxebebis gaxSirebisgamo. erToblivi TavdacvisaTvis anda sxva tomebze upiratesobis mopovebismizniT calkeuli tomebi erTiandebodnen kavSirebad. maT saTaveSi arCeulbeladebTan erTad idgnen qurumebi. eseni qmnidnen gvarovnul aristokratias,rac Temuri wyobilebis daSlis procesis dawyebas migvaniSnebs.20adreklasobrivi urTierTobis Casaxva qarTvel tomebSiZv. w. II aTaswleulis manZilze brinjaos iaraRis gaumjobeseba da srulyofameurneobis Semdgom dawinaurebas iwvevda.<strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze ori didi kulturuli wre Camoyalibda: dasavlur-qarTuli,romelic kolxuri kulturis saxeliTaa cnobili, da aRmosavlur-qarTuli.aseTi erTgvarovani kulturuli wreebis arseboba aqmcxovrebi tomebis erTmaneTTan daaxloeba-SekavSirebas mowmobs. Zv. w. IIaTaswleulis Sua xanebidan iwyeba gvian brinjaos xana – am dros didi progresiamiRweuli rogorc brinjaos miRebisa da damuSavebis teqnikaSi, ise soflismeurneobasa da xelosnobaSi. Tixis WurWlis dasamzadeblad ukve iyenebenmbrunav morgvs, rac xelosnis Sromas aadvilebda. am droidan farTod gamoiyenebamoSinaurebuli cxeni, rac xels uwyobda rogorc mejoge mesaqonleobisganviTarebas, ise samxedro saqmeSi winsvlas. cxenze amxedrebuli meomrebiswrafadac moZraobdnen da grZeli maxvilebiT advilad uswordebodnen qvei-Tebs.gvian brinjaos xanaSive pirvelad Cndeba rkinis nakeTobani. kerZo saojaxomeurneobis da kerZo sakuTrebis ganviTareba imas iwvevda, rom calkeul ojaxebsmeti simdidre daugrovdaT, vidre sxva meTemeebs. amave dros tomis arCeuli


xelmZRvanelebi, romlebic ZiriTadad aseTi dawinaurebuli ojaxebidan iyvnen,cdilobdnen, samudamod dauflebodnen da memkvidreobiTac gadaecaT TavianTixelisufleba. maT mxars uWerdnen maTi uaxloesi meomari-razmelebi,romlebic sargeblobdnen TavianTi mdgomareobiT da miwis saukeTeso nakveTebsisakuTrebdnen. brZolis dros nadavlis did nawilsac isini euflebodnenda kidev ufro mdidrdebodnen. igive iTqmis maSindeli religiis msaxurebis –qurumebis Sesaxeb, romlebic ama Tu im salocavisTvis Sewirul simdidres damiwas TviTon euflebodnen da Tavis sasargeblod iyenebdnen. tomis beladebixSirad umaRlesi qurumebic iyvnen. es kidev ufro zrdida maT Zalauflebasada avtoritets. omidan wamoyvanil tyveebs aRar xocavdnen, rogorc winaT,aramed monebad aqcevdnen da mZime samuSaoebze iyenebdnen. didi raodenobiTswiravdnen salocavebs tyve-monebs, romlebic faqtobrivad qurumebis mflobelobaSieqceodnen.Temidan gamoyofili aseTi dawinaurebuli didkacoba TandaTan calke klasadCamoyalibda, romelic Cagravda da batonobda ara marto monebze, aramedTavisufal meTemeTa did nawilzec.pirvelyofili sazogadoebis gaTiSva sxva gziTac xdeboda. ufro Zlieri dadawinaurebuli tomi ZaliT imorCilebda sxva ufro sust toms, romlis meTemeniiZulebulni iyvnen, gabatonebuli tomis sasargeblod gaeRoT gadasaxadida misi brZanebiT laSqrobaSi gamosuliyvnen. ase rom, tomTa gaerTianebebi dakavSirebi TandaTan batonoba-morCilebis principiT iqmneboda da ewyoboda.aseTi kavSirebi ufro myari da xangrZlivi iyo. ase TandaTan iSleboda pirvelyofiliTemur-gvarovnuli wyobileba da yalibdeboda adreklasobrivisazogadoeba, warmoiqmneboda saxelmwifoebi.saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavlobaoqros lomi TrialeTidanoqros yelsabami TrialeTidan. Zv. w. II aTasw. I nax.21


klasSi samuSao1. ra aris yorRani da ra daniSnulebiT agebdnen mas?2. ras mowmobs yorRanebSi Catanebuli didi raodenobiT mdidrulinivTebi?3. rogor yalibdeba adreklasobrivi sazogadoeba qarTvelTa winapartomebSi?4. kargad daakvirdiT gakveTilSi mocemul suraTebs da imsjeleT brinjaosxanis kulturazeleqsikonir rituali – religiuriceremonialiTavi pirvelioqros disko TrialeTidan. Zv. w. II aTasw.oqros yelsabami ananauridan. III aTasw.II nax.ZiriTadi TariRebiZv. w. III aTasw. II naxevari –adreyorRanuli kulturaZv. w. II aTasw. II nax. –gvianbrinjaos xana. rkinismetalurgis dasawyisiXXX s. XXV s. XX s. 1500 1000 105022Zv. w. II aTasw. I nax. –TrialeTis kultura


4. qarTveli xalxis warmomavlobis sakiTxivercxlis Tasi TrialeTidan. zedgamosaxulia ritualuri scenaleqsikoniqar Tve li xal xis war mo mav lo bisa da monaTe sa ve o bis sa kiTxi jer ki dev Zvel ber-Znebs ain te re seb daT. is to ri is ma mad wodebu li he ro do te (QZv.w.-mde V s.) fiq rob da,rom kol xe bi eg vip tu ri war mo So bi s iy vnen.uf ro ad re ber Zneb Si gav r ce le bu li iyoSe xe du le ba, rom qar Tvel Ta anu iber Tawi nap re bi gad mo sax le bul ni iy vnen es pa ne-Ti dan, ro mel sac ase ve ibe ria ewo de bo da.Zve li eb ra e li is to ri ko si, io seb fla vi u si(Zv.w-dan I s.) qar Tvel Ta war mo mav lo bas bibliur per so na Jebs ukav Si reb da. ase ve Zve liqar Tve li is to ri ko se bic qar Tve lebs bibliu ri no es me sa me Svi lis – ia fe tis STamomav le bad miiCnevdnen. uZ ve les qar Tulsa is to rio Txzu le ba Si – `moq ce vai qar-Tli sa i~-s qro ni ka Si ki moTx ro bi lia sa qar-Tve los te ri to ri a ze qar Tvel Ta gad mosaxle ba sam xre Ti dan, e.w. ari an qar Tli dan.me o re qar Tu li wya ro – `cxov re ba qar-Tvel Ta me fe Ta da pir vel Ta gan Ta ma ma Ta~(XI s.) gan sxva ve bu lad war mog vid gens qar-Tvel Ta war mo mav lo bas. mi si av to ris (leonti mro ve lis) mtki ce biT, kav ka si is xalxebi er Ti a ni war mo mav lo bi s ari an da `a maTTvis Ta er Ti iyo ma ma, sa xe liT Tar ga mos...~,ro me lic ba bi lo nis godolis mSe neb lobisada ena Ta aR re vis Sem deg Ta vi si col -Svi li Ta da mra val ricx o va ni na Te sa ve biTkav ka si a Si da sax lda, mis ma Svi leb ma mis cesda sa ba mi aq mcxov reb xal xebs: qar Tve lebs,som xebs da sxv.es uka nas kne li Tval saz ri si qar Tul istori og ra fi a Si gav rce le bu li iyo TviTXIX sa u ku nem de, ro de sac wi na azi a Si far-Tod ga i Sa la ar qe o lo gi u ri sa mu Sa o e bida ara er Ti aR mo Ce na mar Tlac sen sa ci u rigax da. ga moC nda manam de uc no bi qvey ne bida xal xe bi, gan sxva ve bu li kul tu riTa daeniT. win wa vi da enaT mec ni e re ba, e.w. `mkvdariene bis~ Ses wav la. mec ni e reb ma Se Zleszo gi er Ti am enis da kav Si re ba manam de cnorari an (arianam) – Zvel sparsulSi ira nis (spar se Tis) sa xelmwifos sa xel wo de bar indoevropuli enebi –msoflioSi erT-erTi yvelazegavrcelebuli, mo na Te sa veene bis di di oja xi, ro mel SicSe di s in du ri, ira nu li, slavuri, ro ma nu li, ger ma nu li,ber Znu li da mTe li ri gi mkvdariene bi. indoevropul enaTaojaSi daaxloebiT 400 enasaerTianeben.r baskebi – espaneTisa dasafrangeTis sazRvarzemcxovrebi xalxi, romelTa enada kultura evropulisgangansxvavebuliasaqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba23


Tavi pirveli24bil ena Ta oja xeb Tan, zo gi er Tis ki – ve ra.ma ga li Tad, xmel Ta Su azR vis pi re Ti sa damci re azi is uZ ve les mcxov reb Ta (vid re aqin do ev ro pe le bi ga moC de bod nen) ene bi manamde cno bil ar cerT ena Ta ojaxs ar ekuTvnoda. verc kav ka si u ri ene bis da kav Si re bacmo xer xda ro me li me ena Ta ojax Tan, ami tomwar mo iq mna va ra u di, rom kav ka si u ri (qar-Tve lu ri, Crdi lo kav ka si u ri) da wi na rein do ev ro pu li `mkvda ri~ ene bi er Ti war momavlo bi s iy vnen. amas TiT qos eTan xme bo dami To lo gi u ri gad mo ce me bi, eT no lo gi u rida kulturis kvlevebiT dadgenili sxvadasxvafaq ti. ma ga li Tad, cno bil ma enaT-borjRalimec ni er ma ni ko mar ma, ro me lic war mo So biTgu ri i dan iyo, bas ke bis qve ya na Si mog za u-robisas im de ni si ax lo ve da i na xa bas kurda gu ri is cxov re bis wess So ris, rom TavisnaS roms uwo da `mog za u ro ba pi re neisgu ri a Si~. mag ram es hi po Te za sa Ta na doda sa bu Te bas mo iTx ov da. amas sWir de bo dadi di mu Sa o ba ro gorc enaT mec ni e re bisxa ziT, ise ar qe o lo gi u ri, eT no lo gi u ri,an Tro po lo gi u ri da sxva dis cip li ne bisTa na med ro ve me To de biT kvle va. mec ni e-ru lad swo ri das kvnis ga mo sa ta nad enaTmecni e reb ma un da Se Zlon da aRad gi non isTav da pir ve li anu wi na re ene bi, ro mel TadaS li Ta da gan vi Ta re biT war mo iq mna Tanamed ro ve ene bi. dRes dRe o biT Seg viZ liavTqvaT, rom qar Tve lu ri ene bi: qar Tu li,meg rul -Wa nu ri da sva nu ri er Ti Zi ri dan,WurWeli berikldeebissa er To qar Tve lu ri dan mo di an. sxva dasxvami ze zis ga mo mox da cal ke u li eT ni ku-namosaxlaridan. Zv. w. III aTasw. II nax.ri jgu fe bis er Tma ne Ti sa gan ga mo yofa dacal ke gan vi Ta re ba. ma Ti ene bic da Sor da er Tma neTs.ar qe o lo gi u ri faq te biT mtkic de ba, rom sa qar Tve los te ri to ri a ze ada miani mud mi vad cxov rob da ka cob ri o bis dasabamidan. aq gan vi Ta re ba Si ra i me mniSvnelo va ni Cavardna ar Se i niS ne ba. ra Tqma un da, sxva das xva eT ni ku ri jgu fis Tuto mis Se moR we vas da ad gi lob riv mo sax le o ba Si asi mi la ci as u Tu od eq ne bo daad gi li, ase ve ad gi lob riv mo sax le o bas mud mi vi kul tu ru li, eko no mi ku ri dasxva xa si a Tis kon taq te bi hqon da ax lo bel Tu So re ul qvey neb Tan, xal xeb Tan.es yve la fe ri ai sa xe bo da ad gi lob riv eneb sa da kul tu raze. uZ ve le si leq si kissa Su a le biT Se iZ le ba aR vad gi noT is bu neb ri vi ga re moc, ro mel Sic ada mi ansux de bo da cxov re ba, da vad gi noT is xal xe bi, rom le bic eme zob le bod nen Cvens


wi nap rebs da a.S. am sa kiTx e bis gar kve va Si mec ni e rebs did dax ma re bas uwevs rogorcenaT mec ni e re ba, ise ar qe o lo gi a.dad ge ni li a, rom ne o li Tis xa na Si me ur ne o bis axal sis te ma ze ga das vlam(`ne o li Turma re vo lu ci am~) di di gav le na iqo nia de mog ra fi ul pro ce sebze,sa qar Tve lo Si sag rZnob lad ga i zar da mo sax le o bis ricx vi, ro me lic suluf ro far To te ri to ri ebs iT vi seb da. sa qar Tve los re li e fis Ta vi se bu re bamxe li Se uwyo mi si mo sax le o bis gan mxo lo e bas – cal ke u li eT ni ku ri jgu fe bisgan cal ke ve biT gan vi Ta re bas. Tum ca Se i niS ne ba am to me bis di di kul tu ru lisi ax lo ve, kul tu ru li da eT ni ku ri er To ba. ad reb rin ja os xa na Si sa qar Tve lo-Si sak ma od ma Ra li do nis e.w. `mtkvar -a raq sis kul tu ra~ gavrcel da. QZv.w-mde IIIaTas wle u lis me o re na xe var Si aR mo sav leT sa qar Tve lo Si Se mo iW rnen Crdi lo e-Tis ste peb Si mom Ta ba re, `yor Ra nu li kul tu ris~ ma ta re be li to me bi, rom le bicSe saZ loa, in do ev ro pu li war mo mav lo bi sa iy vnen. rogorc Cans, isi ni er Txans`mtkvar -a raq sis kul tu ris~ ma ta re bel to meb Tan Ta na ar se bob dnen, mag ram esdid xans ar gag rZe le bu la. axal mo su leb ma ad gi lob ri vi mo sax le o bis kul turaaiT vi ses, mag ram Tvi To nac gav le na mo ax di nes cxov re bis ad gi lob riv wes ze,dak rZal vis ri tu al ze da ena zec.ad re yor Ra nuli kul tu ris xa na Si da sav leT sa qar Tve lo Si gan sax le bu liiy vnen sva nur ena ze mo la pa ra ke to me bi, xo lo qar Tul -za nu ri er To bis ma tarebe li mo sax le o ba vrcel de boda sam xreT kav ka si o nis bor cvo van zol Si, Triale Tis ze gan ze, sa dac axa li kul tu ris Camoyalibebis pro ce si mim di na re obda.am kul tu ris for mi re bas da aR ze ve bas xe li Se uwyo wi na a zi ur xe Tur -xu ri tulsam ya ros Tan ur Ti er To ba mac. es faq te bi ar qe o lo gi ur ma sa la Sic kar gad Cans.Q Zv. w. II aTas wle u lis Sua xa neb Si daS las iwy ebs qar Tul -za nu ri er To ba. zanur(a nu meg rul, kol xur) eno va ni eT no si Tan da Tan da sav leT sa qar Tve lo Sivrcel de ba da aviw ro ebs sva nu re no van mo sax le o bas, ro me lic Crdi lo e TiT,kav ka si o nis mTa va ri qe dis sam xreT kal Tebs ika vebs. za nu ri (kol xu ri) enis matare be li eT ni ku ri jgu fi TiT qmis mTel da sav leT sa qar Tve los da sam xre TiTmde ba re mxa re ebs ika vebs.qar Tul -za nu ri er To bis daS lis, mis gan za nu re no va ni mo sax le o bis ga moyofis da da sav leT sa qar Tve lo Si gan sax le bis Sem deg, sa er To qar Tve lu rienis dar Ce ni li di a leq te bis sa fuZ vel ze Tan da Tan Ca mo ya lib da qar Tu li ena,rom lis ma ta re be li eT no si TiT qmis mTel aR mo sav leT sa qar Tve lo Si da mimdeba re mxa re e bis mi wa- wyal ze vrcel de ba. mis sam xreT na wil Si wi na azi i dan Camosax ldnen xe Tur kul tu ras zi a re bu li mes xu ri to me bi. uf ro gvi an, qar Tlissa me fos Ca mo ya li be bis Sem deg, qar Tu li ena iq ca am ax lad Seq mni li qar Tu lisa me fos sa xel mwi fo enad, ro mel mac Ta vi si gav le na ga av rce la da sav leT saqarTve lo zec.am ri gad, Zv.w-mde II aTas wle u li dan qar Tve lu ri ene bis da qar Tu li kul turisma ta re be li to me bi aq ti u rad iwy e ben mo na wi le o bas ax lo aR mo sav le TisrTul po li ti kur cxov re ba Si. dge ba uZ ve le si qar Tu li sa xel mwi fo eb ri viga er Ti a ne be bis da Zve laR mo sav lu ri ti pis qar Tu li sa xel mwi fo e bis Ca mo yalibe bis epo qa.saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavloba25


wya­ro 1herodote (Zv.w-mde 484-425 ww) kolxebis warmomavlobis Sesaxeb:`kolxebi rom egviptelebi arian, amas me TviTon mivxvdi uwin, vidre movismendisxvaTagan... SevekiTxe orives, kolxebs ukeT axsovT egviptelebi, vidre egviptelebskolxebi. egviptelebi amboben, rom maT miaCniaT, rom kolxebi arian sesostrisis 1laSqridan, xolo TviT mec aseve meCveneba, radgan kolxebi arian Savgvremanebida xuWuWTmianebi... kidev sxva ramec SeiZleba, rom kolxebis Sesaxeb vTqva maTiegviptelebTan msgavsebis Sesaxeb: mxolod eseni da egviptelebi amuSaveben selserTnairad; mTeli cxovreba da ena msgavsi aqvT erTmaneTisa...~1se sos tri si – sa va ra u dod, eg vip tis fa ra o ni ramses II.wya­ro 2leonti mroveli (XI s.) qarTvelTa kavkasiaSi Camosaxlebis da mezobelxalxebTan monaTesaveobis Sesaxeb:Tavi pirveli`ambavi rvaTa ZmaTa TargamosianTa. saxeliTa mamisaTa, ZisaTa da sulisa wmidisaTaviwyo moTxrobad qarTvelTa mefeTa da winaparTa cxovrebisa. somexTa daqarTvelTa, ranTa da movakanelTa, herTa da lekTa, megrelTa da kavkasianTa erTiiyo mama – saxeliT Targamos. ese Targamos iyo Ze TarSisi, Zis wuli iafeTisi – Zisanoesi. iyo ese Targamos kaci gmiri. roca aRaSenes babilonis godoli, da rodesacgaiyo iq enebi da gaifantnen adamianebi sxvadasxva qveynebSi, wamovida TargamosTavisi naTesaviTurT da daemkvidra orTa mTaTa Sua – araratsa da masissa~...wya­ro 3qarTveluri tomebis mezobel xalxebTan kontaqtis damadasturebeli leqsikurifaqtebiqarTul-Sumeruli: Torne (qarT.) – Tunir (Sumer.), doqi (qar.) – duq (Sum.), Tixa(qar.) – dix (Sum.), xari (qar.) – xar (Sum.), marani (qar.) – marun (Sum.), ezo (qar.)– izi (Sum.) da sxv. qarTul-aqaduri: aguri (qar.) – aguru (aqad.), tixari (qar.) –tix (aqad.), Suka (qarT.) – Suk (aqad); qarTul-urartuli: arwivi (qar.) – arcivi(urart.), SarSan (qar.) – Sal iSan (iqiTa weli urart.), yira (miwa, Tavdayira qarT.)– kira (urart.).26


klasSi samuSao1. gaiazreT, ratom cdilobs XI saukunis istorikosi leonti mroveli,warmogvidginos kavkasiis xalxebi erTmaneTis monaTesaved?2. dak vir ve biT wa i kiTx eT he ro do tes cno ba kol xe bis Ca mo mav lo bis Se saxebda im sje leT, ram de nad sar wmu noa igi.saSinao davaleba1. teq stze da wya ro eb ze 1, 2, 3 day rdno biT werilobiT Ca mo a ya li beT qar­Tvel Ta war mo mav lo bis Se sa xeb ga moT qmu li gan sxva ve bu li va ra u de bi. imsjeleT, ram de nad da ma je re be lia Ti To e u li maT ga ni.saqarTvelo da qarTveli xalxis warmomavlobabrinjaos samajurebi orxevidan, Zv. w. XIV-XIII aTasw.27


S uII saqarTvelo antikur xanaSi5. daiaeni _ diaoxiTavi meoredaiaeni-diaoxi Cv. w.-aR-mde II-IaTaswleulebis mijnazecnobebi <strong>saqarTvelos</strong> teritoriazeuZvelesi saxelmwifoebrivi gaerTianebisSesaxeb Cndeba ZvelaRmosavlur lursmulwarwerebSi. Cv. w.-aR-mde II aTaswleulebis urartus mefis, menuas droindelibolos samxreTis mxridan <strong>saqarTvelos</strong>lursmuli warweraesazRvreboda miTani da asureTi. miTani Cv. w.-aR-mde XIII saukuneSi gaanadguresasurelebma da daiwyes Seteva CrdiloeTis mimarTulebT. aq isini Seejaxnen didsaxelmwifoebriv gaerTianebas (daiaeni, diaoxi, taoxi), romlis saTaveSic idgamefe sieni. mefe sienTan kavSirSi iyo sxva 23 mefe. eseni, rogorc varaudoben,misadmi damorCilebuli tomebis beladebi iyvnen. asureTis mefe tiglaTfalasarI-ma SesZlo tomTa am kavSiris damarcxeba da brZolaSi datyvevebulibeladebi Tavis erTgulebaze daafica, xolo maTi mbrZanebeli, mefe sieniwamoiyvana Tavis sataxto qalaq asurSi, aq saTanado ceremonialis aRsrulebisSemdeg gaaTavisufla da Tavis qveyanaSi daabruna.samxreTiT diaoxis sazRvrebSi dRevandeli q. arzrumis midamoebic Sedioda,CrdiloeTiT javaxeTi esazRvreboda, xolo Crdilo-dasavleTiT misi gavlenaSav zRvamde aRwevda.Cv. w.-aR-mde XII saukunis bolodan asuruli wyaroebi qarTvel tomebs aRaraxseneben. es imis gamo, rom asureTi amis Semdeg dasustda da veRar awarmoebdaSoreul SeteviT omebs. Cv. w.-aR-mde IX saukunidan ki mas upiratesoba CamoarTvaaxladwarmoqmnilma samefom – urartum.saqarTvelo da wina aziaS a v iz R v ak a s p i i sz R va282010qalaqim e r ebisparseTisyure


urTierToba urartusTanurartus saxelmwifo warmoiqmna Cv. w.-aR-mde IX saukuneSi, amierkavkasiissamxreT nawilSi. urartuelebi lursmul damwerlobas iyenebdnen da TavianTwarwerebSi gadmogvcemdnen maTi istoriis umniSvnelovanes ambebs. magaliTad,urartus mefe menua, romelic mefobda Cv. w.-aR-mde IX saukunis bolosa da VIIIsaukunis dasawyisSi, kldeze amokveTil erT-erT Tavis warweraSi laparakobsdiaoxis winaaRmdeg brZolebze. diaoxi urartulad daiaenis qveyanas ewodeboda.mas daurbevia diaoxis qveyana da misi mefe utufursi daumorCilebia, magramdiaoxis mefe male ajanyebula da menuas memkvidres, argiSTi I-s xelaxla mouxdautufursis winaaRmdeg galaSqreba. urartus mefeebma diaoxs samxreTi nawiliwaarTves da iq TavianTi batonobis gansamtkiceblad cixesimagreebi aages.diaoxi mainc Zlier qveynad Cans. urartus mefe menua Tavis warwerebSidiaoxs `Zlevamosil~ qveyanas uwodebs. diaoxis simdidres mowmobs is uxvinadavli, rac dampyroblebs gahqondaT am qveynidan, anda is didi raodenobisxarki, rasac diaoxi uxdida urartus mefeebs. diaoxSi ganviTarebuli iyo mesaqonleoba,metalurgia, Zvirfasi liTonebis damuSaveba. am didi gaerTianebissaTaveSi erTi mefe idga, romelic qveynis uzenaesi xelisufali iyo da sworedmasTan hqondaT urTierToba mezobel qveynebs.diaoxis gaerTianebis aRsasruliurartus mefeebis Semosevebma daasusta diaoxi, magram misi mTliani dapyrobamaT ver SeZles. diaoxis saboloo ganadgurebaSi monawileoba miiRodasavleT <strong>saqarTvelos</strong> meore didma saxelmwifoebrivma gaerTianebam – kolxam.adre, Cv. w.-aR-mde XII-XI saukuneebSi kolxuri tomebis nawili diaoxispolitikuri gavlenis qveS iyvnen moqceulni da asureTis mefeebis winaaRmdegbrZolaSi mis mokavSireebadac gamodiodnen. Semdeg isini TandaTan ganTavisufldnendiaoxis qveSevrdomobisagan da damoukidebeli saxelmwifoebrivigaerTianeba Seqmnes. CrdiloeTidan kolxas, xolo samxreTidan – urartusSemotevebis Sedegad Cv. w.-aR-mde VIII saukuneSi diaoxma arseboba Sewyvita.misi teritoriis nawili urartuelebma daisakuTres, xolo CrdiloeTi nawilikolxas SemadgenlobaSi Sevida.ufro gvian Zveli berZnebi diaoxis teritoriaze mcxovreblebs taoxebseZaxdnen. es saxeli SemorCa erT-erT Zvel qarTul provincias – taos.saqarTvelo antikur xanaSiwya­ro 1urartus mefe, argiSTi I diaoxSi laSqrobis Sesaxeb:`...qalaqi zua, diaoxis qveynis samefo qalaqi, me davwvi... diaoxis mefe davimorCile,Seviwyale igi xarkis gadaxdis pirobiT. ai, ra xarki misca diaoxelma argiSTis: 41mina sufTa oqro, 37 mina vercxli, ... aTiaTasi mina spilenZi, aTasi sajdomi cxeni, 300suli msxvilfexa rqosani pirutyvi. ai, rogori xarki davade me diaoxis qveyanas, raTamas yovelwliurad elia: (amdeni) mina sufTa oqro, 10 000 mina spilenZi, (amdeni)xari, 100 Zroxa, 500 cxvari, 300 sajdomi cxeni... mefeebi, romlebic diaoxis mefisdasaxmareblad movidnen, me gavanadgure~.29


klasSi samuSao1. rogori saxelmwifo iyo daiaeni, romlis saTaveSic idga mefe sieni?2. rogori damokidebuleba arsebobda daiaenis mefesa da mis mezobeltomebs Soris?3. rogori urTierToba hqonda daiaeni-diaoxs urartus samefosTan?4. ra viciT diaoxis mefe utufursis Sesaxeb?5. ram ganapiroba diaoxis ganadgureba?6. ras adasturebs wyaroSi moxseniebul qalaq zuas `diaoxis samefoqalaqad~ moxsenieba?7. ratom modiodnen diaoxis dasaxmareblad sxva `mefeebi~?8. wyaros mixedviT gaarkvieT, meurneobis ra dargebi yofila ganviTarebulidiaoxis qveyanaSi.Tavi meoresaSinao davaleba1. dawereT mokle Tema:`diaoxi da urartu~.leqsikonir mina – wonis erTeuli, udrida505 grams.ZiriTadi TariRebiZv. w. XII saukune -daiaenis mefe sieniZv. w. IX- VIII saukuneebismijna – utufursis mefobadiaoxSiZv. w. VII s. dasawyisi– diaoxis dapyrobaurartusa da kolxas mierXIV s. XII s. X s. VIII s. VI s. IV s.30Zv. w. XII-VIII ss. –kolxassaxelmwifoebrivigaerTianebaZv. w. IX s. – urartussamefos warmoqmna


6. kolxa (kolxeTi) miTsa da sinamdvileSikolxa Zvel aRmosavlurwyaroebSiasuruli da urartuli lursmuliwarwerebi dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> teritoriazeCv. w.-aR-mde XI-VIII saukuneebSiasaxeleben meore did qarTul saxelmwifoebrivgaerTianebas – kolxas. kolxamdebareobda Savi zRvis samxreT da aRmosavleTnawilSi. mis saTaveSi mefe idga,romelic Tavis samefos moxeleebis (mefisnacvlebis) meSveobiT ganagebda. aq iyoaraerTi samefo qalaqi, romelTa SorisgamoirCeoda qalaqi ildamusa.diaoxis ganadgurebis Semdeg urartuuSualod gaumezoblda kolxas damaT Sorisac daiwyo saomari Sejaxebebi.erT-erT aseT laSqrobas aRwers urartusmefe sardur II, romelmac Cv. w.-aRmdeVIII saukunis 40-ian wlebSi daarbiakolxas samefos samxreTi teritoria daaqedan didZali pirutyvi da simdidrewaiRo nadavlis saxiT. wyaro sardur II-islaSqrobis Sesaxeb mowmobs kolxeTSi rkiniswarmoebis ganviTarebas da saerTodgvianbrinjaos da adre rkinis xanaSi e.w.`kolxuri kulturis~ maRal dones. amaskargad adasturebs mopovebuli arqeologiurimasala da Zveli berZnebis miTebSidaculi cnobebi.medea da iazoni oqros sawmiss itaceben.mxatvroba larnakzesaqarTvelo antikur xanaSimiTi kolxeTSi argonavtTalaSqrobis SesaxebZvel saberZneTSi farTod iyo gavrcelebulimiTi argonavtebze, romelSicaisaxa Zveli berZnebis warmodgena kolxe-Tis samefos Sesaxeb. am miTis mixedviT, kolxeTiuZlieresi saxelmwifo iyo, romlissaTaveSi mefe aieti idga. aiets didebulisasaxle hqonda qvis maRali svetebiTa daspilenZis qongurebiT damSvenebuli. sasaxleSidauSreteli Sadrevnebi Cqefda,romlidanac wyalTan erTad rZe da surargonavtTaxomaldis rekonstruqcia31


klasSi samuSao1. sad mdebareobda asurul da urartul lursmul warwerebSi moxseniebulikolxa?2. ra urTierToba iyo kolxasa da urartus Soris?3. ra mniSvneloba aqvs Zvel xalxur gadmocemebs da miTebs istoriulifaqtebis dadgenisaTvis?4. warweraSi kolxas mefis romeli moxeleebi arian dasaxelebuli?5. raze migviTiTebs warweraSi rkinis beWdis dasaxeleba?6. gaixseneT Zveli qarTuli Tqmuleba amiranis Sesaxeb da SeadareT berZnulmiTs promeTeze.saSinao davaleba1. dawereT mokle Txzuleba: `zRapari da realoba miTebSi~.sabrZolo etlismodeli. goxebis gora.Zv. w. IX s.saqarTvelo antikur xanaSiZiriTadi TariRebiZv. w. XI-VIIs. Sua xanebi –kolxas samefo1000 950 900 850 800 750Zv. w. VIII 40-iani wlebi –urartus mefis, sardur II-ismier kolxas dalaSqvra33


skviTi tomebis urdoebma cecxliTa da maxviliT gadaiares mcire aziisteritoria, siria, palestina da TviT egviptemde miaRwies. nawili skviTebisaamierkavkasiaSi darCa da monawileobda sxvadasxva brZolaSi, rogorc daqiravebulisamxedro Zala.urartus samefos ganadgurebaCv. w-aR-mde 590 w. urartus samefos bolo mouRes midielebma. midielebiiranuli modgmis tomebi iyvnen, romlebmac Zlieri saxelmwifo CamoayalibesdRevandeli iranis azerbaijanis teritoriaze. maT daamarcxes da gaanadguresasureTi, Semdeg ki Seuties urartus samefosac. am brZolebSi maTTan erTadmonawileobdnen skviTebi da amierkavkasiis xalxebi. brZola urartus sabolooganadgurebiT damTavrda. amiT isargebles urartus mezobelma tomebma,kerZod somxebma, romlebic urartus dasavleT ganapira mxareebSi cxovrobdnen,da masobrivad iwyes Camosaxleba urartus teritoriaze. aq mcxovrebiurartuelebis didi nawili somxur tomebSi gaiTqvifa, nawili ki CrdiloeTiTgadasaxlda da qarTveli tomebis qveSevrdomobaSi moeqca. isini TandaTan gai-Tqvifnen qarTvelebSi da qarTveli xalxis kulturasa da metyvelebaSi bevrisagulisxmo elementi Semoitanes. magaliTad, qarTulSi dRes damkvidrebuliagamoTqmebi – yiramala, Tavdayira, yiraze gadasvla da sxv. `yira~ qarTuladarafers niSnavs, urartulSi ki igi miwas aRniSnavda. aSkaraa, am gamoTqmebSiurartuli sityvaa naxmari: yira (miwa) ma(R)la, Tavda (TaviT) yira (miwisken)da a.S. urartuelebma qarTvelTa yofasa da metyvelebaSi Semoitanes maTi mosavlianobisRvTaebis `arales~ kulti da saxeli. dRemde qarTul sameurneosimRerebSi am RvTaebis saxeli da misadmi mimarTa ismis. magaliTad, cnobiliqarTuli simRera `orovela~, romelsac guTnisdeda mReroda pirveli xnulisgavlebis dros, iwyeba mowodebiT RvTaeba aralesadmi: `ari arale!~ `ari~ urartuladniSnavs `mogveci~, e.i. am simReraSi guTnisdeda evedreba mosavlianobisRvTaeba arales. saxeli `arale~ sxva qarTul simRerebSic moixsenieba.saqarTvelo antikur xanaSisasperebi 1 da mosxebiberZeni istorikosi herodote Tavis saistorio TxzulebaSi aRniSnavda,rom `maetidis tbidan (e.i. azovis zRvidan) vidre mdinare fazisamde (e.i. md.rionamde) da kolxebamde 30 dRis savalia msubuqad SeiaraRebuli kacisaTvis,xolo kolxeTidan midiaSi gadasasvleli didi araa, mxolod erTi tomia am qveynebsSoris, esaa sasperebis tomi~. sasperebs herodote sxvaganac asaxelebs,romelTa nawili aqemenianebs daupyriaT da sxva tomebTan erTad me-18 satrapiaSigauerTianebiaT. maT Sewerili hqoniaT: xarki 200 talantis odenobiT damonawileoba saberZneTis winaaRmdeg omSi. herodote aRwers sasperebis SeiaraRebasac:maT kolxebis msgavsad Tavze xis muzaradi exuraT da xelT epyraTgamouqneli tyaviT dafaruli patara farebi da mokle Subebi.sasperebTan erTad herodote asaxelebs sxva qarTul tomebsac. magaliTad,mosxebs anu mesxebs, romlebic Cv. w-aR-mde VI saukunis bolos mcire aziidanCagadmosaxldnen samxreT da aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze. maTi1varaudoben, rom sasperebis saxelidan momdinareobs Zveli berZnebis mier aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong>aRmniSvneli saxelwodeba – iberia (speri – hberi – iberi, sa– qarTuli prefiqsia).35


saxeli dResac SemorCenilia samxreT saqarTveloSi: mesxeTi, samcxe (samesxe),TviT mcxeTac mesxTa qalaqs unda niSnavdes.`Zveli qveynebis istoriidan~ Tqven gaxsovT, rom Zv. w. IV saukuneSi iranisaqemenianTa saxelmwifos bolo mouRes berZen-makedonelebma maTi saxelovanimefis, aleqsandre makedonelis (356-323 ww.) meTaurobiT. amas mohyva berZnuli-(elinuri) kulturis swrafi gavrceleba aRmosavleTis qveynebSi, amitom amperiods (Zv. w. IV saukunidan I saukunemde) elinizmis xana ewoda. aleqsandremakedonelis gardacvalebis 323 w.) Semdeg misi imperia swrafad daiSala calkesaxelmwifoebad. Zveli qarTuli saistorio tradicia am movlenebs ukavSirebsqarTlis samefos warmoqmnas.wya­ro 1Zveli berZeni istorikosi herodote (V s.) skviTebis Sesaxeb:`skviTebi Semovidnen aziaSi mas mere, rac gayares evropidan kimerielebi, ltolvilkimerielebs misdevdnen da ase miaRwies midielTa qveyanas. (isini aziaSi sxva gziTSemovidnen, vidre kimerielebi) gadauxvies zemoTa gzaze, romelic bevrad ufrogrZelia, marjvniv ki kavkasionis mTebi hqondaT. am adgilas SeebrZolnen midielebiskviTebs, magram daZleul iqnen brZolaSi da dakarges mmarTveloba, skviTebma kimTeli azia Caigdes xelSi...Tavi meoredaaxloebiT 28 weli eWiraT skviTebs azia da yovelive gaatiales TavianTiTavnebobiTa da udardelobiT. garda imisa, rom skviTebma TiToeuli tomi dabegresda xarks axdevinebdnen, isini yaCaRobdnen da ezidebodnen TiToeuli tomisgan, racki ram hqondaT~.klasSi samuSao1. ra Sedegebi moutana kolxeTs kimerielebis Semosevam?2. vin iyvnen skviTebi da sazogadoebrivi ganviTarebis ra safexurze idgnenisini?3. vin gaanadgura urartus samefo?4. ra bedi ewia urartus mosaxleobas?saSinao davaleba1. teqstisa da wyaros mixedviTaRwereT amierkavkasiasa dawina aziaSi kimerielebisa daskviTebis SemoWris istoria.leqsikonir satrapia – aqemenidebisimperiis samxedro olqir talanti – wonis erTeuli,udrida 10 mina vercxls.36


8. egrisis (kolxeTis) samefo Cv.w-aR-mdeVI-I saukuneebSidasavleT saqarTvelo kimerielTaSemosevis Semdeg.kimerielTa gamanadgurebelma SemosevamdasavleT <strong>saqarTvelos</strong> didi ziani miayena,magram adgilobrivi saxelmwifoebrioba damefis xelisufleba mainc ar gauqmebula.kolxeTis, anu rogorc qarTuli wyaroebiuwodeben – egrisis samefom TandaTanSeZlo welSi gamarTva da Cv. w-aR-mde VI-VsaukuneebSi kvlav miaRwia Tavis siZlieres,rasac adasturebs berZeni istorikosiherodote. am droidan berZnebis cnobebikolxeTis (egrisis) Sesaxeb sakmaod mravldeba,radgan maT Savi zRvis aRmosavleTsanapiroze daaarses axalSenebi, romlebicadgilobriv mosaxleobasTan gacxovelebulvaWrobas eweodnen. aseTi axalSenebiiyo: fazisi (dRevandeli q. foTis maxloblad),dioskuria (q. soxumis maxloblad),gienosi (q. oCamCiresTan) da pitiunti (biWvinTa)sxv.berZnebi kolxeTTan vaWrobas did mniSvnelobasaniWebdnen. saberZneTidan ZiriTadadSemohqondaT xelosnobis nawarmi:qsovili, WurWeli da fufunebis sxvasagnebi; agreTve, kvebis zogi produqti:zeTi, Rvino. saqarTvelodan gahqondaTseli da selis nawarmi, bewveuli, tyavi,gemis saSeni xe-tye, agreTve xis ZvirfasijiSebi (magaliTad – bza); oqro, rkina dasxva liTonebi; gahyavdaT monebic.berZeni avtorebis cnobiT, kolxeTi amdros sakmaod dawinaurebuli qveyana iyo.aq ganviTarebuli yofila marcvleulimeurneoba, mevenaxeoba, mexileoba, mesaqonleoba.tradiciulad maRal donezeidga brinjaosa da rkinis metalurgia,Zvirfasi liTonebis damuSaveba. yoveliveamas TvalnaTliv adasturebs arqeologiurimasalac.kolxuri TeTrioqros samajurebi vanidan. Zv. w. IV s.leqsikonir fortifikacia – 1. samxedrosainJinromecnierebaadgilmdebareobis gamagrebisSesaxeb. 2. sxvadasxva samxedrosainJinronageboba.saqarTvelo antikur xanaSi37


9. farnavaz mefe da misi epoqaTavi meorelegenda farnavazis Sesaxeb`qarTlis cxovrebaSi~ Setanilia naxevradlegendaruli gadmocema qarTlSimefobis dawyebis Sesaxeb. am gadmocemismixedviT, rodesac aleqsandre makedonelmadaipyro irani da wina azia, saqarTveloSicmovidnen dampyroblebi daqveyana daikaves. 1 maT mokles mcxeTis mamasaxlisida qveynis mmarTvelad TavianTisardali, azoni datoves.azoni mkacri mmarTveli gamodga. misibrZanebiT moTxares da daangries aqauricixeebi, dampyroblebi xocavdnen qarTlisyvela mcxovrebs, visac ki iaraRistareba SeeZlo. qarTlis mosaxleoba didubedurebaSi Cavarda.gavida karga xani. bolos gamoCndaWabuki farnavazi, mcxeTis mamasaxlisisZmisSvili, romelic jer kidev 3 wlis bavSviqarTlSi dampyrobTa Semosevis droidandedamiss kavkasionis mTebSi gadaemalada axla ukve srulwlovani da davaJkacebulidabrunebuliyo mcxeTaSi. igi SesaniSnavimoisari da monadire iyo. erTxelnadirobisas iremi mokla, magram SemoaRamdada gauavdrda. man Tavi Seafara erTgamoqvabuls, sadac moulodnelad did-Zal simdidres miagno. farnavazi da misiojaxis wevrebi xuTi Ramis ganmavlobaSifarulad ezidebodnen am ganZs.farnavazi daukavSirda dasavleT <strong>saqarTvelos</strong>erisTavs qujis da masTan er-Tad gadawyvita ajanyeba azonis winaaRmdeg.napovni simdidriT maT SeiZines saomariiaraRi, daiqiraves kavkasiis mTielebi(ovsni, lekni) da dampyroblebi daamarcxes.azonis jaris nawili maT mxarezegadmovida, xolo TviTon azoni brZolaSimokles.sasafeTqleebi axalgoridan. Zv. w. IV s.401dadgenilia, rom aleqsandre makedonels TviTon saqarTveloSiar ulaSqria, magram gamoricxuli ar aris,romelime misi sardlis laSqroba.mefe farnavazis qandakeba TbilisSi


qarTlis saxelmwifoebrivi mowyobasamSoblos ganTavisuflebis Semdeg farnavazma Tavi qarTlis mefed gamoacxada.man Tavisi da colad miaTxova qujis da Tan igi egrisis mmarTveladdasva. mefe farnavazma erisTavebi, e.i. adgilobrivi mmarTvelebi, daayena qveynisrva sxvadasxva nawilSi. Sida qarTli calke saganmgeblo erTeulad gamoyoda mis saTaveSi spaspeti (mTavarsardali) Caayena.farnavazma kvlav aaSena mcxeTis zRude da sxva cixe-qalaqebi. man qarTvel-Ta mTavar RvTaebad armazi gamoacxada, romlis kerpic (qandakeba) mcxeTispirdapir maRal mTaze aRmarTa. aqve aaSena didi cixe, romelsac armazis cixeewodeboda. `qarTlis cxovrebis~ legenda farnavazsve miawers qarTuli enisgavrcelebas da qarTuli mwignobrobis (damwerlobis) Seqmnas.am legendaSi bevria zRapruli, magram masSi mainc sinamdvilis garkveulianarekli Cans. sxva monacemebiTac mtkicdeba, rom qarTlis samefo, marTlac,Cv. w-aR-mde IV-III saukuneebs mijnaze warmoiqmna da mis saTaveSi idga farnavazianTasamefo dinastia. aseve, savsebiT realuri unda iyos is RonisZiebani,rac, am legendis mixedviT, farnavazma gaatara: qveynis administraciuli mowyoba(8 saerisTavod da erT saspaspetod dayofa), erisTavTa qveSevrdomebadaTasisTavebisa da spasalarebis daniSvna, erTiani saxelmwifo religiis Seqmnada sxv.qarTlis samefos gaZlierebaqarTlis, anu rogorc mas Zveli berZnebi uwodebdnen – iberiis samefo Cv.w-aR-mde III saukuneSi sakmaod gaZlierda. am dros misi sazRvrebi samxreTiTmd. araqsamde aRwevda, CrdiloeTiT ki kavkasionis qeds mihyveboda. misi politikurigavlena kavkasiis mTielebzec vrceldeboda. qarTlis samefos SemadgenlobaSiSedioda dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> didi nawili. amiT aRmosavleTda dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> mosaxleoba kidev ufro dauaxlovda erTmaneTs dadaCqarda maTi konsolidacia – erT xalxad Camoyalibebis procesi.qarTlis samefos mdgomareobis Sesaxeb mniSvnelovan cnobebs gvawvdis Isaukunis gamoCenili berZeni geografi, straboni. misi aRweriT, `iberia metwiladkargad aris dasaxlebuli qalaqebiTac da dabebiTac, ise rom aq ariskramitiani saxuravebi, saxlebi arqiteqturulad mowyobili, bazrebi da sxvasazogadoebrivi dawesebulebani~... qveyana aqtiur aReb-micemobas eweoda dadid rols asrulebda Zveli saberZneTis aRmosavleTis qveynebTan vaWrobaSi.aq gadioda savaWro gza (rionisa da mtkvris gavliT kaspiis zRvamde) indoeTisada CineTisaken, saidanac SemohqondaT abreSumi, amitom am gzas abreSumis didigza ewodeboda.qarTlis samefos kontrols eqvemdebareboda gadmosasvlelebi kavkasiisqedze. am gzebis saSualebiT qarTli ukavSirdeboda CrdiloeT kavkasielmTielebs, romlebsac xSirad iyenebda Tavis mowinaaRmdegeebTan brZolaSi. amuReltexilebis gamagrebas didi mniSvneloba hqonda ara marto qarTlisaTvis,radgan imierkavkasieli mTielebi da momTabare-meomari tomebi am gzebiT SemoWrisasaoxrebiT da darbeviT emuqrebodnen mezobel qveynebsac, romlebzezemoqmedebisaTvisac qarTlis mefeebi am mdgomareobas kargad iyenebdnen.saqarTvelo antikur xanaSi41


qarTlis saxelmwifoebrivi da sazogadoebrivi wyobilebaqarTlis saTaveSi mefe idga, romelic `didi mefis~ tituls atarebda. qveyanaSiumaRlesi Tanamdebobebi mefis sagvareulos warmomadgenlebs ekavaT.magaliTad, mefis Semdeg meore piri iyo spaspeti, romelic mTavarsardlisa daumaRlesi msajulis movaleobas asrulebda, amave dros mas ganmgeblobaSi gadacemulihqonda Sida qarTli. danarCeni samefo dayofili iyo saerisTavoebad,romlebic Tavis mxriv iyofodnen ufro mcire administraciul erTeulebadda maT saTaveSi spasalarni da aTasisTavni idgnen. isini krefdnen saerisTavoda mefis karis sasargeblo xarks. samefo gvars emsaxureboda sakmaod mravalricxovanifena damokidebuli meTemeebisa, romlebsac `samefo monebi~ ewodebodaT.gabatonebuli mdgomareoba ekavaT qurumebsac.mosaxleobis did umravlesobas Tavisufali an naxevrad Tavisufali meTemeniSeadgendnen. omianobis dros maT laSqrad gamosvla evalebodaT. maTi Zveli qar-Tuli saxelwodeba iyo `eri~, `erisganni~. monebi SedarebiT mcire raodenobiThyavdaT, ZiriTadad, mZime samuSaoebze gamosayeneblad. qalaqebSi umTavresadvaWrebi da xelosnebi cxovrobdnen. rogorc vxedavT, qarTli sazogadoebrivadgansxvavdeboda klasikuri monaTmflobeluri qveynebisagan, rogoric Zveli saberZneTida romi iyo da ufro elinisturi aRmosavleTis qveynebs emsgavseboda.Tavi meorewya­ro 1a`qarTlis cxovreba~ qarTlis pirveli mefis farnavazis moRvaweobis Sesaxeb:`farnavaz uSiS iqmna yovelTa mterTagan da mefe iqmna yovelsa qarTlsa daegrissa zeda. da ganamravla yovelni mxedarni qarTlosianni 1 , ganawesna erisTavnirvani da spaspeti (mxedarTmTavari)... xolo amaT erisTavTa queSe, adgilTa daadgilTa, ganaCina spasalarni (sardlebi) da aTasisTavni, da maT yovelTaganmovidoda xarki sameufo da saerisTavo...aman farnavaz mozRuda qalaqi mcxeTa mtkiced, da yovelni qalaqni da cixeniqarTlisani mooxrebulni (mterTagan) aman aRaSenna... da amanve farnavaz Seqmnakerpi didi saxelsa zeda Tvissa: ese ars armazi...da ese farnavaz iyo pirveli mefe qarTlsa Sina qarTlosisa naTesavTagani. amanganavrco ena qarTuli, da arRara izraxeboda sxva ena qarTlsa Sina Tvinier(garda) qarTulisa da aman Seqmna mwignobroba qarTuli~.1qarTlosianni – qarTvelTa legendaruli mamamTavris, qarTlosis, STamomavalni.bqarTlis moqcevis qronika (IX s.) farnavazis Sesaxeb:`farnavaz aRmarTa kerpi didi cxvirsa zeda (mTisasa) da dasdva saxeli misiarmazi, da moqmna (aaSena) zRude wyliT kerZo da hrqvian armaz (cixesa amas)~.42


qarTlis mdgomareobis gauaresebaCv. w-aR-mde II saukunis manZilze didi cvlilebebi moxda qarTlis samefossaSinao da sagareo mdgomareobaSi. misi siZliere garkveulad Searyia SinaurmabrZolebma, rac atyda mefis xelisuflebasa da erisTavebs Soris. am brZolebSisagareo Zalebic ereodnen.qarTls Tavidanve kargi urTierToba hqonda siriis selevkianTa samefosTan,magram am ukanasknelma TandaTan dasusteba daiwyo. mas gamoeyo da calke saxelmwifodCamoyalibda parTia, romlis saTaveSic arSakianTa dinastia idga. par-Tia wina aziaSi uZlieres saxelmwifod iqca. amave dros dasavleTidan Semotevaiwyo romma. romaelebma Cv. w-aR-mde 190 wels daamarcxes selevkianebi, riTacisargebles somxeTis mmarTvelebma da maTi batonobisagan Tavi gaiTavisufles.somxeTis teritoriaze Seiqmna ori somxuri saxelmwifo – sofenes samefo dadidi armenia. am samefoebSi <strong>saqarTvelos</strong> samxreTi teritoriis nawili Sevida.qarTlis samefos aRmosavleTiT, dRevandeli azerbaijanis teritoriazewarmoiqmna albaneTis saxelmwifo, xolo dasavleTidan gaumezoblda pontossamefo. pontos samefo Savi zRvis samxreT sanapiros moicavda da misi mosaxleobisdid nawils dasavlur-qarTuli tomebi (lazebi, Wanebi, kolxebi, xalibebi,mosinikebi da sxv.) Seadgendnen. pontos samefo gansakuTrebiT gaZlierdamiTridate VI-is mefobis (Zv. w. 111-63 ww.) dros. man daipyro Savi zRvis Crdiloda aRmosavleTi sanapiro, maT Soris kolxeTis teritoriac; didi armeniis(somxeTis) mefe tigran II-sTan erTad daiwyo brZola aRmosavleTSi romis SemoteviswinaaRmdeg. am brZolebSi qarTlica da albaneTic pontosa da somxeTismokavSireebi iyvnen.romaelebma ramdenjerme daamarcxes miTridate VI da somxeTSi SeiWrnen.male romaelebis armias saTaveSi Caudga cnobili sardali pompeusi, romelmacaiZula somxeTis mefe tigran II, winaaRmdegoba Seewyvita da romaelebs damor-Cileboda. amis Semdeg romaelTa armia <strong>saqarTvelos</strong>aken daiZra.saqarTvelo antikur xanaSi43


klasSi samuSao1. ra mniSvneloba unda hqonoda farnavazis mier erTiani saxelmwiforeligiis Seqmnas?2. daakvirdiT, ra unda iyos legendaruli da ra namdvili gadmocemaSifarnavazis Sesaxeb.3. ra RonisZiebebi ganaxorciela farnavazma mas Semdeg, rac Tavi qarTlismefed gamoacxada?4. gaixseneT me-7 klasSi naswavli Zveli aRmosavluri RvTaebebi. romelaraqarTul RvTaebebTan SeiZleba hqondes kavSiri RvTaeba armazs?5. ra mniSvneloba hqonda qarTlis axladwarmoqmnil saxelmwifoSi qarTulienis `ganvrcobas~ da qarTuli mwignobrobis Seqmnas?6. SeadareT erTmaneTs `qarTlis cxovrebisa~ da qarTlis moqcevisqronikis cnobebi farnavazis moRvaweobis Sesaxeb.7. ra mniSvneloba hqonda qarTlisTvis kavkasionis qedze gadmosasvlelebiskontrols?Tavi meoresaSinao davaleba1. dawereT Txzuleba `qarTlis saxelmwifos mmarTveloba dasazogadoebrivi urTierTobebi~.2. rukaze (gv. 43) dayrdnobiT CamowereT Zv. w. III saukunis <strong>saqarTvelos</strong> dididasaxlebuli punqtebi da iq mcxovrebi xalxebi.ZiriTadi TariRebiZv. w. III s. –farnavazis mefobaqarTlSi300 250 200 150 100 5044Zv. w. 190 w. –selevkidebisdamarcxeba romis mier


Tavi meore46bis Tanaxmad, qarTlSi mefoba xeluxleblad rCeboda. qarTlis mefes mxolodromaelTa `megobroba da mokavSireoba~ daevala. aseve evaleboda kavkasionisuReltexilebis Sekvra da Crdilo kavkasiidan meomari-momTabare tomebis Sekaveba.Tavis mxriv, romaelebi <strong>saqarTvelos</strong> mimarT araviTar valdebulebas arkisrulobdnen. rogorc vxedavT, es xelSekruleba ar iyo Tanasworuflebiani.qarTlis samefo romis politikuri gavlenis qveS moeqca, magram misTvis eszavi iseTi sazaralo mainc ar iyo, rogorc, magaliTad, somxeTisaTvis. somxe-Tma dakarga tigran II-is dros dapyrobili yvela olqi da amieridan igi didiimperiidan meorexarisxovan saxelmwifod iqca. es qarTlisTvis sasargeblocki iyo, radgan `didi armeniis~ mezobloba mis politikur SesaZleblobebs mniSvnelovnadzRudavda da zogjer masze damokidebulsac ki xdida. gavixsenoT,rom armeniam iberias ramdenime mosazRvre olqic ki waarTva. qarTlis samefokari kargad iyenebs Seqmnil viTarebas da romTan kavSiriT did politikursargebelsac poulobs.qarTlidan pompeusi dasavleT saqarTveloSi gadavida, sadac miTridateVI eguleboda. pontos mefem zamTari fazisSi gaatara da aqedan bosforSi(CrdiloeT Savi zRvispireTSi) gadaixvewa. pompeuss brZoliT uxdeboda gzisgakafva, man fazisamde miaRwia. romaelTa sardalma kolxeTis mmarTvelad adgilobrivididebuli aristarqe daniSna da kolxeTi uSualod romis dapyrobilteritoriad gamoacxada. Cvenamde moRweulia aristarqes mier moWrilimoneta, romelzec amokeTilia warwera: `aristarqe, kolxeTis mbrZanebeli~.pompeusma albaneTzec ilaSqra da isic romis mbrZaneblobas dauqvemdebara.saqarTvelo Zv. w. I saukuneSi. brZola somxeTis dauflebisaTvisCv. w. I saukuneSi qarTlis samefo SesamCnevad gaZlierda. amas xeli Seuwyo missamxreTiT somxeTis dasustebam. qarTlma SeZlo samxreTi teritoriebis ukandabruneba. ufro metic, qarTlis samefo kari moxerxebulad sargeblobda romisimperiasTan kavSiriT da TviT somxeTze Tavisi politikuri gavlenis gavrcelebascdilobda.am dros somxeTis dauflebisaTvis erTmaneTs upirispirdeboda maSindelimsoflios ori uZlieresi saxelmwifo – romis imperia da parTia. 35 wels somxeTisdakaveba scada parTiis mefem, romelmac iq Tavisi Svili gaamefa. romis imperatormasTxova qarTlis mefes, rom mas somxeTidan gaeZevebina parTiis mefis Svili dauflebas aZlevda, iq mefed daesva TavisTvis sasurveli piri. marTlac, qarTlismefem somxeTSi gagzavna jari Tavisi memkvidris, farsmanis sardlobiT. qarTvelebmasomxeTi daikaves da iq mefed dasves qarTlis mefis meore vaJi – miTridate.parTiis mefem didi laSqari gamogzavna somxeTidan qarTvelTa gasadevnad, magramgadamwyvet brZolaSi qarTvelebma isini daamarcxes.parTelTa laSqars mefis vaJi, orodi sardlobda. qarTvelebma saTanado TadarigidaiWires. maT daixmares mezobeli albaneTis jari, gaxsnes kavkasionisgadmosasvlelebi da imierkavkasiidan mokavSired alan-osebi gadmoiyvanes. par-Telebis Zala ZiriTadad cxenosanTa laSqarSi iyo, maSin rodesac qarTvelebscxenosnebTan erTad Zlieri qveiTi jaric hyavdaT. brZolis bedi garkveulwiladgadawyvita qarTvelTa mefis Zis, farsmanis, vaJkacobam. brZolis qarcecxlSierTmaneTs Sexvdnen TviT jaris sardlebi – farsmani da parTeli ufliswuli


omis batonoba dasavleT saqarTveloSi. aniketis ajanyebagansxvavebuli viTareba iyo dasavleT saqarTveloSi. romisTvis egrisi ufroxelmwisawvdomi iyo, vidre qarTli: zRvis saSualebiT romaelebi egriss adviladaRwevdnen. garda amisa, egrisSi maT ar emuqrebodaT uSualo safrTxe parTiissaxelmwifosagan. amitom romaelebi aq SedarebiT Tavisuflad moqmedebdnen.qveynis mTavar qalaqebSi romaelTa jari idga. egrisis binadari mosaxleobismdgomareoba imiTac garTulda, rom am periodSi gaZlierda mTaSi mcxovrebisxvadasxva, SedarebiT CamorCenili tomebis Tavdasxmebi da masobrivi Camosaxleba.isini tyveebisa da nadavlis xelSi Cagdebis mizniT Tavs esxmodnen kolxeTisdasaxlebul punqtebs, qalaqebs. magaliTad, maT gaZarcves q. pitiunti,daacarieles dioskuria da sxv. romaelebi am mekobre mTielebs ki ar ebrZodnen,aramed maTTan saerTo enis gamonaxvas cdilobdnen da maT am TavdasxmebisTvisaqezebdnen kidec, Tundac imitom, rom romael monaTmflobelebs tyve-monebididi raodenobiT sWirdebodaT. dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> mosaxleobis ukmayofi-orodi. farsmanma xmlis mZlavri dartymiT masmuzaradi gaupo. orodis mcvelebma TavgaCexiliufliswuli saswrafod gaacales brZolis vels,magram cnobam parTelTa mefis Zis sasikvdiloddaWris Sesaxeb maT laSqarSi didi areuloba gamoiwvia.qarTvelebma ki ufro Tamamad Seutiesmters da sastikad daamarcxes.male qarTlis samefo taxtze avida farsman I,somxeTSi ki misi Zma, miTridate mefobda da faqtobrivadsomxeTi qarTlis politikuri gavlenisqveS iyo moqceuli. qarTlis mefes surda,somxeTi qarTlis srul qveSevrdomobaSi moeqciada iq Tavisi memkvidris – radamistis gamefeba scada.radamistma SeTqmuleba moawyo Tavisi biZis,miTridates winaaRmdeg da mas taxti waarTva, magramsomxeTSi mefoba didxans ver SeinarCuna. igimkacri mmarTveli gamodga. mis winaaRmdeg somexididebulebi ajanydnen da radamisti somxeTidangamoaZeves. somxeTis dauflebisTvis brZola ganaaxlesparTiam da romma da farsmani iZulebulimarmarilos stela. napovnizRvaSi soxumis (dioskuriis)gaxda, asparezi daecala. am warumateblobis gamomaxloblad. Zv. w. V s.qarTlis mefem Tavisi Svili, radamisti, sikvdiliTdasaja.63 wels romsa da parTias Soris daido xelSekruleba, romlis ZaliTac somxeTiormagi damokidebulebis qveS eqceoda: somxeTSi imefebdnen parTiis samefos gvaris– arSakianebis warmomadgenlebi, mxolod im pirobiT, rom isini romis vasalebiiqnebodnen. amis Semdeg qarTlis samefos aRar SeeZlo somxeTze raime uflebaganecxadebina. parTelebma TavianT mxareze gadaiyvanes aqamde iberiis gavlenisqveS myofi albaneTis samefoc. amis miuxedavad, qarTli mainc Zlier saxelmwifodrCeboda da kvlav aqtiurad monawileobda wina aziis politikur cxovrebaSi.saqarTvelo antikur xanaSi47


leba dRiTi dRe izrdeboda, rac male did ajanyebaSi gadaizarda.69 wels Savi zRvis samxreT da aRmosavleT sanapiros (pontos, kolxeTis)mosaxleoba ajanyda romis winaaRmdeg. ajanyebas saTaveSi Caudga yofili mona,aniketi. romis imperatorma ajanyebis Casaqrobad rCeuli jari gamogzavna.romaelebma daamarcxes aniketi, romelmac Tavi kolxeTs (md. xobis xeobas)Seafara. romaelebma igi mainc daatyveves da sastikad dasajes.Tavi meoresaqarTvelo-romis urTierToba II saukuneSi. qarTlis mefe farsmanII qveliII saukuneSi qarTlis samefo kvlav Zlieri saxelmwifoa. romis imperatorebicdilobdnen masTan kargi urTierToba hqonodaT da xelSekrulebiTgaformebuli `megobroba da mokavSireoba~ SeenarCunebinaT, qarTlis mefeebsTavi sakmaod damoukideblad eWiraT. magaliTad, 128 wels romis imperatormaadrianem mcire aziaSi yofnisas TavisTan miiwvia aRmosavleTis sxvadasxvaqveynis mefeebi da mmarTvelebi. romis imperatorma qarTlis mefe farsman II-is(120-170) gulis mosagebad Zvirfasi saCuqrebi gaugzavna. saCuqrebs Soris iyosaomari spilo da 50-kaciani razmi. qarTlis mefem imperators samagiero saCuqrebiuZRvna: didZali Zvirfaseuloba da oqroqsovilis mosasxamebi, TviTon kimasTan gamocxadeba ar ikadra. amiT ganrisxebulma romis mperatorma brZanebagasca, am mosasxamebiT gladiatorebi SeemosaT da ise gamoeSvaT cirkis arenaze.misi saCuqrebis ase abuCad agdebiT ganawyenebulma qarTlis mefem gaxsnadarialis kari, gadmoiyvana alan-osTa meomari tomebi da romis imperiis aRmosavleTprovinciebs Seusia. amiT qarTlis mefem agrZnobina romis imperatorsTavisi Zliereba. aseTi dapirispireba romsa da qarTls Soris im garemoebamwarmoqmna, rom qarTlis mefem daikava gasasvleli Sav zRvaze, kerZod daiqvemdebaraZidritTa tomi, romelic mosaxleobda dRevandeli aWaris Savi zRvissanapiroze, romis imperators ki amis cnoba arafriT ar surda.romsa da qarTls Soris aseTi daZabuli urTierToba SedarebiT mowesrigdaadrianes sikvdilis Semdeg. romis saimperatoro taxtze asulma axalma imperatorma,antonine piusma scno qarTlis samefos mier Savi zRvispira teritoriisSeerTeba. man qarTlis mefe romSi stumrad miiwvia. farsman II mravalricxovaniamaliT Cavida romSi. molaparakebis Semdeg gaimarTa didi asparezoba,romelSic monawileoba miiRo qarTlis mefem da misma amalam. qarTvelTa amstumrobis aRsaniSnavad specialuri warwera gaakeTes marmarilos dafaze,romelic romis forumis moedanze iyo gamofenili. farsman mefes neba mieca,kapitoliumSi Seewira msxverpli, rac did pativad iTvleboda ucxoelisaTvis.cxenze amxedrebuli farsmanis qandakeba daidga omis RmerTis, marsis, taZarSi.farsman mefe moxseniebulia mcxeTasTan aRmoCenil e.w. armazis bilingvaSi (orenovanwarweraSi). is iq moxseniebulia, rogorc `qveli~, e.i. mowyale, mxne, guladida SemmarTebeli. farsmanis Semdeg qarTlSi mefobda xsefarnugi, romelic asevemoxseniebulia armazis bilingvaSi, magram sxva cnobebi mis Sesaxeb ar gagvaCnia.48dasavleT saqarTvelo II saukuneSirogorc davinaxeT, romaelebma dasavleT saqarTvelo dapyrobili qveynebisricxvSi moaqcies da aq TavianTi mmarTveloba daamyares. adgilobrivi mosaxle-


oba ver egueboda romaelTa batonobas. amis Tvalna-Teli mowmoba iyo egriselTa aqtiuri monawileobaaniketis ajanyebaSi. am ajanyebam gamoamJRavna, romromaelebs uWirdaT aq TavianTi batonobis SenarCuneba.Tanac dasavleT saqarTveloze sul ufro metadavrcelebda Tavis gavlenas qarTlis gaZlierebulisamefo. qarTlis mosazRvre argveTSi ukve qarTlismefis erisTavi ijda, aseve aWara-guriis teritoriismniSvnelovani nawili Sav zRvamde qarTls emorCileboda.dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> danarCeni nawilismosaxleobac qarTlisken miiswrafvoda. romis saimperatorokari iZulebuli iyo, garkveul daTmobazewasuliyo da aq adgilobrivi mmarTveloba aRedgina.II saukuneSi dasavleT saqarTveloSi ramdenime samTavroCamoyalibda: lazebis, afSilebis, abazgebisa dasanigebis samTavroebi, romelTa saTaveSic romaelebsadgilobrivi mTavrebi dauyenebiaT. am mTavrebs romaelebi`mefeebsac~ ki uwodebdnen. romaelebi zRvispirateritorias mainc ar Tmobdnen. aq maT mTavarsanavsadguro qalaqebSi, magaliTad, fazisSi (foT-Si), dioskuriaSi (soxumSi), romelsac am dros ukvesevastopoli (berZn. Rirseuli, wminda) ewodeboda,aSenebuli hqondaT cixeebi da Cayenebuli hyavdaTmecixovne jari, romelTa mdgomareobasac sistematuradamowmebdnen.armazis bilingvasaqarTvelo antikur xanaSiwya­ro 1armazis xevSi aRmoCenili epitafiis (arameul 1 -berZnuli orenovani warweris anubilingvis) qarTuli Targmani:`me (var) serafiti, asuli zevaxisa, mcirisa pitiaxSisa farsman mefisa, meuRleiodmanganisa – Zlevamosilisa da mravali gamarjvebis mompovebeli ezosmoZRvrisasxefarnug mefisa – Zisa agrifa ezosmoZRvrisa, (imdenad) lamazi da saTno iyo(serafiti), rom kacis Svili ar iyo misi msgavsi silamaziT. miicvala 21 wlisa~.qvis es stela erT dros aRmarTuli yofila zevax pitiaxSis udrood gardacvliliasulis, romelic iyo meuRle ezosmoZRvar iodmanaganisa – serafitis saflavze.wya­ro 2`qarTlis cxovreba~ mefe farsman II-is Sesaxeb:`...xolo farsman qveli iyo kaci keTili da uxuad momniWebeli da Semndobeli,asakiTa (e.i. garegnobiT) Suenieri, taniTa didi da Zlieri, mxne mxedari daSemmarTebeli brZolisa, uSiSi, viTarca uxorco da yovliTave umjobesi yovelTamefeTa qarTlisaTa, romelni gardacvalebul iyvnes uwinares missa~.1arameuli mTels wina aziaSi gavrcelebuli ena da damwerloba iyo.49


klasSi samuSao1. ram ganapiroba pompeusis laSqroba saqarTveloSi?2. ra pirobebiT daido zavi qarTlis samefosa da roms Soris?3. rogori uflebiT daiqvemdebara romma dasavleT saqarTvelo?4. ra Sedegi moutana qarTlis samefos romTan dakavSirebam?5. ram ganapiroba qarTlis samefos gaZliereba I saukuneSi?6. rogori iyo qarTlis urTierToba somxeTTan da riT damTavrda igi?7. vin iyo aniketi? rogor warimarTa ajanyeba da ratom damarcxda igi?8. wyaro 2-is mixedviT daadgineT, ra da ra moxeleebi hyavdaT qarTlismefeebs.9. ra iyo romsa da qarTlis samefos Soris dapirispirebis mizezi?10. ra mniSvneloba hqonda romSi farsman mefis stumrobas?11. ratom gaxda romi iZulebuli, rom dasavleT saqarTveloSi aRedginaadgilobrivi mTavrebis xelisufleba?Tavi meoresaSinao davaleba1. CamowereT sakvanZo movlenebi,romlebmac antikur xanaSisaqarTvelo-romis urTierTobaSimniSvnelovani roli Seasrula .2. teqstis da wyaros mixedviTdaaxasiaTeT farsman mefe.leqsikonir epitafia – warwera saflavisqvazeZiriTadi TariRebiZv. w. II s. – samTavroebisCamoyalibeba dasavleTsaqarTveloSiZv. w. I s. –farsman I-ismefoba qarTlSiZv. w. 65 w. –pompeusis laSqrobasaqarTveloSi200 150 100 50 0 10550II s. 20-30-iani wlebi– farsman II-is mefobaqarTlSi69 w. – aniketisajanyeba


11. antikuri <strong>saqarTvelos</strong> religia da kulturauZvelesi religiuri warmodgenebipirvelyofili-Temuri wyobilebis xanaSicalkeul tomebs Tu Temebs TavianTimfarveli RvTaebebi hyavdaT. aRmerTebdnenbunebis Zalebs, sagnebs, movlenebs.maSindeli adamianebis warmodgeniT amRvTaebebs hqondaT zebunebrivi Zala daTvisebebi: isini amyarebdnen wesrigs bunebasada sazogadoebaSi, hqondaT didi fizikurida mxedruli Zliereba, SeeZloTbunebaSi sicocxlis ganaxleba da aRor-Zineba. maT pativsacemad imarTeboda religiuriritualebi da ceremoniebi. erTerTiaseTi ritualuri scena gamosaxuliaTrialeTis vercxlis Tasze. aseTive gamosaxulebebimoipoveba arqeologebis mieraRmoCenil sxvadasxva nivTebsa da iaraRebze.bevri am religiuri ritualidan Semor-Cenilia xalxur yofasa da tradiciebSi.saxalxo warmodgenebi da dResaswaulebi:berikaoba, yeenoba, xatobebi am uZvelesireligiuri ritualebis saxeSecvlili gadmonaSTebia.uZvelesi religiuri warmodgenebi SemorCeniliaZvel qarTul xalxur miTebsada zRaprebSi. Cveni zRaprebis gmirebi xSiradCadian qvesknelSi, adian zecaSi, sadacxvdebian da elaparakebian mzes, mTvares,varskvlavebs, romlebsac adamianis Tvisebebida garegnoba aqvT. mze qalad saxiTaqvT warmodgenili, mTvare – mamakacad,aseve amindisa da Rrublebis RmerTi tarosicmamakacia da sxv.oqros disko axalgoridan. Zv. w. IV s.oqros yelsabami vanidansaqarTvelo antikur xanaSi51


eligia uZveles qarTulsaxelmwifoebSiqarTvel tomTa saxelmwifoebrivigaerTianebebis warmoqmnasTan erTadxdeba maTi religiuri warmodgenebisdaaxloeba-Serwyma, calkeul RvTaebebsSoris garkveuli wesrigisa da ierarqiis(ufros-umcrosobis) damyareba. qarTvelebisumaRles RvTaebad mTvaris RvTaebaiqca. igi meomari mamakacis saxiT hyavdaTwarmodgenili. mis wminda cxovelad xariiTvleboda, amitom mas xSirad xars Seswiravdnenxolme. xaris rqebi naxevarmTvarisformisaa, amitomac xaris rqebi Zvelsakulto SenobebSi, aseve Cveulebriv sacxovrebelsaxlebSi xSirad xaris rqebisgamosaxulebebs anda TviTon xaris TavebsvxvdebiT. xaris kultis aseTi gavrcelebasaqarTveloSi samiwaTmoqmedo meurneobisdawinaurebis Sedegi iyo.religia qarTlis Zvel samefoSiqarTuli saistorio tradiciiT qarTlispirvelma mefem, farnavazma mTavarRvTaebad armazi gamoacxada. es igiveZveli qarTvelebis mTvaris RvTaeba iyo,mxolod amjerad sxva RvTaebebis TvisebebiTacaRWurves da saxelic armaziuwodes, rac xeTurad swored mTvarisRvTaebas niSnavda. es saxeli, iseve rogorcbevri sxva kulturuli elementi,am dros qarTlSi Semoitana mcire aziidanmosulma mesxur tomTa nakadma. armazisqandakeba (kerpi) aRmarTul iqna mcxeTispirdapir maRal mTaze, romelsac Semdegarmazis mTa ewoda. es iyo spilenZisaganCamosxmuli meomari mamakaci oqros abjriTada muzaradiT, romelsac Tvalebismagivrad Zvirfasi qvebi hqonda Casmulida xelT epyra maxvili. misi dReoba zafxulisbolos tardeboda. am dros feradiqsovilebiTa da yvavilebiT morTulmcxeTis quCebSi imarTeboda xalxmravaliritualuri msvleloba. am msvlelobaSimonawileobas iRebda samefo ojaxic. armaadgilobrividraqmaTavi meore52ariadna. II s. sarkinedanadamianis brinjaos figura. vani.Zv. w. III s.


farnavazma, magram jerjerobiT V saukuneze adrindeli qarTulad Sesrulebuliwarwera aRmoCenili ar aris. saqarTveloSi ixmareboda berZnuli da mTelsmaxlobel aRmosavleTSi gavrcelebuli arameuli damwerloba. am enebze SesrulebuliaraerTi warweraa aRmoCenili saqarTveloSi. rogorc varaudoben,maT gverdiT unda yofiliyo gamoyenebuli am anbanebis safuZvelze SeqmniliqarTuli damwerlobac, romelic sul ufro da ufro srulyofil saxes iRebdada sabolood Camoyalibebuli saxe miiRo qristianobis Semosvlis Semdeg.klasSi samuSao1. ra Tavisebureba axasiaTebda qarTul kulturas antikur xanaSi?2. romeli Zveli qarTuli qalaqebia Seswavlili arqeologebis mier?3. ra viciT qarTuli damwerlobis warmoSobis Sesaxeb?saSinao davaleba1. moamzadeT referati Temaze:`qarTuli kultura antikur xanaSi~.Temaze muSaobisas, SegiZliaTewvioT adgilobriv istoriulmuzeums da daakvirdeT TqvenTvissaintereso epoqis nimuSebs.saqarTvelo antikur xanaSileqsikonir miTra – naTlisa da mzisindo-iranuli RvTaebar eTnologia (eTnografia)– istoriuli mecnierebisdargi, romelic swavlobsxalxTa yofa-cxovrebasqalis Tixis qandakebaufliscixidan. Zv. w. IV-III s.55

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!