30.01.2013 Views

samxedro saqme Zvel aRmosavleTSi

samxedro saqme Zvel aRmosavleTSi

samxedro saqme Zvel aRmosavleTSi

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

saqarTvelos Tavdacvis saministro<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabi<br />

J7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa da sabrZolo momzadebis<br />

departamenti<br />

ssip iv. javaxiSvilis istoriisa da<br />

eTnologiis instituti<br />

giorgi qavTaraZe<br />

<strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong> <strong>Zvel</strong><br />

<strong>aRmosavleTSi</strong><br />

meomris biblioTeka #9<br />

Tbilisi<br />

2008


Tqvens winaSea axali seriis ,,meomris biblioTekis~ mecxre wigni; seria<br />

iTvaliswinebs wignebis mTel wyebas, romlebSic popularulad iqneba gadmocemuli<br />

saqarTvelosa da msoflio istoriis yvelaze saintereso da mniSvnelovani movlenebi.<br />

seriis mizania qarTveli meomris da imedia, ara marto misi, patriotuli<br />

aRzrda da codnis miwodeba misaReb formebSi. seriaSi gaTvaliswinebulia<br />

popularuli, magram maRal profesionalur doneze dawerili saxelmZRvaneloebi; es<br />

patara, magram tevadi da kargad gaformebuli broSurebi mieZRvneba qarTvelTa<br />

udides mefe daviTs, Tamars, giorgi brwyinvales, bagrat III-s, saqarTveloSi<br />

warmoebul mTavar da gadamwyvet brZolebs, XIX_XX ss-is gamoCenil qarTvel<br />

oficrebs, saqarTvelosa da msoflio <strong>samxedro</strong> istoriis calkeul sakiTxebsa da<br />

a.S.<br />

seriis gamocemis iniciatorebi arian iv. javaxiSvilis istoriisa da eTnologiis<br />

instituti da saqarTvelos Tavdacvis saministro.<br />

didi survili da imedi gvaqvs, rom meomarTa da oficerTa garda, saqarTvelos<br />

yoveli moqalaqe siamovnebiT miiRebs am seriis yovel axal wigns.<br />

seriis garekanze moTavsebuli warwera da didi daviTi yvelas Seaxsenebs, rom<br />

brZola saqarTvelosTvis dResac grZeldeba.<br />

2<br />

vaJa kiknaZe<br />

seriis saredaqcio kolegia: istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori vaJa kiknaZe<br />

recenzenti: istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori irine tatiSvili<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Lnino gigani<br />

ydis dizaini: giorgi kiknaZe<br />

redaqtori: nargiz xarabaZe<br />

teqnikuri redaqtori: mari WoniSvili<br />

istoriis mecnierebaTa<br />

doqtori, profesori Tamaz beraZe<br />

mecnierebaTa doqtori,<br />

vice polkovniki Temur dalaqiSvili<br />

damtkicebuli da samoqmedod SemoRebulia saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis<br />

gaerTianebuli Stabis J7 <strong>samxedro</strong> ganaTlebisa da sabrZolo<br />

departamentis ufrosis _ polkovnik nodar qviliTaias mier<br />

saqarTvelos SeiaraRebuli Zalebis gaerTianebuli Stabis<br />

topografiuli sammarTvelos stamba. 2008 w.<br />

q. Tbilisi, general kvinitaZis q. #20<br />

tel.: +995 32 91-19-83<br />

faqsi: +995 32 91-19-83


msoflios yvela sxva mxaresTan SedarebiT, <strong>Zvel</strong>i aRmosavleTi da<br />

kerZod misi dasavleTi nawili, axlo aRmosavleTi _ civilizaciis<br />

akvani _ warmoadgenda regions, sadac pirvelad Cndeba sazogadoebriv<br />

doneze organizebuli omi. omi civilizaciis aRmocenebis Tanmxlebi<br />

movlenaa, romelsac miuxedavad yvela uaryofiTi Sedegisa, sazogadoebis<br />

ganviTarebaSi udidesi mniSvneloba eniWeba.<br />

msoflioSi pirvelad sazogadoebriv doneze organizebuli omis<br />

axlo <strong>aRmosavleTSi</strong> aRmoceneba, am mxaris geografiul-topografiuli da<br />

sazogadoebriv-ekonomikuri Taviseburebebis erTobliobiT unda yofiliyo<br />

gamowveuli. swored aq, e. w. neoliTuri revoluciis Sedegad,<br />

Camoyalibda kacobriobis istoriaSi pirvelad aRwarmoebiTi meurneoba<br />

anu moxda mcenareTa kultivacia da cxovelTa moSinaureba; amisda<br />

Sesabamisad adgili hqonda siaxleebs teqnologiur sferoSi,<br />

meurneobrivi saqmianobis CamoyalibebasTan erTad xdeboda iaraRis axali<br />

saxeobebis SemoReba. amave regionSi safu<strong>Zvel</strong>i Caeyara kacobriobis<br />

istoriaSi arsebul u<strong>Zvel</strong>es dasaxlebebs. es dasaxlebebi meurneTa<br />

saqmianobis adgilebis maxloblad iqmneboda, raTa maTi monagaris<br />

SedarebiT advilad dacva yofiliyo SesaZlebeli. namati produqti,<br />

Tavis mxriv, mosaxleobis nawilis gamoTavisuflebis saSualebas iZleoda<br />

meurneobisagan da maTi ZiriTadi saqmianoba swored am namati produqtis<br />

dacva xdeboda. kargi mosavalis misaRebad adgili hqonda xolme<br />

Selocvas anu magiis gamoyenebas, rasac ufro adreul xanebSi,<br />

warmatebuli nadirobis `uzrunvelsayofad~ mimarTavdnen; am saqmianobaSi<br />

Cabmuli iyo Sesabamisi `niWis~ mqone xalxi, Cveulebriv<br />

gaTavisuflebuli sxva sazogadoebrivi funqciebisgan. mosaxleobis es<br />

jgufebi SeiZleba ganvixiloT Semdegdroindeli jariskacebisa da<br />

qurumebis winamorbedebad.<br />

namati produqti, bunebrivia, mosaxleobis zrdis tempzec<br />

aisaxeboda. gazrdili mosaxleoba axal miwebs iTvisebda, rac zogjer<br />

ubrZolvelad ar xdeboda, da ase TandaTanobiT xdeboda warmoebiTi<br />

meurneobis gavrceleba <strong>Zvel</strong> axlo <strong>aRmosavleTSi</strong> da mis farglebs gareT.<br />

amave dros, ukve arsebul dasaxlebebSi mosaxleobis ganuxreli zrdis<br />

Sedegad yalibdeba pirveli qalaqebi, xolo ufro gvian qalaqisaxelmwifoebi<br />

da saxelmwifoebi. saxelmwifoebrivi cxovreba, Tavis<br />

mxriv, mraval siaxles iTxovda – saWiro xdeboda damwerlobis<br />

SemoReba, mmarTveli aparatis Seqmna, meomarTa, xelosanTa da sasuliero<br />

wodebebis gamoyofa ukve `kastebis~ * saxiT; TandaTanobiT Cayalibebul<br />

aristokratias <strong>Zvel</strong>aRmosavlur sazogadoebebSi saTaveSi edga<br />

erTpirovnuli mbrZanebeli _ mefe an mefe-qurumi.<br />

<strong>Zvel</strong> <strong>aRmosavleTSi</strong> da zogadad brZolaSi gamoyenebuli taqtikuri<br />

xerxebi, sakmaod gansxvavdeboda erTmaneTisagan da damokidebuli iyo: 1.<br />

3


mebrZoli armiebis sididesa da qmediTunarianobaze; 2. maT SemadgenlobaSi<br />

myofi qvedanayofebis saxeobebze; 3. adgilmdebareobis xasiaTze da<br />

mxareTa mier dakavebul poziciaTa upiratesobebze; 4. amindis Taviseburebze.<br />

rodesac sardali grZnobda Zalis mxriv sakuTari laSqris Warb<br />

upiratesobas, igi cdilobda qveiTi jariT Seetia mowinaaRmdegis wina<br />

xazisaTvis, xolo cxenosnebi frTebze anu flangebze ganelagebina.<br />

Tavdapirvelad xdeboda qveiTi jaris ukan moTavsebuli mSvildosnebisa<br />

da saalyo saSualebebis mier gasrolili isrebiTa da qvis WurvebiT<br />

mowinaaRmdegis wina xazis intensiuri dasetyva da amis Sedegad SeTxeleba,<br />

Semdeg qveiTi mebrZolebi gadadiodnen ieriSze da xelCarTuli<br />

brZolis msvlelobisas, cxenosani nawilebi orive frTidan SeteviT<br />

rkalSi moaqcevdnen mowinaaRmdeges da mas ukan daxevis saSualebas aRar<br />

aZlevdnen.<br />

im SemTxvevaSi, Tu upiratesoba arcTu mTlad gamokveTili Canda,<br />

sardlis mizani iyo aeZulebina mteri ukan daexia, vinaidan ukandaxeuli<br />

mteri bevrad ufro naklebad organizebuli iqneboda, vidre medgrad<br />

mdgari qvedanayofebi. amis ganxorcieleba SeiZleboda mtris SedarebiT<br />

sust nawilebze qveiTi jaris mZlavri ieriSis Sedegad mowyobili<br />

xocva-JletiT, rac maTi ukandaxevis mizezi gaxdeboda. rodesac erTi<br />

<strong>samxedro</strong> nawili Tavisi TanamebrZolebis meore nawilis ukandaxevas<br />

xedavs, masac uCndeba gaqcevis cduneba. kidev ufro mniSvnelovnad<br />

iTvleboda mtris mTavarsardlis nebisyofis Seryeva an misi mokvla. mTavarsardlisa<br />

da misi piradi dacvis ukandaxevisas Tavs iCenda Seuqcevadi<br />

procesebi. aRniSnuli taqtikis gamoyeneba miznad isaxavda dominos<br />

efeqtis * dawyebas, rac saboloo jamSi mowinaaRmdegis mTeli Semadgenlobis<br />

brZolis velidan gaqceviT mTavrdeboda.<br />

adreuli omebis strategia ZiriTadad ori umTavresi miznis miRwevisaken<br />

iyo mimarTuli: mowinaaRmdegis darwmunebaSi, rom omis gagrZeleba<br />

ufro Zviri dajdeboda, vidre danebeba da danebebis SemTxvevaSi,<br />

maqsimalurad SesaZlebeli sargebelis SeTavazebaSi. mtris dasamor-<br />

Cileblad sakmarisi iyo xolme brZolis velze misi armiis damarcxeba.<br />

mas mere, rac mtris <strong>samxedro</strong> Zala sabolood iqneboda ganadgurebuli,<br />

mosalodneli alyisa da mosaxleobis amowyvetis safrTxe da sxva misTanebi<br />

aiZulebda damarcxebul mxares mijdomoda molaparakebebis magidas.<br />

kultivirebuli vel-mindvrebis gadabugviTa da mosalodneli SimSilis<br />

winaSe dayenebiT, mteri mosaxleobas aiZulebda xolme an ubrZolvelad<br />

damorCilebuliyo an masTan gadamwyvet brZolaSi Cabmuliyo. gaTvlili<br />

iyo agreTve mosavlis aRebis drois dadgomisa da daqiravebuli meomrebisaTvis<br />

gasacemi Tanxis amowurvis dros mowinaaRmdege mxaris naklebi<br />

brZolisunarianoba, Tu sulac daqsaqsvis SesaZlebloba. omSi wasulTa<br />

4


ZiriTadi individualuri mizani, an materialuri sargeblis miReba, an<br />

politikuri Zalauflebis xelSi Cagdeba iyo.<br />

<strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis sxvadasxva mxareSi <strong>samxedro</strong> saqmis ganviTareba<br />

garkveuli TaviseburebebiT xasiaTdeba. am mxriv, pirvel rigSi,<br />

gamoirCeva eqvsi ZiriTadi regioni: mesopotamia (evfratisa da tigrosis<br />

SuamdinareTi), egvipte, anatolia (mcire azia), irani, indostanis<br />

naxevarkunZuli da CineTi. qvemoT ganvixilavT TiToeuli am regionis<br />

brinjaos epoqis <strong>samxedro</strong> istorias Zalze SemWidrovebulad da<br />

sqematurad. mis safuZvlian Seswavlas aTeulobiT wignic ar eyofoda.<br />

Cveni Tvalsawieridan gamomdinare, bunebrivia, ZiriTadi yuradReba<br />

daeTmoba Cvens regionTan SedarebiT axlo mdebare mxareebSi arsebul<br />

mdgomareobas. rac Seexeba, levants anu siria-palestinis momcvel<br />

aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTs, misi brinjaos xanis <strong>samxedro</strong><br />

istoria mWidrod aris gadajaWvuli am metad mniSvnelovani <strong>samxedro</strong>strategiuli<br />

da savaWro-ekonomikuri mniSvnelobis mqone regionis<br />

dasaufleblad mesopotamiis, anatoliisa da egviptis xelisufalTa<br />

urTierWidilTan da amdenad, winamdebare naSromSi misi calke ganixilvis<br />

saWiroeba aRar mogvepoveba.<br />

mesopotamia. sakvebwarmoebiT meurneobas arc erT sxva mxareSi ar moutania<br />

im raodenobis zedmeti dovlaTi, rogorc amas adgili hqonda qvemo<br />

SuamdinareTSi anu samxreT mesopotamiaSi. evfratsa da tigrosSi wylis<br />

donis xSiri meryeoba dablobis daWaobebisgan dasaxsnelad mosaxleobis<br />

erTobliv Zalisxmevas moiTxovda. zedmeti sakvebi produqciis raodenobis<br />

ganuxrelma zrdam da koleqtiuri marTva-gamgeobis sul ufro daxvewilma<br />

sistemam xeli Seuwyo urbanizaciis process da sabolood<br />

Sumeruli civilizaciis warmoqmna-Camoyalibebasac. mesopotamiis nayofieri<br />

velebi odiTganve izidavda gansxvavebuli warmomavlobis mosaxleobas;<br />

Sesabamisad aq Camoyalibebuli kulturac sinkretuli xasiaTisa<br />

iyo da Seicavda erTmaneTisagan gansxvavebul elementebs. adgilobrivi da<br />

axalmosuli mosaxleobis narevi met Zalisxmevas moiTxovda sazogadoebis<br />

erTianobisaTvis.<br />

miuxedavad sairigacio samuSaoebis erToblivi Catarebis xelsayrelobisa,<br />

mesopotamiis miwa-wyali danawevrebuli iyo erTmaneTisagan<br />

galavniT SemosazRvrul, damoukidebel qalaq-saxelmwifoebad, romlebic<br />

daaxloebiT 3000 km² farTs akontrolebdnen. miuxedavad imisa, rom es<br />

qalaqi-saxelmwifoebi problemur sakiTxebs xSirad erTmaneTan iaraRis<br />

ZaliT garkvevas iyvnen Cveulni, gareSe mtris winaaRmdeg gaerTianebac<br />

icodnen xolme. erTianobis moTxovnileba, mesopotamiaSi Casatarebeli<br />

samuSaoebis sirTulis gamo, bevrad ufro maRali iyo. egviptelebisaTvis<br />

erTianobis xelsayrel pirobas, maTi izolireba warmoadgenda gare<br />

samyarosagan, rac, Tavis mxriv, maT monur morCilebas ganapirobebda<br />

5


faraonis mimarT, romelic dedamiwaze gansxeulebul RvTaebad iyo warmodgenili.<br />

u<strong>Zvel</strong>esi Sumerebis warmomavlobis Sesaxeb araerTi Sexedulebaa<br />

gamoTqmuli, Tumca erTi ram savsebiT naTelia, civilizaciis gariJraJze<br />

mesopotamiaSi mcxovreb, Tundac gansxvavebuli warmomavlobis xalxs,<br />

erTsa da imave enaze unda emetyvela, Tundac qveynis keTildReobis Ziri-<br />

Tadi ganmsazRvreli faqtoris _ sairigacio sistemis gamarTuli funqcionirebis<br />

uzrunvelsayofad.<br />

SedarebiT ufro gvian, Zv. w. XVIII saukuneSi, Seiqmna babilonis<br />

mefis _ hamurabis kanonTa krebuli; kacobriobis istoriaSi samoqalaqo<br />

samarTlis pirveli, srulfasovnad dokumentirebuli werilobiTi Zegli,<br />

romelmac didi gavlena moaxdina axlo aRmosavleTis momdevno epoqebis<br />

kanonmdeblobaze. mraval sxva sakiTxTan erTad, aq msoflioSi pirvelad<br />

gansazRvruli iyo mkurnalobis wesebi da eqimTa ufleba-movaleobebi. sabanko<br />

saqmianobac aseve pirvelad babilonSi Caisaxa, sadac taZrebSi<br />

Sesanaxad mihqondaT marcvleulis maragi, aseve saqoneli, sameurneo<br />

iaraRebi da Zvirfasi liTonebi.<br />

mesopotamiaSi Tvlidnen, rom maT qveyanaSi mTeli qoneba RmerTs<br />

ekuTvnoda da yvela sakiTxi, iqneboda es sameurneo, savaWro, piradi Tu<br />

omTan dakavSirebuli, kanonis mixedviT unda gadawyvetiliyo. Tu egvipteSi<br />

faraoni TviT iyo RmerTi da yvelaferi xalxica da sagnebic<br />

misi sakuTreba iyo, SumerSi mmarTvelebi ZiriTadad mainc Cveulebriv<br />

mokvdavebad ganixilebodnen.<br />

gavleniani sasuliero wodeba zedamxedvelobas uwevda saritualo<br />

adaTebis Sesrulebas. qurumebi zikuratebidan anu taZrebidan marTavdnen<br />

qveyanas. zikuratebi, faqtobrivad, alizis aguriT nagebi xelovnuri<br />

gorebi iyo, romlis gareTa kibe TandaTanobiT viwrovdeboda wverisaken,<br />

sadac samlocveloebi iyo mowyobili. sididiT gansakuTrebiT gamoirCeoda<br />

qalaq uris zikurati. imis gamo, rom SuamdinareTis dablobze<br />

qvis nakleboba iyo, Sumerebma qvis nacvlad daiwyes aguris warmoeba da<br />

am <strong>saqme</strong>Sic, did warmatebas miaRwies. agurebi gzis mosakirwyladac ki<br />

gamoiyeneboda.<br />

maRalganviTarebuli miwaTmoqmedeba, daxvewili sairigacio da<br />

wylis saregulirebeli sistemebi Sumeris keTildReobis ZiriTadi mizezi<br />

iyo. miRebuli dovlaTis siuxve didi qalaqebis ricxvis zrdas iwvevda.<br />

Sumeris yvelaze mniSvnelovani qalaqi-saxelmwifoebi iyo: uruqi, eridu,<br />

qiSi, lagaSi, aqadi, aqSaqi, larsa, uri. qalaqis galavnebs zogjer ormagi<br />

daniSnuleba hqonda. qalaqis dacvis garda, maT mtrisaTvis unda<br />

eCvenebinaT adgilobrivi xelisuflebis Zlevamosileba. Sumeruli<br />

qalaqis, uruqis galavans saxeli Sors hqonda gavardnili. igi 9,5 km<br />

sigrZisa da 12 m simaRlis iyo.<br />

6


qalaqebis saxiT Camoyalibebuli kompleqsuri sazogadoebebisaTvis<br />

aucilebeli gaxda specializirebuli xelosnobis institutis arseboba.<br />

Sumeri dawinaurebuli <strong>samxedro</strong> teqnologiis qveyana iyo. aq miiRes li-<br />

Tonis axali saxeoba brinjao, romelsac spilenZisa da kalis minarevis<br />

erTad gamodnobis saSualebiT iRebdnen. axali liToni ufro gamZle da<br />

bevrad ufro magari gamodga, rasac didi <strong>samxedro</strong> mniSvneloba hqonda.<br />

brinjaos iaraRisa da sabrZolo etlis (ix. qvemoT) gamoyenebas gansakuTrebiT<br />

didi mniSvneloba mieniWa SumerSi mefobis institutis SemoRebisa<br />

da calkeuli qalaqi-saxelmwifoebis ZalauflebisaTvis metoqeobis<br />

pirobebSi.<br />

adreuli civilizaciis anu e. w. qalaquri revoluciis Camoyalibebis<br />

upirveles ganmsazRvrel niSnad swored damwerlobis aRmoceneba<br />

aris miCneuli. marTlac, sazogadoebrivi cxovrebis garkveul donemde<br />

ganviTarebis gareSe, damwerlobis aRmocenebas azri ar eqneboda, sa-<br />

Tanado funqciis gareSe xom Znelad Tu iqmneba rame. damwerlobis,<br />

rogorc adamianTa Soris arapirdapiri (drois miRma mdgomi) komunikaciis<br />

saSualebis gamogoneba, SumerTa udidesi miRweva iyo. Tu<br />

Tavdapirvelad piqtogramebis * saSualebiT werdnen, TandaTanobiT maT<br />

Camoayalibes lursmuli damwerloba, romlisTvisac lerwmis Reros<br />

soliseburi nawiliT Tixis firfitaze daitaneboda naWdevebi da maTi<br />

saSualebiT ukve sityvis calkeul marcvlebs gadmoscemdnen. lursmuli<br />

damwerloba, piqtogramulTan SedarebiT, bevrad ufro moqnili sakomunikacio<br />

saSualeba iyo. damwerlobis gamoyenebiT Sumerebi momaval Taobebs<br />

gadascemdnen TavianT teqnologiur monapovrebs mdinareTa kontrolisa<br />

da mosavlianobis gazrdasTan dakavSirebiT da amiT kidev ufro metad<br />

zrdidnen miwaTmoqmedebis efeqtianobas. SedarebiT ufro gvian Cndeba Canawerebi<br />

mefeebisa da maT mier warmoebuli brZolebis Sesaxeb.<br />

rogorc iTqva, <strong>Zvel</strong>i mesopotamielebis warmodgeniT, yvela qalaqi,<br />

misi mosaxleobiTa da qonebiT, ekuTvnoda ama Tu im RvTaebas, xolo misi<br />

nebis aRmasrulebeli da warmomadgeneli iyo enzi, jaris mier qurumebis<br />

mier winaswar Sedgenili siidan arCeuli mmarTveli. uruqis enzi, gilgameSi,<br />

legendarul figurad gadaiqca. gilgameSis eposi * TiTqmis sruli<br />

saxiT aris Semonaxuli. rTuli ganyenebuli da emociuri gamonaTqvamebiT<br />

aRsavse es eposi asaxavs SumerTa ganviTarebis maRal gonebriv dones.<br />

gilgameSis eposi imavdroulad warRvnis Sesaxeb arsebuli sxva axloaRmosavluri<br />

miTebis prototipia.<br />

samxreT mesopotamiaSi cxovrebis arasaimedoba, dakavSirebuli bunebrivi<br />

pirobebis arastabilurobasTan da mtris mosalodnel SemosevebTan,<br />

mosaxleobis religiur cnobierebas SesamCnevad aZlierebda. gasaTvaliswinebelia,<br />

rom Sumeruli qalaqebi ZiriTadad aRmocenebuli iyo winaSumeruli<br />

xanis sakulto centrebis siaxloves. qalaqebis sakulto<br />

adgilebis maxloblad ganTavseba ganapirobebda xelisuflebasa da re-<br />

7


ligias Soris mWidro urTierTkavSirs. RvTismosaobisa da salocavad<br />

monaxulebis erT-erTi umniSvnelovanesi centris, eridus, arseboba jer<br />

kidev winaSumeruli xaniT, Zv. w. 5000 w., ganisazRvreba.<br />

im martivi mizezis gamo, rom Sumeruli sazogadoebis keTildReoba<br />

mniSvnelovnad iyo damokidebuli bunebrivi movlenebis SeswavlasTan, qurumTa<br />

saqmianobis mniSvnelovani nawili adreuli saxeobis samecniero<br />

moRvaweobasTan iyo dakavSirebuli. am saqmianobis zogierT Sedegs Cven<br />

dResac viyenebT. kerZod, Sumeri qurumebi Tvlidnen, rom yvela RvTaeba<br />

mxolod misTvis gankuTvnili ricxviTi mniSvnelobiT iyo warmodgenili,<br />

mag.: ricxvi samoci, romelic RvTaeba ans * ganekuTvneboda, maTi gamoTvlebis<br />

ZiriTadi sabaziso erTeuli iyo. es ricxvi daudes safuZvlad<br />

Sumerebma saaTis wuTebis raodenobasa da pirvelad maT dayves agreTve<br />

wre 360 gradusad. SumerTa es orive maTematikuri migneba dResac gamoTvliTi<br />

sistemebis safu<strong>Zvel</strong>ia.<br />

gasxvaveba qvisa da adreuli liTonebis (spilenZis, brinjaos) xanis<br />

<strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>s Soris, Tundac am epoqebis dasaxelebidan gamomdinare,<br />

pirvel yovlisa, TiTqos teqnologiuri TaviseburebebiT unda yofiliyo<br />

gamowveuli, magram, rogorc irkveva, igi ZiriTadad organizaciuli xasiaTisa<br />

iyo. jer qalaqi-saxelmwifoebisa da bolos adreuli imperiebis<br />

warmoqmna-ganviTarebam Zireulad Secvala <strong>samxedro</strong> saqmianoba. saxelmwifos<br />

SeeZlo iseTi raodenobiT ewarmoebina sasoflo sameurneo produqtebis<br />

namati, rom sameurneo saqmianobisagan mTlianad gaTavisuflebuli<br />

xelisuflebisa da <strong>samxedro</strong> meTaurebis fenis warmoqmna gamxdariyo<br />

SesaZlebeli. garda amisa, vinaidan <strong>samxedro</strong> Zalebis udidesi nawili<br />

meurneobaSi Cabmuli glexebisgan Sedgeboda, sazogadoebas SeeZlo Tavisi<br />

TavisTvis imis ufleba mieca, rom yovelwliurad laSqrobebSi<br />

monawileobisaTvis es xalxi nawilobriv mainc gaeTavisuflebina muSaobisagan.<br />

<strong>samxedro</strong> istoriaSi momuSave mkvlevarTa SexedulebiT, swored<br />

ase Seiqmna pirveli organizebuli jari, romelic xels uwyobda saxelmwifos,<br />

erTi mxriv, gazrdiliyo damarcxebuli mowinaaRmdegis xarjze<br />

sivrcobrivad, xolo, meore mxriv, SeeZina Sinagani siZliere sul ufro<br />

mzardi centralizaciis xarjze.<br />

ar aris SemTxveviTi, rom is qveynebi (Sumeri da egvipte), sadac<br />

miwaTmoqmedebam da mesaqonleobam yvelaze adre miaRwia gansakuTrebiT<br />

did masStabebs, aRmoCndnen mxareebi, sadac kacobriobis istoriaSi<br />

pirvelad moxda srulyofilad organizebuli armiebis Camoyalibeba. es<br />

Sumeruli da egvipturi civilizaciebis aRmocenebis Tanamdevi procesi<br />

iyo.<br />

SuamdinareTis qalaq-saxelmwifoebs daaxloebiT 5000-10000 meomrisagan<br />

Semdgari laSqris gamoyvana SeeZloT. brZolisas jari falangad *<br />

ewyoboda da meomrebi erTmaneTis mxardamxar ibrZodnen, wina xazs farebiT<br />

icavdnen. TiToeuli maTgani daculi iyo agreTve muzaradiT da li-<br />

8


Tonis firfitebiT `moWedili~ mosasxamiT. mebrZolebi SeiaraRebuli<br />

iyvnen spilenZis (ufro gvian brinjaos) iaraRebiT, SubebiTa da culebiT<br />

(il. 5). falangaSi myofi mebrZolni mSvildisars ar iyenebdnen; brZolisas<br />

erTmaneTis pirispir falangebad dawyobili mowinaaRmdegeebi Subis<br />

kvriTa da biZgebiT da moqneuli culis CexviT uswordebodnen erTmaneTs.<br />

brZolis dros fornebsa Tu sazidavebs Sumerebi jer kidev adrebrinjaos<br />

xanis adreuli etapidan iyenebdnen, ufro gvian ki _ farTod<br />

gavrcelebuli sabrZolo etlebis winamorbedebs. Sumeruli etlis gamosaxuleba<br />

gvxvdeba Zv. w. III aTaswleulis Sua xanebiT daTariRebul e.<br />

w. uris Standartze *. am oTxTvala etlebSi moSinaurebuli virebi Tu<br />

onagrebi * iyo Sebmuli. miuxedavad imisa, rom aseT etlebze, meetlis<br />

garda Subosani meomaria gamosaxuli (il. 2), igi, ZiriTadad mainc, ufro<br />

sameurneo da saritualo daniSnulebisa (mag.: dakrZalvis ceremonialis<br />

dros) unda yofiliyo, vidre sabrZolo. Sumerebs agreTve gaaCndaT orTvala<br />

sabrZolo etlebi, romlebSic oTxi onagri iyo Sebmuli. Zv. w. III<br />

aTaswleulis Sua xanebSi mesopotamiaSi soliduri, mTliani Tvali manebianma<br />

borbalma Secvala, xolo imave aTaswleulis dasasruls etlebSi<br />

cxenebis gamoyeneba daiwyes. Sumerebi iyenebdnen agreTve miwis saxnav gu-<br />

Tans da sanaosno niCabs.<br />

SuamdinareTSi, iseve rogorc egvipteSi, iaraRis SemadgenlobaSi<br />

TandaTanobiT matulobda brinjaosagan damzadebuli, maRali xarisxis,<br />

sul ufro daxvewili saxeobis nakeTobebi. Sumeris qveiTi jari<br />

SeiaraRebuli iyo SubebiTa da satyorcni xelSubebiT, maxvilebiTa da<br />

satevrebiT, sabrZolo culebiTa da kverTxebiT. mesopotamiaSi, sxva regionebTan<br />

SedarebiT, Zlier iyo ganviTarebuli, rogorc safortifikacio<br />

nagebobebi, aseve alyis sawarmoebi saSualebebi. farTod gavrcelebul<br />

iaraRs mTel <strong>Zvel</strong> <strong>aRmosavleTSi</strong> warmoadgenda mSvildisari da Subi. am<br />

iaraRiT iyo SeiaraRebuli ricxvmravali qveiTi jari mesopotamiaSic,<br />

egvipteSic da CineTSic. gilgameSis eposidan viciT, rom gilgameSi maxvilisa<br />

da culis garda, SeiaraRebuli iyo mSvildisriT.<br />

Sumeruli laSqari Tu Tavdapirvelad bevrad ufro maRla idga mezobelTa<br />

jarebTan SedarebiT Tavisi mobilurobiT, discipliniTa da aR-<br />

WurvilobiT, TandaTanobiT mezoblebmac qvis iaraRi brinjaos<br />

saWurveliT Secvales, daxvewes Sumerul falangebTan brZolis wesebi.<br />

aRmosavleTidan mTis xalxebma, guTiebma * da elamelebma, xolo dasavleTidan<br />

udabnoSi mcxovrebma momTabare semitebma sul ufro xSirad<br />

daiwyes SuamdinareTSi SeRweva da TareSi. sxvebTan SedarebiT, TavianT<br />

upiratesobaSi Sumerebi imdenad iyvnen darwmunebuli, rom ver xedavdnen<br />

maTTvis safrTxis Semcvel mosalodnel Sedegs da maTi qalaqebis didi<br />

nawili ZiriTadad isev urTierTbrZoliT iyo dakavebuli. Tu romelime<br />

qalaqis mmarTveli sxva qalaqebsac xelSi Caigdebda, igi xdeboda<br />

lugali (`didkaci~), Tumca verc erTi maTgani ver gamodga ise Zleva-<br />

9


mosili, rom SeZleboda mTeli Sumeris gaerTianeba egviptis msgavsad.<br />

SeiZleba iTqvas, rom SumerTa araSorsmWvretelobam Ziri gamouTxara<br />

maTi qveynis siZlieres. maT sul ufro metad esaWiroebodaT sxvaTa,<br />

kerZod, elamelTa CarTva sakuTari konfliqtebis gadawyvetaSi. Zv. w. III<br />

aTaswleulidan iwyeba semituri tomebis memkvidreebis, aqadelTa infiltracia<br />

Sumeris CrdiloeT raionebSi. sabolood maT moaxerxes Sumeris<br />

teritoriis gaerTianeba. aqadelebma Seisisxlxorces Sumeruli cxovrebis<br />

wesi da kultura da SuamdinareTis cxovrebis mravali mxare ganvi-<br />

Tarebis axal safexurze aiyvanes, maT Soris <strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>c. <strong>Zvel</strong>i<br />

axlo aRmosavleTis imperiebi, rogorc wesi, ar axdendnen xolme dapyrobili<br />

xalxebis asimilirebas. isinic am imperiebs emorCilebodnen<br />

vidre am ukanasknelT Zala erCodaT Tavisi Zlevamosilebis SesanarCuneblad.<br />

Zv. w. II aTaswleulis dasawyisidan axlo aRmosavleTis <strong>samxedro</strong><br />

<strong>saqme</strong>Si Cndeba teqnologiuri siaxle _ cxenebiani, msubuqi sabrZolo<br />

etli. simsubuqe da cxenebi am etls metad swrafsa da mobilurs xdida.<br />

am orTvala etlSi Tavdapirvelad ori cxeni iyo Sebmuli, xolo mogvianebiT<br />

oTxi. simsubuqis gamo, etli advilad yiravdeboda da tydeboda.<br />

etlSi ori pirovneba iyo: meetle da sabrZolo TvisebebiT gamorCeuli<br />

meomari. meetles marjvena mxare ekava da misi movaleoba iyo etli mowinaaRmdegis<br />

susti adgilisaken miemarTa. meomari an mcire zomis skamze<br />

iyo Camomjdari, anda fexze idga. Cveulebriv, mas muzaradi exura,<br />

atarebda mklavis damcvels, xolo mkerdi dajavSnuli hqonda. etlSi<br />

moTavsebuli iyo iaraRis mTeli `arsenali~: Subi, maxvili, satevari,<br />

kverTxi da rac mTavaria, mSvild-isari. swored mSvild-isris gamoyeneba<br />

xdida am mobilur etls brZolis metad efeqtur saSualebad. didi siCqariT<br />

gadaadgilebuli da amdenad, mtris mSvildosnebis mier mouxelTebeli<br />

etlidan nasrol isrebs sagrZnobi areuloba Sehqonda mowinaaRmdegis<br />

rigebSi. misi SemaCerebeli mxolod mtris mier gamoyenebuli<br />

aseTive etli Tu iqneboda. am garemoebam sabrZolo etlebis farTo<br />

gavrceleba gamoiwvia mTel <strong>Zvel</strong> <strong>aRmosavleTSi</strong>, TviT CineTis CaTvliT<br />

(ix. qvemoT). msubuqi cxeniani etlis gamoyenebis dawyebis Semdeg, misi da<br />

qveiTi jaris mterTan erToblivi brZolis xerxebi <strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis<br />

yvela qveynis armiaSi gamoiyeneboda.<br />

javSnis uqonloba etlebs daucvels xdida brZolis dros da maTi<br />

xsna mxolod did siCqareSi iyo. Tu etlSi Tavdapirvelad ori kaci iyo,<br />

TandaTanobiT maTi ricxvi xuTamde gaizarda. etlebi Tavisi efeqturobiT<br />

brinjaos xanis tankebs warmoadgendnen. maTi mTavari upiratesoba<br />

mSvildosnebisaTvis micemuli taqtikuri mobiluroba iyo. imis gamo, rom<br />

qveiTi jari mWidrod iyo Sejgufuli brZolis dros da mwyobri,<br />

gaazrebuli moqmedebiTa da erTmaneTis dazRveviT cdilobda gadaulaxavi<br />

cocxali jebiris agebas. sabrZolo etlebs saSualeba eZleodaT Soridan<br />

10


isrebiT daecxrilad maTi rigebi. xolo Tu qveiTebi gaiSlebodnen, maSin<br />

etlebs maTi iolad gadaTelvis Sansi eZleodaT.<br />

rogorc vxedavT, sabrZolo etlebis qona jarisaTvis aucilebeli<br />

iyo. Tu gaviTvaliswinebT maTi damzadebisa da SekeTebis sirTules,<br />

rasac daxelovnebuli xelosnis momsaxureba sWirdeboda da calke<br />

cxenis Rirebulebasac, cxadi xdeba, rom etlis qona da Senaxva mxolod<br />

gansakuTrebulad SeZlebul xalxs SeeZlo. bunebrivia, sabrZolo etlis<br />

mqone meomrebi warmoadgendnen warCinebulTa kastas.<br />

im sazogadoebebSi, sadac sabrZolo etlebi sajaro sakuTrebas<br />

warmoadgendnen, maTi momxmareblebi xels uwyobdnen da ganamtkicebdnen<br />

Zlier centralur xelisuflebas. ase iyo magaliTad, egviptis axal<br />

samefoSi. sabrZolo etlebis gamoyenebam umaRles dones miaRwia kadeSis *<br />

brZolis dros (Zv. w. 1274 w.), rodesac brZolis velze orive mebrZoli<br />

mxridan 6000-mde etls unda mieRo monawileoba (ix. qvemoT).<br />

SumerelTa <strong>samxedro</strong> upiratesoba: falanga, sabrZolo etli,<br />

javSani, farebis farTo gamoyeneba, <strong>samxedro</strong> nawilebis disciplina, ver<br />

aanazRaurebda maT araxelsayrel geografiul mdebareobasa da danawevrebulobas.<br />

istorikosTa Soris farTod gavrcelebuli SexedulebiT, is<br />

sazogadoebebi, romlebic ar arian homogenuri * an sxvaTagan geografiulad<br />

izolirebuli da romelTac Taobidan Taobamde uxdebaT sxvadasxva<br />

mxridan momdinare safrTxeebTan gamklaveba, unda Seecadon ar dauSvan<br />

arastabiluroba mmarTvelobis sistemaSi da unda gamoavlinon cvalebad<br />

garemoebebTan swrafi adaptirebis unari. maT aucileblad unda daZlion<br />

uTanxmoeba sazogadoebaSi da am sazogadoebis yvela fenis valia Seinar-<br />

Cunos qveynisadmi erTguleba; winaaRmdeg SemTxvevaSi mTeli sazogadoeba,<br />

misi Semadgeneli yvela fenis CaTvliT, mtris winaSe ganiaraRebuli dar-<br />

Ceba da Sesabamisad sayovelTao da sruli katastrofis winaSe dadgeba.<br />

es garemoeba ara mxolod SumerTaTvis iyo gasaTvaliswinebeli da<br />

rogorc yvelani vxedavT, visac ki adardebs sakuTari qveynis bedi,<br />

imaTTvis dResac ara aqvs aqtualuroba dakarguli.<br />

Sumeris istoriaSi sam etaps gamoyofen xolme. pirveli maTgani Zv.<br />

w. V aTaswleulis Sua xanebidan III aTaswleulis Sua xanebamde<br />

grZeldeboda. am xanis yvelaze mniSvnelovani politikuri movlena iyo<br />

gabatonebuli sasuliero fenis, romelsac qurumi-mefeebi edga saTaveSi,<br />

samefo ZalauflebiT Canacvleba. vinaidan qvemo mesopotamiis nayofieri<br />

niadagisaTvis qalaq-saxelmwifoebs Soris sul ufro mzardi omianoba<br />

iCenda Tavs, cxadia, maT mefeebs ZiriTadad <strong>samxedro</strong>-politikuri<br />

funqciebi unda ganexorcielebinaT. am periodis mesopotamiis simdidris<br />

yvelaze ufro mkafio gamoxatuleba e. w. uris samefo akldamebia. aq<br />

TviT <strong>samxedro</strong> saWurvelic ki zogjer Zvirfasi liTonebidan aris<br />

damzadebuli. zemo, anu CrdiloeT mesopotamiaSic dasaxlebebi<br />

ganuxrelad izrdeboda, TandaTanobiT isinic damcavi galavniT<br />

11


SemozRudul qalaqebad gadaiqcnen, rac regionSi arsebul garedan<br />

momdinare safrTxeze da TavdacvisaTvis da omisaTvis mzadebis<br />

saWirobaze metyvelebs.<br />

meore etapze, daaxloebiT Zv. w. 2350-2150 w.w., mTeli mesopotamia,<br />

Sumeris CaTvliT, aqadelebma igdes xelT. garda amisa, maT Tavisi mefis<br />

sargon didis (Zv. w. 2334-2279 w.w.) winamZRolobiT, sakuTari<br />

samflobeloebi Sors dasavleTisaken, xmelTaSuazRvispireTamde da<br />

anatoliamde, xolo aRmosavleTiT dasavleT iranamde ganavrces. misi imperia<br />

xmelTaSua zRvas, sparseTis yuresa da kaspiis zRvas Soris gadai-<br />

Wima.<br />

sargonis mier datovebuli warwerebi, mis mier 34 omis mogebas<br />

iuwyebian da SeniSnaven, rom mis winaSe 5400 kaci purs Wamda, rac<br />

SeiZleba miniSnebad CavTvaloT misi armiis ricxovnebaze. Tavisi<br />

droisaTvis es Zalze didi jari iyo da mis jariskacebs arc<br />

gamocdileba aklda.<br />

nipuris * sasaxleSi napovni warwera iuwyeba, rom qvemo<br />

mesopotamiis anu Sumeris dasaufleblad gamarTuli laSqrobisas<br />

sargonma aiRo qalaqi uruqi da miwasTan gaaswora igi. qalaqidan<br />

gaqceulebma ummas * mefes, lugal-zagess, Seafares Tavi, romelmac<br />

Sumeruli Zalebi aqadelTa winaaRmdeg gaaerTiana. gadamwyveti brZola<br />

sargonis gamarjvebiT damTavrda. man mowinaaRmdege Semusra, xolo TviT<br />

lugal-zagesi ZaRliviT Tokgamobmuli Caiyvana nipurSi.<br />

sargoni Zlieri da gaerTianebuli imperiis SeqmniT cdilobda<br />

daeZlia mesopotamiis qalaqi-saxelmwifoebis mudmivi urTierTqiSpi. man<br />

kidev ufro mkveTrad daaSora erTmaneTs religiuri da saero<br />

xelisufleba. sakuTari batonobis uzrunvelsayofad sargonma pirvelad<br />

daaarsa <strong>samxedro</strong> begara, romelic, rogorc Cans, sairigacio da<br />

daWaobebuli adgilebis daSrobisaTvis didZali mosaxleobis<br />

mobilizaciis Cvevis arsebobis gamo ar iyo Zneli gansaxorcielebeli.<br />

aqadur xanas Tanxvdeba mesopotamiaSi axali saxeobis Sedgenili<br />

mSvildis * gamoCena, romelic xisa da rqis nawilebisagan Sedgeboda.<br />

sargonis jarSi warmatebiT gamoiyeneboda Subebisa da satyorcni<br />

iaraRebis urTierTSeTavseba. brinjaos maxvilebiTa da oTxTvala<br />

sabrZolo etlebiT SeiaraRebuli aqadelebi warmatebis Sanss ar<br />

utovebdnen mowinaaRmdegeebs. miuxedavad maTi <strong>samxedro</strong> geniisa, aqadelTa<br />

hegemonia qvemo mesopotamiaze didxans ar gagrZelebula, ukve daaxl. Zv.<br />

w. 2200 w. zagrosis mTianeTSi mcxovrebi guTiebis meomari tomis xalxi<br />

SeiWra babiloneTSi da bolo mouRo aqadelTa batonobas. maT sargonis<br />

SvilTaSvili daamarcxes.<br />

Sumeris istoriis mesame etapi uris mier guTiebis damarcxebiT<br />

iwyeba. es aris amasTanave uris mesame dinastiis mier, daaxl. Zv. w. 2112-<br />

2004 w.w. Sumeris aRorZinebis xana. uris mesame dinastiis xelisuflebma<br />

12


TiTqmis mTeli mesopotamia igdes xelT. miuxedavad im garemoebisa, rom<br />

am droisaTvis ukve adgili hqonda Sumeruli da aqaduri kulturebis<br />

sinTezs, mainc Sumeruli enis administraciuli uflebebi aRdgenili<br />

iqna. SumerTa mmarTvelobis periodi, Zv. w. II aTaswleulis dasawyisSi,<br />

dasavleTidan semituri tomebis axali nakadis, amoreelebis SemoseviT<br />

damTavrda, rasac Tan aRmosavleTidan elamelebis SemoWra daerTo.<br />

sayuradReboa, rom axalma mosaxleobam SeinarCuna da kidev ufro<br />

ganaviTara Sumerul-aqaduri memkvidreoba. amoreelebma babiloni gaixades<br />

dedaqalaqad, sadac jer kidev sargon aqadels hqonia taZari agebuli da<br />

amis Semdeg isini ukve babilonelebis saxeliT Canan istoriis<br />

furclebze, xolo babiloni TiTqmis ori aTasi wlis ganmavlobaSi kidev<br />

inarCunebda axloaRmosavleTis kulturuli da savaWro centris<br />

funqcias.<br />

babilonis mefe hamurabma (Zv. w. XVIII s.) mesopotamia TiTqmis<br />

mTlianad gaaerTiana da am vrceli regionis marTvisaTvis Camoayaliba<br />

daxvewili administraciuli sistema. misi udidesi miRweva, ra Tqma unda,<br />

kanonTa kodeqsis Seqmna iyo (ix. zemoT). hamurabis memkvidreTa xelSi<br />

babiloneTi sul ufro dakninda, xolo Zv. w. XVI s. dasawyisidan<br />

xeTebis dasavleTidan, xuritebis * CrdiloeTidan da kasitebis<br />

aRmosavleTidan Semosevebis Sedegad am axali Zalebis mier iqna<br />

faqtobrivad dayofili.<br />

sargon aqadelma mesopotamiaSi semituri modgmis xalxebis TiTqmis<br />

2000 wlovan batonobas daudo saTave. aqadelebisa da amoreelbabilonelebis<br />

garda, mesopotamiis CrdiloeT nawilSi hqondaT kera<br />

asurelebs, romelTac daarses <strong>Zvel</strong>asuruli (Zv. w. II aTaswleulis<br />

pirveli naxevari), Suaasuruli (Zv. w. II aTaswleulis meore naxevari)<br />

da axalasuruli (Zv. 911-612 w.w.) samefoebi.<br />

egvipte. egviptis adreuli xanis istoria mowmobs jaris did mniSvnelobas<br />

winadinastiuri egviptis ori samefos erT samefod gaerTianebamde.<br />

imdroindel gamosaxulebebze vxedavT alyaSemortymul cixe-simagreTa<br />

galavnebs, anda omis Sedegad mopovebul nadavls. mdinare nilosis<br />

garSemo egviptelebma, Tavdapirvelad, calkeuli mcire samefoebi Seqmnes,<br />

romlebic droTa msvlelobaSi erT samefod gaerTiandnen. md. nilosi<br />

egviptelTaTvis siuxvisa da keTildReobis pirvelwyaros warmoadgenda.<br />

mdinaris regularuli adideba niadags arnaxulad anayofierebda.<br />

CrdiloeTis Zlieri da TiTqmis mudmivi qari aadvilebda mdinaris aRma<br />

curvas, rac Zalze aiolebda qveynis sxvadasxva nawils Soris<br />

komunikaciebs. misi dineba da CanCqerebi, amave dros, samxreTidan mtris<br />

SemoWras arTulebda. CrdiloeTidan egvipte xmelTaSua zRviT,<br />

aRmosavleTidan wiTeli zRviTa da sinas udabnoTi, xolo dasavleTidan<br />

udabnoebis saSualebiT iyo sxvaTagan daculi.<br />

13


egvipte or did mxared iyofoda, zemo egvipted da qvemo egvipted,<br />

anu md. nilosis zemo da qvemo welis mimdebare mxareebad. faraoni<br />

narmeri iyo pirveli vinc gaaerTiana qveynis orive mxare. Tu Sumerebs<br />

miaCndaT, rom enzi RvTis nebis ganmcxadebeli iyo (ix. zemoT),<br />

egviptelTa faraoni TviT iyo dedamiwaze movlenili RvTaeba, RvTis<br />

gansxeuleba. narmeris memkvidreebis dros, erTi mxriv, moxda zemo da<br />

qvemo egviptis kidev ufro meti konsolidacia, meore mxriv, adgili<br />

hqonda egviptelTa laSqrobebs samxreTisaken _ nubiis, dasavleTisaken<br />

_ libiis, xolo aRmosavleTisaken _ sinas naxevarkunZulis<br />

mimarTulebiT. sazRvrebis usafrTxoebis uzrunvelyofis garda, es<br />

laSqrobebi miznad isaxavda spilenZisa da firuzis sabadoebis xelSi<br />

Cagdebas.<br />

egviptis erT-erTi Tavisebureba iyo is, rom xangrZlivi istoriis<br />

manZilze igi ZiriTadad centralizebul saxelmwifod rCeboda. es,<br />

albaT, misi geografiuli TaviseburebiTac unda yofiliyo gamowveuli;<br />

igi xom, rogorc iTqva, faqtobrivad yvela sxva mxarisagan zRvebiTa da<br />

udabnoebiT gancalkevebul oaziss warmoadgenda. swored amis gamo, maT<br />

qalaqebsa da dasaxlebul punqtebs galavani iSviaTad hqondaT<br />

garSemortymuli.<br />

miuxedavad amisa, jer kidev Zv. w. IV aTaswleulis Sua xanebSi<br />

egvipteSi gvxvdeba alizisagan nagebi galavniani dasaxlebebi, xolo<br />

alyis amsaxveli erT-erTi adreuli gamosaxuleba, romelzedac<br />

RvTaebrivi cxovelebi qalaqis galavans angreven, TariRdeba egviptis<br />

adredinastiuri xaniT. pirveli saalyo aRWurviloba, romlis<br />

gamosaxulebamac Cvenamde moaRwia, Semonaxulia Zv. w. XXIV saukunis<br />

erT-erTi egvipturi akldamis bareliefze. aq gamosaxulia borblebiani<br />

saalyo misadgami kibe, romlis daxmarebiTac egvipteli jariskacebi<br />

cdiloben qanaanelTa * qalaqis galavnis gadalaxvas.<br />

egviptelebis safortifikacio nagebobebi da forpostebi * ZiriTadad<br />

sasazRvro mxareebSi iyo mowyobili, raTa gareSe mteri egvipteSi ar<br />

SemoeSvaT. daculi iyo nilosis deltis * dasavleTi da aRmosavleTi<br />

mijnebi, aRmosavleTis udabno da samxreTidan nubiis Semosasvlelebi.<br />

mcirericxovan sasazRvro garnizonebs advilad SeeZloT udabnos<br />

momTabareTa md. nilosis deltis nayofieri velebisken SeWris<br />

mcdelobis aRkveTa, xolo mniSvnelovani <strong>samxedro</strong> Zalis gamoCenisTanave<br />

xdeboda xelisuflebis informireba.<br />

piramidebis aRmarTvis garda, mesame-meeqvse dinastiebis momcveli<br />

<strong>Zvel</strong>i samefos xanis (daaxl. Zv. w. 2686-2134 w.w.) faraonebi agebdnen<br />

fortebs anu cixe-simagreebs. yvelaze ufro xSirad es xdeboda md.<br />

nilosis gaswvriv, rac imiT aixsneba, rom ZiriTadi safrTxe am xanaSi<br />

samxreTidan, nubiidan modioda. pirveli forti <strong>Zvel</strong>i samefos xanaSi,<br />

samxreTiT aigo, buhenSi, md. nilosis meore CanCqerTan da ZiriTadad<br />

14


egviptelTa mier qvemo nubiis damorCilebis simbolur gamoxatulebas<br />

warmoadgenda.<br />

TavdacviTi fortebis didi nawili agebuli iyo egviptelTa<br />

<strong>samxedro</strong> eqspansiis epoqaSi, Sua samefos xanaSi (daaxl. Zv. w. 2040-1640<br />

w.w.). egvipturi fortebi erTmaneTisgan erTi savali dRis gziT iyo<br />

daSorebuli, rac qveynis TavdacvisaTvis mwyobr sistemas qmnida.<br />

egviptelebs dRevandeli sabaJos msgavsi sasazRvro kontrolis<br />

samsaxuri gaaCndaT. magaliTad: aRmosavleTis sazRvarTan, siles<br />

fortTan aucilebeli iyo registraciis gavla. qveyanaSi Semosvlamde<br />

xdeboda saxelis, warmomavlobisa da daniSnulebis adgilebis fiqsireba.<br />

yvelaze rTuli sagarnizono samuSao ukiduresi dasavleTis forpostTan,<br />

Tanamedrove um-el-raxamTan (q. aleqsandriis dasavleTiT daaxl. 322 km)<br />

udabnoSi mdebare forti iyo. igi warmoadgenda 5 m siganisa da 1600000<br />

cali didi zomis alizis aguriT nagebi galavniT Semokavebul da 20000<br />

m 2 gadaWimul uzarmazar nagebobas.<br />

egviptelebis eqspansia Taviseburi xasiaTisa iyo. isini, ZiriTadad,<br />

cdilobdnen xolme mcocavi taqtikiT TandaTanobiT da srulyofilad<br />

daemorCilebinaT susti <strong>samxedro</strong> Zalis mqone qalaqebi da samefoebi.<br />

mxolod amis Semdeg iwyeboda fiqri axali miwebis aTvisebisaTvis.<br />

jer kidev winadinastiuri xanis egvipteSi, omianobis gavrcelebis<br />

amsaxvelia faraon narmeris cnobili fila. qvadafis (aspidis)<br />

fiqalisagan damzadebuli filis zomebidan gamomdinare (64 sm) Tu<br />

vimsjelebT, aSkaraa, rom igi saceremonio fila iyo da ara yoveldRiuri<br />

gamoyenebis kosmetikuri palitra. filis wina mxares vxedavT faraon<br />

narmers, romelic Tanmxleb pirebTan midis mtris mravalricxovani<br />

TavmoWrili gvamebis grovis sanaxavad (il. 1a, zeda nawili). ukana<br />

mxares narmers muxlmodrekili mtris TmebSi marcxena xeliT aris<br />

Cafrenili da marjvenaTi kverTxis Casartymelad aris mzad (il. 1b, zeda<br />

nawili). wina mxareze, qvemoT, gamosaxulia uzarmazari xaris (albaT,<br />

TviT faraonis simboluri gamosaxulebis) mier, romeliRac qalaqis<br />

galavnis dangreva (il. 1a). egviptologebi fiqroben, rom filaze<br />

gamosaxulia narmeris mier qvemo egviptis dapyroba da orive egviptis<br />

gaerTianeba, amaze maTi azriT, unda metyvelebdes wina mxaris<br />

centralur nawilSi gamosaxuli ori miTiuri, grZelkisera cxovelebis<br />

gamosaxuleba erTmaneTan gadabmuli kisrebiT. SesaZloa, amasve<br />

metyvelebdes iqve, zemo marjvena kuTxeSi, xomaldis gamosaxuleba,<br />

romelis daxmarebiT, albaT, moxdeboda narmeris laSqris, nilosis<br />

saSualebiT, zemo qveynidan qvemo egvipteSi Camoyvana (il. 1a).<br />

aRsaniSnavia, rom <strong>Zvel</strong>i samefos gvian xanebSic, <strong>samxedro</strong><br />

operaciebisaTvis egvipturi razmebis gadazidva md. nilosze navebiT<br />

xdeboda.<br />

15


<strong>Zvel</strong>i samefos epoqa, egviptis istoriaSi, erT-erT yvelaze ufro<br />

ayvavebul xanad aris miCneuli. <strong>Zvel</strong>i samefos xana moicavs egviptis III-<br />

VIII dinastiebis xanas. am xanas, zogierTi mkvlevari mxolod III-VI<br />

dinastiebiT gansazRvravs. es sxvaoba damokidebuli iyo momdevno, e. w.<br />

pirveli saSualedo periodis daswyisis gansazRvrasTan. ufro adreuli<br />

periodebi winadinastiur da adredinastiur xanebs ganekuTvnebian.<br />

adredinastiuri xana, igive arqauli periodi, moicavs pirvel da meore<br />

dinastiebs da TariRdeba daaxloebiT Zv. w. 3150-2686 w.w.<br />

qveynis xvavi da baraqa kargad organizebuli Tavdacvis sistemis<br />

SemuSavebis SesaZleblobas iZleoda. axal samefos xanamde egvipteSi<br />

<strong>samxedro</strong> konfliqtis oTxi ZiriTadi mizezi moipoveboda: 1. libiuri<br />

safrTxe dasavleTidan, 2. nubielebi samxreTSi, 3. sinas naxevarkunZuli<br />

da qanaanelebi Crdilo-aRmosavleTiT, 4. saSinao konfliqtebi.<br />

adreuli xanis egvipteSi ar hyavdaT regularuli armia da floti,<br />

arc profesionali, umaRlesi klasifikaciis meomrebi. mebrZolebi,<br />

saWiroebis SemTxvevaSi, xalxSi SeirCeodnen xolme. <strong>Zvel</strong>i da Sua<br />

samefos epoqebSi jari ZiriTadad Sedgeboda <strong>samxedro</strong> begaris Sedegad<br />

gawveuli glexebisa da xelosnebisgan. TiToeuli nomis (egvipturi<br />

administraciuli erTeuli) mmarTveli <strong>samxedro</strong> samsaxuris<br />

msurvelTagan agrovebda sakuTar jars. im xanad egvipteSi <strong>samxedro</strong><br />

samsaxuri, gansxvavebiT axali samefos xanisagan, ar iyo prestiJulad<br />

miCneuli da Sesabamisad jarSi, ZiriTadad, dabali socialuri fenebis<br />

warmomadgenlebi midiodnen, romelTac ar hqondaT sxva saqmis SeTvisebis<br />

saSualeba. omis SemTxvevaSi sxvadasxva nomebSi Segrovebuli razmebi<br />

erTiandeboda erTian laSqrad, romelsac saTaveSi faraoni edga.<br />

jariskacebs sakmaod martivi aRWurviloba hqondaT, romelic<br />

Sedgeboda spilenZispiriani wvetiani Subebis, satevrebisa da xis farTo<br />

tyavgadakruli farebisagan. adredinastiur xanaSi gamoiyeneboda<br />

xelketebi, qvisgan damzadebuli bunikiani kverTxebi, Tumca momdevno<br />

xanebSi es iaraRi mxolod saceremonio funqcias inarCunebs, xolo mis<br />

adgils SeiaraRebaSi brinjaos sabrZolo culi ikavebs.<br />

Setevis dros Subosnebs azRvevdnen xolme mSvildosnebi, romlebic<br />

SeiaraRebuli iyvnen martivi, mrudi mSvildiTa da kaJis an<br />

spilenZispiriani isrebiT. sazogadod, yvelaze ufro gavrcelebuli<br />

iaraRi mainc mSvil-disari iyo. egviptur gamosaxulebebze, wverebian<br />

ucxoelebTan, rogorc Cans, winaazielebTan brZolisas egvipteli<br />

meomrebi SeiaraRebulni Canan mSvild-isrebiTa da satevrebiT. mSvildi,<br />

im dros, Cveulebrivi, calrkaliani iyo da Sesabamisad isris srolisas<br />

misi srulfasovani daWimva rTuli xdeboda, wvetiani isrebi kaJis an<br />

spilenZis hqondaT. mSvildisris efeqturoba gansakuTrebiT hiqsosuri<br />

Sedgenili mSvildis gavrcelebis Semdeg gaizarda (ix. qvemoT). abjari,<br />

16


Zv. w. III da adreul II aTaswleulebSi egvipteSi, jer kidev ar<br />

gamoiyeneboda.<br />

<strong>Zvel</strong>i axlo aRmosavleTis yvelaze warmatebuli qveyana,<br />

mravalsaukunovani stabilurobis TvalTaxedviT, egviptis <strong>Zvel</strong>i samefo<br />

iyo. imdroindeli qveynis simtkicesa da usafrTxoebas ramdenime<br />

ZiriTadi mizezi hqonda, RvTaeba-faraonis xelqveiTTa arnaxuli<br />

erTianoba, faqtobrivad qveynis mudmivi materialuri keTildReoba,<br />

gareSe mtrebisgan sazRvrebis daculoba, rac uzrunvelyofili iyo<br />

ZalauflebiTa da qveynis geografiuli mdebareobis TaviseburebebiT.<br />

egvipturi sazogadoeba sakmaod karCaketili iyo, sxva xalxebs<br />

isini ar Tvlidnen srulfasovan adamianebad. maTTvis gare samyaro<br />

qaoturi iyo da uzneo adamianebiT dasaxlebuli. adreuli xanis<br />

faraonebi Tavis warwerebSi gvauwyeben xolme imis Taobaze, Tu rogor<br />

daxoces maT 40000 Crdiloeli. faraonTa ganmadidebel Zeglebze, TviT<br />

faraoni, rogorc wesi, yovelTvis brZolis SuagulSia gamosaxuli, misi<br />

sayvareli iaraRiT _ kverTxiT xelSi, xolo mtrebi mis winaSe miwaze<br />

arian garTxmuli. faraonebi gamosaxuli arian maT winaSe daCoqili<br />

azielebis gangmirvis procesSi anda miwaze garTxmuli nubielis Tavze<br />

terfdadgmulis pozaSi.<br />

vinaidan adreuli epoqis egvipteSi, jer kidev ar arsebobda<br />

namdvili profesionaluri jari, egvipturi jaris rigebSi arcTu<br />

iSviaTad SehyavdaT xolme ucxoelebi, mag.: nubieli moqiraveebi <strong>Zvel</strong>i<br />

samefos gviani xanidan warmoadgendnen mSvildosnebis saukeTeso<br />

nawilebs. egviptelebi xSirad iyenebdnen daqiravebul nubielebs; kerZod,<br />

palestinaSi brZolebis dros, maT zogjer jariskacebiT savse<br />

xomaldebiT agzavnidnen palestinis dasaufleblad.<br />

<strong>Zvel</strong>i samefos ukanaskneli Zlevamosili faraonis, pepi II-is dros,<br />

romelmac egviptis istoriaSi yvelaze ufro xangrZlivad imefa (Zv. w.<br />

2278-2184 w.w.), mmarTvelobis ZiriTadi simZime misi vezirebis kisrebze<br />

gadadioda. es ukanasknelni, Tavis mxriv, eyrdnobodnen nomebis<br />

(administraciuli erTeuli) mmarTvelebs anu nomarxebs. TiTqmis<br />

saukunes miRweuli pepi II-is gardacvalebis Semdeg, adre arsebuli<br />

mmarTvelobis sistema moiSala, nomarxebma, romlebmac didi gavlena<br />

SeiZines Tavisi mmarTvelobis mxareebSi da didZali simdidrec<br />

daagroves, daiwyes sakuTari damoukideblobisaTvis brZola da momijnave<br />

nomebis dasaqvemdebareblad moqmedeba. xangrZlivi mmarTvelobis Semdeg,<br />

egvipte samoqalaqo omma moicva da qveyanaSi e. w. pirveli Sualeduri<br />

periodi Camoyalibda. es xana sakmaod mZime gamodga qveynisaTvis, moxda<br />

dramatuli gardatexa <strong>samxedro</strong> ideologiaSi. misi mTavari debuleba<br />

sakuTari miwa-wylis SenarCunebaSi gamoixata. palestinaSi egviptis<br />

gavlena gaqarwyalda da aq gabatonebulma `azielebma~ nilosis deltis<br />

aRmosavleT nawilSic SeaRwies.<br />

17


nomarxTa ormocdaaTwliani brZola sabolood Tebes mmarTvelis<br />

gamarjvebiT damTavrda, romelmac daaxl. Zv. w. 2040 w. daaarsa egviptis<br />

Sua samefo. am epoqis faraonebs ukve regularuli ricxvmravali jari<br />

hyavdaT; amave dros, saWiroebis SemTxvevaSi, maTi brZanebis Tanaxmad,<br />

nomarxebs damatebiTi Zalebi unda miewodebinaT. yoveli asi kacidan erTi<br />

jarSi unda yofiliyo gawveuli.<br />

iseve rogorc <strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis bevr sxva mxareSi, am epoqis<br />

egvipteSic, isev farTod gamoiyeneboda arqauli iaraRebi: kverTxi,<br />

sabrZolo culi, mSvild-isari. brinjaos xanaSi maT, bunebrivia, daemata<br />

brinjaosgan damzadebuli iaraRi da abjari. brinjaos saWurvelsa da<br />

abjars am epoqis egvipteSi jaris efeqturobisaTvis ukve gansakuTrebiT<br />

didi mniSvneloba eniWeboda. msubuqi qveiTi jari atarebda sartylebs da<br />

SeiaraRebuli iyo martivi mSvildiTa da brinjaos isrispirebiT. mZime<br />

qveiTi jari xisa da tyavisgan tlanqad nakeTebi farebiT, brinjaos<br />

maxvilebiT da spilenZis SubispirebiT. TandaTanobiT gavrcelda ufro<br />

efeqturi, mTlianad liTonisagan damzadebuli farebi.<br />

<strong>Zvel</strong>ad iaraRi oTxi saxeobis arsebobda: 1. xeldaxel<br />

brZolisaTvis: satevrebi, maxvilebi, danebi, xelketebi, kverTxebi,<br />

culebi da sxva; 2. xis tarze damagrebuli liTonis sabrZolo<br />

nawiliani, brZolis dros mowinaaRmdegisagan usafrTxo distanciaze<br />

dasarCenad: Subebi, xelSubebi da sxva; 3. sasroli iaraRebi: mSvildisari,<br />

Surduli; 4. saalyo mowyobilebebi: taranebi, saalyo godolebi<br />

da sxva.<br />

Sua samefos epoqaSi, gansakuTrebiT didi yuradReba eTmoboda<br />

egviptis mudmivad mzardi sazRvrebis usafrTxoebis dacvas. garda gareSe<br />

mtrisagan qveynis dacvis saWiroebisa, sul ufro mniSvnelovani xdeboda<br />

egviptis simdidrisa da siZlieris erT-erTi ganmapirobebeli faqtoris _<br />

savaWro gzebis kontroli. Tumca am periodis damlevs egviptem mainc<br />

ver SesZlo Tavisi damoukideblobis SenarCuneba. misi dacemis mizezi,<br />

pirvel rigSi, qveynis saarako simdidris mimzidveloba gaxldaT.<br />

egviptis laSqari or nawilad iyo gayofili: zemo da qvemo<br />

egviptis armiebad, romlebic TavTavianT mxedarTmTavarebs<br />

eqvemdebarebodnen. faraoni armiis uzeanaesi mTavarsardali iyo. misi<br />

TanaSemweebi iyvnen armiis mTavarsardlebi. specialistTa azriT,<br />

<strong>samxedro</strong> ierarqia egvipteSiDZiriTadad Sua samefos xanidan iCens Tavs.<br />

Sua samefos faraonebis agresiuli strategia palestinasa da siriaSi<br />

miznad isaxavda SeeCerebina egvipteze aRmosavleTidan Semoseuli<br />

tomebis mosalodneli Semoteva. Sedegi sapirispiro gamodga, `azielebma~<br />

kontrieriSiT delta ukve mTlianad Caigdes xelSi da gaerTianebuli egviptis<br />

samefo isev daiSala.<br />

axalmosulebi, gasxvavebuli warmomavlobis xalxisgan Sedgebodnen.<br />

maT Soris iyvnen semitebi * , indo-evropelebi * , xuritebi da sxva. yvela<br />

18


es gansxvavebuli warmomavlobis xalxi egviptelebis mier moixenieboda<br />

hiqsosebad, rac egvipturad `ucxo batonebs~ niSnavda. hiqsosebi egvipteSi<br />

saukuneze met xans batonobdnen (108 wlis ganmavlobaSi). egviptis<br />

istoriis es periodi cnobilia, rogorc meore Sualeduri periodi.<br />

maT daaarses meTxuTmete da SesaZloa meTeqvsmete dinastiebi.<br />

hiqsosebis batonoba efuZneboda <strong>samxedro</strong> teqnikisa da strategiis<br />

upiratesobebs. maT egvipteSi Semoiyvanes cxenebi da Semoitanes msubuqi<br />

etlebi, brinjaos mWreli iaraRebi, javSani da Sedgenili mSvildebi,<br />

romlebic gacilebiT ufro zustad da did manZilze styorcnidnen isars.<br />

brZolis es saSualebebi, maTda uneburad, maT mier Setanili<br />

wvlili gamodga momdevno xanebis egviptis SeiaraRebaSi. egvipteSi<br />

hiqosebis gamoCenas SeiaraRebis teqnologiasa da <strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>Si<br />

mniSvnelovani dawinaureba ukavSirdeba.<br />

aRsaniSnavia, rom uaRresad mobiluri e. w. hiqsosuri cxeniani<br />

msubuqi etlebi, pirvelad xuritebma SemoiRes siriaSi maTi cxovrebis<br />

dros. mecnierTa didi nawili xuritebs kavkasiuri warmomavlobis<br />

xalxad miiCnevs.<br />

msubuqi etli faqtobrivad warmoadgenda moZrav baqans, saidanac<br />

xdeboda mtris winaaRmdeg satyorcni iaraRebis gamoyeneba. brZolis<br />

dros misi moqmedeba koordinirebuli iyo qveiTi jaris manevrebTan da<br />

ZiriTadad, am ukanasknelis xelSewyobiT sargeblobda. hiqsosuri etlis<br />

ekipaJi ori kacisagan Sedgeboda, meetlisagan, romelsac etlis marTvis<br />

garda faric unda moemarjvebina da mSvild-isriTa da satyorcni SubebiT<br />

aRWurvili mebrZolisagan. Sedgenili mSvildis daxvewis Sedegad, gaCnda<br />

misi gadazneqilboloebiani saxeoba, kidev ufro gaumjobesda isris pirebic,<br />

gaCnda faris, satevrisa da maxvilis axali saxeobebi, jaWvis perangi,<br />

liTonis muzaradi da sxva.<br />

sabrZolo etlebsa da cxenebze kontrols, maTi batonobis ganmavlobaSi,<br />

mxolod hiqsosebi inarCunebdnen. miuxedavad imisa, rom maT<br />

SeiTvises egvipturi ena, wes-Cveulebebi, cxovrebis yvela garegnuli ni-<br />

Sani, isini mainc atarebdnen TavianT araegviptur pirad saxelebs da<br />

eweodnen Tavis <strong>Zvel</strong>, tradiciul RvTismsaxurebas. amave dros, hiqsosebma<br />

SeiTvises tradiciuli egvipturi samefo wodebebi da RvTaeba setis *<br />

kulti. es RvTaeba, Tavdapirvelad, qvemo egviptis mTavari RvTaeba iyo,<br />

xolo mogvianebiT egviptelTa mier ratomRac ucxoelTa RvTaebad miiCneoda.<br />

rogorc Cans, hiqsosebma seti egviptur RvTaebaTa Soris yvelaze<br />

metad miamsgavses Tavis sakuTar mTavar RvTaebas.<br />

hiqsosTa Zalauflebis qveS moqceuli mxare SemozRuduli iyo<br />

nilosis aRmosavleT deltisa da Sua egviptis teritoriebiT. zemo egviptis<br />

mmarTveloba TebeSi * mokalaTebuli egviptelebis xelSi iyo,<br />

romlebic hiqsosebs xarks uxdidnen xolme. hiqsosebma dedaqalaqi mem-<br />

19


fisSi * moiwyes, xolo sazafxulo da amasTanave ZiriTadi rezidencia<br />

avarisSi * hqondaT.<br />

hiqsosebTan brZolis saWiroebam, egviptelebi aiZula gadmoeRoT<br />

bevri ram TavianTi azieli dampyroblebisagan. egvipturi jari maTTan<br />

xangrZliv brZolebSi eziara mtris aRmatebul strategiasa da ukeTes<br />

SeiaraRebas da TandaTanobiT gadaerTo maT gamoyenebaze. axali nimuSis<br />

jari dafuZnebuli iyo mkacri discipliniT kontrolirebad struqturul<br />

ierarqiaze. SeTvisebuli da gaumjobesebuli iqna brinjaos Camosxmis<br />

teqnologia. pirvelad am dros gamoiyeneboda egvipteSi abjari da<br />

namglisformiani maxvili, xofeSi (ix. qvemoT).<br />

am axalma sabrZolo teqnologiebma Zireulad Secvala egviptelTa<br />

saomari efeqturobis done. ukve Zv. w. XVII saukunis damlevidan egviptelebi<br />

iTviseben cxenSebmul sabrZolo etlebs da imdenad daxelovdnen<br />

am <strong>saqme</strong>Si, rom SeZles hiqsosebis brZolaSi gamowveva. pirveli, vinc es<br />

gabeda, Tebes mefe seyenenre (Zv. w. 1558-1554 w.w.) iyo. marTalia, igi am<br />

brZolas Seewira, Tumca cxadi gaxda, rom brZola hiqsosebTan SesaZlebeli<br />

iyo. misi memkvidris, Tebes meCvidmete dinastiis ukanaskneli<br />

faraonis, kamoses (Zv. w. 1554-1549 w.w.) xelmZRvanelobiT, egviptelTa<br />

flotma sakmaod daxvewili moqmedebisa da rTuli sanaosno manevrebis<br />

saSualebiT gaimarjva hiqsosebis winaaRmdeg brZolaSi navsadgur avaris-<br />

Tan (daaxl. Zv. w. XVI saukunis Sua xanebi). momdevno faraonma, kamoses<br />

Zmam, iahmes I-ma (Zv. w. 1550-1525 w.w.), romelmac daaarsa egviptis axali,<br />

meTvramete samefo dinastia, Tavisi zeobis meTeqvsmete wels aiRo<br />

hiqsosTa dedaqalaqi da hiqsosebi Zv. w. XVI saukunis Sua xanebidan<br />

sabolood gaaZeva egviptidan. amis Semdgom, egvipteSi dgeba axali samefos<br />

xana. hiqsosebis saxeli didxans SemorCa egviptis istorias. elinistur<br />

xanamde, egviptur literaturaSi, maTi saxelwodeba termin<br />

`azielis~ sinonimad gamoiyeneboda. maTi xvedri bevri ramiT waagavs Sua<br />

saukuneebSi egvipteSi gabatonebul da ZiriTadad kavkasiuri warmomavlobis<br />

mqone mamluqebis bed-iRbals.<br />

rogorc iTqva, orcxenSebmuli etlebi egvipteSi meore Sualeduri<br />

periodis damlevsa da axali samefos xanis (daaxl. Zv. w. 1550-1069 w.w.)<br />

dasawyisSia gavrcelebuli, xolo yvelaze adreuli gamosaxuleba egvipturi<br />

cxenebiani etlisa mocemulia Tutmos I-is (Zv. w. 1504-1492 w.w.)<br />

xoWo-samkaulze (skarabi). misi SviliSvili, Tutmos III (Zv. w. 1479-1425<br />

w.w.), romelmac arnaxulad gaafarTova egviptis farglebi siriapalestinis<br />

xarjze, iuwyeba, rom megidosTan * miRweuli gamarjvebis<br />

Sedegad (Zv. w. 1457 w. 16 aprils, saSualo qronologiiT), man xelT<br />

igdo 924 cali siriuli etli.<br />

siriuli etli sakmaod mZime da uxeSi samarTavi iyo. egviptelebma<br />

mniSvnelovnad gaaumjobeses igi da sakuTar moTxovnilebebs miusadages.<br />

egviptelebma sabrZolo etlis sakuTari versia meTvramete dinastiis (Zv.<br />

20


w. 1550-1295 w.w.) sawyis xanaSi SeimuSaves. kerZod, etlis kedris xis<br />

karkasi ifnis an aryis xis masaliT Caanacvles. mZime siriuli Tvlebi<br />

Secvales TvlebiT, romelTac mxolod eqvsi Tvlis mana hqonda centralur<br />

morgvTan misabmelad. Tu Tavdapirvelad etlis Zara totebisagan<br />

mownuli iyo, ris gamoc siCqaris dros Zlierad injRreoda, ufro<br />

gvian mas ukve gamZle tyavisgan amzadebdnen. baqani ukana mxares gadaxsnili<br />

iyo, raTa etlSi SeRweva da misi mitoveba meetlisa da mSvildosnisaTvis<br />

gaadvilebuli yofiliyo. etlis konstruqciaSi am cvlilebebis<br />

Setanis Sedegad, igi bevrad ufro msubuqi da Sesabamisad swrafi<br />

gaxda. msubuqi etli, hiqsosebis gamogonil Sedgenil mSvildTan erTad,<br />

egviptis jars swrafi da Sori manZilidan Setevis SesaZleblobas<br />

aZlevda. egviptur etls upiratesoba hqonda axlo aRmosavleTis yvela<br />

sxva Tanadrouli xanis etlTan SedarebiT.<br />

etlis ekipaJi ori kacisagan Sedgeboda, meetles xelSi Solti da<br />

aRviri ekava, xolo mebrZols Sedgenili mSvildi, isrebis gamolevis<br />

Semdeg xelSubs iyenebdnen. etlSi msxdomT iSviaTad ecvaT qerclovani<br />

abjari, upiratesoba ZiriTadad tyavis salteebs eniWebodaT, romlebic<br />

an mkerdze iyo gadajvaredinebuli, anda fars hqonda gadakruli. amrigad,<br />

zeda tani metnaklebad daculi iyo, xolo qveda tans etlis korpusi<br />

efareboda. etliT mebrZolTa mozidva ZiriTadad egviptis maRali wreebidan<br />

xdeboda.<br />

amave dros, ZiriTadi gaumjobeseba xdeba saerTod egviptur<br />

SeiaraRebaSi. sainteresoa, rom jer kidev Zv. w. 1274 wels kadeSTan<br />

momxdari generalur brZolamde erTi wliT adre, ramses II (Zv. w. 1279-<br />

1213 w.w.) nabrZanebi hqonda sabrZolo iaraRis didi raodenobiT<br />

damzadeba. aRsaniSnavia, rom mTeli rigi inovaciebi (siaxle) sabrZolo<br />

aRWurvilobaSi, xeTebisa da egviptelebis urTierTbrZolis xaniT<br />

TariRdeba. garda zemoxsenebuli orkaciani egvipturi msubuqi etlisa,<br />

romelic bevrad ufro mobiluri da Sesabamisad efeqturi iyo, mZime,<br />

samkacian xeTur etlTan SedarebiT, egviptelebi iyenebdnen e. w. gamWvalav<br />

sabrZolo culs _ qveiTi jaris mier gamoyenebuli qvisTaviani<br />

kverTxis monacvles, romelsac SeeZlo xeTebis liTonis muzaradis gapoba.<br />

egviptur jarSi gamoiyeneboda agreTve xofeSi, namglis moyvanilobis<br />

maxvili, romelic faqtobrivad sabrZolo culs warmoadgenda da<br />

namglisagan gansxvavebiT garepiri hqonda galesili. egviptelebma axali<br />

samefos xanaSi igi Tavis erT-erT popularul iaraRad aqcies. garda<br />

sabrZolo daniSnulebisa, igi saceremonio ritualebis drosac gamoiyeneboda.<br />

amaze miuTiTebs am iaraRis zogierTi napovni calis blagvi piri,<br />

aseve samefo akldamebSi maTi aRmoCenis faqti. kerZod, tutanxamonis akldamaSi<br />

ori xofeSi iyo napovni. egvipturi taZrebis kedlebze es<br />

iaraRi gamosaxulia xolme RvTaebaTa xelSi, romlebic mas gadascemen<br />

21


faraonebs brZolaSi gamarjvebis miRwevis sawindrad. sainteresoa, rom es<br />

iaraRi Sumeruli warmomavlobisa iyo da Tavis droze gamoiyeneboda winaazielebis<br />

mier TviT egviptelebTan sabrZolvelad.<br />

winaaziuri warmomavlobis iyo foCiani muzaradi da javSnis moklesaxeloebiani<br />

perangi, romelic Sedgeboda tyavis qurTukisa da masze<br />

Camokiduli liTonis firfitebisagan. mecxramete dinastiis jariskacebi<br />

atarebdnen tyavis an tilos tunikebs, romlebic dafaruli iyo qerclovani<br />

liTonis abjriT. sazogadod, am xanisaTvis liTondamuSaveba<br />

maRal doneze iyo asuli. faraonebis qerclovan abjarSi xSirad inkrustirebuli<br />

iyo naxevrad Zvirfasi qvebi, romlebic kidev ufro<br />

zrdidnen abjris efeqturobas, vinaidan es qvebi ufro myari iyo, vidre<br />

isris wvetisaTvis gamoyenebuli liToni.<br />

egviptelebma hiqsosuri Sedgenili mSvildis garda, SeiTvises<br />

xeTuri ormagi mSvildic. amave dros, rkinisagan damzadebulma iaraRebma,<br />

romelTac xeTebi ukve iyenebdnen, ver hpova gavrceleba egvipteSi.<br />

tutanxamonis akldamaSi mikvleuli rkinis satevari, rogorc Cans,<br />

mxolod saceremonio daniSnulebisa iyo.<br />

hiqsosebis gandevnis Semdeg, egviptelebma usafrTxoebis zona<br />

Camoayalibes, romelic droTa msvlelobaSi egviptis imperiis Semadgeneli<br />

nawili gaxda da egviptec wina aziis umTavres saxelmwifoeb-<br />

Tan uSualo da arcTu yovelTvis mSvidobian kontaqtSi Sevida. Tutmos<br />

I-ma mesopotamiaSi ilaSqra, raTa sabolood amoeZirkva md. evfratTan<br />

mcxovrebi hiqsosebis saxsenebeli. sainteresoa, rom Tavis warweraSi<br />

faraoni evfrats araswor mdinares uwodebs, anu mdinares, romelic ara<br />

marTebuli mimarTulebiT miedineba. fiqroben, rom am SemTxvevaSi Tutmos<br />

I-s mxedvelobaSi unda hqonoda nilosis dineba samxreTidan CrdiloeTisken<br />

maSin, rodesac evfrati sawinaaRmdego mimarTulebiT miedineba. egviptelebisaTvis<br />

xom yvelaferi, rac egviptur sinamdviles Sordeboda<br />

miuRebeli da dasagmobi iyo.<br />

axali samefos xanaSi (Zv. w. daaxl. 1550-1069 w.w.) axali safrTxeebi<br />

gamoCnda _ xeTebi, zRvis xalxebi * da sxva. hiqsosebis mier egviptelTa<br />

<strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>Si Setanili wvlili, rogorc ukve iTqva, sasargeblo<br />

gamodga ucxoelTa Tavdasxmisagan qveynis warmatebuli dacvisaTvis.<br />

axali samefos xanaSi egviptis <strong>samxedro</strong> Zalebi ukve sami ganStoebisagan<br />

Sedgeboda: qveiTi jaris, cxeniani etlebis nawilebisa da<br />

flotisagan. axali samefos xanis armiaSi didi raodenobiT iyo moqirave<br />

jariskacebi. qveiTi jari axali samefos xanaSi TiTqmis mTlianad qiriT<br />

iyo Sekrebili, rogorc ucxoeli moqiraveebi, aseve adgilobrivebic.<br />

rogorc wesi, maT imave erovnebis sardali edgaT xolme saTaveSi.<br />

ucxoelTagan nubielebis garda, jer kidev Sua samefos xanidan,<br />

qiraobdnen `marianus~ * nawilebs, romlebic mTel wina aziaze modebul,<br />

22


etlze amxedrebul warCinebul meomrebs warmoadgendnen. gansakuTrebiT<br />

mravlad iyvnen XIX-XX dinastiebis, axali samefos ramesidul periodSi<br />

* (daaxl. Zv. w. 1295-1069 w.w.) Serdenidan, libiidan, siriidan<br />

daqiravebuli nawilebi. aRsaniSnavia, rom ramses II-s damarcxebuli hyavda<br />

Serdenis xalxi, romelic zogierTi mecnieris azriT, sardiniidan iyvnen<br />

wamosulni da sazareli mekobreebis saxeli hqondaT moxveWili. Serdenelebs,<br />

sxvaTagan gansxvavebuli, swori maxvili da rqebiT Semkuli<br />

muzaradebi hqondaT. ramses II-m isini Tavisi armiisaTvis daiqirava da<br />

Serdenelebmac mniSvnelovani roli Seasrules kadeSis brZolaSi, rodesac,<br />

sxvebTan erTad, Semoabrunes ramsesisaTvis tragikulad mimdinare<br />

brZolis msvleloba da egviptelebi gamanadgurebel marcxs gadaarCines.<br />

wina aziaSi posthiqsosuri xanis egviptel faraonTa batonobis<br />

erTpirovnebas zRvari TviT egviptis faraonma, amenhotep IV-m (Zv. w.<br />

1352-1334 w.w.), igive exnatonma, daudo. man egviptis uzenaesi RvTaeba<br />

ameni (`uxilavad~ wodebuli) Secvala ateniT (`mzis disko~) da aiZula<br />

egviptis qurumoba es cvlileba maTi nebis winaaRmdeg eRiarebina. mTeli<br />

misi Zalisxmeva am religiuri reformis (e. w. amarnis revoluciis) gatarebaze<br />

iyo mimarTuli. aziaSi Seqmnili Zalauflebis vakuumiT isargebles<br />

xeTebma da sakvanZo poziciebi igdes xelT. mxolod exnatonis<br />

Zalauflebidan CamoSorebis Semdeg, axalma faraonma tutanxatenma, romelmac<br />

qurumTa mier amunis kultis aRdgenis Semdeg tutanxamonis saxeli<br />

miiRo (Zv. w. 1333-1324 w.w.), daiwyo qveynis aRorZineba.<br />

mkvlevarTa azriT, Zv. w. II aTaswleulis meore naxevris axloaRmosavluri<br />

samyaro ukve sakmaod erTian, integrirebul regions warmoadgenda.<br />

aq arsebuli mZlavri saxelmwifoebis warmomadgenlebidan,<br />

verc egviptelebi, verc xeTebi, verc miTanelebi * da verc mesopotamielebi,<br />

ver SeZlebdnen sakuTari siZlieris SenarCunebas sxvaTa<br />

kuTvnili resursebis gamoyenebis gareSe. verc erTi mZlavri qveyana ver<br />

gaxdeboda ramdenadme mniSvnelovani levantSi (aRmosavleT xmel-<br />

TaSuazRvispireTi, siria-palestina) gamavali savaWro gzebis gakontrolebis<br />

gareSe. aqedan gamomdinare, advili gasagebia didi saxelmwifoebis<br />

mudmivi Widili am mxaris xelSi Casagdebad. am mxareSi, Zv. w. II<br />

aTaswleulis meore naxevarSi, megidosa da kadeSis brZolebSi axlo aRmosavleTis<br />

sxvadasxva regionebidan SemoWrili 20000 kaciani armiebi<br />

gadiodnen asobiT kilometrs logistikuri * mxardaWeris sistemiTurT,<br />

romelic jars kudSi mihyveboda. gansakuTrebulad reliefurad gamovlinda<br />

es daintereseba kadeSis brZolasTan dakavSirebiT. es brZola ara<br />

mxolod egviptisa da xeTebis samefos <strong>samxedro</strong> istoriis TvalsazrisiT<br />

aris saintereso, masSi faqtobrivad mTeli axlo aRmosavleTi aRmoCnda<br />

CaTreuli da Sesabamisad misi SeswavliT, Semajamebeli warmodgena iqmneba<br />

imis Sesaxeb, Tu ras miaRwia Zv. w. II aTaswleulis meore naxevrisaTvis,<br />

23


civilizaciis istoriisaTvis am umniSvnelovanesma mxarem <strong>samxedro</strong> saqmis<br />

ganviTarebis mxriv (ix. qvemoT).<br />

yvelaze adreuli samSvidobo xelSekruleba, romlis teqstmac Cvenamde<br />

sruli saxiT moaRwia daido kadeSis brZolis Semdgom xanaSi, Zv.<br />

w. 1258 w., egviptis faraon ramses II-sa da xeTebis mefe xaTusili III-is<br />

Soris. masSi CamoTvlilia pirobebi, romelTa Sesrulebis Sedegad Sewydeboda<br />

am or qveyanas Soris mimdinare xangrZlivi, sisxlismRvreli omi,<br />

romelmac orive qveyana mniSvnelovnad daazarala da gamofita. mefeebi<br />

SeTanxmdnen, rom erTmaneTTan aRarasodes aRar eomaT, erTmaneTis datyvevebuli<br />

jariskacebi gaecvalaT da erTmaneTs daxmarebodnen, Tuki vinme<br />

sxva, gareSe Zala, romelime maTgans Tavs daesxmeboda (ix. qvemoT).<br />

miuxedavad imisa, rom arcTu iSviaTia, <strong>Zvel</strong>aRmosavlur istoriul<br />

wyaroebSi da xelovnebis nimuSebSi alyis amsaxveli cnobebi Tu gamosaxulebi,<br />

arqeologiuri Seswavlis Sedegad dRevandlamde, am mxriv, Zalze<br />

cota ram Tu aris mikvleuli.<br />

Zalze iSviaTi iyo didi armiebis Ria brZolaSi erTmaneTTan<br />

dapirispireba. gamonaklisi iyo kadeSis brZola da isic Ria Setakebis<br />

Semdeg dazavebiT damTavrda (ix. qvemoT). ufro adgili hqonda xolme<br />

naklebi winaaRmdegobis unaris mqone qalaqebisa da saxelmwifoebis<br />

sruli damorCilebisken swrafvas. amis TvalsaCino magaliTia egviptelTa<br />

mier, alyis Sedegad, qalaq dafuris * aReba, gamosaxuli XIX dinastiis<br />

udidesi mefis, ramses II-is memorialuri taZris kedelze, TebeSi. naxatis<br />

mixedviT, dafuri borcvze mdebare, Zlierad gamagrebuli qalaqia<br />

gare da Sida galavnebiT, msgavsad sxva Tanadrouli siriuli qalaqebisa.<br />

moalye egviptelebi misadgami kibiT cdiloben galavnis gadalaxvas,<br />

xolo mSvildosnebi maT azRveven. faraonsa da sxva egviptelebs orcxeniani<br />

orTvala etlebi aqvT brZolaSi gamoyenebuli (il. 4).<br />

alyis Semortymis dros, yvelaze ufro gavrcelebuli xerxi iyo<br />

alyaSi moqceulTa gare samyarosagan izolacia da danebebisken iZuleba.<br />

adgilobrivi mosaxleobis nebis gasatexad, garda kedlebis taranebiT<br />

mtvrevis, galavanze midgmuli kibeebisa da cecxlis wakidebisa, gamoyenebuli<br />

iyo alyaSi moqceulTa SimSiliT gamofitvis xerxic. vinaidan<br />

alya zogjer sakmaod xangrZlivad grZeldeboda, mcire ZalebiT misi wamowyeba<br />

logistikuri xasiaTis garemoebebis gamo, SeuZlebeli xdeboda.<br />

faraon Tutmos III-is analebi, Semonaxuli karnakis (zemo egvipte) taZris<br />

kedlebze, gvamcnoben, rom megidos alya Svidi Tvis ganmavlobaSi<br />

grZeldeboda, vidre bolos da bolos misi mcxovreblebi egviptelebs ar<br />

danebdnen. analebSi megidos aReba dawvrilebiT aris aRwerili.<br />

saalyo aRWurvilobaSi kedlis gatarnvisaTvis gamoyenebuli taranebi<br />

ukve brinjaos xanaSi iyo cnobili, Tumca maTi gamosaxulebebi Cvenamde<br />

ar aris moRweuli. yvelaze adre isini axalasuruli xanis<br />

24


nipuris * sasaxlis bareliefebze gvxvdeba da Zv. w. IX saukuniT<br />

TariRdeba (il. 6).<br />

alyis mowyobamde, bunebrivia, mosamzadebeli samuSaoebi Catardeboda.<br />

es kargad Cans <strong>Zvel</strong> aRTqmaSi, ieriqonis mZlavrgalavniani qalaqis<br />

saswaulebrivi aRebis Sesaxeb monaTxrobSi. aq yuradRebas ipyrobs isu<br />

navesis mier ieriqonSi, winaswar farulad, mstovarTa gagzavnis ambavi,<br />

romelTac qalaqSi, Tu mis gareT arsebuli viTarebis dazverva evalebodaT<br />

(isu navesis wigni, 2:1-3,24).<br />

bevri cnobaa Semonaxuli ama Tu im qalaqis aReba-darbevis Sesaxeb,<br />

Tumca arcTu xSirad mogvepoveba konkretuli informacia imis Sesaxeb,<br />

Tu rogor xdeboda xolme es. miuxedavad amisa, zogierT SemTxvevaSi Semonaxulia<br />

naxevrad legendaruli ambebi, gmirTa moxerxebulobisa da<br />

cbierebis Sedegad qalaqebis aRebis Sesaxeb. brZolebis dros mravalgvari<br />

fandebi gamoiyeneboda xolme. amiT gansakuTrebiT saxelganTqmuli iyo<br />

egviptis faraoni Tutmos III. mis saxelTan aris dakavSirebuli troas<br />

cxenis istoriis msgavsi SemTxveva, romelic dakavSirebulia egviptelTa<br />

mier qalaq iofas aRebasTan. alyisas man saukeTeso egvipteli meomrebi<br />

gadamala mTavari karibWiT qalaqSi Setanil marcvleuliT savse tomrebSi.<br />

Tutmosma TvalTmaqcoba gamoiCina megidoze Tavdasxmis drosac.<br />

megidosaken ori gza midioda, erTi farTo da swori, meore – viwro da<br />

oRro-CoRro, romliTac jaris gadayvana Zneli warmosadgeni iyo, Tutmos<br />

III-m swored es meore gza airCia da ZiriTad gzasTan Casafrebul<br />

mowinaaRmdeges Tavs moulodnelad waadga da `kudiT qva asrolina~.<br />

egvipteSi Tu axali samefos xanamde ar arsebobda mudmivi jari da<br />

TiToeuli nomis mmarTveli agrovebda faraonisaTvis xalxs mosaxleobaSi,<br />

axali samefos periodSi jars hqonda ara damxmare roli saxelmwifos<br />

funqcionirebaSi, aramed warmoadgenda uaRresad arsebiT struqturas.<br />

XVIII dinastiis meomari faraoni Tutmos III iyo pirveli, vinc<br />

daaarsa egvipteSi pirveli mudmivi profesiuli armia. axalwveulebisagan<br />

Sedgenili laSqari Seicvala profesionali jariskacebis mtkice da mudmiv<br />

organizaciad. ucxo qveynebis damorCileba moiTxovda iq mudmivi<br />

<strong>samxedro</strong> Zalis sagarnizono samsaxurSi Cayenebas. garda amisa, interesTa<br />

Sejaxebebi iseT mZlavr winaaziur saxelmwifoebTan, rogoric xeTebis,<br />

miTanis, asurelTa da babilonelTa samefoebi iyo, moiTxovda egviptelTa<br />

xSir laSqrobebs Sors, sakuTari qveynis farglebs gareT.<br />

adreuli xanebisgan gansxvavebiT, swored axali samefos xanaSi<br />

gaxda armia rigiTi egviptelebisaTvis mdgomareobisa da statusis gaumjobesebis<br />

saSualeba. miuxedavad imisa, rom meTaurTa Semadgenlobis<br />

yvela doneze Camoyalibebuli iyo mkafiod gansazRvruli ierarqia, nebismier<br />

ganaTlebul egviptels eZleoda Sansi mieRo maRali Tanamdeboba.<br />

maRali wodebis <strong>samxedro</strong>ebs hqondaT SesaZlebloba gamxdariyvnen didebulebi,<br />

es miT ufro xelsayreli iyo, rom didebulTa wina Taoba ar<br />

25


iyo maincadamainc daxelovnebulni <strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>Si. maRali wodebis<br />

<strong>samxedro</strong>ebi unda yofiliyvnen ara mxolod unariani sardlebi da<br />

strategebi, aramed saTanadod ganaTlebulnic. yvelaze prestiJuli da<br />

dafasebuli wodeba mejinibeTuxucesoba iyo da es arc unda iyos moulodneli<br />

posthiqsosuri xanis egvipteSi. imisaTvis, raTa SeenarCunebina<br />

warCinebul <strong>samxedro</strong>Ta Tayvaniscema, faraoni guluxvad ajildovebda<br />

maT sapatio titulebiT, mamulebiT, monebiTa da oqroTi. araferi iyo<br />

dasaSuri im xalxisaTvis, vinc egviptis sidiades xels uwyobda.<br />

yovelive amis Sedegad, egvipteSi TandaTanobiT Camoyalibda didi gavlenis<br />

mqone <strong>samxedro</strong> elita.<br />

rogorc vxedavT, omi mudmivi da mniSvnelovani faqtori iyo egviptis<br />

sazogadoebriv cxvrebasa da politikaSi. <strong>Zvel</strong>i samefos xanaSi mas<br />

araregularuli xasiaTi hqonda, mezoblebTan SeiaraRebuli konfliqtebi<br />

erTob iSviaTi iyo. Sua samefos xanaSi, <strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong> mniSvnelovnad<br />

winaurdeba, erTmaneTTan gadajaWvuli cixe-simagreebis saSualebiT<br />

dainerga Tavdacvis daxvewili sistema. gvian brinjaos xanaSi egvipte<br />

Tavs aRwevs izolacias da gare kontaqtebis zrda xels uwyobs <strong>samxedro</strong>Ta<br />

klasis aRmocenebas, ukve savsebiT Camoyalibebuli saxiT. axali<br />

samefos gviandel xanaSi ucxoelTa Semosevis safrTxis zrdam da ganaTlebuli<br />

`saSualo klasis~ TandaTanobiTma gafarToebam daamsxvria<br />

RvTaeba-mefis idea da Searyia egvipturi sazogadoebis ierarqiuli<br />

struqtura.<br />

anatolia. Tu qvis xanis ganmavlobaSi anatolia msoflios erT-erT u<strong>Zvel</strong>es<br />

sakvebwarmoebiT centrs warmoadgenda, liTonis xanaSi mas ukve<br />

gamorCeuli adgili ekava adreuli metalurgiis, misTvis damaxasiaTebeli,<br />

mdidruli da uaRresad daxvewili tradiciebis arsebobis gamo.<br />

amis damadasturebelia, Tundac qveynis centralur nawilSi, alaja<br />

hoiuqisa da boRazqois (igive xeTebis dedaqalaqi xaTusasa) da CrdilodasavleT<br />

anatoliaSi, hisarliqis (igive homerosis `iliadaSi~ * aRwerili<br />

troa) arqeologiuri gaTxrebis monapovari.<br />

eneoliTis (qalkoliTis * ) xana anatoliaSi moicavda Zv. w. VI-IV<br />

aTaswleulebs. am dros kidev ufro dawinaurda miwaTmoqmedeba da mesaqonleoba.<br />

am epoqis Senobebi, ZiriTadad, alizis aguriT aris nagebi;<br />

WurWleuli Tixis, qvisa da xisaa; xSiria dawnuli kalaTebi; iaraRi ka-<br />

Jidan, obsidianidan, Zvlidan da rqidan mzaddeboda. liTonwarmoebis dawinaurebasTan<br />

erTad ganviTarda anatoliis savaWro urTierToba, rogorc<br />

siria-mesopotamiasTan, aseve balkaneTis naxevarkunZulTan da mis dasavleTiT<br />

mdebare xmelTaSuazRvispireTul samyarosTan. qalkoliTuri xanis<br />

anatoliis umTavresi arqeologiuri Zeglebia hajilaris, jan hasanis,<br />

beijesulTnis, aliSarisa da alaja hoiuqis namosaxlarebi da samarovnebi.<br />

26


injaos xana (Zv. w. IV aTaswleulis damlevidan Zv. w. XII s.<br />

dasawyisamde) xasiaTdeba spilenZisa da kalis (an dariSxanis) Senadnobis<br />

anu brinjaos warmoebiT, romlisganac ZiriTadad mzaddeboda, rogorc<br />

sabrZolo da sameurneo daniSnulebis iaraRebi, WurWleuli, aseve samkaulebi<br />

da statuetebi. fufunebis sagnebis dasamzadeblad gamoiyeneboda<br />

agreTve oqro-vercxli da maTi Senadnobisagan miRebul eleqtrumTan *<br />

erTad. gansakuTrebiT TvalsaCinod am xanis anatoliis liTondamuSavebis<br />

maRali done gamovlinda alaja hoiuqisa (centraluri anatolia) da<br />

troas (Crdilo-dasavleT anatolia) gaTxrebis Sedegad. samarxebidan<br />

gansakuTrebiT didi raodenobiT liTonis sagnebia miRebuli. mamakacebi<br />

imarxebodnen saWurvelTan erTad; qalebi samkaulebTan, satualeto da<br />

sayofacxovrebo daniSnulebis nivTebTan erTad. mravali sagani Zvirfasi<br />

liTonebidan iyo damzadebuli. anatoliuri metalurgiis maRali done<br />

liTonis nedleuliT qveynis simdidriT iyo ganpirobebuli. aq TiTqmis<br />

yvela saWiro liToni moipoveboda kalis garda, romlis importireba<br />

xdeboda.<br />

winaxeTuri xanis anatoliuri civilizaciis ganviTarebis maRal<br />

doneze migvaniSnebs alaja hoiuqis akldamebis uaRresad STambeWdavi inventari.<br />

mis SemadgenlobaSi Sedioda daxvewili da sanimuSod nakeTi<br />

iaraRi, samkauli, mcire plastika, vercxlis, oqros, eleqtrumis, brinjaos<br />

da TviT rkinis iaraR-xelsawyoebi da WurWleuli. gansakuTrebiT<br />

sayuradReboa, rkinidan damzadebuli satevari, rac sruliad unikaluri<br />

movlenaa Zv. w. III aTaswleulis meore naxevrisaTvis da aTas welze meti<br />

xniT uswrebs rkinis gamoCenas msoflios sxva mxareebSi.<br />

swored anatoliis gansakuTrebulma simdidrem liTonis wiaRiseuliT<br />

da sazogadod anatoliis uxvma bunebrivma resursebma miizides<br />

asureli sovdagrebi, romlebic, upirveles yovlisa, liTonis gataniT<br />

iyvnen dainteresebuli. mesopotamiaSi gansakuTrebiT didi moTxovnileba<br />

iyo anatoliis liTonis madansa da nakeTobebze. asurelTa savaWro koloniebi<br />

SuamdinareTidan centralur anatoliamde gadaiWima.<br />

Sua brinjaos xanis anatoliaSi asurelebma daafuZnes am qveyanasTan<br />

vaWrobis Taviseburi sistema. kerZod, maT SedarebiT didi qalaqebis siaxloves<br />

Tu maT gareubnebSi daaarses qarumebi anu bazrebi. sul daarsebuli<br />

iyo 20 aseTi qarumi, romlebic imarTeboda sabaziso qanesis qarumidan<br />

(qiulTefe). asurelebi, rogorc wesi, ixdidnen qirasa da gadasaxadebs<br />

adgilobrivi mmarTvelebis sasargeblod da amiT uzrunvelyofdnen<br />

Tavis usafrTxoebas. savaWrod qaravnebi gamoiyeneboda, romelTac<br />

anatoliaSi kala, saparfiumerio sagnebi da samkaulebi SemohqondaT,<br />

xolo gahqondaT vercxlisa da oqros nakeTobebi.<br />

asurelma sovdagrebma sakmao raodenobis werilobiTi dokumentebi<br />

dagvitoves Tavisi savaWro aqtiurobis Sesaxeb. anatoliur qalaqebSi:<br />

nesa-kanesSi (qiulTefe Tanamed. qaiserTan), xaTusasa (boRazqoi) da anqu-<br />

27


vaSi (aliSari) napovni aTasobiT Tixis firfita gvamcnobs <strong>Zvel</strong>asuruli<br />

savaWro koloniis udides aqtiurobaze. maT mesopotamiidan SemohqondaT<br />

iqauri saqoneli, xolo anatoliidan gahqondaT liTonebi da sxva bunebrivi<br />

wiaRiseuli. rogorc cnobilia, mesopotamia Raribia wiaRiseuliT.<br />

dasavleT anatolia naklebad iyo CarTuli asurelTa komerciul interesebSi,<br />

iq ufro kretidan da balkaneTis naxevarkunZulidan momdinare<br />

impulsebi iyo sagrZnobi.<br />

Zv. w. III-II aTaswleulebis mijnis xanidan anatoliis centralur<br />

nawilSi manamde arnaxuli siuxve da kulturuli dawinaureba SeiniSneba.<br />

kidev ufro intensiuri xdeba qveynis savaWro kontaqtebi.<br />

asuruli savaWro dokumentebis garda, sxva adreuli werilobiTi<br />

cnobebic, anatoliis Sesaxeb isev am mxaris bunebriv simdidreebTan da<br />

maT komerciul gamoyenebasTan aris dakavSirebuli, rac Tavis mxriv saomar<br />

moqmedebebTan iyo xolme gadaxlarTuli. Tixis firfitis fragmentze<br />

SemorCenili, xeTuri epikuri Txzulebis `brZolebis mefis~<br />

Tanaxmad, sargon dids, aqadis mefes eaxlnen anatoliaSi myofi vaWrebi<br />

da moaxsenes maTi qalaqis _ furuSxandas * saarako simdidris Sesaxeb da<br />

mis winaaRmdeg gasalaSqreblad daiTanxmes kidevac. qalaqi furuSxanda<br />

mniSvnelovan da damoukidebel politikur erTeulad warmogvidgeba.<br />

teqsti iq wydeba, sadac sargoni iwyebs qalaqis asaRebad misi galavnis<br />

gatarvnas. savaraudod, teqstis dasawyisSi nauwyebi iqneboda, rom sargonma<br />

Tavdapirvelad ver moaxerxa Zalis gamoyenebiT qalaqis aReba. imis<br />

Tqma, Tu ramdenad Seesabameba sinamdviles eposSi asaxuli ambavi arsebuli<br />

monacemebis safu<strong>Zvel</strong>ze Zneli saTqmelia, Tumca specialistebis<br />

azriT, aq wamodgenili saerTo istoriuli perspeqtiva misaRebia. amave<br />

dros, teqstis SemorCenil fragmentSi yuradRebas ipyrobis xeTebis Semdegdroindeli<br />

dedaqalaqis, xaTusas, mouxseniebloba. sargonis SviliSvilis,D<br />

naramsuenis (Zv. w. XXII s.), Sesaxeb legenda ki mogviTxrobs,<br />

rom mas ekuTvnoda furuSxanda, romelic ucnobma da mravalricxovanma<br />

xalxma daarbia.<br />

anatoliis simdidre bunebrivi wiaRiseuliT, gansakuTrebiT liToniT,<br />

maT xelSi Casagdebad, cxadia, imTaviTve araerT dampyrobels miizidavda.<br />

sxva saqonelTan SedarebiT, liToni yvelaze ufro metad wamaqezebeli<br />

iyo savaWro urTierTobebis aRmocenebisaTvis. igi sakmaod kompaqturia<br />

da advilad gadasazidi. rogorc cnobilia, spilenZis sabadoebiT<br />

simdidrem kunZul kvipross, Zv. w. IV aTaswleulis dasasruli<br />

xanidan, didi simdidre moutana.<br />

<strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis mraval mxareSi dasturdeba saxelmwifo monopoliis<br />

arseboba liTonze, gansakuTrebiT spilenZze, rac savsebiT<br />

gasagebia; rkinis farTo gamoyenebamde sabrZolo iaraRi xom spilenZisagan<br />

mzaddeboda. asurTa mefis, iluSumas (Zv. w. XX s.) cnobiT, spilenZis<br />

madnis damuSavebasa da vaWrobaze saxelmwifo monopolia arsebobda,<br />

28


xolo misi Zis _ eriSum I-is warwera amis sawinaaRmdegod iuwyeba, rom<br />

man daadgina vercxlis, oqros, spilenZis, tyviis, xorblisa da matylis<br />

Tavisufali mimoqceva, rac, albaT, pirveli SemTxvevaa msoflio istoriaSi,<br />

rodesac xelisufleba saxelmwifo interesebidan gamomdinare<br />

Tavisufali vaWrobis komerciul upiratesobas xvdeba da mis xelSewyobas<br />

cdilobs.<br />

anatoliis asuruli koloniebi Zv. w. II aTaswleulis dasawyisSi,<br />

erTdroulad wyveten arsebobas. etyoba, am dros adgili unda hqonoda<br />

movlenebs, romelTa gamo saqaravno urTierToba asureTsa da anatolias<br />

Soris aramomgebiani, anda saxifaTo Seiqmna.<br />

Zv. w. III aTaswleulis meore naxevris anatoliaSi Cndebian axalmosaxleebi:<br />

indoevropeli, xeTi tomebi. maTi Tanacxovreba da Serwyma<br />

maT mier daqvemdebarebul adgilobriv mosaxleobasTan, xaTebTan, ZiriTadad<br />

mSvidobianad mimdinareobda. maT winamorbedi mosaxleobisagan SeiTvises<br />

ufro maRali kultura, religiuri warmodgenebi da RvTaebaTa<br />

panTeoni * . aRsaniSnavia, rom xeTebi <strong>Zvel</strong> aRTqmaSic ki arian moxseniebulni,<br />

rogorc qetelni, Zeni qetisni.<br />

TviT saxelwodeba `xeTi~ warmodgeba adgilis saxelwodebisagan<br />

`xaTi~, romelsac iyenebda winaxeTuri anu winaindoevropuli xaTuri<br />

mosaxleoba Tavisi qveynis aRsaniSnavad da romelic indoevropel-xeTebs,<br />

qveynis aRsaniSnavad, maTgan unda SeeTvisebinaT. amave dros indoevropeli-xeTebi<br />

sakuTar Tavs neselebs uwodebdnen, qalaq nesas (igive kanesis)<br />

saxelwodebis mixedviT, sadac isini ufro adre saxlobdnen, vidre<br />

xaTusaSi da rac dasturdeba kidec qiulTefes (igive nesa, kanesi)<br />

arqeologiuri gaTxrebis dros napovni Tixis firfitebiT, sadac, sxvaTa<br />

gverdiT, indoevropuli-xeTuri saxelebis matarebeli mosaxleobaa warmodgenili.<br />

xeTebis istoria or xanad iyofa: <strong>Zvel</strong>i samefos xanad (daaxl. Zv.<br />

w. 1700-1500 w.w.) da axali samefos anu imperiuli epoqis xanad (daaxl.<br />

Zv. w. 1400-1180 w.w.). zogierTi specialistis mier, Sua samefos xanad<br />

daaxl. Zv. w. XV saukune aris miCneuli. xeTebis saxelmwifom politikuri<br />

Zalauflebisa da kulturul monapovarTa umaRles dones Zv. w.<br />

XIV-XIII saukuneebSi miaRwia. Zv. w. II aTaswleulis Sua xanebidan anatolia<br />

ukve viTardeboda, rogorc msoflioSi rkinis warmoebis u<strong>Zvel</strong>esi<br />

kera.<br />

rac Seexeba anatoliis u<strong>Zvel</strong>esi istoriis aRsadgenad sakuTriv<br />

xeTuri werilobiTi wyaroebis monacemebis gaTvaliswinebas, unda iTqvas,<br />

rom mxolod ramdenime Tixis firfita Tu TariRdeba boRazqiois xeTuri<br />

arqividan Zv. w. XVII saukuneze ufro adreuli xaniT. Tumca, Zv. w. XIV-<br />

XIII saukunebSi gakeTebulma metnaklebad sando aslebma Semogvinaxes<br />

adreuli xanis zogierTi istoriuli xasiaTis teqsti. erT-erTi maTgani<br />

Seexeba qusaras (adgilmdebareoba ar aris dadgenili), Zv. w. XVIII sau-<br />

29


kunis mefes fiTxanasa da mis Zesa da memkvidres aniTas. maT mier dapyrobil<br />

qalaqebs Soris moxseniebulia nesac, romelic mogvianebiT aniTam<br />

Tavis dedaqalaqad aqcia.<br />

am cnobis sandooba daadastura qiulTefes (nesas) gaTxrebisas napovnma<br />

satevarma, romelzedac aniTas saxeli iyo amotvifruli. rogorc<br />

irkveva, xeTebma, aniTas meTaurobiT, Zv. w. XVIII saukunis Sua xanebisaTvis<br />

centralur anatoliaSi samefo Seqmnes. erTi saukunis Semdeg, xaTusili<br />

I-ma dedaqalaqi xaTusaSi, galavnebiT kargad gamagrebul cixesimagreSi,<br />

gadaitana, romelic xeTebis ZiriTad administraciul centrad<br />

rCeboda xeTebis samefos arsebobis TiTqmis mTeli Semdgomi drois man-<br />

Zilze.<br />

xaTusili I-is laSqrobaTa ZiriTadi samizne Crdilo-dasavleTi<br />

siria da mdinare evfrats gadaRma mdebare mesopotamiuri miwebi iyo. am<br />

mxaris dauflebas xeTebi yovelTvis eswrafodnen, vinaidan igi<br />

mniSvnelovanwilad ganapirobebda qveynis ekonomikur siZlieres. xaTusili<br />

I-is Zem, mursili I-ma (Zv. w. XVI s.), warmatebiT ilaSqra xalafze<br />

(igive q. alepo, Tanamedrove halabi siriaSi) da TviT babilonic ki<br />

gaZarcva.<br />

xeTur sazogadoebaSi mefe miCneuli iyo uzenaes xelisuflad,<br />

umaRles mxedarTmTavrad da msajulad, umTavres qurumad. mas gars<br />

ertya didebulebisa da tituliani moxeleebis farTo wre, romlebic,<br />

gansakuTrebiT adreul saukuneebSi, flobdnen did Zalauflebas da mefis<br />

sisxlismieri naTesavebi iyvnen. umTavresi provinciebisa da qalaqebis<br />

mmarTveloba, mefis mier, misi sakuTari ojaxis wevrebs eZleodaT,<br />

romlebic masTan erTgulebis ficiT iyvnen dakavSirebuli. ufro<br />

gviandel epoqaSi, igive principi daculi iyo xeTebis imperiasTan<br />

SemoerTebuli adgilobrivi vasalebis mimarTac, romelTac samefo ojaxi<br />

xSirad inaTesavebda saqorwino kavSirebiT. erTgulebis fici yovel<br />

calkeul SemTxvevaSi piradi <strong>saqme</strong> iyo xolme, amitom axali mefis<br />

taxtze asvlis Semdeg savaldebulo xdeboda am vasalebis mier<br />

ymadnaficobis ficis ganaxleba axal xelisufalTan. SeiZleba iTqvas, rom<br />

es feodaluri kanoni mTlianobaSi xeTuri sazogadoebis safu<strong>Zvel</strong>Ta<br />

safu<strong>Zvel</strong>s warmoadgenda.<br />

xeTur jarSi miRebuli iyo mefisa da samefo ojaxis mimarT ficis<br />

dadeba, agreTve sxvadasxva ritualis aRsruleba, gansakuTrebiT mterTan<br />

damarcxebis Semdeg. es ukanaskneli mdinaris piras sruldeboda da wylis<br />

SesxurebiT mTavrdeboda. albaT, arc erTi <strong>Zvel</strong>i aRmosavluri<br />

sazogadoeba ar iyo ise damyarebuli ficis dadebis wesze, rogorc<br />

xeTuri. es SesaZloa xeTebis indoevropuli warmomavlobiTac yofiliyo<br />

ganpirobebuli. ficis imdagvarad dadeba, romlis drosac ficis damdebi<br />

misi gatexvis SemTxvevaSi sakuTari Tavis dawyevlaze Tanxmdeboda da<br />

30


warmoTqvamda formulas: `de, ase iyos!~, tipuri iyo agreTve sxva<br />

adreindoevropuli enebis matarebeli xalxebisaTvisac.<br />

xeTurma Tixis firfitebma Semogvinaxa u<strong>Zvel</strong>esi ficis nimuSebi.<br />

kerZod, <strong>samxedro</strong> meTaurTa fici <strong>Zvel</strong> xeTur enaze. masSi aRwerilia, Tu<br />

rogor daiwyevleboda ficis gamtexi. erTgulebis ficis damdebis winaSe<br />

mihqondaT qalis kaba, TiTistari, gadatexili isari da eubnebodnen, rom<br />

Tu fics gatexavda, ase gadautydeboda brZolis dros iaraRi, qalad<br />

gadaiqceoda da qalis <strong>saqme</strong> unda ekeTebina. Semdeg SemohyavdaT brma da<br />

yru qalebi, imis saCveneblad, rom brma da yru qalad gadaiqceoda<br />

sityvis Seusruleblobis SemTxvevaSi. bolos mucelSi wyalCamdgari<br />

adamianis gamosaxuleba mohqondaT da aRuTqvamden aseTive daavadebas,<br />

romelic mis STamomavlobas missave sxeulSi musrs gaavlebda.<br />

analogiuri daniSnulebis `<strong>samxedro</strong> ficis~ sxva, ufro mogviano<br />

xanis, teqsti arasruli saxiT aris SemorCenili. aq saubari ukve ufro<br />

imazea, Tu ra didi bedniereba eloda ficis Semsrulebels, xolo<br />

sityvis gamtexi amowyvetiT daisjeboda. es teqsti, masSi warmodgenili<br />

rigi detalebis mixedviT, cxadyofs, rom xurituli RvTaebebis<br />

zegavlena sul ufro izrdeboda xeTur sazogadoebaSi.<br />

gansakuTrebiT warmatebuli aRmoCnda xeTebisaTvis, TuTxalia IIIisa<br />

(Zv. w. XIV s.) da misi Zis _ sufiluliuma I-is xana. sufiluliuma<br />

qveynisaTvis sakmaod mZime dros gamefda. Sina aSlilobis Sedegad, misi<br />

dedaqalaqi gadabuguli iyo, xolo mas mezobeli qveynebis koaliciis<br />

mogerieba uxdeboda. CrdiloeTidan mozRvavebul mterTan igi daaxloebiT<br />

20 wlis ganmavlobaSi awarmoebda brZolas, Tumca misi ZiriTadi<br />

sazrunavi mainc samxreTi iyo. aucilebeli iyo siriis kontrolis qveS<br />

moqceva. sufiluliumam, Tavdapirvelad, did diplomatiur warmatebas<br />

miaRwia. man daarwmuna kicuvaTnas mefe, raTa misTvis siriaze gasasvleli<br />

mieca da xeTebisadmi mxardaWera gamoecxadebina. garda amisa, man<br />

naTesauri kavSiri daamyara babiloneTSi gabatonebul, didi <strong>samxedro</strong><br />

Zalis mqone kasitebis mefesTan. sufiluliumma aRadgina xeTebis<br />

batonoba TiTqmis mTel anatoliaze da ganavrco qveynis sazRvrebi<br />

samxreTiTa da aRmosavleTiT. misi umTavresi monapovari iyo miTanis<br />

damarcxeba da dapyrobebi siriaSi, Zlevamosili qalaqi-saxelmwifoebis,<br />

karqemiSisa da xalebis, xelSi Cagdeba. miTanis gadarCenil nawilebSi<br />

Seiqmna xeTebis ymadnafici xanigalbaTis samefo.<br />

sufiluliumas Zem, mursili II-m (Zv. w. XIV s.), daamarcxa<br />

dasavleT anatoliaSi mdebare da xeTebis winaaRmdeg egviptelTa mier<br />

Segulianebuli arcavas Zlieri qveyana da misi mmarTveli Tavis<br />

ymadnaficad aqcia. Zv. w. XIV-XIII saukuneebSi xeTebis saxelmwifo<br />

Zlevamosil imperiad Camoyalibda. am dros xeTebis samefom Tavisi<br />

siZlieris mwvervals miaRwia, magram TviT maSinac ki, igi ar<br />

warmoadgenda erTian politikur erTeuls.<br />

31


xeTebis warmatebis erT-erT mizezad, maT mier rkinis warmoebaze<br />

monopolia saxeldeba. metalurgiis ganviTarebaSi rkinis warmoebis<br />

dawyeba Zalze mniSvnelovani etapi iyo. rkina erT-erTi yvelaze ufro<br />

farTod gavrcelebuli liTonia dedamiwis zurgze, magram, amave dros,<br />

Zalze Znelad dasamuSavebeli. rkinis dnobis wertili bevrad ufro<br />

maRalia imasTan SedarebiT, ris SesaZleblobasac primitiuli qura<br />

iZleoda. madnidan minarevebis mosacileblad saWiro iyo misi araerTgzis<br />

gacxeleba da Wedva. Zv. w. II aTaswleulamdel arqeologiur masalebSi<br />

mxolod iSviaTad Tu aris mikvleuli rkinis sagnebi: mZivebi, beWdebi,<br />

satevris pirebi. Zv. w. II aTaswleulis Sua xanebSi ki, rkinis damuSaveba<br />

ukve Cveulebriv xasiaTs iRebs. Tu ra didi mniSvneloba eniWeboda<br />

rkinas, cxadi xdeba xaTusili III-is werilidan asureTis mefisadmi,<br />

romelsac man saCuqrad rkinis satevris piri gaugzavna.<br />

xeTuri armiis ZiriTad <strong>samxedro</strong> Zalas (sxva <strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis<br />

qveynebis msgavsad) sabrZolo etlebis korpusi warmoadgenda. xeTebi<br />

ganTqmuli meetlebi iyvnen. maT gamoigones etlis axali konstruqcia,<br />

romelic ori mebrZolis nacvlad sams itevda (il. 3). erTi maTgani<br />

meetle iyo, meores Semtevi iaraRi (Subi da mSvild-isari) epyra xelT,<br />

xolo mesame, faris saSualebiT icavda maT da sakuTar Tavsac. samive<br />

maTgani Cacmuli iyo muxlis qvemoT daSvebul tyavis tansacmelSi da<br />

Tavze muzaradi exura. abjari, rogorc SemorCenili gamosaxulebebidan<br />

Cans, ar unda hqonodaT.<br />

etliT mebrZoli xeTis Tavdasxmis iaraRi saZgerebeli Subi iyo da<br />

ara, egviptelTa msgavsad, mSvild-isari. kadeSis brZolis egviptur<br />

gamosaxulebebze zogierT etliT mebrZol xeTs xelT Subi upyria,<br />

magram arasodes mSvildi. aRsaniSnavia, rom kadeSis brZola etlebiT<br />

brZolis yvelaze did asparezad iTvleba msoflioSi (ix. qvemoT).<br />

etlebiT brZolis Taobaze u<strong>Zvel</strong>esi miniSneba, SesaZloa, Zv. w.<br />

XVIII saukuniT daTariRebul aniTas <strong>Zvel</strong> xeTur teqstSia mocemuli,<br />

sadac naxsenebia mis mier salativaras (qalaqi anatoliaSi) alyis dros<br />

gamoyenebul 1400 qveiT jariskacze da 40 Sebma cxenze. Tumca, pirveli<br />

udavo dadastureba brZolis dros etlebis gamoyenebis Taobaze<br />

ganekuTvneba xaTusili I-is xanas anu gviandel Zv. w. XVII saukunes.<br />

ufro gviandeli xaniT, Zv. w. XV saukunis dasasruliT, TariRdeba<br />

xaTusasas arqivSi napovni, kikuli miTanelis * mier dawerili, etlis<br />

cxenebis movlisa da wvrTnis saxelmZRvanelo. teqsti xeTurad aris<br />

dawerili, Tumca masSi calkeuli indo-ariuli * , xurituli da luviuri *<br />

sityvebis arsebobac dasturdeba.<br />

brZolebis dros xeTebis qveiTi jari, rogorc Cans, damxmare<br />

funqcias asrulebda. mis jariskacebs mogrZo, maRali muzaradebi exuraT<br />

da ZiriTadad, sabrZolo culiT, maxviliTa da xelgasayreli fariT<br />

iyvnen aRWurvilni.<br />

32


anatoliisaTvis damaxasiaTebeli havisa da topografiuli<br />

Taviseburebebis gamo, xeTuri jaris Sekreba gazafxulze xdeboda xolme,<br />

xolo laSqroba, ZiriTadad, zafxulobiT.<br />

xeTebis mier Seqmnili safortifikacio arqiteqtura saukeTesod<br />

iTvleba mTel <strong>Zvel</strong> axlo <strong>aRmosavleTSi</strong>. qalaqis galavnebisa da<br />

safortifikacio nagebobebis qona arsebiTi iyo <strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis<br />

qalaqebisaTvis. rogorc zemoTac iTqva, TavdacviT kedlebs agebdnen<br />

qvisgan, alizis agurisagan, xisagan an am masalaTa erTmaneTTan<br />

SeTavsebiT. masalis SerCeva bunebrivi pirobebiT iyo ganpirobebuli, Tu<br />

romeli masala moipoveboda adgilobriv. xeTebi, rogorc wesi, qalaqebis<br />

garSemo masiuri qvis galavnebis agebisas didi xelovnebiT iyenebdnen<br />

mTiani adgilebis ferdobebs, gansakuTrebiT es SeimCneva maT mier<br />

aSenebul cixe-simagreebSi.<br />

alyis warmoebis, yvelaze ufro xSirad gamoyenebuli, xerxi iyo<br />

mocda alyaSi moqceulTa danebebamde. rogorc zemoTac aRvniSnavdiT, Zv.<br />

w. XV saukuneSi egviptelTa mier, megidos alyam, qalaqis danebebamde,<br />

Svid Tves gastana. zogjer alyaSi moqceulTa mier Tavis daxsna<br />

gamosasyidis gadaxdiT xdeboda. iyo SemTxvevebi, rodesac moalyeebSi<br />

sasikvdilo epidemia iCenda Tavs da isinic iZulebuli xdebodnen<br />

auReblad gaclodnen qalaqsa Tu cixe-simagres.<br />

sainteresoa, xeTebis mier, Zv. w. XIV saukuneSi, anatoliaSi, erTerTi<br />

Tavisi ymadnafici mmarTvelis qalaqis winaaRmdeg ganxorcielebuli<br />

alya, romelic mas mere damTavrda, rodesac deda-dedofali qalaqidan<br />

gamovida da SesTxova moalyeebs misi gulisaTvis SeewyalebinaT xalxi.<br />

maSin, rodesac, ama Tu im laSqrobis dros, ZiriTadi mizani ar iyo<br />

romelime qalaqis aReba, molaSqreebi mas ubralod gverds auvlidnen<br />

xolme. magaliTad, xeTebis mier miTanis winaaRmdeg Zv. w. XIV saukuneSi<br />

Catarebuli erT-erTi laSqrobisas, xeTebma qalaq karqemiSs gverdi<br />

auares da igi mxolod Tavisi ZiriTadi miznis aRsrulebis Semdeg,<br />

ukanmobrunebulebma, rvadRiani alyis Semdeg aiRes.<br />

xeTebis keTildReoba mniSvnelovnad iyo damokidebuli maT mier<br />

savaWro gzebisa da bunebrivi wiaRiseulis, gansakuTrebiT liTonis<br />

sabadoebis, gakontrolebaze. ZiriTadad, amis gamo uxdebodaT maT<br />

asurelebTan, xuritebTan da egviptelebTan brZola.<br />

egviptelTa da xeTebis saomari xasiaTis urTierTobebs, egviptis<br />

meTvramete dinastiis xanaSi eyreba safu<strong>Zvel</strong>i, rodesac faraonma Tutmos<br />

III-m daipyro miTanis samefos kuTvnili miwebi siriaSi da amiT xeTebs<br />

daumezoblda. axlo aRmosavleTis bevrma xalxma am dros gadawyvita<br />

egviptelebisaTvis xarki gadaexada, maT Soris xeTebmac, raTa egviptelTa<br />

guli moegoT da amiT maTi Tavdasxmisagan Tavi daexsnaT. amasTanave,<br />

xeTebisaTvis, egviptelTa mier maTi mudmivi mtris _ miTanis damarcxeba<br />

xelsayrel garemoebas warmoadgenda. momdevno xanebSi xeTebsa da<br />

33


egviptelebs Soris megobruli urTierToba yalibdeboda. e. w.<br />

kurustamas xelSekrulebis Tanaxmad, moxda xeTuri qalaqis, kurustamas,<br />

mosaxleobis Casaxleba egviptis mier kontrolirebul siriis<br />

teritoriaze. egviptelebi xeTebs Tavis Tanaswor Zalad ganixilavdnen.<br />

tutanxamonis gardacvalebis Semdeg, misma qvrivma sufiluliumas misi Ze<br />

sTxova Tanamecxedred da TanammarTvelad, Tumca ufliswulma egviptemde<br />

cocxalma ver CaaRwia. zemoaRniSnuli megobrobis mdgradoba, xeTebis<br />

mier <strong>samxedro</strong> Zalis mniSvnelovanma gazrdam da amenhoTeb II-sa da<br />

Tutmos IV-is xanaSi egviptesa da miTans Soris keTilmezobluri<br />

urTierTobebis Camoyalibebam Searyia. xeTebma miTanisa da egviptis<br />

urTierTobaSi TavisTvis safrTxe dainaxes da maTma didma mefem,<br />

sufiluliuma I-ma daiwyo brZola siriis xelSi Casagdebad. ramdenime<br />

warmatebuli laSqrobis Semdeg, man siriis CrdiloeTi nawili SeierTa.<br />

siriaSi xeTebis eqspansiam, maTi aRorZinebuli qveyana egviptesTan ukve<br />

aSkarad daapirispira.<br />

xeTebis qveyanaze uaryofiTad imoqmeda Savma Wirma, romelic<br />

ukanmobrunebulma molaSqreebma da tyveebma Camoitanes da xeTebi<br />

mursili II-is dros, iZulebuli gaxdnen egviptisaTvis ukan<br />

daebrunebinaT sufililiumas mier siriaSi dapyrobili miwebi, Tumca<br />

muvaTali II-is mefobis dros (Zv. w. 1293-1271 ww.), dasavleT<br />

anatoliaSi miRweuli warmatebebis garda, aRsaniSnavia am mefis<br />

brZolebi egviptesTan siriis dasaufleblad. ori maTgani gaimarTa<br />

siriis qalaq kadeSTan, mdinare orontTan. pirveli brZolisas misi<br />

mowinaaRmdege egviptis mecxramete dinastiis meore faraoni seti I (Zv.<br />

w. 1290-1279 w.w.) iyo.<br />

karnakis * taZris warwerebis mixedviT, seti I-ma, 20000 kacisagan<br />

Semdgari jariT ilaSqra qanaansa * da siriaSi, aRadgina iq mitovebuli<br />

egvipturi saguSagoebi da sagarnizono qalaqebi. mas xeTebTan sityvieri<br />

xelSekruleba daudia da dauflebia aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTs.<br />

momdevno laSqrobisas, man qalaqi kadeSi aiRo, sadac am faqtis<br />

aRmniSvneli sveti aRmarTa da daipyro amurrus * qveyana. am laSqrobaSi<br />

seti I-s Tan axlda misi memkvidre ramsesi, romelsac momavalSi, rogorc<br />

egviptis faraon ramses II-s, swored qalaq kadeSTan mouwia<br />

umniSvnelovanesi da sisxlismRvreli brZolis gadatana xeTebTan.<br />

kadeSis brZolas win uswrebda, erTi mxriv, ramses II-is da meore<br />

mxriv, xeTebis mefis, muvaTali II-is, siriuli laSqrobebi. es ori mefe<br />

erTmaneTs ecileboda siriasa da qanaans. vinaidan xeTebis interesebi,<br />

ZiriTadad, savaWro gzebis kontrolze iyo gamaxvilebuli, xolo<br />

CrdiloeTi siria kilikias SuamdinareTTan akavSirebda, am mxaris<br />

dauflebas xeTebisaTvis udidesi mniSvneloba eniWeboda.<br />

ramsesi mTel Tves mounda, kadeSisaTvis samxreTidan rom mieRwia.<br />

muvaTalim, amasobaSi, Tavi mouyara Tavis mokavSireebs da kadeSis<br />

34


gadaRma, CrdiloeTiT dabanakda. xeTebis mxareze maTi 19 mokavSiris<br />

<strong>samxedro</strong> Zalebs hqonda Tavi moyrili. xeTebTan erTad, ZiriTadad, maT<br />

mier dapyrobili xalxebi ibrZodnen, romelTa Soris, dasavleT<br />

anatolielebic unda yofiliyvnen.<br />

Zv. w. 1274 wlis gazafxulze, kadeSisaken mimavalma ramsesma, mZime<br />

taqtikuri Secdoma dauSva. igi imdenad iyo Sepyrobili surviliT, rom<br />

xeTebze adre aeRo qalaqi, romelSic sinamdvileSi xeTebs ukve misTvis<br />

maxe hqondaT dagebuli, rom mowyda Tavis ZiriTad Zalebs da amiT<br />

gazarda am Zalebs Soris arsebuli manZilebi. es daqsaqsuli danayofebi<br />

gzis sxvadasva monakveTze imyofebodnen. ramsesis armia oTxi diviziisagan<br />

Sedgeboda, romelTac egvipturi RvTaebebis: amonis, ras, setisa da<br />

ftahis saxelebi hqondaT miniWebuli. rodesac faraonma kadeSs miaRwia,<br />

mas ukan amonis danayofi mohyveboda; ras danayofi, am dros, ufro<br />

samxreTiT, qalaq SabTunasTan * mdinaris fons gadadioda; ftahis<br />

danayofi ki ufro Sors, jer kidev qalaq arnaimis * samxreTiT<br />

moZraobda, xolo setis danayofi mTavar Saragzas jerac ar iyo<br />

gamocdenili.<br />

garda amisa, egviptelTa armiaSi kidev iyo <strong>samxedro</strong> danayofi,<br />

nearinis * (na’arni) saxeliT cnobili, romelic egviptelTa erTguli<br />

qanaaneli moqiraveebisa Tu qanaanSi ramses II-is mier datovebuli<br />

egvipteli meomrebisagan Sedgeboda. mas gadamwyveti funqcia daekisra<br />

egviptis gadarCenaSi xeTebTan brZolis dros. egviptelTa mxares<br />

ibrZodnen aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTis damarbeveli e. w. zRvis<br />

xalxebis SemadgenlobaSi myofi sardiniuli warmomavlobis Serdenelebi,<br />

romlebic kadeSis brZolis amsaxvel egviptur gamosaxulebebSi<br />

gvianbrinjaos xanis aRmosavleT saqarTvelosaTvis damaxasiaTebeli<br />

satevrebiT arian aRWurvilni.<br />

ramsesi da mas midevnebuli amonis danayofebi, mdinare orontis<br />

kalapotis gadalaxvis Semdeg, SeefeTnen xeTebis mier, sagangebod maT<br />

SecdomaSi Seyvanis mizniT Segzavnil beduinebs, romelTac daarwmunes<br />

faraoni, rom xeTebi, faraonis SiSiT, axlo mosvlas ver bedavdnen da<br />

Sors, xalafis maxloblad iyvnen dabanakebulni (daaxloebiT 200 km<br />

CrdiloeTiT). amasobaSi, iqve Casafrebulma xeTebma saSualeba misces<br />

amonis danayofebs maTTvis gverdze CaevloT da maT mierve dagebul<br />

xafangSi gabmuliyvnen. SecdomaSi Seyvanilma faraonma kadeSTan banakis<br />

dacemis brZaneba gasca. aq egviptelebma xelT igdes ori beduini,<br />

romelTac aRiares, rom sinamdvileSi xeTebis uzarmazari armia, qveiTi<br />

jari da etlebis korpusi mefe muvaTalis winamZRolobiT sul erTi<br />

xelis gawvdenaze iyo maTgan daSorebuli, qalaq kadeSis gadaRma.<br />

rogorc vxedavT, im Soreul epoqaSi, brZolis dawyebamde (daaxloebiT<br />

3300 wlis win), ukve iyenebdnen metoqis dezinformirebis xerxebs.<br />

35


Zola, romelic gaimarTa ramses II-is aRsaydrebis mexuTe wels,<br />

12 maiss, miCneulia etlebiT yvelaze ufro did brZolad msoflios<br />

istoriaSi. masSi monawileobda daaxloebiT 5000-6000 etli. amave<br />

dros, es iyo erT-erTi pirveli brZola msoflios istoriaSi, romlis<br />

mimdinareobis taqtikuri detalebis aRweriloba SemorCenilia.<br />

rogorc iTqva, xeTebis laSqari, egviptelTagan saidumlod, kadeSs<br />

iyo Sefarebuli da rodesac qalaqs miaxloebulma egviptelebma iq banaki<br />

dasces, xeTuri etlebis mZlavrma razmma gamanadgurebeli ieriSi miitana<br />

maT centralur nawilze. xeTebi Tavs daesxnen agreTve amonis Semdeg<br />

momaval da moulodnelobisgan dabneul ras nawilebs. am dros maTgan<br />

Sors myofi ftahis danayofebi mdinare SabTunas fons gadadiodnen.<br />

xeTebis mier mitanili ieriSis Taobaze, ramsesi Cioda, rom misma<br />

xelqveiTebma ver SeZles daedginaT xeTebis WeSmariti ganlageba.<br />

faraonma saswrafod afrina Sikrikebi, raTa daeCqarebina ftahisa da<br />

setis danayofebis SemoerTeba, romlebic jer kidev mdinare orontis<br />

xeobis Soreul nawilSi imyofebodnen. amasobaSi xeTebis etlebma<br />

gadaTeles ras danayofi da TiTqmis mTlianad gaanadgures igi.<br />

gadarCenilebma amonis banaks miaSures, magram xeTebi aqac mihyvnen maT da<br />

aaoxres iqauroba. amonis jarSi SiSis zarma daisadgura, dafeTebuli<br />

jariskacebi xeTuri maxvilisagan sikvdils gaurbodnen. gamarjvebaSi<br />

darwmunebulma xeTebma egviptelTa banakis Zarcva daiwyes da amiT<br />

sabediswero Secdoma dauSves. faraonma mTeli Zalebi moikriba da Tavisi<br />

mcvelTa razmis meTaurobiT mxned Seutia nadavlis SegrovebiT garTul<br />

xeTebs. ramsesma, mxolod Tavisi piradi mamacobis Sedegad, SeZlo<br />

sakuTari Tavisa da armiis cocxlad darCenili nawilebis gadarCena,<br />

rodesac Tavisi etliT mamacurad CaerTo brZolaSi. misi winamZRolobiT<br />

ganxorcielebulma uecarma Setevam arev-dareva Seitana mowinaaRmdegis<br />

rigebSi. SeiZleba iTqvas, rom kadeSis brZolaSi ramses II-m didi<br />

mxedarTmTavris Tvisebebi gamoavlina da Tu ara mis mier gamoCenili<br />

gmiroba, egviptelTa sruli marcxi gardauvali iyo. mdgomareoba mainc<br />

sagangaSo iqneboda, dagvianebuli setis danayofebis damatebiTi nawilebi<br />

rom ar gamoCeniliyvnen. egviptelebs gamoadgaT maTi etlebis meti<br />

manevrirebuloba da Sedgenili mSvildebis moqmedebis vrceli radiusi.<br />

xeTebi iZulebulni gaxdnen egviptelTa banaks mocilebodnen da<br />

mdinare orontisaken daexiaT. am dros muvaTalim aamoqmeda rezervSi<br />

myofi aTasi sabrZolo etli da Seutia egviptelebs maSin, rodesac<br />

xeTebma, TiTqos, isev miaRwies egviptelTa banaks. nearinis <strong>samxedro</strong><br />

nawilma Semoaswro brZolis velze da ixsna egviptelebi sruli<br />

damarcxebisagan. winaaRmdeg SemTxvevaSi, egviptelTa jari mTlianad<br />

amowyvetili iqneboda. ramsesis mier moulodnelad mitanili eqvsi<br />

ieriSis Semdeg, xeTebi TiTqmis alyaSemortymulebi aRmoCndnen da<br />

brZolaSi gadarCenilebma mdinare orontis gadacurviT Tavi kadeSis<br />

36


galavans Seafares. ramses II-isadmi mikuTvnebuli ieroglifuri<br />

warwerebis mixedviT, maT mdinare oronti ise swrafad gadacures, rom<br />

niangebsac ki SeSurdebodaT. xeTebi iZulebuli gaxdnen kadeSisaTvis<br />

SeefarebinaT Tavi.<br />

gaTenebisTanave, gaimarTa meore, faqtobrivad uSedego brZola.<br />

orive mxare Zalze dazaralda. xeTebma, miuxedavad TiTqosda<br />

Tavdapirveli warmatebisa, ver SeZles saboloo gamarjvebis mopoveba,<br />

xolo egviptelebs, <strong>samxedro</strong> Zalis didi danakargis gamo, qalaqisaTvis<br />

alyis Semosartymelad xalxi aRar darCaT. brZolis ZiriTadi Sedegis<br />

Sefasebisas, unda gaviTvaliswinoT, rom egviptelebma ver moaxerxes<br />

galavniT kargad gamagrebuli kadeSis aReba, rac maT Tavdapirvel da<br />

ZiriTad mizans warmoadgenda.<br />

xeTebis warmatebis mTavari mizezi, maT mier egvipturi Zalebis<br />

srul danawevrebas unda mieweros, rac ufro ganviTarebuli <strong>samxedro</strong><br />

strategiuli da taqtikuri azrovnebis Sedegi iyo.<br />

vinaidan ramses ar ZaluZda kadeSis xangrZlivi alyisaTvis<br />

logistikuri mxardaWeris uzrunvelyofa, man keTilgoniereba gamoiCina<br />

da jer ukan, damaskosken daixia, xolo sabolood egviptisaken gabrunda.<br />

Sin dabrunebulma faraonma udidesi gamarjvebis Sesaxeb amcno Tavis<br />

qveSevrdomebs, maSin rodesac sinamdvileSi erTaderTi, rac man gaakeTa,<br />

iyo is, rom brZolis msvlelobisas uimedo mdgomareobaSi Cavardnilma,<br />

sabolood mainc SeZlo didi Zalisxmevis, Tavdadebisa da gmirobis<br />

xarjze, sakuTari armiis samSvidoboze gamoyvana. kadeSis brZolis Sedegi<br />

egviptelebisaTvis sinamdvileSi iyo sruli marcxisagan Tavis daRweva. am<br />

bednierma SemTxvevam, SesaZlebloba misca egvipteSi dabrunebul faraons<br />

wagebuli omi did gamarjvebad warmoeCina, xolo sakuTari Tavi xeTebTan<br />

brZolaSi gamarjvebulad gamoecxadebina da amaSi egviptis<br />

sazogadoebriobac daerwmunebina. miuxedavad usazRvro trabaxisa,<br />

miRweuli gamarjvebis Sesaxeb, ramsesis mier gancdili marcxis<br />

maCvenebelia Tundac is garemoeba, rom man Seubraleblad da sastikad<br />

dasaja Tavisi armiis gadarCenili mebrZolebi.<br />

Tavis mxriv, xeTebis gamarjvebac ufro pirosis * gamarjvebas hgavda.<br />

Sesabamisad, maT realurad Seafases sakuTari SesaZleblobebi da<br />

sakmarisad SorsmWvretelni aRmoCndnen imisaTvis, rom sworad<br />

ganesazRvraT egviptelebTan mSvidobisa da kavSiris fasi; miTumetes, rom<br />

ukve igrZnoboda asureTis <strong>samxedro</strong> siZlieris ganuxreli zrda, rac<br />

uaxloes momavalSi daemuqreboda rogorc xeTebis, aseve egviptelebis<br />

interesebs.<br />

unda iTqvas, rom dRemde ar aris Tanxmoba mecnierTa Soris,<br />

kadeSis brZolis Sedegebis Sesaxeb. zogierTis azriT, egviptelebma<br />

gaimarjves; zogi fiqrobs, rom mxareebma Tanabar warmatebasa Tu<br />

warumateblobas miaRwies; zogis azriT, egviptelebi damarcxdnen, xolo<br />

37


egvipturi werilobiTi wyaroebis cnobebi propagandistul miznebs<br />

emsaxureboda.<br />

kadeSis brZolis Sesaxeb cnobebi egvipteSi didi raodenobiT<br />

arisASemorCenili rogorc werilobiTi, maT Soris papirusebze dawerili<br />

calkeuli teqstebis saxiT, aseve karnakis, abu simbelis, abidosis da<br />

Tebes rameseumis * taZrebSi warmodgenili kedlis mxatvrobis nimuSebiT.<br />

aRsaniSnavia, rom jer kidev xaTusili III-s SeumCneveli ar darCenia es<br />

garemoeba da igi werilSi gamqirdavad mimarTavda ramsess, kadeSis<br />

brZolaSi, mis mier sakuTari Tavis gamarjvebulad warmoCenis gamo.<br />

ramsesis sapasuxo werili brZolis egvipturi interpretaciis<br />

gadmocemaa.<br />

kadeSis brZolaSi egviptelebma moralur warmatebas miaRwies.<br />

faraonis gmiruli Tavdadebis wyalobiT, maT Tavi daaRwies<br />

gamanadgurebel marcxs. xeTebma realuri strategiuli mogeba naxes. maT,<br />

miuxedavad <strong>samxedro</strong> etlebis didi nawilis dakargvisa, ar daanebes<br />

mters kadeSi da momdevno wlebis ganmavlobaSi TandaTanobiTi <strong>samxedro</strong><br />

SetevebiT daaTmobines egviptelebs poziciebi ufro samxreTiT mdebare<br />

teritoriebzec. amurrus garda, xeTebma daiqvemdebares upuc * . amis<br />

Sedegad, egviptis aziuri samflobeloebi mxolod qanaaniT SemoisazRvra<br />

da isic mudmivi ajanyebis safrTxis qveS imyofeboda. ramses II<br />

iZulebuli iyo wamoewyo gamudmebuli laSqrobebi qanaanSi. am<br />

laSqrobaTa Sedegad miRweuli <strong>samxedro</strong> warmatebebi, saboloo jamSi,<br />

egviptelTaTvis zedapiruli gamodga. verc isini da verc xeTebi ver<br />

axerxebdnen erTmaneTze gadamwyveti gamarjvebis miRwevas.<br />

aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTis qalaq-saxelmwifoebze gavlenis<br />

mosapoveblad warmoebuli TxuTmetwliani qiSpobis Semdeg Seqmnili<br />

Cixuri mdgomareobis gamo, ramses II iZulebuli gaxda, Tavisi zeobis 21<br />

wels (anu Zv. w. 1258 w.), xeli moewera xeTebTan samSvidobo<br />

xelSekrulebaze. xeTebis mxridan sazavo xelSekrulebas xeli ukve<br />

axalma mefem, muvaTali II-is Zmam _ xaTusili III-m moawera. es dokumenti<br />

miCneulia msoflios u<strong>Zvel</strong>es oficialurad dadebul xelSekrulebad.<br />

teqsti Sedgenili iyo im epoqis saerTaSoriso diplomatiis enaze,<br />

aqadurad. am xelSekrulebis ZaliT, dadginda egviptesa da xeTebis<br />

qveynis sazRvari qanaanis teritoriaze da egviptem faqtobrivad dakarga<br />

amurrus qveyana.<br />

sazavo xelSekrulebis egvipturi teqsti papirusis saxiT aris<br />

SemorCenili, xolo xeTuri cali vercxlis filaze iyo amokveTili,<br />

romlis Tixis aslic iyo napovni boRazqiois gaTxrebisas. aRsaniSnavia,<br />

rom kadeSis xelSekrulebis gadidebuli asli niu-iorkSi, gaerTianebuli<br />

erebis mTavar samarTveloSi kedelzea Camokidebuli, rogorc msoflioSi<br />

pirveli saerTaSoriso xelSekrulebis nimuSi.<br />

38


xelSekrulebis dadebis momdevno xanaSi, jer isev ramses II-is da<br />

xaTusili III-is mefobisas, ori didi qveynis kavSiri, orive maTganis<br />

sakeTildReod, kidev ufro ganmtkicda da ara naklebi intensiurobiT<br />

gagrZelda maTi memkvidreebis, egviptis faraonis merneftahisa da xeTi<br />

mefeebis TuTxalia IV-isa da arnuvandas zeobis wlebSi. xelSekrulebis<br />

damtkicebas Tan sdevda guliTadi miwer-mowera, ara mxolod mefeebs<br />

Soris, aramed maT meuRleebs Sorisac. xelSekrulebis dadebis cameti<br />

wlis Semdeg xaTusili III-is (Zv. w. XIII s. pirveli naxevari)<br />

qaliSvili, mamamisis mier gamoTqmuli survilis Tanaxmad, daqorwinda<br />

ramses II-ze da faraonis meuRle gaxda.<br />

xeTebisa da egviptelebis urTierTbrZoliT isargebles asurelebma<br />

da Seecadnen miTanis xelSi Cagdebas. asurelebi xeTuri saxelmwifos<br />

savaWro gzebisaTvis aranakleb safrTxes warmoadgendnen, vidre<br />

egviptelebi. muvaTalis Zis _ urhi-TeSubis (igive mursili III) dros<br />

(Zv. w. XIII s. pirveli naxevari), asurelebma miTanis memkvidre<br />

saxelmwifo _ xanigalbaTi igdes xelT da mdinare evfratis aRmosavleT<br />

napirs moadgnen. rodesac urhi-TeSubi biZamisma _ xaTusili III-m<br />

gadaayena taxtidan, es ukanaskneli iZulebuli gaxda Segueboda<br />

xanigalbaTis dakargvas. xaTusili III-is mier, xeTebsa da egviptelTa<br />

Soris samSvidobo xelSekrulebis dadeba ganpirobebuli iyo swored<br />

asureTis <strong>samxedro</strong> siZlieris STambeWdavi zrdiT.<br />

miTanis saxelmwifos narCenebis danawilebisaTvis xeTebsa da<br />

asirielebs Soris daZabulobam umaRles wertils Zv. w. XIII saukunis<br />

meore naxevarSi, xaTusili III-is Zis _ TuTxalia IV-isa da asureTis<br />

mefis _ TuqulTi-ninurta I-is dros miaRwia. TuTxalia sakmaod Zlieri<br />

mefe iyo imisaTvis, rom droebiT mainc SeeCerebina asurelTa SeRweva<br />

siriaSi. manve moaxerxa kviprosis droebiTi dakaveba. mis dros kidev<br />

ufro gaZlierda da gamagrda xaTusas galavani. asurelTa eqspansiis<br />

SesaCereblad man aRmosavleTisaken, asurelTa winaaRmdegac ki gailaSqra.<br />

mowinaaRmdege Zalebi erTmaneTs mdinqre tigrosis mxareSi _ q.<br />

nihriasTan Sexvdnen. nihrias brZolaSi, xeTebma sastiki damarcxeba<br />

ganicades da amiT saSualeba misces asurelebs Tavisi samefosTvis<br />

miierTebinaT nairis * miwebi, saidanac asurelebma male maTTvis<br />

winaaRmdegobis gamwevi 40 adgilobrivi mmarTveli gamoaZeves. marTalia,<br />

asuruli werilobiTi wyaroebi ikvexnian, rom brZolis Sedegad TiTqos<br />

maT 28800 xeTi tyve igdes xelT, magram sinamdvileSi am marcxs<br />

tragikuli Sedegi ar mohyolia xeTebis saxelmwifosaTvis, vinaidan<br />

asurelTa mTavari mizani, im xanad, babilonis aReba iyo. am marcxiT<br />

mxolod qveyanaSi arsebulma Zalauflebis xelSi Cagdebis mosurne<br />

Zalebma scades esargebladT. sxva mcdelobebTan erTad, urhi-TeSubis<br />

umcrosi Zma _ kurunta Seecada, SeTqmulebis gziT, gadaeyenebina<br />

39


taxtidan TuTxalia IV, magram ver moaxerxa. mefem daamarcxa SeTqmulebi<br />

da SeinarCuna xeTuri saxelmwifo.<br />

anatoliisaTvis damaxasiaTebeli SfoTisa da areulobis <strong>Zvel</strong>i seni<br />

mudmiv safrTxes warmoadgenda xeTuri saxelmwifoebriobisaTvis.<br />

CrdiloeTidan, Savi zRvis mimdebare mxareebidan, safrTxes warmoadgenda<br />

qasqebis (mesaqonle tomebi) gauTavebeli Tavdasxmebi, romelTa Semosevis<br />

SiSiT, xeTebis sataxto qalaqi droebiT ufro samxreTiT,<br />

TarxuntasaSic * ki yofila gadatanili. xeTebs kunZul kvipross aqiava<br />

ecileboda. aqaveeli berZnebis winaprebi, xeTebis mimarT vasalur<br />

mdgomareobaSi myofi qveynebic mudmivad cdilobdnen dakarguli<br />

damoukideblobis dabrunebas.<br />

xeTebis ukanasknelma mefem _ sufiluliuma II-m moaxerxa ramdenime<br />

brZolis mogeba, maT Soris sazRvaosic. es xeTuri imperiis ukanaskneli<br />

gamarjvebebi iyo. kviprosis sanapirosTan, daaxl Zv. w. XIII saukunis<br />

damlevs, xeTebma zRvis xalxebis kuTvnili xomaldebi zRvaSi gadawves<br />

da CaZires, magram es ukve dagvianebuli warmateba iyo. sul male zRvis<br />

xalxebma mTeli xmelTaSuazRvispireTi Caigdes xelT, egeididan *<br />

palestinamde.<br />

Sinagani da garegani wnexis qveS moqceulma xeTebis saxelmwifom,<br />

veRar gauZlo axal „gasaWirs“, dasavleTidan `zRvis xalxebis~<br />

Semosevebs da Zv. w. XII saukunis dasawyisisaTvis ganadgurda. rac<br />

Seexeba egviptes, is sakmarisad Zlieri aRmoCnda imisaTvis, raTa amave<br />

`zRvis xalxebis~ egvipteSi SeWra SeeCerebina.<br />

sanapiro zolidan da sazRvao gzebidan mokveTili xeTebis<br />

saxelmwifos centraluri nawili meomari da veluri tomebis rbevis<br />

obieqti Seiqna, rasac xeTebis dedaqalaqis, xaTusas, saboloo<br />

ganadgureba mohyva. gaurkvvelia, Tu konkretulad vin daangria<br />

sabolood xeTebis dedaqalaqi xaTusa. fiqroben, rom es qasqebs, xeTebis<br />

CrdiloeTiT mcxovreb mesaqonle tomebs an frigielebs, anatoliaSi<br />

dasavleTidan Semosul xalxs unda gaekeTebina. ukanasknel xanebSi<br />

xaTusasas adgilas mdebare boRazqois maxloblad, buiqqaiaSi<br />

Catarebulma arqeologiurma gaTxrebma cxadyo, rom xeTebis samefos<br />

dacemis momdevno xanaSi aq dasaxlda xeTebisagan sruliad gansxvavebuli<br />

warmomavlobis mqone mosaxleoba, romelsac miewereba adgilobrivi<br />

rkinis xanis kultura. savaraudoa, rom qasqebis mier dangreuli xaTusa<br />

drois garkveuli periodis Semdeg frigielebma daasaxles.<br />

xaTusasas dacema, rogorc Cans, nawili iyo xeTuri<br />

saxelmwifoebriobis erTiani daqceva-ganadgurebisa. xeTebi TiTqos<br />

erTbaSad uCinardebian centraluri anatoliidan da maTi<br />

saxelmwifoebrivi tradicia Zv. w. I aTaswleulis adreul saukuneebSi<br />

arsebobas mxolod CrdiloeT siriaSi ganagrZobs, vidre sabolood<br />

asureTma masac ar mouRo bolo.<br />

40


irani. iranis zegnis sxvadasxva adgilebSi mikvleulia paleoliTisa * da<br />

neoliTis * xanis sadgomebi da namosaxlarebi.<br />

SeiZleba iTqvas, sakvebwarmoebiTma revoluciam SesaZlebeli gaxada<br />

iranSi mudmivi dasaxlebebis aRmoceneba da erT-erTi adreuli sameurneo<br />

civilizaciis warmoqmna. Camoyalibebuli meurneobis etapis xanaSi,<br />

saWiro xdeba Wirnaxulis dacva misi miTvisebis msurvelTagan da ukve<br />

Cndeba Zv. w. IX-VIII aTaswleulebiT daTariRebuli soflis tipis<br />

dasaxlebebi: ali koSisa da guranis zemo fenebi, sarabi, jarmo. momdevno<br />

xanebSi, meurneoba vrceldeba iranis centralur zegansa (Tefe sialki I)<br />

da xuzistanSi (Tefe sabzi), Crdilo-dasavleT (haji firuzi), dasavleT<br />

(godin Tefe VII) da samxreT-aRmosavleT iranSi (Tefe iahia VI C-E).<br />

ukanaskneli monacemebis Tanaxmad, SesaZloa, mevenaxeoba zagrosis<br />

mTianeTSi Caisaxa. msoflioSi sadReisod yvelaze adreuli Rvinis<br />

Sesanaxi qoTnebi swored am regionis CrdiloeT nawilSi, haji firuzSia<br />

mikvleuli da Zv. w. VI aTaswleulis meore naxevriTaa daTariRebuli.<br />

Zv. w. VI aTaswleulidan moyolebuli, moxatuli keramika xdeba<br />

iranuli arqeologiuri kulturebis erT-erTi ganmasxvavebeli niSani.<br />

Taviseburi moxatuli Tixis WurWeli Cndeba eneoliTis xanidan.<br />

Zv. w. IV aTaswleuliT TariRdeba iranis zeganze pirveli qalaqis<br />

_ sialkis (q. qaSanTan, centralur iranSi) aRmoceneba.<br />

adreuli brinjaos xanidan ufro meti ram aris cnobili iranis<br />

mosaxleobis materialuri kulturis Sesaxeb, Tumca mxolod werilobiTi<br />

monacemebis gamoCenis Semdeg SeiZleba mosaxleobis ama Tu im jgufis<br />

istoriul Tu eTnikur identifikaciaze saubari.<br />

Zv. w. IV aTaswleulis meore naxevarSi iranSi vrceldeba amierkavkasiuli<br />

warmomavlobis mqone, e. w. mtkvar-arezis * kulturis matarebeli<br />

tomebi. maTi gavrceleba, rogorc Cans, Zalismieri xasiaTisa iyo da<br />

am process Tan sdevda aq ufro adre arsebuli, ganviTarebuli sazogadoebrivi<br />

cxovrebis Sewyveta. igive suraTi Cans aRmosavleT anatoliaSi,<br />

sadac, agreTve fiqsirdeba amierkavkasiuli tradiciebis matarebeli<br />

mosaxleobis gamoCena. ufro gvian, Zv. w. III aTaswleulis pirvel<br />

naxevarSi e. w. mtkvar-arezis kulturis tomebi siriasa da palestinaSic<br />

vrceldebian.<br />

iranis vrceli teritoriis topografiuli danawevreba aq<br />

sxvadasxvagvari saxis gancalkevebuli kulturebis Camoyalibebas uwyobda<br />

xels. adreuli liTonis xanis irani, ekonomikurad da kulturulad,<br />

kvalindeburad neoliTuri epoqisaTvis damaxasiaTebeli cxovrebis wesiT<br />

cxovrobda. aq araferi Cans im ganviTarebis msgavsi, rac misgan dasavleTiT,<br />

mesopotamiisaTvis da aRmosavleTiT, indis velze aRmocenebuli<br />

maRali civilizaciis mqone urbanuli centrebisTvis aris damaxasiaTebeli<br />

41


maSin, rodesac sazogadoebrivi cxovreba iranis zeganze jer isev<br />

primitiul mdgomareobaSi iyo, xuzistanis dablobze, Zv. w. IV<br />

aTaswleulidan, mesopotamiuri tipis damwerlobis mqone urbanuli<br />

(qalaquri tipis) civilizacia yalibdeboda. xuzistani, <strong>Zvel</strong>i suziana,<br />

iranis erTaderTi mxarea, romlis ganviTarebis done ramdenadme uaxlovdeboda<br />

mesopotamiaSi mimdinare procesebs. aq, tigrosisa da evfratis<br />

SuamdinareTis mezoblad, samxreT iranis miwa-wyalze arsebuli elamuri<br />

civilizacia Sumeridan momavali zegavlenis Sedegad iyo aRmocenebuli.<br />

mTeli Tavisi istoriis manZilze, igi mWidro urTierTkavSirSi<br />

iyo mesopotamiur qveynebTan, SumerTan, babiloneTTan da<br />

asureTTan. es urTierToba iyo rogorc mSvidobiani, savaWro, aseve<br />

saomari. elamelTa ena, rogorc irkveva, mkveTrad gansxvavebuli iyo am<br />

mxareSi ufro gvian gavrcelebuli enebisagan.<br />

miuxedavad imisa, rom elamuri civilizacia, ZiriTadad xuzistanis<br />

dablobze, suzianaSi iyo koncentrirebuli, sinamdvileSi elamis saxelmwifo<br />

ufro vrcel teritoriebs moicavda. dablobis garda, mas eqvemdebareboda<br />

CrdiloeTiTa da aRmosavleTiT misi uSualod momijnave mTianeTi.<br />

mTisa da baris erTianobis modelis SemuSaveba am qveynis<br />

siZlieris erT-erTi umTavresi wyaro iyo. maqsimalurad xdeboda<br />

rogorc mTis, aseve baris bunebrivi simdidreebis gacvla-gamocvla. amas-<br />

Tan erTad, elami Suamavali iyo, erTi mxriv, Sumer-babiloneTsa da<br />

meore mxriv, iranis zegnis sazogadoebebs (Tefe hisari, sialki da sxva)<br />

Soris. am urTierTobebis ZiriTadi mamoZravebeli Zala, elamelTa mier<br />

ganxorcielebuli vaWroba iyo. protoelamuri warweriani Tixis firfitebis<br />

gamovlena sialk IV-isa da Tefe iahias kulturul fenebSi aRniSnuli<br />

vaWrobis erT-erTi damamtkicebeli sabuTia. Sua brinjaos<br />

xanaSi, centraluri iranis zegani kidev ufro metad iyo izolirebuli<br />

gare samyarosgan, vidre adre. arseboba veRar ganagrZo Tefe sialkma.<br />

naklebad Cans urTierToba mesopotamiasTan. miuxedavad amisa, elamelebis<br />

aqtiuroba am drosac SeimCneva, Tumca SedarebiT naklebi intensivobiT.<br />

Zv. w. XXIV saukunis Sua xanebSi, sargon didma, aqadis mefem daimorCila<br />

jer Sumeri, xolo Semdeg elami da mis aRmosavleTiT mdebare<br />

mxareebic. daaxloebiT saukunenaxevris Semdeg, dasavleT iranis mTianeTSi<br />

mcxovrebma guTiebis tomebma bolo mouRo aqadelTa batonobas. aqadis<br />

dacemam elams saSualeba misca Tavisufleba daebrunebina da mesopotamiis<br />

dablobze mdebare suzac * daepyro, romelic misi dedaqalaqi gaxda. Zv. w.<br />

II aTaswleulis ganmavlobaSi elamelebi samxreT iranSi farTod<br />

vrceldebian. gansakuTrebiT did siZlieres, elamma, Zv. w. XV-XIII saukuneebSi<br />

miaRwia, rodesac man asurelebi da babilonelebi daamarcxa. am<br />

epoqis elami mesopotamiis did nawilsa da dasavleT irans moicavda. am<br />

qveyanas aRorZinebulma babilonma mouRo bolo, rodesac misma laSqarma<br />

Zv. w. XII s. damlevs suza aiRo.<br />

42


iranze gadioda mniSvnelovani savaWro gzebi, romliTac xdeboda<br />

avRanuri lilaqvisa da sxva naxevrad Zvirfasi qvebis Setana mesopotamiaSi,<br />

anatoliaSi da sxva axloaRmosavlur mxareebSi. elamelTa ZiriTadi<br />

mizani iyo daeqvemdebarebinaT aRmosavleTiT mdebare zeganisa da mTianeTis<br />

mebrZoli tomebi da saTavisod gamoeyenebinaT am mxaris bunebrivi<br />

simdidreebi. zagrosis mTianeTSi kasitebi cxovrobdnen, CrdilodasavleT<br />

iranSi _ maneelebi, xolo kaspiis zRvis samxreTiT _<br />

kaspielebi. maTi eTnikuri vinaoba da erTmaneTTan mimarTeba naklebad<br />

aris cnobili. erTaderTi, rac maT Sesaxeb viciT, aris maT mier danatovari<br />

oqrosa da vercxlis maRalmxatvruli xelovnebis nimuSebi.<br />

luristanis farTod cnobili brinjaos nakeTobebi, romlebic, ZiriTadad,<br />

samarxul inventars Seadgenda, didi mxatvruli TaviseburebiT gamoirCeva.<br />

Crdilo-aRmosavleT iranSi didi xnis ganmavlobaSi grZeldeboda<br />

adreuli hisarisaTvis damaxasiaTebeli WurWlis moxatvis tradicia.<br />

Tumca, swored iranis am mxareSi, adrebrinjaos xanis gvandel etapze,<br />

xdeba mniSnelovani cvlileba. keramikuli tradicia aq mTlianad icvleba.<br />

moxatuli nawarmis nacvlad Cndeba sruliad gansxvavebuli nacrisferi<br />

Tu moSavo-monacrisfro Tixis WurWeli. msgavsi cvlileba, umTavresad,<br />

axali mosaxleobis gamoCeniT aixsneba xolme. es ki <strong>Zvel</strong>i mosaxleobis<br />

ZaldatanebiTi Secvlis gareSe iSviaTad xdeboda. aRsaniSnavia, rom<br />

keramikasTan erTad Crdilo-aRmosavleT iranSi, imavdroulad gamoCnda<br />

axali saxeobis spilenZisa da brinjaos iaraRebi da samkaulebi, adre<br />

savsebiT ucnobi am mxarisaTvis. es garemoeba damatebiTi sabuTia mosaxleobis<br />

SemadgenlobaSi momxdari cvlilebis sasargeblod. sayuradReboa,<br />

rom iranis materialur kulturaSi gavrcelebuli es inovaciebi ar<br />

Sexebia mesopotamiasa da sazogadod ufro dasavleTiT mdebare mxareebs,<br />

saidanac iranSi, adreul xanebSi, axali tradiciebi aRwevda.<br />

bevrad ufro gvian, Zv. w. II aTaswleulis meore naxevarSi,<br />

CrdiloaRmosavleTiranuli nacrisferi Tu moSavo-monacrisfro keramika<br />

jer TandaTanobiT aRwevs iranis dasavleT mxareebs, xolo Semdeg<br />

mTlianad iqvemdebarebs maT. es cvlileba, Tavis mxriv, SesaZloa,<br />

kavSirSi iyo momTabare tomebis ori jgufis centraluri aziidan iranis<br />

zeganze SemoWrasTan. CrdiloeTidan gavrcelebulma mosaxleobam daikava<br />

iranis centraluri zegani. SesaZloa, swored am dros, iranis brinjaos<br />

epoqis damlev xanaze gadiodes is zRvari, romlis Semdegac indoiranuli<br />

jgufis iranul (ariul * ) enebze metyveli xalxebi batondebian<br />

Tanamedrove iranisa da misi momijnave mxareebis teritoriaze. centraluri<br />

aziidan gavrcelebuli mosaxleobis erT-erTi ganStoeba SeiWra<br />

indostanis naxevarkunZulze (ix. qvemoT). orive es jgufi Tavis Tavs<br />

arielebs uwodebda. maT hyavdaT cxenSebmuli sabrZolo etlebi, Tumca<br />

iranelebma maleve upiratesoba cxenosan jars miakuTvnes, rogorc ufro<br />

43


ukeT gamosayenebels mTian mxareebSi, sadac maT ufro uxdebodaT aqtiuroba,<br />

indisa da gangis velebze mcxovrebi indoelebisagan gansxvavebiT.<br />

iranSi dasaxlebuli indo-evropelebi erTmaneTisagan, TavTavianTi<br />

dialeqtebiT gansxvavdebodnen. maTgan yvelaze Zlevamosilebi, sparselebi<br />

da midielebi anu farsa da mada iyvnen. sparselebi baxtiaris mTebSi da<br />

misgan dasavleTiT mdebare farsis provinciaSi dasaxldnen, romelsac<br />

Tavisi saxeli dautoves, midielebi ki ufro CrdiloeTiT _ hamadanis<br />

velze. es ukanasknelni kargi meomrebi da daxelovnebuli cxenosnebi<br />

iyvnen. wina aziaSi midielebis batonobas mxolod kiros II didma aqemenianma<br />

* mouRo bolo. sainteresoa, rom midielebis memkvidreobas qurTebi<br />

iCemeben. midielebisa da babilonelebis koaliciis mier, asureTis<br />

dedaqalaqis _ nineviis aRebis weli (Zv. w. 612 w.), bolo dromde,<br />

qurTebis mier maTi kalendris aTvlis wertilad miiCneoda.<br />

sparselTa adreuli SeiaraRebis Sesaxeb bevri araferi viciT,<br />

Tumca ufro gviani xanebis monacemebiT zogadi warmodgena mainc SegviZlia<br />

SeviqmnaT masze. maTi cxenosnebi, rogorc Cans, ZiriTadad mSvildisarsa<br />

da xelSubs atarebdnen. unda hqonodaT muzaradebi, kisris safarvelebi<br />

da farebi. qveiTi jari mSvildosnebis, SubiTa da fariT aRWurvili<br />

mebrZolebisagan Sedgeboda. didi zomis, oTxkuTxa, dawnul fars<br />

sparselebi sparas uwodebdnen (Sdr. qarT. fari). Subi mcire zomisa<br />

hqondaT, or metrze naklebi sigrZis. sparsuli maxvilic mokle iyo da<br />

fiqroben, rom es maTi SearaRebis ufro TavdacviT xasiaTze unda migvaniSnebdes.<br />

sparselebis brZolis sayvareli xerxi iyo, farebis saSualebiT,<br />

damcavi kedlis ageba, romlis zemodanac mSvildosnebi mowinaaRmdeges<br />

isars esrodnen.<br />

sparselebi iyvnen pirvelni, vinc etlSi oris nacvlad, oTxi cxeni<br />

Seaba da orTave Tvlis RerZidan, daaxloebiT 1 m sigrZeze, viwro<br />

celebi miamagra, romliTac mowinaaRmdegis qveiTi jariskacebi iceleboden,<br />

maT siaxloves did siCqareze etlis gavlis dros. Tumca, etleb-<br />

Tan SedarebiT, sparselTa cxenosani jari ufro metad moZravi da<br />

efeqturi iyo. Zv. w. 331 wels, gavgamelas * cnobili brZolis dros,<br />

aleqsandre makedonelma darios III-is etlebs Tavisi jaris wina xazi<br />

gauxsna. etlebi sakuTari jaris siRrmeSi SeuSva da Semdeg zurgidan<br />

Seutia maT. am brZolaSi sparselTa katastrofiulma marcxma, daasamara<br />

etlebiT brZolis mravalsaukunovani tradicia.<br />

indostanis naxevarkunZuli. samxreT aziaSi pirveli mxare, sadac e. w.<br />

neoliTurma revoluciam iCina Tavi, iyo iranis aRmosavleTiTa da avRaneTis<br />

samxreTiT mdebare Tanamedrove pakistanuri provincia, belujistani.<br />

aq, aRmosavleT iranisa da samxreT pakistanis SemaerTebel gzaze,<br />

mdinare bolanis dasavleT napirze, mehrgarSi, aRmoCnda adreuli Zv. w.<br />

VII aTaswleulis etalonuri xasiaTis winakeramikuli sakvebwarmoebiTi<br />

44


namosaxlari. Zv. w. V aTaswleulis damlevisaTvis meurneTa Temebi mTel<br />

am regionSi gavrcelda. erTmaneTisagan gansxvavebuli nalis, Jobisa da<br />

kulis kulturebi sxvadasxva xeobebSi iyo Camoyalibebuli. Zv. w. IV<br />

aTaswleulSi Cndeba galavniani qalaqebi: rehman dheriSi (mdinare Jobis<br />

dablobze), amri da kot diji sindSi da kalibangani mdinare hakrasTan,<br />

indoeTSi. es namosaxlarebi ganekuTvneba harapis anu e. w. indis velis<br />

civilizaciis winamorbedTa kulturas.<br />

kot dijis namosaxlari mdebareobda borcvis ZirSi, romlis<br />

Txemzec citadeli yofila aRmarTuli. dedacixis galavans Tanabari intervalebiT<br />

koSkebi hqonia mowyobili. sakuTriv qalaqSi, qvis<br />

saZirkvelze alizis aguriT amoyvanili saxlebis arsebobaa<br />

dadasturebuli. es nagebobebi sadrenaJo Txrilebisa da qvis masiuri<br />

jebirebis miRma iyo Sejgufuli. mezobeli Temebi aq erTmaneTs mudmivad<br />

ebrZodnen nayofieri miwebis dasaufleblad. kot dijis namosaxlarze<br />

napovnia qvis Zalze daxvewili samuSao iaraRebi, brinjaos isrispirebi,<br />

mZivebi, qalRmerTisa da cxovelTa mcire zomis Tixis plastika.<br />

gansakuTrebul yuradRebas iwvevs saTamaSo sazidavi, romelic cxadyofs,<br />

rom meTunis morgvis moyvaniloba daedo safuZvlad urmis Tvlebis<br />

warmoqmnas. es namosaxlari, iseve rogorc amri da kalibangani, cecxlis<br />

mier yofila ganadgurebeli, romlis gamomwvevi mizezi jer kidev<br />

daudgenelia.<br />

ganviTarebis momdevno etapi indostanis subkontinentze,<br />

ganekuTvneba e. w. indis velis civilizacias, romlis etalonuri Zegli<br />

harapa (pakistanSi) iyo. misi gavrcelebis areali, pakistanisa (sindhis,<br />

penjabisa da belujistanis provinciebSi) da indoeTis (gujaraTsa da<br />

rajasTanSi) garda, nawilobriv vrceldeboda, Tanamedrove avRaneTis,<br />

iranisa da TurqmeneTis teritoriaze. am epoqaSi mdinare indis auzSi<br />

miwaTmoqmedTa asobiT mcire zomis, galavniani da dagegmarebulquCebiani<br />

samosaxlo arsebobda. am kulturis namosaxlarebzec dasturdeba<br />

TavdacviTi galavnebis kvali. samxreT-aRmosavleT avRaneTSi mdebare<br />

cnobili namosaxlaris, mundigakis, gaTxrebisas gamomzeurda mzeze<br />

gamomwvari alizis aguriT nagebi galavani da marTkuTxa koSkebi.<br />

sayuradReboa, rom harapis kulturis arqeologiurma Seswavlam<br />

ver gamoavlina omis saSiSroebis ramdenadme mniSvnelovani gavlenis<br />

kvali adgilobrivi sazogadoebebis cxovrebaSi. brinjaom, indis velze<br />

axlo aRmosavleTidan jer kidev Zv. w. III aTaswleulis Sua xanebSi<br />

SeaRwia, yuradRebas ipyrobs sabrZolo iaraRis simcire (Tu ar<br />

amzadebdnen maT advilad xrwnadi masalisagan), arc abjaria sadme<br />

mikvleuli. yvelaze farTod gamoyenebuli iaraRi, qvis kverTxi Cans,<br />

romelic <strong>Zvel</strong> samyaroSi yvelgan erTnairad, muzaradis gamoyenebis<br />

dawyebisTanave, xmarebidan gamodioda.<br />

45


zogierTi mkvlevris azriT, indis velis civilizacia ar ganicdida<br />

garedan mniSvnelovan zewolas da amis gamo, aq naklebi saWiroeba<br />

igrZnoba sabrZolo teqnologiebis dasaxvewad da samosaxloTa<br />

Tavdasacavad. sxvanairad aq Zneli warmosadgeni iqneboda, Tu ratom iyo<br />

aq ufro naklebad ganviTarebuli <strong>samxedro</strong> <strong>saqme</strong>, vidre amis<br />

SesaZleblobas maRali teqnologiuri done iZleoda. aseT `mSvidobian~<br />

sazogadoebaSi, savaraudo xdeba Camoyalibebuli saxelmwifoebrivi<br />

sistemis uqonloba, miTumetes, rom kulturuladac indis velis<br />

civilizaciaSi naklebad dasturdeba Zalauflebis amsaxveli niSnebis<br />

arseboba, STambeWdavi taZrebisa Tu vrceli sasaxleebis saxiT.<br />

miuxedavad amisa, qalaqebis yvela, odnav mainc did ubans, galavani<br />

da damatebiT, galavnis irgvliv, wyliani Txrilebi hqonda Semovlebuli.<br />

ra unda yofiliyo amis gamomwvevi mizezi, Tuki sazogadoeba ar iyo<br />

daqvemdebarebuli omis SiSze an Tundac mis mosalodnel safrTxeze.<br />

eWvs gareSea, garedan Semosuli mtrisagan Tavdasacavad iyo agebuli Zv.<br />

w. III aTaswleuliT daTariRebuli galavani kunZul xadirze * mdebare<br />

namosaxlar dholaviraSi. aq dasturdeba erTianad Tavmoyrili kedlebis<br />

sistemis arseboba, rac zRvis mekobreebis Tavdasxmisagan qalaqis dacvis<br />

saWiroebaze unda migvaniSnebdes.<br />

indoeTSi <strong>samxedro</strong> saqmis si<strong>Zvel</strong>eze, ZiriTadad vedebis wignebi *<br />

gvamcnoben. induri eposebi _ mahabharata da ramaiana _ mogviTxroben<br />

regularul armiebze, saomar moqmedebaTa teqnikur Taviseburebebze,<br />

spiraliseburad dawyobil jarze da mis wyobaSi SeRwevis sirTuleze,<br />

sabrZolo etlebze, sabrZolo spiloebze da ramdenadac ucnauri ar<br />

unda iyos, <strong>samxedro</strong> mfrinav meqanizmebze, rac bunebrivia, am cnobaTa<br />

legendarul xasiaTs unda mowmobdes.<br />

rigvedis * monacemebiT, arielebs winamZRolobda tomis beladi anu<br />

raja. maT uxdebodaT brZola rogorc erTmaneTTan, aseve<br />

ucxotomelebTan. isini iyenebdnen brinjaos iaraRs da hqondaT<br />

manianTvlebiani cxenSebmuli etlebi. pirutyvis parvis Sedegad miRebuli<br />

nadavlis ZiriTadi nawili tomis belads uvardeboda xelSi. meomrebi<br />

ganekuTvnebodnen mebrZolTa socialur jgufs _ qSatria varnas.<br />

miuxedavad imisa, rom arielTa tradiciuli Sexedulebis Tanaxmad,<br />

arielebma indostanis naxevarkunZulze (subkontinentze) SemosvlisTanave<br />

iavarhyves mSvidobiani winamorbedi mosaxleobis kuTvnili qalaqebi,<br />

ramdenadme masobrivi ngrevis kvalis arseboba ar dasturdeba. rogorc<br />

Cans, arielTa iq SeRweva sulac ar iyo sisxliani. zogierTi<br />

specialisti arielebs, indostanis naxevarkunZulis avtoqtonur<br />

mosaxleobad miiCnevs; Tumca, aSkaraa, rom es tomebi aq CrdiloeTidan<br />

unda Semosuliyvnen. arielTa kultura mkveTrad gansxvavebulia<br />

winamorbedisagan.<br />

46


indoeTSi konkretuli brZolis, yvelaze adreul xsenebad unda<br />

CaiTvalos rigvedis meSvide mandalaSi (wignSi) aRwerili (gansakuTrebiT<br />

18, 33 da 83, 4-8 himnebSi) 10 mefis brZola. mefe suda, divodasas<br />

STamomavali, amarcxebs misadmi mtrulad ganwyobil arielTa da e. w.<br />

dasius (savaraudod aborigenuli) tomebis konfederacias. mkvlevrebi<br />

fiqroben, rom am gadmocemaSi miTologiuri warmodgenebiT aris<br />

Selamazebuli namdvili ambavi, dakavSirebuli indoeTSi ariuli tomebis<br />

pirveli gamoCenis xanasTan. indo-evropuli warmomavlobis arielebi,<br />

indostanis naxevarkunZulze, Zv. w. II aTaswleulis ganmavlobaSi unda<br />

SeWriliyvnen CrdiloeTidan, kaspiisa da aralis zRvis CrdiloaRmosavleTiT<br />

mdebare mxareebidan. rigvedaSi ariuli tomebi<br />

daxasiaTebulni arian, rogorc naxevrad momTabare mesaqonleebi,<br />

romlebic eweodnen lokalur omebs da pirutyvs stacebdnen erTmaneTs.<br />

10 mefis brZolis aRweris safu<strong>Zvel</strong>ze varaudoben, rom am epoqis tomTa<br />

raodenoba daaxloebiT ramdenime aTasi kacisagan Sedgeboda. analogiuri<br />

raodenobis xalxisagan Semdgari tomebi damaxasiaTebeli movlena iyo<br />

evrazieli momTabareebisaTvis.<br />

etlebis gamosaxulebebi mikvleulia vindias mTagrexilis * qviSaqvis<br />

qanebis petroglifebze. * etlis ori gamosaxuleba momdinareobs adgil<br />

morhana paharidan. pirvel maTganSi ori Sebmuli cxeni da meetlis Tavi<br />

Cans, meoreSi _ oTxcxeniani da 6 maniani (Cxiriani) Tvlebiani sabrZolo<br />

etli, romlis meetle farTo Zaraze dgas da romelsac Tavs esxmis win,<br />

mis gzaze mdgomi xelketiani da fariani adamiani, xolo mSvild-isriT<br />

SeiaraRebuli meore Tavdamsxmeli marjvena mxridan emuqreba mas.<br />

sabrZolo etlebs gamorCeuli adgili ukaviaT indur da sparsul<br />

miTologiaSi, maT RvTaebaTa panTeonis didi nawili etlSi msxdomared<br />

aris warmosaxuli.<br />

CineTi. CineTis <strong>samxedro</strong> istoria, yovelgvari wyvetilis gareSe<br />

viTardeboda aTaswleulebis manZilze, Zv. w. XVI saukunis damlevidan<br />

ax. w. XVI saukunis dasawyisamde. CineTs gaaCnda msoflioSi erT-erTi<br />

yvelaze ufro ganviTarebuli <strong>samxedro</strong> kultura.<br />

legendaruli gadmocemebis Tanaxmad, CineTis pirveli xelisufali<br />

iyo huang di anu yviTeli imperatori, romelmac daamarcxa Ci iu (omisa<br />

da wvimis RvTaeba) da dasaxlda huaxiaSi, yviTeli mdinaris dablobze.<br />

igi iTvleba xanis Cinelebis anu CinelTa ZiriTadi eTnikuri jgufis<br />

winaprad da mamamTavrad. Cinuri tradiciiT huang di mefobda Zv. w.<br />

XXIV saukuneSi. im dinastiaTa Soris, romlebic ki cnobilia Cinuri<br />

analebis mixedviT, yvelaze adreulia xias dinastia, igi Zv. w. II<br />

aTaswleulis pirveli naxevriT TariRdeba. miCneulia, rom am dinastiis<br />

xana qronologiurad mosdevs e. w. sami xelmwifisa da xuTi imperatoris<br />

47


epoqas da win uswrebs Sangis * dinastias. arqeologiuri monacemebi,<br />

TiTqos, mxars uWeren am dinastiis arsebobas.<br />

Sangis, igive inis dinastiis epoqis CineTi, tipuri brinjaos xanis<br />

sazogadoeba iyo. am dinastiis <strong>samxedro</strong> siZliere, mniSvnelovanwilad,<br />

etlebian jarebze iyo dafuZnebuli. sabrZolo etli, mkvlevarTa azriT,<br />

Zv. w. II aTaswleulis Suaxanebisa da meore naxevris Sangis dinastiis<br />

CineTSi, maT mezobel indo-evropel tomebs unda SeetanaT, romelTac<br />

Cveulebriv miaweren xolme am teqnologiuri siaxlis popularizacias<br />

aRmosavleTis Tvaluwvdenel sivrceebze. Tumca, zogierTi mkvlevris<br />

azriT, etlebi ufro adre, xias dinastiis xanidan (daaxl. Zv. w. 2100-<br />

1600 w.w.) unda yofiliyo CineTSi cnobili.<br />

Cinuri etlis Semadgenloba, sami kaciT ganisazRvreboda:<br />

meetlisagan, warCinebuli meomrisa da msaxurisagan, romlis movaleoba<br />

meomrisaTvis iaraRisa da isrebis miwodeba iyo. cxeni CineTSi Zneli<br />

saSovari iyo. im pirTa ricxvi, visac misi SeZena SeeZlo, SezRuduli<br />

iyo da Sesabamisad, etlis mepatroneni warmoadgendnen meomarTa<br />

gancalkevebul jgufs, romelsac sxvebTan SedarebiT, sazogadoebaSi<br />

gabatonebuli mdgomareoba ekavaT. TandaTanobiT, isini priviligirebul<br />

klasad gadaiqcen. maT ocdaaTi samTavro gadaecaT samarTavad. amave<br />

dros, isini valdebulebi iyvnen mefis pirvelive brZanebisTanave<br />

sabrZolvelad gamocxadebuliyvnen. Sangis dinastiis mefeebi mezoblebTan,<br />

aseve CrdiloeTidan SemoWril momTabareebTan mudmiv brZolaSi iyvnen<br />

Cabmuli. Sangis dinastiis dros sabrZolo etli imperiis ZiriTadi<br />

iaraRi gamodga, romelmac SesaZlebloba misca xelisufalT<br />

gaeerTianebinaT metad vrceli teritoriebi.<br />

yvelaze ufro kargad cnobili, etlebiani samarxi CineTSi, henanis<br />

provinciis CrdiloeT nawilSi, aniangis * maxloblad, hougangSi iyo<br />

napovni da igi Sangis dinastiis mefis, vu dingis xaniT TariRdeba<br />

(daaxl. Zv. w. 1200 w.). Sangis dinastiis xanaSi, samefo wodebis pirebi<br />

mTel Tavis jalabobasTan erTad imarxebodnen. maT samarxSi aseve<br />

atandnen msaxurebs, cxenebs, etlebsa da meetleebs. aqve aRmoCnda<br />

nairgvari brinjaos iaraRi.<br />

Sangis epoqis etlSi, Cveulebriv, ori cxeni iyo Sebmuli, magram<br />

samarxebSi zogjer oTxcxeniani etlebic aris napovni. meetlis garda,<br />

etlSi mSvildosani da zogjer SubiT an romelime sxva grZeltariani<br />

iaraRis mqone piric iyofeboda. omis dros, etlebis gamoyeneba, maT<br />

winaaRmdeg qveiTi jaris mier brZolis xerxebis daxvewisa da cxenosani<br />

mSvildosnebis (etlebSi myof mSvildosnebTan SedarebiT) meti<br />

efeqturobis gamo, TandaTanobiT daviwyebas mieca.<br />

CineTSi qveiTebic, iseve rogorc etlebis ekipaJis wevrebi,<br />

ZiriTadad `cul-satevrebiTa~ da SubebiT iyvnen SeiaraRebulni. `culsatevari~<br />

mxolod CineTisaTvis damaxasiaTebeli iaraRis saxeobaa. igi<br />

48


xmarebaSi Sangis dinastiis epoqaSi Semodis. mas aqvs satevris formis<br />

piri, romelic SveriliT aris Casmuli xis tarSi. arsebobda, agreTve,<br />

ormagi Tavis mqone saxeobac, romelTagan pirveli, Cveulebrivi basri<br />

piria, xolo meore, namgliseburi piris mqone. iaraRis xmarebisas<br />

xdeboda iaraRis vertikaluri wvetis mowinaaRmdegis Tavis<br />

mimarTulebiT saTvalTmaqcod Zgereba, xolo sinamdvileSi iaraRis ukan<br />

gamoqaCvisas misi porizontaluri, namgliseburi piri mters Tavs<br />

agdebinebda. es iaraRi mzaddeboda brinjaosagan, mogvianebiT rkinisganac.<br />

samarxebSi warmodgenilia maTi saceremonialo, nefritisgan damzadebuli<br />

calebi. `cul-satevrebs~ xelisuflebisa da Zalauflebis gamomxatveli,<br />

prestiJuli daniSnulebis sagnebis funqcia hqondaT.<br />

brinjaom axlo aRmosavleTidan indis velze Tu daaxl. Zv. w. III<br />

aTaswleulis Sua xanebSi SeaRwia, imave aTaswleulis damlevs, CineTSi<br />

igi ukve sakmaod uxeSi formis mqone nawarmis saxiT aris warmodgenili.<br />

samagierod, Zv. w. II aTaswleulis SuaxanebisaTvis brinjaom aq Seudarebel<br />

dones miaRwia. Sangis dinastiis CineTSi damzadebuli brinjao,<br />

araCveulebrivi sikaSkaSiT xasiaTdeba, magram ubralo xalxisaTvis, TviT<br />

gvianbrinjaos xanaSic, ZiriTad, yoveldRiurad gamosayenebel masalas<br />

isev qva warmoadgenda gansakuTrebiT, qveynis periferiul mxareebSi.<br />

jous dinastiis mier Sangis dinastiis damxobis Semdeg (Zv. w. 1122<br />

w.), CineTSi Camoyalibebuli feodaluri sazogadoebrivi wyoba, <strong>samxedro</strong><br />

TvalsazrisiT, isev etlebiT mebrZol aristokratiul klasze iyo<br />

damyarebuli. rkinis iaraRis damzadeba CineTSi swored jous dinastiis<br />

epoqaSi iwyeba. epoqaSi, romelic, amave dros, Cinuri brinjaos metalurgiis<br />

umaRlesi ayvavebis xanad aris miCneuli.<br />

istoriulad, Cineli <strong>samxedro</strong>ebis ZiriTadi sazrunavi, monRoleTis,<br />

manjuriisa da centraluri aziis stepebis momTabareTagan momdinare<br />

safrTxeebis gaTvaliswineba da maTi acileba iyo. sakuTari samefoebis<br />

dasacavad, Cinelma xelisuflebma farTod gamoiyenes Tavisi upiratesoba<br />

samuSao Zalis siuxvesa da organizebulobaSi. es, pirvel yovlisa,<br />

aisaxa umZimesi amocanis, 6700 km gadaWimuli CineTis didi kedlis agebis<br />

dros, romelic ZiriTadad centraluri evraziis Tvaluwvdeneli<br />

sivrceebidan wamosuli cxenosani laSqris Sesakaveblad iyo gamiznuli.<br />

marTalia, CineTis didi kedlis mSenebloba, Zv. w. I aTaswleulis<br />

pirveli naxevris gviani xanebidan iwyeba, magram misi saWiroeba ufro<br />

adreul xanebSic iqneboda sagrZnobi, Tundac imitom, rom CineTs, mom-<br />

Tabareebisagan Tavdasacavad, mniSvnelovani bunebrivi zRudeebi ar gaaCnda.<br />

zemoaRniSnuli, Zalze mniSvnelovani materialuri monacemebis<br />

garda, evraziis stepebidan momdinare safrTxeebze <strong>Zvel</strong>i Cineli mematianeebis<br />

cnobebic migviTiTebs. Cineli mematianeebisaTvis, maTi qveynis<br />

Crdilo-dasavleTiTa da CrdiloeTiT mcxovrebi barbarosebi, `mtacebeli<br />

mglebi~ iyvnen, romelTa `danayrebac SeuZlebelia, vinaidan isini xarbebi<br />

49


da momxveWelebi arian da araferze ar fiqroben sakuTari sargebelis<br />

garda.~ sityva `gaumaZRari~ xSirad gamoiyeneboda barbarosTa daxasiaTebisaTvis.<br />

50<br />

* * *<br />

<strong>Zvel</strong>i aRmosavleTis <strong>samxedro</strong> saqmis Seswavla cxadyofs, rom<br />

omianobas adreuli sazogadoebrivi cxovrebis ganviTarebisaTvis bevrad<br />

ufro didi mniSvneloba hqonda, vidre mxolod romelime tomisa Tu<br />

qveynis mier meore tomisa Tu qveynis damarcxebisa Tu dapyrobis aRnusxvas,<br />

riTac <strong>Zvel</strong>i matianeebi, analebi Tu qronikebi Semoifarglebian<br />

xolme.<br />

sazogadoebrivi ganviTarebis mimdinareobisas, rodesac tomis miwawylis<br />

zrda SesaZlebeli xdeboda mxolod mezoblad mdebare farTobebis<br />

dapyrobis saSualebiT, rac cxadia, niSnavda oms mezobel tomebTan.<br />

momxdurTagan Tavdasacavad saWiro xdeboda pirveli galavniani qalaqebis<br />

aRmoceneba. oms an omis safrTxesa da laSqrobebs, anda laSqrobebis Catarebisa<br />

da xarkis aRebis saWiroebas _ miuxedavad maTi daniSnulebisa<br />

Tu mizezisa _ hqonda erTi da igive Sedegi; saxeldobr, ufro Zlieri<br />

winamZRolis gaCena da ukeTesi an ufro Zlieri organizacis aRmoceneba<br />

imisda miuxedavad, Tu risTvis iyo igi gankuTvnili: TavdacvisaTvis Tu<br />

TavdasxmisaTvis. omisaTvis saWiro organizaciuli SesaZleblobebi, ierarqiuli<br />

sistema da centralizebuli sardloba sazogadoebaSi <strong>samxedro</strong>ebisagan<br />

vrceldeboda _ meomrebi mefeebi xdebodnen da mmarTvelobaSi<br />

<strong>samxedro</strong> disciplina SehqondaT. amdenad, aSkaraa, rom omianoba<br />

kavSirSi unda yofiliyo saxelmwifos warmoqmnis procesTan.<br />

rogorc wesi, mosaxleobis zrdas, ra mizeziTac ar unda yofiliyo<br />

igi gamowveuli, mosdevda zewola sazogadoebaSi arsebul resursebze. es<br />

faqtorebi warmoadgendnen saxelmwifoebriobis warmoqmnis meqanizmebs,<br />

oRond, mxolod gansazRvrul garemoSi da Sesabamisi sazogadoebrivi<br />

ganviTarebis pirobebis arsebobis SemTxvevaSi. saxelmwifo organizacia<br />

mxolod maSin aRmocendeboda, rodesac moxdeboda misi warmoqmnisaTvis<br />

saWiro pirobebidan, ramdenime maTganis urTierTdamTxveva. amasTanave,<br />

rogorc Cans, yoveli calke aRebuli saxelmwifo, misTvis damaxasiaTebeli<br />

winapirobebis arsebobis Sedegad iyo aRmocenebuli, ris gamoc,<br />

sxvadasxva adreuli saxelmwifo, sakmaod mniSvnelovnad gansxvavdeba<br />

erTmaneTisagan. miuxedavad amisa, moipoveboda raRac saerToc adreuli<br />

saxelmwifoebis aRmocenebis procesSi. rac Seexeba, socialur uTanabrobas<br />

igi ar warmoadgenda saxelmwifo organizaciis warmoqmnisaTvis aucilebel<br />

winapirobas.<br />

zogierTi adreuli saxelmwifos warmoqmnis xasiaTi, ueWvelad avlens<br />

am procesSi dapyrobis gadamwyvet zegavlenas. iyo SemTxvevebi,


odesac mesaqonleTa gabatoneba miwaTmoqmedebze, iwvevda saxelmwifos<br />

aRmocenebas, amitom SeiZleba iTqvas, rom marbieli momTabareebi ara<br />

mxolod Zarcvavdnen binadar miwaTmoqmedebs, aramed, zogjer, axdendnen<br />

politikuri ganviTarebis procesebis stimulaciasac. adreuli sazogadoebebi<br />

TavianT mezoblebTan kontaqts xom arcTu iSviaTad omebis,<br />

laSqrobebis da dapyrobis mcdelobis saSualebiT axorcielebdnen. omi<br />

da misi Tanxmlebi movlenebi dadebiT, zegavlenas axdendnen mmarTvelobiTi<br />

da samTavrobo institutebis warmoqmna-ganviTarebaze. mecnierTa gansazRvrebis<br />

Tanaxmad, mxolod ukanaskneli 5500 wlis ganmavlobaSi anu<br />

brinjaos xanis dasawyisidan, kacobriobam sul vota 14000-jer ioma.<br />

omianoba da laSqrobebi saTaves udebda centralizebuli mmarTvelobiTi<br />

sistemis Camoyalibebas; ufro metic, <strong>samxedro</strong> Zala, omi da<br />

dapyroba xels uwyobda <strong>samxedro</strong> struqturaze damyarebuli centralizebuli<br />

saxelmwifos aRmocenebas. Tavis mxriv, saxelmwifo iTxovda<br />

<strong>samxedro</strong> struqturisagan, misi uxifaTobis garantad yofnas. <strong>samxedro</strong><br />

struqtura, faqtobrivad, warmoadgenda mebrZolTa erTobliobas, romelsac<br />

saxelmwifo xelisuflebisagan miniWebuli hqonda, arsebuli Tu<br />

mosalodneli safrTxeebis mxedvelobaSi miRebis safu<strong>Zvel</strong>ze, Zalis gamoyenebis<br />

ufleba, qveynis dasacavad Tu sxva qveyanaze TavdasxmisaTvis.<br />

SeiZleba iTqvas, Tu mecnierTa erT nawils miaCnia, rom saxelmwifo<br />

iqmneboda upiratesad Sinagani ganviTarebis Sedegad, meore nawili saxelmwifos<br />

warmoqnas ukavSirebs garegan faqtorebs. isini Tvlian, rom<br />

dapyroba da omi iwvevs ra erTi xalxis mier, meoris damorCilebasa da<br />

eqploatacias, aucilebels xdis saxelmwifo organizaciis warmoqmnas<br />

sazogadoebaSi Camoyalibebuli uTanasworobis SesanarCuneblad. erTi ram<br />

udavoa, omianobasa da dapyrobebs, marTlac SeuZlia gamoiwvios adreuli<br />

saxelmwifoebis aRmocenebis stimulireba, magram amisaTvis saWiroa, sazogadoebaSi<br />

arsebobdes Sesabamisi Sinagani pirobebi, Tundac, ganviTarebis<br />

saTanado donis mxriv, rogorc dampyroblebs, aseve dapyrobilebs,<br />

Soris. ase rom, saxelmwifos warmoqmnisaTvis, rac Cvens mier ganxilul<br />

epoqaSi arsebuli sazogadoebebis ZiriTadi mizani da monapovaria, saWiro<br />

iyo sazogadoebis Sinagani ganviTarebisa da masze zemoqmedi garegani<br />

faqtorebis urTierTdamTxveva.<br />

ganmartebiTi leqsikoni *<br />

51


avarisi _ hiqsosebis dedaqalaqi. gaSenebuli iyo egviptis Sua samefos<br />

xanis qalaqis, rovartis nangrevebze, nilosis deltis CrdiloaRmosavleT<br />

nawilSi.<br />

aTlaTli _ Subis sasroli miliseburad amoRaruli xis joxi, romelic<br />

faqtiurad mklavis damagrZelebelis funqcias asrulebda da<br />

zrdida srolis efeqturobis xarisxs.<br />

amurru _ amoreelebis qveyana siriaSi.<br />

ani _ Sumeruli zecis RvTaeba, yvela sxva RvTaebis mama, batoni da<br />

damcveli.<br />

aniangi _ Zv. w. 1554-1045 w.w. Sangis dinastiis dedaqalaqi, mdebareobda<br />

CrdiloeT henanis provinciaSi (CineTi).<br />

arieli _ farTod gamoyenebuli termini, romelic, ZiriTadad,<br />

ganixileba winareindo-iranelTa TviTdasaxelebad.<br />

arnaimi _ qalaqi kadeSis samxreTiT, egviptidan kadeSisaken mimaval<br />

gzaze.<br />

aqemenianebi _ sparseli tomebis gamaerTianebeli samefo dinastia,<br />

romelmac safu<strong>Zvel</strong>i daudo aqemenianTa pirveli sparsuli imperiis arsebobas,<br />

Zv. w. 558-330 w.w.<br />

gavgamela _ adgilmdebareoba CrdiloeT mesopotamiaSi, dRevandel<br />

q. mosulTan.<br />

gilgameSis eposi _ epikuri poema. msoflioSi erT-erTi yvelaze<br />

adreuli Txzuleba. iTvleba, rom gilgameSi mesopotamiis adredinastiuri<br />

II periodis mmarTveli iyo (daaxl. XXVII s.).<br />

guTiebi _ mesopotamiis aRmosavleTiT, zagrosis mTianeTSi<br />

mcxovrebi mebrZoli tomebi.<br />

gurzi _ igive bunikiani kverTxi; faqtobrivad warmoadgenda xis<br />

xelkets, romlis erT boloSi qva iyo Casmuli. igi gamoiyeneboda axlo<br />

brZolaSi mowinaaRmdegisaTvis Casartymelad.<br />

dafuri _ karnakis warweris mixedviT, es qalaqi `xeTebis qveyana-<br />

Sia~, Tumca, sinamdvileSi siriaSi unda yofiliyo; adre mas qanaanis TaborTan<br />

aigivebdnen.<br />

delta _ mdinaris SesarTavTan warmoqmnili nariyi are, daserili<br />

mdinaris totebis qseliT, xSirad samkuTxedi formisa.<br />

difuzia _ gavrceleba, gafarToeba, ganbneva.<br />

dominos efeqti _ martivi jaWvuri reaqcia, romelsac adgili<br />

aqvs, rodesac raime cvlileba iwvevs aseTive cvlilebas iqve, mis gverdiT<br />

da a.S. gamoiyeneba movlenaTa urTierTdamokidebuli jaWvis ganmartebisas.<br />

egeida _ dasavleTiTa da CrdiloeTiT saberZneTiT da aRmosavleTiT<br />

TurqeTiT SemosazRvruli egeosis zRvis kunZulebi.<br />

eleqtrumi _ minerali, TviTnabadi oqros nairsaxeoba, Seicavs 25-<br />

50% vercxls. agreTve, oqrosa da vercxlis Senadnobi.<br />

52


epipaleoliTi _ berZnulad `<strong>Zvel</strong>i qvis Semdgom~; arqeologiuri<br />

termini, gamoiyeneba <strong>Zvel</strong>i qvis xanis Semdgomi periodis anu e. w. Sua<br />

qvis xanis anu mezoliTis adreuli etapis aRsaniSnavad.<br />

vedebi – u<strong>Zvel</strong>esi induri sibrZnis wignebi; ganekuTvneba Zv. w. II<br />

aTaswleulis meore naxevarSi.<br />

vindias mTagrexili _ indostanis naxevarkunZulis centraluri<br />

nawilis dasavleTiT, ganyofs indoeTs, CrdiloeT (indisa da gangis<br />

dablobi) da samxreT nawilebad.<br />

zRvis xalxebi _ likielebi, sardinielebi da egeosis zRvis<br />

tomebi.<br />

Tarxuntasa – qalaqi xaTusas samxreT-dasavleTiT, jerjerobiT<br />

arqeologebis mier ar aris mikvleuli.<br />

Tebe _ egviptis erT-erTi u<strong>Zvel</strong>esi dedaqalaqi, zemo egvipteSi,<br />

nilosis aRmosavleT napirze, q. luqsoris maxloblad.<br />

iliada _ `simRera ilionze~ anu troaze, <strong>Zvel</strong>berZnuli epikuri<br />

poema, romelsac homeross (daaxl. Zv. w. IX s.) miaweren.<br />

indo-ariuli _ indo-evropuli enaTa ojaxis indo-ariuli gan-<br />

Stoeba.<br />

indo-evropelebi _ monaTesave enebis erT-erTi didi ojaxi; masSi<br />

Sedian: xeTur-luviuri, induri, iranuli, berZnuli, somxuri da sxva<br />

enebi.<br />

kadeSi _ igive yadeSi, <strong>Zvel</strong>i galavniani qalaqi dasavleT siriaSi,<br />

md. orontis maxloblad. q. homsis samxreT-dasavleTiT 24 km, dRes misi<br />

nangrevebi cnobilia rogorc Tel nebi mendis borcvi.<br />

karnaki _ umdidresi sataZro kompleqsi, mdebareobs luqsoris<br />

maxloblad (egvipte). mniSvneloba SeiZina meTerTmete dinastiis xanidan;<br />

misi istoria TebesTan aris mWidrod gadajaWvuli.<br />

kasta _ indoeTsa da aRmosavleTis zog sxva qveyanaSi gancalkevebuli<br />

sazogadoebrivi jgufi, romelSic adamianebi uflebrivi mdgomareobis,<br />

profesiis Tu warmomavlobis mixedviT iyvnen gaerTianebuli.<br />

logistika _ armiis momaragebisa da gadaadgilebis marTva.<br />

luvielebi _ indo-evropul enaTa ojaxis, anatoliuri jgufis ena,<br />

romelSic xeTurTan anu nesiturTan da falaurTan (palas ena)<br />

erTiandeba. gavrcelebuli iyo Zv. w. II aTaswleulis samxreT<br />

anatoliaSi, arcavasa da kicuvaTnaSi.<br />

marianu _ etliT mebrZolTa privilegirebuli kastis warmomadgeneli<br />

<strong>Zvel</strong> <strong>aRmosavleTSi</strong>.<br />

megido _ qalaqi Crdilo-dasavleT palestinaSi, ezdraelonis<br />

velze, Tanamedrove q. haifas maxloblad, israeli.<br />

memfisi _ q. kairos samxreTiT 20 km, nilosis dasavleT napirze.<br />

qvemo egviptis pirveli nomisa da Semdeg <strong>Zvel</strong>i samefos dedaqalaqi<br />

daaxl. 2200 wlamde.<br />

53


miTani _ Zv. w. II aTaswleulis meore naxevarSi, CrdiloeT mesopotamiaSi<br />

mdebare xurituli samefo.<br />

morhana pahari _ adgilmdebareoba mirzapuris mxareSi, utarprade-<br />

Sis provincia (CrdiloeTi indoeTi).<br />

mtkvar-arezis kultura _ Zv. w IV-III aTaswleulebSi mtkvrisa da<br />

arezis SuamdinareTSi gavrcelebuli adrebrinjaos xanis kultura;<br />

kavkasiis garda farTod iyo gavrcelebuli wina aziaSic (igive mtkvararaqsis<br />

kultura).<br />

nearini _ igive na’arni amurrus saxelmwifoSi q. biblosis<br />

CrdiloeTiT Tu qanaanSi mcxovrebi xalxi.<br />

nairi _ Zv. w. XIII-X ss., vanis tbis irgvliv mcxovrebi tomebis<br />

erToblivi saxelwodeba.<br />

neandertaleli _ kacobriobis ganviTarebis gverdiTi Sto, cxovrobda<br />

ZiriTadad Sua paleoliTSi.<br />

neoliTi _ berZnulad `axali qva~; arqeologiuri termini, gamoiyeneba<br />

axali qvis xanis aRsaniSnavad.<br />

nipuri _ q. baRdadis samxreT-aRmosavleTiT 160 km. miCneulia Sumeris<br />

erT-erT u<strong>Zvel</strong>es qalaqad. igi iyo samyaros mmarTveli RvTaebis,<br />

enlilis qalaqi, romelsac Sumeruli RvTaebebis ierarqiaSi meore<br />

adgili ekava anis Semdeg.<br />

onagri – gareuli viri.<br />

paleoliTi _ berZnulad `<strong>Zvel</strong>i qva~; arqeologiuri termini, gamoiyeneba<br />

<strong>Zvel</strong>i qvis xanis aRsaniSnavad.<br />

panTeoni – berZnulad yvela RmerTis taZari.<br />

petroglifi _ berZnulad `qvaze amokveTa~. adamianis mier gamoqvabulebSi<br />

da kldeze amokveTili gamosaxulebebi.<br />

pirosis gamarjveba _ iseTi gamarjveba, romelsac Zalian didi<br />

msxverpli dasWirda. gamoTqma ukavSirdeba, epiris mefe piross, romelmac<br />

Zv. w. 279 w. daamarcxa romaelebi udidesi msxverplis fasad.<br />

piqtograma _ Sinaarsis gadmosacemad gamoyenebuli gamartivebuli<br />

naxatebi.<br />

ramesiduli periodi _ daaxl. Zv. w. 1295-1069 w.w., axali samefos<br />

mecxramete da meoce dinastiebis momcveli epoqa.<br />

rameseumi – ramses II-is memorialuri taZari TebeSi, zemo egvipteSi,<br />

Tanam. q. luqsorTan.<br />

rigveda _ `sagalobelTa codna~, vedebis wignis u<strong>Zvel</strong>esi nawili;<br />

Seiqmna Zv. w. II aTaswleulis Sua xanebSi.<br />

rodosi _ berZnuli kunZuli TurqeTis samxreT-dasavleTiT, egeosis<br />

zRvis sanapiros maxloblad.<br />

semitebi _ monaTesave enebis erT-erTi didi ojaxi; masSi erTiandebian:<br />

arabebis, ebraelebis, asurelebis, amoreelebis, aqadelebis da sxvaTa<br />

enebi.<br />

54


seti – egviptis <strong>Zvel</strong>i RvTaeba, dakavSirebuli udabnosTan, qariSxalTan<br />

da qaosTan.<br />

suza _ msoflios erT-erTi u<strong>Zvel</strong>esi qalaqi, mdebareobda md. tigrosis<br />

aRmosavleTiT 250 km, suzianaSi, Tanamedrove xuzistani, iranSi.<br />

umma _ Sumeruli qalaqi, cnobili q. lagaSTan xangrZlivi konfliqtiT.<br />

Zv. w. XXIV saukuneSi, misma mmarTvelma, lugal-zagesma<br />

daiqvemdebara uri da uruqi. mdebareobda tigrosis dasavleTiTa da<br />

lagaSis CrdiloeTiT.<br />

upu – igive apu, q. damaskos sanaxebi, siriaSi.<br />

uris Standarti _ warmoadgenda xis yuTis Tavsaxurs, romelzedac<br />

gamosaxulia SumerTa omisa da mSvidobis scenebi, gvxvdeba oTxTvala<br />

etlebic. napovni iyo uris e. w. samefo akldamebis gaTxris dros.<br />

falanga _ <strong>Zvel</strong> saberZneTSi gamoyenebuli qveiTi jaris sabrZolo<br />

wyoba, jariskacTa erTmaneTTan mijrili mwkrivebi.<br />

forposti _ <strong>samxedro</strong> mniSvnelobis mowinave posti, mowinave<br />

pozicia; igive avanposti.<br />

furuSxanda _ savaraudod, Tanam. ajemhoiuqi, centralur anatoliis<br />

samxreT nawilSi, q. aksarais Crdilo-dasavleTiT 18 km.<br />

qanaani _ <strong>Zvel</strong>i geografiuli termini, egviptelTa mixedviT moicavda<br />

mTel aRmosavleT xmelTaSuazRvispireTs anu levants.<br />

Sangis anu inis dinastia _ istoriulad dadasturebuli Cinuri<br />

saimperatoro dinastia. arsebobda Zv. w. II aTaswleulis Suxanebsa da<br />

meore naxevarSi, Camoyalibda centralur CineTSi, CrdiloeT henanSi,<br />

yviTeli mdinaris dablobze anu e. w. `sakuTriv CineTSi~.<br />

SabTuna _ qalaqi kadeSis samxreTiT, moxseniebulia ramses II-is<br />

aziur laSqrobasTan dakavSirebiT, q. arnaimTan erTad.<br />

Sedgenili mSvildi _ mzaddeboda sruliad gansxvaveuli masalebisagan,<br />

romelTa erT fenad gaerTianeba xdeboda dawnexiT. gansxvavebuli<br />

masalebis gaerTianeba SesaZleblobas iZleoda gamoyenebuli yofiliyo<br />

TviToeuli maTganis saukeTeso Tvisebebi.<br />

xadiri _ kunZuli mdebareobs gujaraTis provinciaSi pakistanis<br />

sazRvarTan.<br />

qalkoliTi _ berZnulad `spilenZ-qva~. arqeologiuri termini<br />

spilenZisa da qvis erdrouli gamoyenebis xanis aRsaniSnavad.<br />

xuritebi _ savaraudod, kavkasiuri warmomavlobis xalxi; cxovrobda<br />

CrdiloeT mesopotamiaSi, daaxl. Zv. w. III aTaswleulis Sua xanebidan.<br />

maTi yvelaze mniSvnelovani saxelmwifoebrivi warmonaqmnia miTanis<br />

samefo.<br />

homogenuri _ SemadgenlobiT, warmoSobiT, TvisebebiT erTgvarovani.<br />

gamoyenebuli literatura da wyaroebi:<br />

55


• Bradford, A. S. & Bradford, P. M. With Arrow, Sword and Spear. A History of<br />

Warfare in the Ancient World. Westport, Conn.: Praeger, 2001.<br />

• Divale, W. T. Warfare in Primitive Societies. Santa Barbara, 1973.<br />

• Ferguson, R. B., ed. Warfare, Culture, and Environment. Orlando, 1984.<br />

• Ferrill, A. The Origins of War: From the Stone Age to Alexander the Great.<br />

London: Thames & Hudson, 1985.<br />

• Giles, L. Sun Tzu on the Art of War. The Oldest Military Treatise in the World.<br />

Translated from the Chinese with Introduction and Critical Notes by Lionel<br />

Giles. London, 1910.<br />

• Hall, H. R. The Anceint History of the Near East from the Earliest Times to the<br />

Battles of Salamis. London: Methuen & CO, 1924.<br />

• Kammler, H. Der Ursprung des Staates. Eine Kritik der Ueberlagerungslehre.<br />

Koeln: Opladen, 1966.<br />

• Keegan, J. The Mask of Command. New York, 1987.<br />

• Manzanilla, L., ed. Studies in the Neolithic and Urban Revolutions, 2 vols. Oxford,<br />

1987.<br />

• Mellaart, J. The Neolithic of the Near East. London, 1975.<br />

• Raaflaub, K. A. & Rosenstein, N. War and Society in the Ancient and Medieval<br />

Worlds: Asia, the Mediterranean, Europe, and Mesoamerica. Cambridge, MA:<br />

Center for Hellenic Studies, 1999.<br />

• Rausing, G. The Bow. Lund, 1967.<br />

• Service, E. R. Urspruenge des Staates und der Zivilisationen. Der Prozess der<br />

kulturellen Evolution. Frankfurt am Mein, 1977.<br />

• Thompson, T. J. Ancient Stateless Civilization. Bronze Age India and the State<br />

in History, - The Independent Review, vol. X, no. 3, Winter 2005, pp. 365–384.<br />

• Turney-High, H. H., Primitive War: Its Practice and Concepts, 2nd ed. (Columbia,<br />

S.C., 1971).<br />

• Woods, M. & Woods, M. B. Ancient Warfare: From Clubs to Catapults. Minneapolis:<br />

Runestone Press, 2000.<br />

56


tabulebi<br />

1<br />

2<br />

57


58<br />

5 6<br />

3<br />

4


ilustraciebis aRweriloba:<br />

1. narmeris fila, agreTve cnobili rogorc hierankonpolisis palitra.<br />

TariRdeba daaxl. Zv. w. XXXI s-iT.<br />

2. Standarti uris samefo samarovnidan, Zv. w. III aTaswleulis<br />

Suaxanebi.<br />

3. xeTuri etli, gadmoxatuli egvipturi bareliefidan.<br />

4. ramses II dafuris alyis dros; rameseumis (Tebe) kedlis ferwera, Zv.<br />

w. XIII s.<br />

5. lagaSis mefis eanaTumis mier qalaq umaze laSqrobis aRniSvneli<br />

gamarjvebis stelis fragmenti; cnobili agreTve `svavebis stelis~<br />

saxelwodebiT. daaxl. Zv. w. 2450 w. kirqva.<br />

6. aSurnasirpal II-is bareliefi nipuris sasaxlidan.<br />

59

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!