Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery
Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery
Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
128<br />
<strong>Il</strong> latino in pillole<br />
<strong>Percorso</strong> 5<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
■ 1 <strong>Il</strong> paradigma verbale<br />
■ 2 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> attivo<br />
■ 3 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> passivo<br />
1.1 <strong>Il</strong> paradigma verbale<br />
R I P A S S I A M O I N S I E M E<br />
LEZIONE 1<br />
<strong>Il</strong> paradigma verbale<br />
■ Definizione: il paradigma è il prospetto <strong>del</strong>le forme-base da cui derivano tutti i tempi e i modi<br />
verbali latini:<br />
ESEMPIO amo, -as, -ávi, -átum, -áre, «amare»<br />
am-o I sg. <strong>del</strong>l’indicativo presente attivo<br />
am-a-s II sg. <strong>del</strong>l’indicativo presente attivo; la vocale tematica -a- informa<br />
anche <strong>del</strong>la coniugazione d’appartenenza (I coniugazione)<br />
am-á-v-i I sg. <strong>del</strong>l’indicativo <strong>perfetto</strong> attivo; questa voce consente di risalire al<br />
tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> (am-a-v-)<br />
am-á-tum supino I; da questa voce si ottiene il tema <strong>del</strong> supino<br />
am-á-re infinito presente attivo; fornisce il tema <strong>del</strong> presente.<br />
■ Tempi e modi derivati: consultando il paradigma, e più precisamente i temi <strong>del</strong> presente, <strong>del</strong><br />
<strong>perfetto</strong> e <strong>del</strong> supino, è possibile risalire all’intero prospetto <strong>del</strong>le coniugazioni latine.<br />
■ Dal tema <strong>del</strong> presente derivano:<br />
– indicativo: presente, im<strong>perfetto</strong>, futuro semplice (attivo e passivo)<br />
– congiuntivo: presente, im<strong>perfetto</strong> (attivo e passivo)<br />
– imperativo: presente, futuro (attivo e passivo)<br />
– forme nominali: infinito presente (attivo e passivo), participio presente, gerundio, gerundivo<br />
■ Dal tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> derivano:<br />
– indicativo: <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong>, futuro anteriore (solo attivo)<br />
– congiuntivo: <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong> (solo attivo)<br />
– forme nominali: infinito <strong>perfetto</strong> (solo attivo)<br />
3 ore<br />
■ Dal tema <strong>del</strong> supino derivano:<br />
– forme nominali: supino I e II, participio <strong>perfetto</strong> e futuro (e tutte le forme perifrastiche da essi<br />
derivate).
Prima <strong>del</strong> latino… l’italiano<br />
2.1 Esiste ancora il <strong>perfetto</strong> in italiano?<br />
Nel passaggio dal latino all’italiano il <strong>sistema</strong> dei modi verbali ha subito notevoli trasformazioni. La<br />
corrispondenza fra le coniugazioni <strong>del</strong>le due lingue, pertanto, è solo parziale: per esempio, in italiano<br />
sono scomparsi il participio futuro, il gerundivo e il supino. Viceversa, i tempi storici italiani sono<br />
più numerosi rispetto al latino: si pensi al <strong>perfetto</strong>, sostituito da ben tre tempi <strong>del</strong>la coniugazione<br />
italiana (passato prossimo, passato remoto, trapassato remoto).<br />
Corrispondenze fra il <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino e i tempi italiani<br />
Al <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino corrispondono in italiano i seguenti tempi <strong>del</strong>l’indicativo:<br />
■ il passato prossimo, il passato remoto e il trapassato remoto corrispondono al <strong>perfetto</strong>;<br />
■ il trapassato prossimo corrisponde al piucche<strong>perfetto</strong>;<br />
■ il futuro anteriore corrisponde al futuro anteriore latino.<br />
Va sottolineato che i tempi italiani corrispondenti al <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino (ad eccezione<br />
<strong>del</strong> passato remoto) sono costituiti da forme perifrastiche, basate sull’uso di ausiliari («essere» o<br />
«avere») che si combinano con il participio passato <strong>del</strong> verbo-base (per es.: «io avevo amato»; «noi<br />
avremo lodato»; «essi sono andati»).<br />
Gli ausiliari<br />
I verbi «essere» e «avere» possono svolgere la doppia funzione di:<br />
■ ausiliare, quando sono impiegati nella formazione <strong>del</strong>la diatesi passiva o nei tempi composti (per<br />
es.: «io ero stato eletto»; «io ho detto»);<br />
■ verbo autonomo, se esprimono un significato proprio, in sé compiuto (verbo «essere»: «trovarsi,<br />
stare, divenire, appartenere»; verbo «avere»: «possedere, indossare, ottenere»).<br />
<strong>Il</strong> latino in pillole<br />
2.2 <strong>Il</strong> tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
LEZIONE 2<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> attivo<br />
DIFFERENZE<br />
Latino | Italiano<br />
• Le coniugazioni latine sono quattro (-áre, -ére, -ëre,<br />
-íre) mentre quelle italiane soltanto tre («-are»,<br />
«-ere», «-ire».<br />
• In latino vi è un numero minore di tempi storici in<br />
quanto il <strong>perfetto</strong> può assumere indistintamente valore<br />
di: passato prossimo, passato remoto e trapassato<br />
remoto.<br />
• In latino solo il verbo sum funge da ausiliare.<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
• <strong>Il</strong> latino coniuga tutti i tempi <strong>del</strong>la diatesi attiva in forma<br />
sintetica, cioè senza intervento di ausiliari,<br />
modificando direttamente il tema verbale con suffissi<br />
temporali e modali. L’italiano, invece, si avvale degli<br />
ausiliari nella formazione di molti tempi (il passato<br />
prossimo, il trapassato prossimo, il trapassato remoto,<br />
il futuro anteriore ecc.).<br />
La formazione <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> è molto varia, pertanto è impossibile stabilire una regola che valga<br />
infallibilmente per tutti i verbi latini. Nonostante ciò, alcuni piccoli suggerimenti potranno esserti<br />
utili per riconoscere il <strong>perfetto</strong> e risalire al verbo di origine.<br />
129
130<br />
PERCORSO 5<br />
■ Come ricavare il tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong>? Innanzitutto, va detto che il tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> si ricava dalla<br />
terza voce <strong>del</strong> paradigma, cui va tolta la desinenza -i (propria <strong>del</strong>la I sg.). Infatti, il <strong>perfetto</strong> presenta<br />
terminazioni proprie, diverse da quelle finora studiate nel <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> presente.<br />
■ Quanti tipi di <strong>perfetto</strong>? Pur nella grande varietà di perfetti esistenti, è comunque possibile distinguervi<br />
quattro tipologie ricorrenti:<br />
– il <strong>perfetto</strong> in -vi (come am-a-v-i), tipico di molti verbi <strong>del</strong>la I e <strong>del</strong>la IV coniugazione;<br />
– il <strong>perfetto</strong> sigmatico in -si (come man-si), piuttosto frequente nei verbi <strong>del</strong>la III coniugazione<br />
ma presente anche nella II e IV coniugazione;<br />
– il <strong>perfetto</strong> a raddoppiamento (come cu-curr-i), ricorrente nei verbi <strong>del</strong>la III coniugazione;<br />
– il <strong>perfetto</strong> ad alternanza vocalica (come eg-i), anch’esso tipico di molti verbi <strong>del</strong>la III coniugazione.<br />
2.3 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong>: i tempi derivati<br />
■ Perfetto: a differenza dei tempi derivati dal tema <strong>del</strong> presente, la flessione <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> è uguale<br />
in tutte le coniugazioni (varia solo la I sg.) e si caratterizza per l’aggiunta al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> di<br />
desinenze personali proprie.<br />
■ A quale tempo italiano corrisponde: passato prossimo, passato remoto, trapassato remoto (per<br />
es.: am-a-v-isti, «tu hai amato, tu amasti, tu avesti amato»).<br />
■ Piucche<strong>perfetto</strong>: si forma aggiungendo al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> il suffisso -era- seguito dalle desinenze<br />
personali primarie, caratteristiche di tempi e modi <strong>del</strong> presente.<br />
■ A quale tempo italiano corrisponde: trapassato prossimo (per es.: am-a-v-eras, «tu avevi amato».<br />
■ Futuro anteriore: si forma aggiungendo al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> il suffisso -eri- seguito dalle desinenze<br />
personali primarie, caratteristiche di tempi e modi <strong>del</strong> presente.<br />
■ A quale tempo italiano corrisponde: futuro anteriore (per es.: am-a-v-eri-s, «tu avrai amato»).<br />
<strong>perfetto</strong><br />
amávi amavëram amavëro<br />
amavisti amavëras amavëris<br />
amávit amavërat amavërit<br />
amavïmus amaverámus amaverïmus<br />
amavistis amaverátis amaverïtis<br />
amavérunt (-ére) amavërant amavërint<br />
2.4 <strong>Il</strong> verbo sum<br />
piucche<strong>perfetto</strong><br />
futuro anteriore<br />
Per formare <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong> e futuro anteriore di sum basterà applicare le stesse procedure<br />
valide per le quattro coniugazioni: dalla III voce <strong>del</strong> paradigma (sum, es, fui, esse) si ricava il<br />
tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> (*fü-), quindi:<br />
■ aggiungendo le desinenze personali proprie <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> si ottiene il <strong>perfetto</strong> (per es.: fu-isti, «tu<br />
sei stato, tu fosti, tu fosti stato»;<br />
■ aggiungendo il suffisso -era- e le desinenze dei tempi principali si forma il piucche<strong>perfetto</strong> (per<br />
es.: fu-era-s, «tu eri stato»;<br />
■ aggiungendo il suffisso -eri- e le desinenze dei tempi principali si ricava il futuro anteriore (per<br />
es.: fu-eri-s , «tu sarai stato».<br />
Da notare che il verbo sum, primo e più importante dei verbi atematici, presenta la coniugazione<br />
<strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> regolare, con flessione simile a tutti gli altri verbi tematici.
fui fuëram fuëro<br />
fuisti fuëras fuëris<br />
fuit fuërat fuërit<br />
fuïmus fuerámus fuerïmus<br />
fuistis fuerátis fuerïtis<br />
fuérunt fuërant fuërint<br />
Laboratorio di latino<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
1 Individua i verbi contenuti nelle seguenti frasi, quindi inseriscili nella tabella analizzandoli e<br />
indicando il tempo latino corrispondente. L’esercizio è avviato.<br />
1 La sorella di Fulvio partì per l’America all’inizio <strong>del</strong>l’inverno 2 <strong>Il</strong> postino giunse quando ormai<br />
erano tutti usciti 3 Avrà avuto le sue buone ragioni per comportarsi così 4 Uscito di casa, si accorse<br />
che aveva dimenticato le chiavi <strong>del</strong>la macchina 5 Fui sorpreso per l’accoglienza affettuosa che mi<br />
riservarono i genitori di Giulia 6 Tornerò a casa appena avrò concluso la riunione aziendale 7 Dopo<br />
che l’incendio ebbe devastato l’intera regione, sopraggiunsero i primi soccorsi 8 Quando lo rividi,<br />
ebbi l’impressione che non fosse affatto cambiato 9 Avevo appena terminato di parlare con Luca,<br />
quando squillò il telefono 10 Dopo quanto era accaduto, fummo molto sorpresi di ricevere sue<br />
notizie.<br />
passato<br />
prossimo<br />
<strong>perfetto</strong><br />
passato<br />
remoto<br />
................................ partì: III sg. → perf. ................................ ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />
2 Individua la coniugazione di appartenenza dei seguenti verbi e riportane il paradigma; quindi<br />
coniugali traducendo le singole voci.<br />
paradigma .......................................................<br />
piucche<strong>perfetto</strong><br />
trapassato<br />
prossimo<br />
trapassato<br />
remoto<br />
futuro anteriore<br />
futuro<br />
anteriore<br />
paradigma .......................................................<br />
gess-i io portai dix-er-o io avrò detto<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
131
132<br />
PERCORSO 5<br />
paradigma .......................................................<br />
convoc-a-v-er-o io avrò convocato fu-er-am io ero stato<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
paradigma .......................................................<br />
paradigma .......................................................<br />
paradigma .......................................................<br />
docu-er-am ................................... fu-i .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
3 Analizza e traduci le seguenti forme <strong>del</strong> verbo sum (tempi principali e tempi storici).<br />
a)<br />
tempo<br />
persona numero<br />
traduzione<br />
fuerunt ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
erimus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fuerimus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fueramus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
es ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
estis ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fuistis ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fueris ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
eramus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fuero ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fueram ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
erunt ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
b)<br />
tempo<br />
persona numero<br />
traduzione<br />
eravamo stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
sarete ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
sarete stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fu ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
eri stato ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
sarò ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
sono ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fummo ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
erano stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
fosti ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
saremo stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />
siete ............................ ............................. ............................. ............................................
4 Collega con una freccia le forme che presentano persona e numero uguali.<br />
fuerimus fuerat fuero<br />
fuit fuistis fuerant<br />
fueratis fueram fueramus<br />
fuerint fuimus fueritis<br />
fueras fuerunt fuerit<br />
fui fueris fuisti<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
5 Analizza le seguenti forme verbali scomponendole nei loro elementi costitutivi (radice, suffissi,<br />
desinenza), quindi traduci. L’esercizio è avviato.<br />
ESEMPIO superaveram super- radice<br />
-a- vocale tematica <strong>del</strong>la I coniugazione<br />
superav- tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
-era- suffisso <strong>del</strong> piucche<strong>perfetto</strong><br />
-m desinenza di I persona singolare attiva<br />
→ trad.: «io avevo superato»<br />
a) statueratis ■ ero ■ legi ■ habueritis ■ amabant ■ paraveramus ■ audierint ■ missum ■ das ■ parabunt<br />
■ gesserit ■ ceciderat ■ eram ■ vivebant ■ mittet ■ egistis ■ fueris ■ vulneraveras ■ cucurristi ■ vincis ■<br />
audientem ■ amatum ■ vicerunt ■ biberimus ■ aperuero ■ manebunt ■ commoventi ■ mittemus ■ ducebam<br />
■ dixerint ■ agunt ■ legerant ■ cognoveratis ■ mittam ■ narraveram ■ es ■ vixit ■ dixeritis ■ visum<br />
■ poposcit ■ habebimus ■ biberis ■ cucurrerat ■ leges ■ constitueras ■ lectum ■ posui.<br />
b) correrete ■ sarà ■ giocavate ■ vedrai ■ visse ■ abbiamo avuto ■ sarete stati ■ abbiamo saltato ■<br />
avrò avuto ■ protetto ■ avrai chiamato ■ resteranno ■ ebbe detto ■ aveste ■ diciamo ■ eravate stati<br />
■ inviaste ■ avete punito ■ catturato ■ ascolterai ■ a colui che vede ■ avevano ■ chiesero ■ bevuta ■<br />
verrò ■ insegnerete ■ foste ■ avrai navigato ■ saranno state ■ cantanti ■ corse ■ di coloro che vincono<br />
■ ebbi ■ ho vissuto ■ avremo visto ■ vengono ■ dice ■ parlando ■ fummo ■ a coloro che insegnano<br />
■ scrivesti.<br />
6 Completa le seguenti frasi scegliendo la forma verbale corretta fra quelle proposte; quindi<br />
traduci.<br />
1 Romanorum dux hostium virtutem laudavit / laudaveras / laudaverunt.<br />
2 Ubi multi acriter pugnaverunt / pugnavit / pugnaveramus, nunc parvus ossium acervus est.<br />
3 Agricola praedium suum paucorum iugerum bubus bene araverant / araverat / aravi.<br />
4 Cicero quaestor insulam Siciliam administravistis / administravit / administraverunt, consul<br />
Catilinae coniurationi obstitit.<br />
5 Venatorum et volucrum multitudo in densis silvis fuerunt / fuit / fui.<br />
7 Analizza le seguenti frasi per iscritto, quindi mettile in costruzione e traduci.<br />
1 Certaminum victores coronis et magnis laudibus a Graecis celebrabantur. 2 Civium discordia civitati<br />
funesta fuerat. 3 Integra iecinora haruspicibus omina secunda praebebant. 4 Augures ex avium<br />
signis futura praenuntiaverant. 5 Hannibal cum equitibus Numidis urbem circumequitat. 6 Iudicis<br />
vox in tribunali resonavit. 7 Boni multarum urbium mores a Romanis ignorabantur. 8 Deae Minervae<br />
olea, pacis signum, et noctua sacrae fuerant. 9 Magna gigantum pars cum diis horrendam pugnam<br />
pugnavit. 10 Magnae urbes arcesque ab hostibus igne <strong>del</strong>entur. 11 Autumno aquilae in montium cacuminibus<br />
nidificaverint. 12 Romani coronam ex auro deabus donum in Capitolio posuerunt. 13 Ubi<br />
ager crassus et laetus fuit sine arboribus, locus frumentarius est. 14 Propter repentem deflagrationem<br />
totius urbis plebs templum deseruerat et ad proximum collem properavit. 15 In Africae oris multa et<br />
fera animalia vidimus.<br />
133
134<br />
PERCORSO 5<br />
Prima <strong>del</strong> latino… l’italiano<br />
3.1 <strong>Il</strong> passivo<br />
La diatesi<br />
La diatesi indica la direzione verso cui è volta l’azione espressa dal verbo e può essere:<br />
■ attiva se il verbo esprime un’azione compiuta dal soggetto (per es.: «Luca ha letto molti libri»);<br />
■ passiva se il verbo esprime un’azione subita dal soggetto (per es.: «Molti libri sono stati letti da<br />
Luca»);<br />
■ riflessiva se l’azione compiuta dal soggetto ricade sul soggetto stesso (per es.: «Non prenderti<br />
troppo sul serio!», «Pettinandosi, notò un ciuffo di capelli bianchi»);<br />
■ impersonale se il verbo è adoperato alla III persona singolare senza soggetto espresso o è preceduto<br />
dalla particella «si» (per es.: «Sulle Alpi nevica ancora», «Dopo lunghe trattative si giunse<br />
a un accordo»).<br />
La diatesi passiva dei tempi storici<br />
Analogamente al latino, la diatesi passiva italiana è data dall’ausiliare «essere» e dal participio<br />
passato <strong>del</strong> verbo-base, concordato con il soggetto in genere e numero (per es.: «io sono stata<br />
amata»; «noi saremo state lodate»; «essi sono visti»).<br />
<strong>Il</strong> latino in pillole<br />
LEZIONE 3<br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> passivo<br />
DIFFERENZE<br />
Latino | Italiano<br />
• In latino c’è un numero minore di tempi storici in<br />
quanto il <strong>perfetto</strong> può assumere indistintamente valore<br />
di passato prossimo, passato remoto e trapassato<br />
remoto.<br />
• In latino il passivo dei tempi derivati dal <strong>perfetto</strong> è<br />
sempre composto (participio <strong>perfetto</strong> passivo +<br />
voce <strong>del</strong> verbo sum): però, laddove in latino troviamo<br />
3.2 <strong>Il</strong> passivo dei tempi storici<br />
due voci verbali, nella traduzione italiana ne andranno<br />
utilizzate tre (per es.: amata sum, «io sono stata<br />
amata»; laudati eratis, «voi eravate stati lodati»);<br />
• Fra le varie categorie verbali, il latino annoverava<br />
anche la forma deponente (e semideponente), propria<br />
dei verbi con forma passiva ma significato attivo.<br />
Analogamente all’italiano, il passivo dei tempi storici <strong>del</strong>l’indicativo ha forma perifrastica ed è<br />
composto dal participio <strong>perfetto</strong> passivo e varie forme <strong>del</strong> verbo sum, secondo questo prospetto:<br />
■ il <strong>perfetto</strong> passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + presente di sum (amatus sum);<br />
■ il piucche<strong>perfetto</strong> passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + im<strong>perfetto</strong> di sum (amatus<br />
eram);<br />
■ il futuro anteriore passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + futuro semplice di sum (amatus<br />
ero).<br />
Ovviamente il participio <strong>perfetto</strong> si accorda con il soggetto in genere e numero (per es.: puer amatus<br />
est, «il ragazzo è stato amato»; puellae amatae erant, «le ragazze erano state amate»; verum amatum<br />
est, «la verità è stata amata»).
<strong>perfetto</strong><br />
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
amátus, -a, -um sum amátus, -a, -um eram amátus, -a, -um ero<br />
» es » eras » eris<br />
» est » erat » erit<br />
amáti, -ae, -a sumus amáti, -ae, -a erámus amáti, -ae, -a erïmus<br />
» estis » erátis » erïtis<br />
» sunt » erant » erunt<br />
Laboratorio di latino<br />
8 Individua tutti i verbi contenuti nelle seguenti frasi sottolineando con due colori diversi<br />
quelli alla diatesi passiva e quelli alla diatesi attiva. Quindi riportali nella tabella indicando il tempo<br />
latino corrispondente. L’esercizio è avviato.<br />
1 Sono stata invitata alla festa di Giulia e stasera le comprerò un bel regalo. 2 Quando avrete terminato<br />
tutti i compiti, potrete uscire con i vostri amici. 3 Quel cane sarà stato abbandonato o si sarà<br />
perso: guarda, ha ancora la medaglietta al collo. 4 Giunsi quando ormai la conferenza era terminata<br />
e tutti i convenuti erano sul punto di andarsene. 5 Fummo sorpresi dalla pioggia mentre montavamo<br />
i paletti <strong>del</strong>la tenda. 6 <strong>Il</strong> matrimonio era stato organizzato nei minimi dettagli. 7 Corse a precipizio<br />
giù dal ponte, attraversò l’incrocio come un fulmine, infine svoltò a destra con una curva a<br />
gomito e si fermò a due metri dal dirupo. 8 Siete stati interrogati dalla professoressa di storia?<br />
Com’è andata? 9 La manifestazione è stata ripresa dalle telecamere <strong>del</strong>l’emittente locale e sarà trasmessa<br />
questa sera durante il telegiornale. 10 Secondo te, cosa avrà rovinato la copertura <strong>del</strong> divano?<br />
Saranno stati i giochi dei bambini o le zampette <strong>del</strong> cane? 11 Hanno pianificato un itinerario stupendo:<br />
voleranno sul canyon e dormiranno in una riserva indiana. 12 Hai mai assaggiato le torte<br />
<strong>del</strong>la nonna di Luana? Sono farcite divinamente con una marmellata di lamponi fatta in casa.<br />
13 Fino a oggi la mia squadra aveva vinto tutte le partite con almeno due goal di scarto. 14 Mi venne<br />
incontro con un sorriso smagliante mentre in mano recava il regalo per il mio compleanno.<br />
15 Quando ebbe concluso la lettura <strong>del</strong> libro, lo ripose sullo scaffale sorridendo compiaciuta.<br />
presente<br />
...................................... ...................................... comprerò (→fut.sempl.) ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
passato prossimo<br />
im<strong>perfetto</strong><br />
passato remoto<br />
piucche<strong>perfetto</strong><br />
futuro semplice<br />
trapassato prossimo<br />
futuro anteriore<br />
futuro anteriore<br />
trapassato remoto<br />
sono stata invitata ...................................... ...................................... ......................................<br />
(→ perf.)<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />
135
136<br />
PERCORSO 5<br />
9 Individua la coniugazione di appartenenza dei seguenti verbi e riportane il paradigma; quindi<br />
coniugali traducendo le singole voci.<br />
paradigma .......................................................<br />
missus sum ................................... ducta ero .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
paradigma .......................................................<br />
captus eram ................................... positus sum .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
paradigma .......................................................<br />
paradigma .......................................................<br />
paradigma .......................................................<br />
paradigma .......................................................<br />
visus ero ................................... victa eram .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
....................................... ................................... ................................... .......................................<br />
10 Analizza le seguenti forme verbali scomponendole nei loro elementi costitutivi (radice, suffissi,<br />
desinenza), quindi traduci. L’esercizio è avviato.<br />
ESEMPIO mittebantur mitt- radice<br />
-e- vocale tematica <strong>del</strong>la III coniugazione<br />
-ba- infisso temporale tipico <strong>del</strong>l’im<strong>perfetto</strong><br />
-ntur desinenza <strong>del</strong>la III persona plurale <strong>del</strong>la forma passiva<br />
→ trad.: «essi erano inviati»<br />
a)<br />
posita erit ■ audiebar ■ appellata es ■ tractantur ■ monitus sum ■ legor ■ lecti erimus ■ missi estis ■<br />
consultus eris ■ ductus est ■ legemur ■ gestus es ■ auditi eritis ■ ornata eras ■ laudabuntur ■ curaberis<br />
■ inventum est ■ ornabitur ■ monebor ■ capti sumus ■ consulemur ■ gesta erant ■ habebamini ■<br />
cultus eram ■ paratae sumus ■ mittentur ■ posita sunt ■ adiuvamini ■ tectae eritis ■ formidaberis ■<br />
monita ero ■ ornatum erat ■ missi erunt ■ vituperabitur ■ moneor ■ consulimur.<br />
b)<br />
sarete viste ■ sono vinto ■ si reputa ■ sei stato giudicato ■ siete invocate ■ erano state preparate ■<br />
fui spinto ■ sarete lodati ■ saranno stati catturati ■ eravate chiamati ■ sarà detta ■ si disse ■ siete<br />
state inviate ■ furono puniti ■ è ascoltato ■ saremo ascoltate ■ ero consultato ■ saremo stati visti ■<br />
sono stimato ■ siamo disposti ■ sarà posto ■ era stato condotto ■ erano distrutte ■ fummo amati ■<br />
sarò stata eletta ■ si vedeva ■ sarete iscritte ■ sei giudicato.
<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />
c)<br />
superaveram ■ colis ■ amatum ■ vocati estis ■ recusatis ■ docentibus ■ missus erit ■ monebamini ■<br />
fuerunt ■ vulneraveras ■ actus erat ■ dictum ■ fugantur ■ certas ■ reposuerat ■ estis ■ veniunt ■ fuerant<br />
■ docuero ■ egerunt ■ gesta sunt ■ laudaveramus ■ fueris ■ appellatae erunt ■ toleramus ■ vicerunt<br />
■ sumus ■ mittentur ■ fuistis ■ celebrantur ■ victi erimus ■ legens ■ aperuerint ■ lecti erimus ■<br />
geram ■ fueram ■ gessisti ■ culta erunt ■ egeramus ■ data es ■ paraberis ■ victum ■ ponebar ■ actae<br />
eritis ■ egerint ■ positum ■ tractantur ■ gerentem ■ statueratis ■ egit ■ monitus sum ■ audiebar ■ ductus<br />
est.<br />
11<br />
Analizza e traduci le seguenti frasi, quindi volgi la traduzione italiana dalla forma passiva<br />
alla forma attiva e traduci nuovamente in latino.<br />
1 Oppidi moenia ab hostibus <strong>del</strong>eta erant.<br />
1a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />
1b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />
1c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />
2 Honestum consilium a fi<strong>del</strong>i amico datum erit.<br />
2a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />
2b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />
2c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />
3 Post mirabilem victoriam corona laurea Scipioni donata est.<br />
3a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />
3b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />
3c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />
4 Omnes coniurati a iudicibus damnati erunt.<br />
4a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />
4b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />
4c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />
5 A Romanis poetis iucundae fabulae palliatae scriptae sunt.<br />
5a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />
5b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />
5c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />
12 Leggi con attenzione le seguenti frasi, quindi analizzale per iscritto, mettile in costruzione e<br />
traduci. Nella ricerca lessicale dovrai rivolgere particolare cura alla frase 8, per la quale sarà<br />
necessaria un’accorta analisi semantica che aiuti a comprendere la differenza di significato fra<br />
hostis e inimicus.<br />
1 Externi populi onerosa Romanorum praetorum vectigalia non toleraverunt. 2 Post acre bellum castra<br />
a Caesare celeriter mota erant. 3 Agri a militibus vastati sunt et regis defensores necabuntur.<br />
4 Imperator populi Romani provinciarum fines auxit. 5 Hostes, longis itineribus fessi, a nostris militibus<br />
facile profligabuntur. 6 Romana plebs nimiae Optimatium potestati obstitit. 7 In insulam scaphis<br />
ab incolis sal portabatur. 8 Catilina non inimicus, sed hostis a Cicerone consule putatus est.<br />
9 Divina natura agros dedit, ars humana urbes aedificavit. 10 Frigidae fontium aquae viatoribus semper<br />
gratae erunt. 11 Multae Italiae urbes ab Hannibale, Carthaginiensium duce, <strong>del</strong>etae sunt.<br />
12 Persarum regis copiae ab Alexandro victae erant. 13 Dei imago in navis puppi floribus a nautis ornabatur.<br />
14 Neptunus, Saturni et Rheae filius, deus dominusque universorum Oceanorum traditus est.<br />
15 Castrum in colle fuerat, alta turri et validis munitionibus tutum. 16 Parentes monile argenteum<br />
dilectae filiae donaverant.<br />
137