17.06.2013 Views

Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery

Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery

Percorso 5 Il sistema del perfetto - Pianeta Scuola Gallery

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

128<br />

<strong>Il</strong> latino in pillole<br />

<strong>Percorso</strong> 5<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

■ 1 <strong>Il</strong> paradigma verbale<br />

■ 2 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> attivo<br />

■ 3 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> passivo<br />

1.1 <strong>Il</strong> paradigma verbale<br />

R I P A S S I A M O I N S I E M E<br />

LEZIONE 1<br />

<strong>Il</strong> paradigma verbale<br />

■ Definizione: il paradigma è il prospetto <strong>del</strong>le forme-base da cui derivano tutti i tempi e i modi<br />

verbali latini:<br />

ESEMPIO amo, -as, -ávi, -átum, -áre, «amare»<br />

am-o I sg. <strong>del</strong>l’indicativo presente attivo<br />

am-a-s II sg. <strong>del</strong>l’indicativo presente attivo; la vocale tematica -a- informa<br />

anche <strong>del</strong>la coniugazione d’appartenenza (I coniugazione)<br />

am-á-v-i I sg. <strong>del</strong>l’indicativo <strong>perfetto</strong> attivo; questa voce consente di risalire al<br />

tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> (am-a-v-)<br />

am-á-tum supino I; da questa voce si ottiene il tema <strong>del</strong> supino<br />

am-á-re infinito presente attivo; fornisce il tema <strong>del</strong> presente.<br />

■ Tempi e modi derivati: consultando il paradigma, e più precisamente i temi <strong>del</strong> presente, <strong>del</strong><br />

<strong>perfetto</strong> e <strong>del</strong> supino, è possibile risalire all’intero prospetto <strong>del</strong>le coniugazioni latine.<br />

■ Dal tema <strong>del</strong> presente derivano:<br />

– indicativo: presente, im<strong>perfetto</strong>, futuro semplice (attivo e passivo)<br />

– congiuntivo: presente, im<strong>perfetto</strong> (attivo e passivo)<br />

– imperativo: presente, futuro (attivo e passivo)<br />

– forme nominali: infinito presente (attivo e passivo), participio presente, gerundio, gerundivo<br />

■ Dal tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> derivano:<br />

– indicativo: <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong>, futuro anteriore (solo attivo)<br />

– congiuntivo: <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong> (solo attivo)<br />

– forme nominali: infinito <strong>perfetto</strong> (solo attivo)<br />

3 ore<br />

■ Dal tema <strong>del</strong> supino derivano:<br />

– forme nominali: supino I e II, participio <strong>perfetto</strong> e futuro (e tutte le forme perifrastiche da essi<br />

derivate).


Prima <strong>del</strong> latino… l’italiano<br />

2.1 Esiste ancora il <strong>perfetto</strong> in italiano?<br />

Nel passaggio dal latino all’italiano il <strong>sistema</strong> dei modi verbali ha subito notevoli trasformazioni. La<br />

corrispondenza fra le coniugazioni <strong>del</strong>le due lingue, pertanto, è solo parziale: per esempio, in italiano<br />

sono scomparsi il participio futuro, il gerundivo e il supino. Viceversa, i tempi storici italiani sono<br />

più numerosi rispetto al latino: si pensi al <strong>perfetto</strong>, sostituito da ben tre tempi <strong>del</strong>la coniugazione<br />

italiana (passato prossimo, passato remoto, trapassato remoto).<br />

Corrispondenze fra il <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino e i tempi italiani<br />

Al <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino corrispondono in italiano i seguenti tempi <strong>del</strong>l’indicativo:<br />

■ il passato prossimo, il passato remoto e il trapassato remoto corrispondono al <strong>perfetto</strong>;<br />

■ il trapassato prossimo corrisponde al piucche<strong>perfetto</strong>;<br />

■ il futuro anteriore corrisponde al futuro anteriore latino.<br />

Va sottolineato che i tempi italiani corrispondenti al <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> latino (ad eccezione<br />

<strong>del</strong> passato remoto) sono costituiti da forme perifrastiche, basate sull’uso di ausiliari («essere» o<br />

«avere») che si combinano con il participio passato <strong>del</strong> verbo-base (per es.: «io avevo amato»; «noi<br />

avremo lodato»; «essi sono andati»).<br />

Gli ausiliari<br />

I verbi «essere» e «avere» possono svolgere la doppia funzione di:<br />

■ ausiliare, quando sono impiegati nella formazione <strong>del</strong>la diatesi passiva o nei tempi composti (per<br />

es.: «io ero stato eletto»; «io ho detto»);<br />

■ verbo autonomo, se esprimono un significato proprio, in sé compiuto (verbo «essere»: «trovarsi,<br />

stare, divenire, appartenere»; verbo «avere»: «possedere, indossare, ottenere»).<br />

<strong>Il</strong> latino in pillole<br />

2.2 <strong>Il</strong> tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

LEZIONE 2<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> attivo<br />

DIFFERENZE<br />

Latino | Italiano<br />

• Le coniugazioni latine sono quattro (-áre, -ére, -ëre,<br />

-íre) mentre quelle italiane soltanto tre («-are»,<br />

«-ere», «-ire».<br />

• In latino vi è un numero minore di tempi storici in<br />

quanto il <strong>perfetto</strong> può assumere indistintamente valore<br />

di: passato prossimo, passato remoto e trapassato<br />

remoto.<br />

• In latino solo il verbo sum funge da ausiliare.<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

• <strong>Il</strong> latino coniuga tutti i tempi <strong>del</strong>la diatesi attiva in forma<br />

sintetica, cioè senza intervento di ausiliari,<br />

modificando direttamente il tema verbale con suffissi<br />

temporali e modali. L’italiano, invece, si avvale degli<br />

ausiliari nella formazione di molti tempi (il passato<br />

prossimo, il trapassato prossimo, il trapassato remoto,<br />

il futuro anteriore ecc.).<br />

La formazione <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> è molto varia, pertanto è impossibile stabilire una regola che valga<br />

infallibilmente per tutti i verbi latini. Nonostante ciò, alcuni piccoli suggerimenti potranno esserti<br />

utili per riconoscere il <strong>perfetto</strong> e risalire al verbo di origine.<br />

129


130<br />

PERCORSO 5<br />

■ Come ricavare il tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong>? Innanzitutto, va detto che il tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> si ricava dalla<br />

terza voce <strong>del</strong> paradigma, cui va tolta la desinenza -i (propria <strong>del</strong>la I sg.). Infatti, il <strong>perfetto</strong> presenta<br />

terminazioni proprie, diverse da quelle finora studiate nel <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> presente.<br />

■ Quanti tipi di <strong>perfetto</strong>? Pur nella grande varietà di perfetti esistenti, è comunque possibile distinguervi<br />

quattro tipologie ricorrenti:<br />

– il <strong>perfetto</strong> in -vi (come am-a-v-i), tipico di molti verbi <strong>del</strong>la I e <strong>del</strong>la IV coniugazione;<br />

– il <strong>perfetto</strong> sigmatico in -si (come man-si), piuttosto frequente nei verbi <strong>del</strong>la III coniugazione<br />

ma presente anche nella II e IV coniugazione;<br />

– il <strong>perfetto</strong> a raddoppiamento (come cu-curr-i), ricorrente nei verbi <strong>del</strong>la III coniugazione;<br />

– il <strong>perfetto</strong> ad alternanza vocalica (come eg-i), anch’esso tipico di molti verbi <strong>del</strong>la III coniugazione.<br />

2.3 <strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong>: i tempi derivati<br />

■ Perfetto: a differenza dei tempi derivati dal tema <strong>del</strong> presente, la flessione <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> è uguale<br />

in tutte le coniugazioni (varia solo la I sg.) e si caratterizza per l’aggiunta al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> di<br />

desinenze personali proprie.<br />

■ A quale tempo italiano corrisponde: passato prossimo, passato remoto, trapassato remoto (per<br />

es.: am-a-v-isti, «tu hai amato, tu amasti, tu avesti amato»).<br />

■ Piucche<strong>perfetto</strong>: si forma aggiungendo al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> il suffisso -era- seguito dalle desinenze<br />

personali primarie, caratteristiche di tempi e modi <strong>del</strong> presente.<br />

■ A quale tempo italiano corrisponde: trapassato prossimo (per es.: am-a-v-eras, «tu avevi amato».<br />

■ Futuro anteriore: si forma aggiungendo al tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> il suffisso -eri- seguito dalle desinenze<br />

personali primarie, caratteristiche di tempi e modi <strong>del</strong> presente.<br />

■ A quale tempo italiano corrisponde: futuro anteriore (per es.: am-a-v-eri-s, «tu avrai amato»).<br />

<strong>perfetto</strong><br />

amávi amavëram amavëro<br />

amavisti amavëras amavëris<br />

amávit amavërat amavërit<br />

amavïmus amaverámus amaverïmus<br />

amavistis amaverátis amaverïtis<br />

amavérunt (-ére) amavërant amavërint<br />

2.4 <strong>Il</strong> verbo sum<br />

piucche<strong>perfetto</strong><br />

futuro anteriore<br />

Per formare <strong>perfetto</strong>, piucche<strong>perfetto</strong> e futuro anteriore di sum basterà applicare le stesse procedure<br />

valide per le quattro coniugazioni: dalla III voce <strong>del</strong> paradigma (sum, es, fui, esse) si ricava il<br />

tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> (*fü-), quindi:<br />

■ aggiungendo le desinenze personali proprie <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> si ottiene il <strong>perfetto</strong> (per es.: fu-isti, «tu<br />

sei stato, tu fosti, tu fosti stato»;<br />

■ aggiungendo il suffisso -era- e le desinenze dei tempi principali si forma il piucche<strong>perfetto</strong> (per<br />

es.: fu-era-s, «tu eri stato»;<br />

■ aggiungendo il suffisso -eri- e le desinenze dei tempi principali si ricava il futuro anteriore (per<br />

es.: fu-eri-s , «tu sarai stato».<br />

Da notare che il verbo sum, primo e più importante dei verbi atematici, presenta la coniugazione<br />

<strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> regolare, con flessione simile a tutti gli altri verbi tematici.


fui fuëram fuëro<br />

fuisti fuëras fuëris<br />

fuit fuërat fuërit<br />

fuïmus fuerámus fuerïmus<br />

fuistis fuerátis fuerïtis<br />

fuérunt fuërant fuërint<br />

Laboratorio di latino<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

1 Individua i verbi contenuti nelle seguenti frasi, quindi inseriscili nella tabella analizzandoli e<br />

indicando il tempo latino corrispondente. L’esercizio è avviato.<br />

1 La sorella di Fulvio partì per l’America all’inizio <strong>del</strong>l’inverno 2 <strong>Il</strong> postino giunse quando ormai<br />

erano tutti usciti 3 Avrà avuto le sue buone ragioni per comportarsi così 4 Uscito di casa, si accorse<br />

che aveva dimenticato le chiavi <strong>del</strong>la macchina 5 Fui sorpreso per l’accoglienza affettuosa che mi<br />

riservarono i genitori di Giulia 6 Tornerò a casa appena avrò concluso la riunione aziendale 7 Dopo<br />

che l’incendio ebbe devastato l’intera regione, sopraggiunsero i primi soccorsi 8 Quando lo rividi,<br />

ebbi l’impressione che non fosse affatto cambiato 9 Avevo appena terminato di parlare con Luca,<br />

quando squillò il telefono 10 Dopo quanto era accaduto, fummo molto sorpresi di ricevere sue<br />

notizie.<br />

passato<br />

prossimo<br />

<strong>perfetto</strong><br />

passato<br />

remoto<br />

................................ partì: III sg. → perf. ................................ ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

................................ ................................. ................................. ................................. ................................<br />

2 Individua la coniugazione di appartenenza dei seguenti verbi e riportane il paradigma; quindi<br />

coniugali traducendo le singole voci.<br />

paradigma .......................................................<br />

piucche<strong>perfetto</strong><br />

trapassato<br />

prossimo<br />

trapassato<br />

remoto<br />

futuro anteriore<br />

futuro<br />

anteriore<br />

paradigma .......................................................<br />

gess-i io portai dix-er-o io avrò detto<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

131


132<br />

PERCORSO 5<br />

paradigma .......................................................<br />

convoc-a-v-er-o io avrò convocato fu-er-am io ero stato<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

paradigma .......................................................<br />

paradigma .......................................................<br />

paradigma .......................................................<br />

docu-er-am ................................... fu-i .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

3 Analizza e traduci le seguenti forme <strong>del</strong> verbo sum (tempi principali e tempi storici).<br />

a)<br />

tempo<br />

persona numero<br />

traduzione<br />

fuerunt ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

erimus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fuerimus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fueramus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

es ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

estis ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fuistis ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fueris ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

eramus ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fuero ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fueram ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

erunt ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

b)<br />

tempo<br />

persona numero<br />

traduzione<br />

eravamo stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

sarete ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

sarete stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fu ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

eri stato ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

sarò ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

sono ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fummo ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

erano stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

fosti ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

saremo stati ............................ ............................. ............................. ............................................<br />

siete ............................ ............................. ............................. ............................................


4 Collega con una freccia le forme che presentano persona e numero uguali.<br />

fuerimus fuerat fuero<br />

fuit fuistis fuerant<br />

fueratis fueram fueramus<br />

fuerint fuimus fueritis<br />

fueras fuerunt fuerit<br />

fui fueris fuisti<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

5 Analizza le seguenti forme verbali scomponendole nei loro elementi costitutivi (radice, suffissi,<br />

desinenza), quindi traduci. L’esercizio è avviato.<br />

ESEMPIO superaveram super- radice<br />

-a- vocale tematica <strong>del</strong>la I coniugazione<br />

superav- tema <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

-era- suffisso <strong>del</strong> piucche<strong>perfetto</strong><br />

-m desinenza di I persona singolare attiva<br />

→ trad.: «io avevo superato»<br />

a) statueratis ■ ero ■ legi ■ habueritis ■ amabant ■ paraveramus ■ audierint ■ missum ■ das ■ parabunt<br />

■ gesserit ■ ceciderat ■ eram ■ vivebant ■ mittet ■ egistis ■ fueris ■ vulneraveras ■ cucurristi ■ vincis ■<br />

audientem ■ amatum ■ vicerunt ■ biberimus ■ aperuero ■ manebunt ■ commoventi ■ mittemus ■ ducebam<br />

■ dixerint ■ agunt ■ legerant ■ cognoveratis ■ mittam ■ narraveram ■ es ■ vixit ■ dixeritis ■ visum<br />

■ poposcit ■ habebimus ■ biberis ■ cucurrerat ■ leges ■ constitueras ■ lectum ■ posui.<br />

b) correrete ■ sarà ■ giocavate ■ vedrai ■ visse ■ abbiamo avuto ■ sarete stati ■ abbiamo saltato ■<br />

avrò avuto ■ protetto ■ avrai chiamato ■ resteranno ■ ebbe detto ■ aveste ■ diciamo ■ eravate stati<br />

■ inviaste ■ avete punito ■ catturato ■ ascolterai ■ a colui che vede ■ avevano ■ chiesero ■ bevuta ■<br />

verrò ■ insegnerete ■ foste ■ avrai navigato ■ saranno state ■ cantanti ■ corse ■ di coloro che vincono<br />

■ ebbi ■ ho vissuto ■ avremo visto ■ vengono ■ dice ■ parlando ■ fummo ■ a coloro che insegnano<br />

■ scrivesti.<br />

6 Completa le seguenti frasi scegliendo la forma verbale corretta fra quelle proposte; quindi<br />

traduci.<br />

1 Romanorum dux hostium virtutem laudavit / laudaveras / laudaverunt.<br />

2 Ubi multi acriter pugnaverunt / pugnavit / pugnaveramus, nunc parvus ossium acervus est.<br />

3 Agricola praedium suum paucorum iugerum bubus bene araverant / araverat / aravi.<br />

4 Cicero quaestor insulam Siciliam administravistis / administravit / administraverunt, consul<br />

Catilinae coniurationi obstitit.<br />

5 Venatorum et volucrum multitudo in densis silvis fuerunt / fuit / fui.<br />

7 Analizza le seguenti frasi per iscritto, quindi mettile in costruzione e traduci.<br />

1 Certaminum victores coronis et magnis laudibus a Graecis celebrabantur. 2 Civium discordia civitati<br />

funesta fuerat. 3 Integra iecinora haruspicibus omina secunda praebebant. 4 Augures ex avium<br />

signis futura praenuntiaverant. 5 Hannibal cum equitibus Numidis urbem circumequitat. 6 Iudicis<br />

vox in tribunali resonavit. 7 Boni multarum urbium mores a Romanis ignorabantur. 8 Deae Minervae<br />

olea, pacis signum, et noctua sacrae fuerant. 9 Magna gigantum pars cum diis horrendam pugnam<br />

pugnavit. 10 Magnae urbes arcesque ab hostibus igne <strong>del</strong>entur. 11 Autumno aquilae in montium cacuminibus<br />

nidificaverint. 12 Romani coronam ex auro deabus donum in Capitolio posuerunt. 13 Ubi<br />

ager crassus et laetus fuit sine arboribus, locus frumentarius est. 14 Propter repentem deflagrationem<br />

totius urbis plebs templum deseruerat et ad proximum collem properavit. 15 In Africae oris multa et<br />

fera animalia vidimus.<br />

133


134<br />

PERCORSO 5<br />

Prima <strong>del</strong> latino… l’italiano<br />

3.1 <strong>Il</strong> passivo<br />

La diatesi<br />

La diatesi indica la direzione verso cui è volta l’azione espressa dal verbo e può essere:<br />

■ attiva se il verbo esprime un’azione compiuta dal soggetto (per es.: «Luca ha letto molti libri»);<br />

■ passiva se il verbo esprime un’azione subita dal soggetto (per es.: «Molti libri sono stati letti da<br />

Luca»);<br />

■ riflessiva se l’azione compiuta dal soggetto ricade sul soggetto stesso (per es.: «Non prenderti<br />

troppo sul serio!», «Pettinandosi, notò un ciuffo di capelli bianchi»);<br />

■ impersonale se il verbo è adoperato alla III persona singolare senza soggetto espresso o è preceduto<br />

dalla particella «si» (per es.: «Sulle Alpi nevica ancora», «Dopo lunghe trattative si giunse<br />

a un accordo»).<br />

La diatesi passiva dei tempi storici<br />

Analogamente al latino, la diatesi passiva italiana è data dall’ausiliare «essere» e dal participio<br />

passato <strong>del</strong> verbo-base, concordato con il soggetto in genere e numero (per es.: «io sono stata<br />

amata»; «noi saremo state lodate»; «essi sono visti»).<br />

<strong>Il</strong> latino in pillole<br />

LEZIONE 3<br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong> passivo<br />

DIFFERENZE<br />

Latino | Italiano<br />

• In latino c’è un numero minore di tempi storici in<br />

quanto il <strong>perfetto</strong> può assumere indistintamente valore<br />

di passato prossimo, passato remoto e trapassato<br />

remoto.<br />

• In latino il passivo dei tempi derivati dal <strong>perfetto</strong> è<br />

sempre composto (participio <strong>perfetto</strong> passivo +<br />

voce <strong>del</strong> verbo sum): però, laddove in latino troviamo<br />

3.2 <strong>Il</strong> passivo dei tempi storici<br />

due voci verbali, nella traduzione italiana ne andranno<br />

utilizzate tre (per es.: amata sum, «io sono stata<br />

amata»; laudati eratis, «voi eravate stati lodati»);<br />

• Fra le varie categorie verbali, il latino annoverava<br />

anche la forma deponente (e semideponente), propria<br />

dei verbi con forma passiva ma significato attivo.<br />

Analogamente all’italiano, il passivo dei tempi storici <strong>del</strong>l’indicativo ha forma perifrastica ed è<br />

composto dal participio <strong>perfetto</strong> passivo e varie forme <strong>del</strong> verbo sum, secondo questo prospetto:<br />

■ il <strong>perfetto</strong> passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + presente di sum (amatus sum);<br />

■ il piucche<strong>perfetto</strong> passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + im<strong>perfetto</strong> di sum (amatus<br />

eram);<br />

■ il futuro anteriore passivo si forma unendo participio <strong>perfetto</strong> + futuro semplice di sum (amatus<br />

ero).<br />

Ovviamente il participio <strong>perfetto</strong> si accorda con il soggetto in genere e numero (per es.: puer amatus<br />

est, «il ragazzo è stato amato»; puellae amatae erant, «le ragazze erano state amate»; verum amatum<br />

est, «la verità è stata amata»).


<strong>perfetto</strong><br />

<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

amátus, -a, -um sum amátus, -a, -um eram amátus, -a, -um ero<br />

» es » eras » eris<br />

» est » erat » erit<br />

amáti, -ae, -a sumus amáti, -ae, -a erámus amáti, -ae, -a erïmus<br />

» estis » erátis » erïtis<br />

» sunt » erant » erunt<br />

Laboratorio di latino<br />

8 Individua tutti i verbi contenuti nelle seguenti frasi sottolineando con due colori diversi<br />

quelli alla diatesi passiva e quelli alla diatesi attiva. Quindi riportali nella tabella indicando il tempo<br />

latino corrispondente. L’esercizio è avviato.<br />

1 Sono stata invitata alla festa di Giulia e stasera le comprerò un bel regalo. 2 Quando avrete terminato<br />

tutti i compiti, potrete uscire con i vostri amici. 3 Quel cane sarà stato abbandonato o si sarà<br />

perso: guarda, ha ancora la medaglietta al collo. 4 Giunsi quando ormai la conferenza era terminata<br />

e tutti i convenuti erano sul punto di andarsene. 5 Fummo sorpresi dalla pioggia mentre montavamo<br />

i paletti <strong>del</strong>la tenda. 6 <strong>Il</strong> matrimonio era stato organizzato nei minimi dettagli. 7 Corse a precipizio<br />

giù dal ponte, attraversò l’incrocio come un fulmine, infine svoltò a destra con una curva a<br />

gomito e si fermò a due metri dal dirupo. 8 Siete stati interrogati dalla professoressa di storia?<br />

Com’è andata? 9 La manifestazione è stata ripresa dalle telecamere <strong>del</strong>l’emittente locale e sarà trasmessa<br />

questa sera durante il telegiornale. 10 Secondo te, cosa avrà rovinato la copertura <strong>del</strong> divano?<br />

Saranno stati i giochi dei bambini o le zampette <strong>del</strong> cane? 11 Hanno pianificato un itinerario stupendo:<br />

voleranno sul canyon e dormiranno in una riserva indiana. 12 Hai mai assaggiato le torte<br />

<strong>del</strong>la nonna di Luana? Sono farcite divinamente con una marmellata di lamponi fatta in casa.<br />

13 Fino a oggi la mia squadra aveva vinto tutte le partite con almeno due goal di scarto. 14 Mi venne<br />

incontro con un sorriso smagliante mentre in mano recava il regalo per il mio compleanno.<br />

15 Quando ebbe concluso la lettura <strong>del</strong> libro, lo ripose sullo scaffale sorridendo compiaciuta.<br />

presente<br />

...................................... ...................................... comprerò (→fut.sempl.) ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

passato prossimo<br />

im<strong>perfetto</strong><br />

passato remoto<br />

piucche<strong>perfetto</strong><br />

futuro semplice<br />

trapassato prossimo<br />

futuro anteriore<br />

futuro anteriore<br />

trapassato remoto<br />

sono stata invitata ...................................... ...................................... ......................................<br />

(→ perf.)<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

...................................... ...................................... ...................................... ......................................<br />

135


136<br />

PERCORSO 5<br />

9 Individua la coniugazione di appartenenza dei seguenti verbi e riportane il paradigma; quindi<br />

coniugali traducendo le singole voci.<br />

paradigma .......................................................<br />

missus sum ................................... ducta ero .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

paradigma .......................................................<br />

captus eram ................................... positus sum .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

paradigma .......................................................<br />

paradigma .......................................................<br />

paradigma .......................................................<br />

paradigma .......................................................<br />

visus ero ................................... victa eram .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

....................................... ................................... ................................... .......................................<br />

10 Analizza le seguenti forme verbali scomponendole nei loro elementi costitutivi (radice, suffissi,<br />

desinenza), quindi traduci. L’esercizio è avviato.<br />

ESEMPIO mittebantur mitt- radice<br />

-e- vocale tematica <strong>del</strong>la III coniugazione<br />

-ba- infisso temporale tipico <strong>del</strong>l’im<strong>perfetto</strong><br />

-ntur desinenza <strong>del</strong>la III persona plurale <strong>del</strong>la forma passiva<br />

→ trad.: «essi erano inviati»<br />

a)<br />

posita erit ■ audiebar ■ appellata es ■ tractantur ■ monitus sum ■ legor ■ lecti erimus ■ missi estis ■<br />

consultus eris ■ ductus est ■ legemur ■ gestus es ■ auditi eritis ■ ornata eras ■ laudabuntur ■ curaberis<br />

■ inventum est ■ ornabitur ■ monebor ■ capti sumus ■ consulemur ■ gesta erant ■ habebamini ■<br />

cultus eram ■ paratae sumus ■ mittentur ■ posita sunt ■ adiuvamini ■ tectae eritis ■ formidaberis ■<br />

monita ero ■ ornatum erat ■ missi erunt ■ vituperabitur ■ moneor ■ consulimur.<br />

b)<br />

sarete viste ■ sono vinto ■ si reputa ■ sei stato giudicato ■ siete invocate ■ erano state preparate ■<br />

fui spinto ■ sarete lodati ■ saranno stati catturati ■ eravate chiamati ■ sarà detta ■ si disse ■ siete<br />

state inviate ■ furono puniti ■ è ascoltato ■ saremo ascoltate ■ ero consultato ■ saremo stati visti ■<br />

sono stimato ■ siamo disposti ■ sarà posto ■ era stato condotto ■ erano distrutte ■ fummo amati ■<br />

sarò stata eletta ■ si vedeva ■ sarete iscritte ■ sei giudicato.


<strong>Il</strong> <strong>sistema</strong> <strong>del</strong> <strong>perfetto</strong><br />

c)<br />

superaveram ■ colis ■ amatum ■ vocati estis ■ recusatis ■ docentibus ■ missus erit ■ monebamini ■<br />

fuerunt ■ vulneraveras ■ actus erat ■ dictum ■ fugantur ■ certas ■ reposuerat ■ estis ■ veniunt ■ fuerant<br />

■ docuero ■ egerunt ■ gesta sunt ■ laudaveramus ■ fueris ■ appellatae erunt ■ toleramus ■ vicerunt<br />

■ sumus ■ mittentur ■ fuistis ■ celebrantur ■ victi erimus ■ legens ■ aperuerint ■ lecti erimus ■<br />

geram ■ fueram ■ gessisti ■ culta erunt ■ egeramus ■ data es ■ paraberis ■ victum ■ ponebar ■ actae<br />

eritis ■ egerint ■ positum ■ tractantur ■ gerentem ■ statueratis ■ egit ■ monitus sum ■ audiebar ■ ductus<br />

est.<br />

11<br />

Analizza e traduci le seguenti frasi, quindi volgi la traduzione italiana dalla forma passiva<br />

alla forma attiva e traduci nuovamente in latino.<br />

1 Oppidi moenia ab hostibus <strong>del</strong>eta erant.<br />

1a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />

1b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />

1c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />

2 Honestum consilium a fi<strong>del</strong>i amico datum erit.<br />

2a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />

2b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />

2c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />

3 Post mirabilem victoriam corona laurea Scipioni donata est.<br />

3a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />

3b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />

3c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />

4 Omnes coniurati a iudicibus damnati erunt.<br />

4a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />

4b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />

4c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />

5 A Romanis poetis iucundae fabulae palliatae scriptae sunt.<br />

5a Trad. in italiano: ...................................................................................................................................<br />

5b Volgi all’attivo: ......................................................................................................................................<br />

5c Trad. in latino: ......................................................................................................................................<br />

12 Leggi con attenzione le seguenti frasi, quindi analizzale per iscritto, mettile in costruzione e<br />

traduci. Nella ricerca lessicale dovrai rivolgere particolare cura alla frase 8, per la quale sarà<br />

necessaria un’accorta analisi semantica che aiuti a comprendere la differenza di significato fra<br />

hostis e inimicus.<br />

1 Externi populi onerosa Romanorum praetorum vectigalia non toleraverunt. 2 Post acre bellum castra<br />

a Caesare celeriter mota erant. 3 Agri a militibus vastati sunt et regis defensores necabuntur.<br />

4 Imperator populi Romani provinciarum fines auxit. 5 Hostes, longis itineribus fessi, a nostris militibus<br />

facile profligabuntur. 6 Romana plebs nimiae Optimatium potestati obstitit. 7 In insulam scaphis<br />

ab incolis sal portabatur. 8 Catilina non inimicus, sed hostis a Cicerone consule putatus est.<br />

9 Divina natura agros dedit, ars humana urbes aedificavit. 10 Frigidae fontium aquae viatoribus semper<br />

gratae erunt. 11 Multae Italiae urbes ab Hannibale, Carthaginiensium duce, <strong>del</strong>etae sunt.<br />

12 Persarum regis copiae ab Alexandro victae erant. 13 Dei imago in navis puppi floribus a nautis ornabatur.<br />

14 Neptunus, Saturni et Rheae filius, deus dominusque universorum Oceanorum traditus est.<br />

15 Castrum in colle fuerat, alta turri et validis munitionibus tutum. 16 Parentes monile argenteum<br />

dilectae filiae donaverant.<br />

137

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!