Dispense Corso di lingua sarda

5. FONÈTICA
In custa arrassinna, de comenti is lìteras e liòngius de lìteras latinas bessint in Sardu Camp., eus sighiu unu
schema no alfabèticu ma prusaprestus po trumas fonèticas, po amostai in manera crara s'arregularidadi de
is fenòmenus e po circai de spinnigai, candu ddi dexit, is sceberus chi eus fatu proponendi sa norma scrita
standard.
In sa de tres coròndulas cun is bessidas in Sardu Camp. eus postu a primu sa prus forma arregulari e spainada,
e intra de parèntesis is bariedadis fonèticas segundàrias chi funt presentis in calincunu logu sceti,
ma de su domìniu campidanesu etotu. Custas bessidas prus pagu spainadas eus sceberau giai sèmpiri a no
ddas ponni in sa norma standard. In sa de cuàturu coròndulas eus postu sa pronùntzia a caràteris IPA (International
Phonetic Alphabet) ma de is bariedadis chi s'arreferint a cussu fenòmenu sceti (est a nai, si
seus analisendi sa cunsonanti -N- intra de vocalis eus a ponni is bariedadis diferentis de pronùntzia de cussa
consonanti sceti e no de àterus sonus chi nci funt in su fueddu imperau po esempru).
Po contras no nci eus postu po nudda is formas de is bariedadis fonèticas de làcana (arboresu, barbaxinu de
giossu, ollastrinu de susu) chi funt naturalis de su Log. (est a nai sa vocali in coa in /-e/, /-o/, is oclusivas
velaris /che/, /chi/, /ghe/, /ghi/, is infinius in /-are/, /-er(e)/, /-ire/, is labiovelaris /kw/ e /gw/ chi bessint
a /bb/, e aici nendi).
Arregordaus puru ca is làssidus de àteras lìnguas (pruschetotu Cadalanu, Spanniolu e Italianu) sighint arrègulas
diferentis de is fueddus chi ndi benint deretus de su latinu: custas derivaduras perou funt bastanti
arregularis in giai totu su Camp. e po su prus no ponint barrancus po sa normalisadura, duncas no ddus eus
spinnigaus in manera cumpria. Naraus sceti ca su prus atopu fitianu est su de sa /e/ chi in Sardu mudat
a /i/ e su de sa /o/ chi in Sardu mudat a /u/, siat in postura tònica siat in postura àtona (es. it. fetta – fita,
it. maneggiare – manixai, it. grotta – gruta, cad. bossinada – bussinada).
5.1. Vocalis
Su sistema vocàlicu campidanesu tenit seti fonemas:
[a], [ε] (/e/ aberta), [e] (/e/ serrada), [i], [ɔ] (/o/ aberta), [o] (/o/ serrada), [u].
Is vocalis tònicas latinas (chi impari a is ditongus funt inditadas in sa Tauledda 1 a pàg. 90) abarrant paris
paris in sardu chena de essi mudadas a segunda de sa longària chi teniant in su fueddu latinu, intamis de
comenti acadessit in àteras lìnguas neolatinas. Sa diferèntzia de abertura de sa /e/ e de sa /o/ in sardu dipendit
sceti de sa calidadi de sa vocali chi sighit in sa sìllaba in coa (fenòmenu de sa metafonesi): chi cudda
est aberta (/a, e, o/) sa vocali tònica est aberta issa puru, chi cudda est serrada (/i, u/) sa vocali tònica est
serrada aicetotu.
De custa arrègula ddoi est una bessida sceti. Sigomenti in campidanesu is vocalis in coa de fueddu funt tres
sceti (/a, i, u/), giai chi s'opositzioni e/i est neutralisada a bantaxu de sa /-i/ e s'opositzioni o/u est neutralisada
a bantaxu de sa /-u/, fait a agatai fueddus anca s'òmini ligit sa /-e-/ e sa /-o-/ tònicas abertas mancai
s'ùrtimu vocali siat serrada (/-i/ o /-u/). Custu acadessit candu sa /-i/ ndi benit de una /-e/ etimològica
o candu sa /-u/ ndi benit de una /-o/ etimològica (càstia sa Tauledda 2).
Is vocalis àtonas in campidanesu sighint una bia meda prus diferenti e moviditza, giai chi presentant fenòmenus
de assimbilladura, disassimbilladura e mudamentu po nexi de is consonantis acanta (càstia sa Tauledda
3 a pàg. 91). Po cussu de meda fueddus nci funt formas diferentis chi podint mudai de bidda in bidda,
de personi in personi e finsas in oras diferentis de su chistionai in sa pròpiu personi etotu.
In custu traballu de normalisadura, comenti giai nau in 3.1.1.b, nosu si pensaus ca, in s'atopu de formas diferentis
in logus diferentis de su domìniu de su Camp., siat giustu a proponni comenti a standard sa forma
chi est prus acanta de su fueddu etimològicu.
Fenòmenu naturali de su sardu est su de no amiti in sa pronùntzia fueddus chi acabint a consonanti, duncas
acostumat a aciungi una vocali in coa (chi ddi nant paragògica), chi giai sèmpiri (cun pagus bessidas de
arrègula) est aguali a s'ùrtimu vocali. Po arrègula generali eus a nai ca custa vocali aciunta in coa no s'iat a
depi scriri mai, ma nosu naraus de dda ponni candu no est craru chi siat una paragògica ma parit chi fatzat
parti de su fueddu etotu: custu acadessit pruschetotu in is pronòminis, in is avèrbius e in is nòminis chi in
latinu acabànt a /-r, -l, -n, -t/.
Unu consillu po biri chi una vocali paragògica s'iat a depi scriri o no est de averiguai chi si pronùntziat
sèmpiri in dònnia postura de fonètica sintàtica: chi est aici bolit nai ca oindii fait parti de su fueddu duncas
dda scrieus, chi po contras in calincunu atopu ndi arruit cun sa consonanti etotu bolit nai chi no fait parti