Mauro G. Sanna Il giudicato di Arborea e la Sardegna tra la fine del ...
Mauro G. Sanna Il giudicato di Arborea e la Sardegna tra la fine del ...
Mauro G. Sanna Il giudicato di Arborea e la Sardegna tra la fine del ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
aggiungeva per <strong>la</strong> prima volta l’Imperatore. Per ciò che <strong>la</strong> documentazione consente <strong>di</strong><br />
affermare, con tutta probabilità, fu proprio il coinvolgimento <strong>di</strong> quest’ultimo personaggio<br />
che fece sì che il pontefice, che sino ad allora non aveva avanzato pretese temporali sul<strong>la</strong><br />
<strong>Sardegna</strong> (anzi talvolta favorendo gli interessi <strong>di</strong> Pisa - definita da S. Bernardo «seconda<br />
Roma» - conferendo al presule <strong>di</strong> quel<strong>la</strong> città ampi poteri ecclesiastici nell’Iso<strong>la</strong> 4 ) decidesse<br />
<strong>di</strong> reagire a queste iniziative.<br />
A <strong>di</strong>r <strong>la</strong> verità, per quanto a causa <strong>del</strong><strong>la</strong> <strong>la</strong>cunosità <strong>del</strong><strong>la</strong> documentazione non sia<br />
consigliabile <strong>tra</strong>rre <strong>del</strong>le conclusioni e silentio, papa Alessandro III non sembrò scomporsi per il<br />
titolo concesso a Barisone d’<strong>Arborea</strong>, ma certo non rimase in<strong>di</strong>fferente l’anno dopo<br />
quando, accortosi <strong>del</strong>l’errore compiuto nel fidarsi <strong>del</strong>l’Arborense e <strong>di</strong> Genova, Federico I<br />
aveva deciso <strong>di</strong> cambiare alleato concedendo l’Iso<strong>la</strong> in feudo a Pisa 5 . Fu quin<strong>di</strong> forse perché<br />
l’investitura concessa a questa città rischiava <strong>di</strong> avere maggiori possibilità <strong>di</strong> riuscita che per<br />
<strong>la</strong> prima volta, <strong>tra</strong> il 1166 e il 1167, il pontefice faceva <strong>del</strong>le riven<strong>di</strong>cazioni esplicite <strong>di</strong> tipo<br />
temporale sul<strong>la</strong> <strong>Sardegna</strong>, scrivendo all’arcivescovo <strong>di</strong> Genova, rive<strong>la</strong>ndogli <strong>la</strong> sua<br />
preoccupazione per un tentativo esperito dai Pisani <strong>di</strong> sot<strong>tra</strong>rre <strong>la</strong> <strong>Sardegna</strong> al «dominio et<br />
iuris<strong>di</strong>ctioni Sancti Petri» 6 . Non si sa se l’arcivescovo o i consoli genovesi abbiano dato una<br />
risposta <strong>di</strong>retta alle richieste <strong>del</strong> papa 7 ma certo i Genovesi erano notevolmente interessati a<br />
che l’Iso<strong>la</strong> non venisse conquistata, non solo dai Pisani ma da chiunque potesse limitare <strong>la</strong><br />
loro azione commerciale e politica in essa.<br />
In ogni caso, <strong>di</strong> fronte al vantaggio giuri<strong>di</strong>co 8 che il Comune sull’Arno poteva vantare<br />
grazie all’infeudazione ottenuta dal Barbarossa, Genova reagì instaurando strette re<strong>la</strong>zioni<br />
con i giu<strong>di</strong>ci sar<strong>di</strong>. La città riuscì a realizzare un «sistema tripartito» (costituito dai giu<strong>di</strong>cati<br />
<strong>di</strong> Torres, <strong>Arborea</strong> e Cagliari), che le consentì <strong>di</strong> avere non poca influenza sul<strong>la</strong> <strong>Sardegna</strong><br />
fino al<strong>la</strong> <strong>fine</strong> degli anni 70 <strong>del</strong> secolo 9 .<br />
4 Sull’importante ruolo <strong>del</strong>l’arcivescovo pisano in <strong>Sardegna</strong> e sui suoi rapporti con il pontefice in<br />
merito: R. TURTAS, L’arcivescovo <strong>di</strong> Pisa legato pontificio e primate in <strong>Sardegna</strong> nei secoli XI-XIII, in Nel IX centenario<br />
<strong>del</strong><strong>la</strong> Metropoli ecclesiastica <strong>di</strong> Pisa, (Atti <strong>del</strong> Convegno <strong>di</strong> Stu<strong>di</strong>, 7-8 maggio 1992), Pisa 1995, pp. 183-233; sul<br />
ruolo <strong>di</strong> «nuova Roma» <strong>di</strong> Pisa: M. RONZANI, «La nuova Roma»: Pisa, Papato e Impero al tempo <strong>di</strong> San Bernardo, in<br />
Momenti <strong>di</strong> Storia me<strong>di</strong>oevale pisana. Discorsi per il giorno <strong>di</strong> S. Sisto. A cura <strong>di</strong> O. Banti, Pisa 1991, pp. 61-78; e G.<br />
SCALIA, «Romanitas» pisana <strong>tra</strong> XI e XII secolo. Le iscrizioni romane <strong>del</strong> duomo e <strong>la</strong> statua <strong>del</strong> console Rodolfo, «Stu<strong>di</strong><br />
Me<strong>di</strong>evali», 3ª serie XIII/II (1972), pp. 791-843 +13 tavv..<br />
5 Monumenta Germaniae Historica (da ora= MGH), Diplomata regum et imperatorum Germaniae, tomus<br />
X pars II, Friderici I. Diplomata, bearbeitet von H. APPELT, Hannoverae 1979, doc. 477, pp. 389-392,<br />
Francoforte 17 aprile 1165; e P. TOLA, Codex Diplomaticus Sar<strong>di</strong>niae (da ora= CDS), I-II, Torino 1861-1868<br />
(Historiae patriae Monumenta X, XII), I, LXXXI, 17 aprile 1165, pp. 232-233.<br />
6 CDS, I, sec. XII, LXVIII, p. 223; datato da To<strong>la</strong> al 1162 ma da correggere in 1166-1167: Acta<br />
pontificum Romanorum ine<strong>di</strong>ta, I-III, a cura <strong>di</strong> J. v. PFLUGK-HARTTUNG, Stuttgart 1886, pp. 214-215. Nel<strong>la</strong><br />
lettera il pontefice chiedeva che l’arcivescovo si facesse suo <strong>tra</strong>mite presso i consoli <strong>del</strong><strong>la</strong> città affinché<br />
«prenominatam terram a Pisanorum impugnatione protegant, manuteneant viriliter atque defendant, ita quod<br />
in alterius dominium minime possit <strong>tra</strong>nsferri, sed in nos<strong>tra</strong> debeat prout <strong>di</strong>ctum est fi<strong>del</strong>itate plenius<br />
conservari».<br />
7 In ogni caso, i rapporti <strong>tra</strong> <strong>la</strong> città e il pontefice, riguardo <strong>la</strong> <strong>Sardegna</strong>, furono sempre piuttosto<br />
buoni. Già nel 1162, il pontefice aveva firmato alcuni documenti tendenti a tute<strong>la</strong>re o ripristinare i <strong>di</strong>ritti che il<br />
Comune e <strong>la</strong> chiesa cattedrale <strong>del</strong><strong>la</strong> città avevano sull’Iso<strong>la</strong> e altrettanto avvenne parecchi anni dopo nel 1179.<br />
Cfr. CDS, I, sec. XII, docc. LXIX - LXXI, 1162 marzo 22, pp. 223-225; e doc. CIX, 1179, maggio 16, p. 252.<br />
8 Si <strong>tra</strong>ttava in pratica <strong>di</strong> «una leva […] potente», utile «a dare legalità […] ad una vigorosa azione <strong>di</strong><br />
conquista e <strong>di</strong> espansione territoriale e commerciale: anzi» il <strong>di</strong>ploma aveva importanza «come impulso ad<br />
agire, più che come ratificazione <strong>di</strong> un fatto compiuto», G. VOLPE, Stu<strong>di</strong> sulle Istituzioni cit., p. 3.<br />
9 G. PISTARINO, Genova e <strong>la</strong> <strong>Sardegna</strong> cit., p. 97; cfr. anche S. PETRUCCI, Re in <strong>Sardegna</strong> a Pisa citta<strong>di</strong>ni,<br />
Bologna 1988, pp. 12-13.<br />
2