17.06.2013 Views

Латинский язык: второй и третий год обучения

Латинский язык: второй и третий год обучения

Латинский язык: второй и третий год обучения

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ФЕДЕРАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ОБРАЗОВАНИЮ<br />

НОВОСИБИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ<br />

Эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й факультет<br />

Кафедра правоведен<strong>и</strong>я<br />

Е. В. Афонас<strong>и</strong>н<br />

ЛАТЫНЬ – ЭТО ПРОСТО!<br />

ОСНОВЫ ЛАТИНСКОГО ЯЗЫКА<br />

И ЮРИДИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ.<br />

ВВОДНЫЙ КУРС<br />

Второе <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>справленное <strong>и</strong> дополненное<br />

Под редакц<strong>и</strong>ей Т. Г. Мяк<strong>и</strong>на<br />

Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<br />

2006


ББК Ш 13(лат)–923:С<br />

УДК 408.4 (075.8)<br />

А 946<br />

Афонас<strong>и</strong>н Е. В. Латынь – это просто! Основы лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а <strong>и</strong> юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вводный курс / Новос<strong>и</strong>б. гос. ун-т. Издан<strong>и</strong>е 2-е , <strong>и</strong>спр. <strong>и</strong> доп.<br />

Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2006. 94 c.<br />

ISBN 5-94356-443-8<br />

Учебное пособ<strong>и</strong>е представляет собой элементарное введен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />

В нем содержатся упражнен<strong>и</strong>я по чтен<strong>и</strong>ю, переводу, граммат<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> обратному<br />

переводу с лат<strong>и</strong>нского на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> в кол<strong>и</strong>честве, достаточном для<br />

семестрового курса. Особое вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е уделяется юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Пособ<strong>и</strong>е дополнено граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м справочн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong><br />

русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м словарям<strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>ческого м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мума.<br />

Учебное пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов правоведов, нач<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а, <strong>и</strong> составлено на основе курса, ч<strong>и</strong>таемого в течен<strong>и</strong>е<br />

ряда лет на отделен<strong>и</strong><strong>и</strong> правоведен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческого факультета НГУ.<br />

ISBN 5-94356-443-8<br />

Научный редактор<br />

канд. ф<strong>и</strong>лол.наук, доц. Т. Г. Мяк<strong>и</strong>н<br />

Рецензент<br />

канд. ф<strong>и</strong>лол. наук, доц. А. Ю. Мусор<strong>и</strong>н<br />

2<br />

© Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й государственный<br />

ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тет, 2006<br />

© Е. В. Афонас<strong>и</strong>н, 2006


ПРЕДИСЛОВИЕ<br />

Это небольшое пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов, делающ<strong>и</strong>х первый шаг в<br />

освоен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. Для углубленного <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я латын<strong>и</strong> рекомендую<br />

обрат<strong>и</strong>ться к детальным руководствам. Прежде всего, могу посоветовать<br />

проч<strong>и</strong>тать вел<strong>и</strong>колепный <strong>и</strong> непревзойденный по элегантност<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я<br />

самоуч<strong>и</strong>тель Л<strong>и</strong>д<strong>и</strong><strong>и</strong> В<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>чук (М., 1985).<br />

Юр<strong>и</strong>стам рекомендуется обрат<strong>и</strong>ться к спец<strong>и</strong>альным учебн<strong>и</strong>кам, так<strong>и</strong>м как:<br />

Ахтерова О. А., Иваненко Т. В. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> <strong>язык</strong> <strong>и</strong> основы юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2001.<br />

Н<strong>и</strong>сенбаум М. Е. Via Latina ad Ius. Учебн<strong>и</strong>к лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. М., 1996.<br />

Темнов Е. И. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я. М., 2003.<br />

Данное пособ<strong>и</strong>е заканч<strong>и</strong>вается кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м<br />

словарям<strong>и</strong>, содержащ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>й, которые<br />

необход<strong>и</strong>мо выуч<strong>и</strong>ть в процессе освоен<strong>и</strong>я курса. В то же время следует<br />

помн<strong>и</strong>ть, что эт<strong>и</strong>х словарей совершенно недостаточно для перевода лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х<br />

текстов, поэтому студенты должны обрат<strong>и</strong>ться к более подробным словарям,<br />

лучш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з которых является следующ<strong>и</strong>й:<br />

Дворецк<strong>и</strong>й И. Х. Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь. М., 1976 (<strong>и</strong> пере<strong>и</strong>здан<strong>и</strong>я).<br />

Из электронных ресурсов можно назвать:<br />

Стран<strong>и</strong>цу кафедры класс<strong>и</strong>ческой ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong><strong>и</strong> Белорусского ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тета:<br />

http://graecolatini.narod.ru/<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е тексты можно найт<strong>и</strong> в сет<strong>и</strong> Интернет на спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рованных сайтах.<br />

Лучш<strong>и</strong>м собран<strong>и</strong>ем класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х текстов, бесспорно, является проект «Персей»<br />

(http://www.perseus.tufts.edu). Здесь можно в свободном доступе найт<strong>и</strong><br />

множество про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й ант<strong>и</strong>чных авторов, как лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х, так <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>х,<br />

пр<strong>и</strong>чем тексты связаны с <strong>и</strong>нтеракт<strong>и</strong>вным<strong>и</strong> словарям<strong>и</strong>.<br />

Класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е тексты представлены на следующ<strong>и</strong>х ресурсах:<br />

Истор<strong>и</strong>я Древнего Р<strong>и</strong>ма, в том ч<strong>и</strong>сле отдельный раздел по р<strong>и</strong>мскому праву:<br />

http://ancientrome.ru/<br />

Roman Law Library, ed. A. Koptev, Yves Lassard:<br />

http://www.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/<br />

Roman Law Homepage, ed. Thomas Rüfner:<br />

http://www.jura.uni-sb.de/Rechtsgeschichte/Ius.Romanum/english.html<br />

Roman Law Resources, ed. by Ernest Metzger, University of Aberdeen:<br />

http://iuscivile.com/<br />

Дополн<strong>и</strong>тельные матер<strong>и</strong>алы можно найт<strong>и</strong> также на стран<strong>и</strong>це «Центра <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я<br />

древней ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> класс<strong>и</strong>ческой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> НГУ»:<br />

http://www.nsu.ru/classics/<br />

3<br />

Е. А.<br />

Академгородок<br />

1 ноября 2006 г.


Aa<br />

Bb<br />

Cc<br />

Dd<br />

Ee<br />

Ff<br />

Gg<br />

Hh<br />

Ii<br />

Jj<br />

Kk<br />

Ll<br />

Mm<br />

Nn<br />

Oo<br />

Pp<br />

Qq<br />

Rr<br />

Ss<br />

Tt<br />

Uu<br />

Vv<br />

Xx<br />

Yy<br />

Zz<br />

Alphabetum<br />

4<br />

а<br />

б<br />

ц (перед e, i, y, ae, oe), к<br />

(в остальных случаях)<br />

д<br />

э<br />

ф<br />

г<br />

х (г)<br />

<strong>и</strong><br />

й<br />

к (употребляется только<br />

в слове Kalendae)<br />

л<br />

м<br />

н<br />

о<br />

п<br />

в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> qu – кв<br />

р<br />

с (з между согласным<strong>и</strong>)<br />

т<br />

у<br />

в<br />

кс<br />

<strong>и</strong> (в словах греческого<br />

про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я)<br />

з<br />

Пр<strong>и</strong>мечан<strong>и</strong>е. Сочетан<strong>и</strong>е ngu ч<strong>и</strong>тается [нгв] (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> [нгу], перед гласным); ti<br />

ч<strong>и</strong>тается как [ц<strong>и</strong>] перед гласным, [т<strong>и</strong>] перед согласным; двугласные ae <strong>и</strong> oe<br />

ч<strong>и</strong>таются как [э], двугласные au <strong>и</strong> eu ч<strong>и</strong>таются в од<strong>и</strong>н слог (с неслоговым у:<br />

[ау], [эу]).<br />

Прав<strong>и</strong>ла ударен<strong>и</strong>я. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> бывают кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (долгота <strong>и</strong><br />

краткость гласных обычно отмечается в словарях). Кроме того, долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

сч<strong>и</strong>таются закрытые слог<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, в слове documentum слог men закрыт,<br />

поскольку за его гласным следуют два согласных. Открытые слог<strong>и</strong>, в свою<br />

очередь, всегда кратк<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер, в слове ratio слог ti краток, так как он<br />

открыт, т. е. за его гласным следует гласная i. Открытым, следовательно,<br />

кратк<strong>и</strong>м сч<strong>и</strong>тается также слог, за гласным которого следует одна согласная,<br />

напр<strong>и</strong>мер, слог bi в слове mobilis. Ударен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х словах став<strong>и</strong>тся<br />

регулярным образом. Оно сто<strong>и</strong>т на предпоследнем слоге, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> на третьем от<br />

конца, есл<strong>и</strong> предпоследн<strong>и</strong>й краток, т. е. ударен<strong>и</strong>е, образно говоря, тяготеет к<br />

серед<strong>и</strong>не слова <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не став<strong>и</strong>тся на последн<strong>и</strong>й слог (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем,<br />

разумеется, случая, когда слово состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з одного слога).


Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)<br />

Лат<strong>и</strong>нское существ<strong>и</strong>тельное, как <strong>и</strong> русское, склоняется по падежам,<br />

однако кол<strong>и</strong>чество падежей <strong>и</strong> <strong>и</strong>х функц<strong>и</strong><strong>и</strong> в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е несколько<br />

отл<strong>и</strong>чаются от русского. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные делятся на пять т<strong>и</strong>пов<br />

склонен<strong>и</strong>я, которые мы последовательно рассмотр<strong>и</strong>м. Сейчас же начнем с двух<br />

самых простых <strong>и</strong> регулярных т<strong>и</strong>пов склонен<strong>и</strong>я – первого <strong>и</strong> второго.<br />

Практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знакам<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х склонен<strong>и</strong>й являются: окончан<strong>и</strong>е -а в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -ае в род<strong>и</strong>тельном падежах ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла для первого<br />

склонен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я -us, -er, -um в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -i в род<strong>и</strong>тельном для<br />

второго склонен<strong>и</strong>я.<br />

Так<strong>и</strong>м образом, к первому склонен<strong>и</strong>ю относятся существ<strong>и</strong>тельные с<br />

основой на -а. Напр<strong>и</strong>мер, culpa, culpae (в<strong>и</strong>на). В основном он<strong>и</strong> женского рода, за<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем немногоч<strong>и</strong>сленных существ<strong>и</strong>тельных мужского рода,<br />

обозначающ<strong>и</strong>х професс<strong>и</strong><strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, poeta, poetae (поэт), nauta, nautae (моряк),<br />

agricola, agricolae (земледелец) 1 .<br />

Второе склонен<strong>и</strong>е сложнее <strong>и</strong> включает в себя <strong>и</strong>мена мужского <strong>и</strong> среднего<br />

рода. Пр<strong>и</strong> этом к среднему роду пр<strong>и</strong>надлежат существ<strong>и</strong>тельные,<br />

оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -um. По общему прав<strong>и</strong>лу (для всех склонен<strong>и</strong>й),<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> звательный падеж<strong>и</strong> <strong>и</strong>мен среднего рода всегда<br />

совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда оканч<strong>и</strong>ваются на -а. Для <strong>и</strong>мен на<br />

-us второго склонен<strong>и</strong>я – ед<strong>и</strong>нственный раз во всей с<strong>и</strong>стеме лат<strong>и</strong>нского<br />

склонен<strong>и</strong>я – звательный падеж не совпадает с <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельным: meus amicus<br />

verus, мой верный друг, но – mi amice vere, о мой верный друг! Больш<strong>и</strong>нство<br />

<strong>и</strong>мен на -us оканч<strong>и</strong>ваются в звательном падеже на -е 2 , за некоторым<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – nulla regula sine exceptionibus: <strong>и</strong>мена собственные на -ius, так<strong>и</strong>е<br />

как Publius – Publi, а также место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е meus <strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельное filius в<br />

звательном падеже оканч<strong>и</strong>ваются на -i: meus – mi, filius – fili.<br />

Дательный падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда совпадает с<br />

отлож<strong>и</strong>тельным (ablativus – отлож<strong>и</strong>тельный падеж, который может означать<br />

отделен<strong>и</strong>е, оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я, место <strong>и</strong> время <strong>и</strong> перевод<strong>и</strong>тся на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> с<br />

помощью разл<strong>и</strong>чных падежей).<br />

Просклоняем, напр<strong>и</strong>мер, так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные: familia, ae, f (семья),<br />

locus, i m (место), ager, i m (поле), damnum, i n (ущерб).<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. famili-ă famili-ae<br />

Род. famili-ae famili-ārum<br />

Дат. famili-ae famili-is<br />

В<strong>и</strong>н. famili-am famili-as<br />

Отлож. famili-ā famili-a<br />

1<br />

Это явлен<strong>и</strong>е достаточно обычно. В русском <strong>язык</strong>е также существуют так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена,<br />

напр<strong>и</strong>мер юноша, дядя.<br />

2<br />

Это явлен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а вполне соответствует аналог<strong>и</strong>чному в русском, сравн<strong>и</strong>те,<br />

напр<strong>и</strong>мер: отец – отче <strong>и</strong> amicus – amice. Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сходство?<br />

5


Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. loc-us loc-i<br />

Род. loc-i loc-ōrum<br />

Дат. loc-o loc-is<br />

В<strong>и</strong>н. loc-um loc-os<br />

Отлож. loc-o loc-is<br />

Зват. loc-e loc-i<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. ag-er agr-i<br />

Род. agr-i<br />

Дат. agr-o<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отлож.<br />

Зват. ag-er<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. damn-um damn-a<br />

Род. damn-i<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. damn-um damn-a<br />

Отлож.<br />

Зват. damn-a<br />

Остальные клеточк<strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>те самостоятельно!<br />

Nota bene: слова, для того чтобы он<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> смысл, должны согласоваться<br />

в роде, ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> падеже. Не забудьте также, что существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные второго склонен<strong>и</strong>я на -er пр<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>меют чередован<strong>и</strong>е,<br />

e.g. (exempli gratia): nom. ager, gen. agri, etc. (et cetera). За <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – как<br />

будет по-латын<strong>и</strong> «Прав<strong>и</strong>л нет без <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й»? – нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных,<br />

которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />

liber, liberi; miser, miseri; asper, asperi; tener, teneri.<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются с двумя падежам<strong>и</strong> – в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong><br />

отлож<strong>и</strong>тельным, пр<strong>и</strong>чем больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х согласуется с тем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<br />

падежом, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем предлогов in (в, на) <strong>и</strong> sub (под). Напр<strong>и</strong>мер, in silva (в<br />

лесу), in silvam (в лес). Сп<strong>и</strong>сок предлогов см. в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Теперь просклоняйте так<strong>и</strong>е словосочетан<strong>и</strong>я:<br />

tua prima cura magna, poeta clarus, meus et noster amicus verus,<br />

bellum domesticum, collega bonus, nauta miser, agricola liber, tutela<br />

legitima, titulus iustus, culpa lata, causa privata, dolus malus, edictum<br />

perpetuum, iustae nuptiae, aeterna historia, terra incognita, persona<br />

suspecta, pia desideria.<br />

Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />

Ad gloriam. Ab hoc et ab hac. Ab origine. Lapsus calami. Lapsus<br />

linguae. Nomina sunt odiosa. Non multa, sed multum. Per se. Sine ira et<br />

6


studio. Status quo. Ultima ratio. Ex iusta causa. Ex aequo et bono. Ad hoc.<br />

Ad memorandum. Ad usum. Ex libris. In aeternum. Ubi bene, ibi patria.<br />

Sine loco, anno vel nomine. Ante Christum natum. Anno Domini. Vide<br />

supra. In dubio pro reo. Sine causa. Ex delicto. Contra tabulas. Pro forma.<br />

Curriculum vitae. Cum Deo. Ex cathedra. Nemo est iudex in propria<br />

causa. Non est philosophia populare artificium. Via antiqua est via tuta.<br />

NB. Есл<strong>и</strong> вы что-то забыл<strong>и</strong>, табл<strong>и</strong>цу склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных,<br />

пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке в<br />

конце вашего учебн<strong>и</strong>ка. Незнакомые вам слова следует проверять по словарю:<br />

первые несколько тем – по маленькому словар<strong>и</strong>ку, пр<strong>и</strong>лагаемому к данному<br />

пособ<strong>и</strong>ю, затем – по более детальному лат<strong>и</strong>нско-русскому словарю.<br />

Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum)<br />

в настоящем времен<strong>и</strong> (presens)<br />

Выделяют четыре т<strong>и</strong>па лат<strong>и</strong>нского спряжен<strong>и</strong>я. К первому спряжен<strong>и</strong>ю<br />

относятся глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на –а, ко второму – с основой на<br />

долгое –е, к третьему – с основой на согласный звук, к четвертому – с основой<br />

на –i. Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на согласную, нуждаются<br />

в соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной (так называемой темат<strong>и</strong>ческой) гласной.<br />

й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />

Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я к основе добавляют<br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельную гласную<br />

e перед r<br />

u перед n<br />

i во всех остальных случаях<br />

NB. Табл<strong>и</strong>цу спряжен<strong>и</strong>я глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом<br />

справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Глаголы могут употребляться в разл<strong>и</strong>чных временах, залогах <strong>и</strong><br />

наклонен<strong>и</strong>ях. Начнем с самого простого – настоящего времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельного<br />

наклонен<strong>и</strong>я. Образуется оно довольно просто: к основе глагола (не забудьте о<br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной!) добавляются л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я действ<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

страдательного залога, которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />

действ<strong>и</strong>тельный залог страдательный залог<br />

-o (m) -or (-r)<br />

-s -ris (-re)<br />

-t -tur<br />

-mus -mur<br />

-tis -mǐni<br />

-nt -ntur<br />

Запомн<strong>и</strong>в это, вы сможете сказать по-латын<strong>и</strong> все что у<strong>год</strong>но. Не вер<strong>и</strong>те?<br />

Попробуйте! Как сказать, напр<strong>и</strong>мер, брать, хватать? – capere, есл<strong>и</strong> забыл<strong>и</strong>, то<br />

посмотр<strong>и</strong>те в словаре. А как сказать я беру кошку? – Felem capio. О, меня<br />

захватывают в рабство! – наверное, думает кошка, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же: O, heu, in<br />

servitutem capior! – есл<strong>и</strong> это р<strong>и</strong>мская кошка, – <strong>и</strong> пытается убежать. Но скрыться<br />

от вас не так-то просто. Как результат, кошка взята – capta est. Но как сказать:<br />

7


«Я схват<strong>и</strong>л кошку»? Этого вы еще не знаете. Хотя, наверное, кто-то уже знает,<br />

есл<strong>и</strong> посмотрел <strong>и</strong>з любопытства од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з последующ<strong>и</strong>х уроков учебн<strong>и</strong>ка.<br />

Нам только что встрет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь четыре формы глагола брать, хватать.<br />

Найд<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х: capio – capta – capĕre – capior.<br />

Capĕre – это неопределенная форма (третьего, как вы знаете, спряжен<strong>и</strong>я)<br />

глагола брать.<br />

Capio – это первое л<strong>и</strong>цо настоящего времен<strong>и</strong>, я беру. Соответственно,<br />

capis, capit, capimus, capitis, capiunt – ты берешь, он <strong>и</strong>л<strong>и</strong> она берет, мы берем,<br />

вы берете, он<strong>и</strong> берут.<br />

Capta – это страдательное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е прошедшего времен<strong>и</strong>. Здесь оно<br />

женского рода (поскольку речь <strong>и</strong>дет о кошке). Полная форма: captus, capta,<br />

captum – взят, взята, взято.<br />

Теперь есл<strong>и</strong> вы посмотр<strong>и</strong>те в словарь, то обнаруж<strong>и</strong>те, что все глаголы<br />

даны там пр<strong>и</strong>мерно в таком в<strong>и</strong>де: capio, cepi, captum, capĕre. Мы знаем все эт<strong>и</strong><br />

формы, кроме <strong>второй</strong>, которая выражает законченное действ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> о которой речь<br />

вперед<strong>и</strong>.<br />

Наконец, capior – это форма настоящего времен<strong>и</strong> страдательного залога.<br />

Напомню: тебя берут будет caperis, его <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ее берут – capitur, нас берут –<br />

capimur, вас берут – capimini, <strong>и</strong>х берут – capiuntur.<br />

Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е образуется очень просто:<br />

Сначала вы наход<strong>и</strong>те основу глагола, с темат<strong>и</strong>ческой гласной, есл<strong>и</strong> это<br />

третье спряжен<strong>и</strong>е (т. е. то, что остается, есл<strong>и</strong> отброс<strong>и</strong>ть окончан<strong>и</strong>е -re от<br />

неопределенной формы), напр<strong>и</strong>мер: cape/re. Затем, есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать<br />

своему псу: ХВАТАЙ! – задача уже решена, так как CAPE! <strong>и</strong> будет означать<br />

указан<strong>и</strong>е взять. Есл<strong>и</strong> же у вас целая свора, то употреб<strong>и</strong>те вместо окончан<strong>и</strong>я -e<br />

другое, -TE (с темат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гласным), <strong>и</strong> вы получ<strong>и</strong>те CAPITE!, что знач<strong>и</strong>т<br />

ЦАПАЙТЕ, ХВАТАЙТЕ!<br />

Есл<strong>и</strong> вам, напрот<strong>и</strong>в, нужно сказать ФУ, НЕ СМЕЙ (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> НЕ СМЕЙТЕ)<br />

ХВАТАТЬ! вы скажете NOLI (NOLITE) CAPERE!<br />

Глагол esse быть, как <strong>и</strong> следовало ож<strong>и</strong>дать, склоняется не вполне<br />

регулярным образом: sum, es, est, sumus, estis, sunt (я есть, вы есть, он есть <strong>и</strong><br />

т.д.).<br />

Перевед<strong>и</strong>те теперь <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те несколько выражен<strong>и</strong>й! В как<strong>и</strong>х формах<br />

употреблены здесь глаголы?<br />

Noli accusare! Mittite! Es! Este! Noli esse captus! Nec tecum vivere<br />

possum, nec sine te. Rogo te, Luci Titi, petoque ad te! Credite mihi. Non<br />

credimus tibi. Isti libri tibi a me mittuntur. Noli dicere, si tacere debis. Divide et<br />

impera. Noli dicere quod nescis. Cognosce te ipsum. Da mihi veniam, si erro. Ne<br />

varietur. Probatum est. Ira non excusat delictum. Tantum scimus, quantum<br />

memoria tenemus. Commodium ex iniuria sua nemo habere debet. Credo. Veto.<br />

Absolvo. Condemno. Non liquet. In dubio abstine. Non licet. Dare, facere,<br />

praestare. Respondere, cavere, agere.<br />

Думаю, вы теперь без труда переведете следующ<strong>и</strong>е тексты. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong><br />

определ<strong>и</strong>те основные формы существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> глаголов, которые встречаются<br />

8


в тексте. Имена существ<strong>и</strong>тельные, которые вы встрет<strong>и</strong>те (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем<br />

mulier) пр<strong>и</strong>надлежат к первым двум склонен<strong>и</strong>ям.<br />

Для облегчен<strong>и</strong>я перевода тексты нескольк<strong>и</strong>х первых разделов<br />

сопровождаются небольш<strong>и</strong>м глоссар<strong>и</strong>ем. Пр<strong>и</strong> переводе остальных текстов<br />

значен<strong>и</strong>е незнакомых лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов необход<strong>и</strong>мо проверять по словарю.<br />

Долготу <strong>и</strong> краткость гласных, которую необход<strong>и</strong>мо знать для прав<strong>и</strong>льного<br />

про<strong>и</strong>зношен<strong>и</strong>я слов, также уточняйте по словарю.<br />

Puĕri Romāni cum paedagōgis in scholam propĕrant. Paedagōgi viri docti, sed<br />

servi erant.<br />

Puellae domi manent et mater eas domi laborāre, coquere, sed etiam cantāre,<br />

saltāre, legere, scribere et recitāre docet. Multae matrōnae et mulieres Romānae<br />

doctae erant.<br />

Puĕros magister in schola legĕre, scribĕre et recitāre docet. Magister librum<br />

habet, puĕri tabŭlas et stilos tenent. Puĕri in tabŭlis sententias scribunt, deinde<br />

recǐtant.<br />

Magister bonus pulchre recǐtare potest, puĕri libenter audiunt; magister malus<br />

male recǐtat: pueri dormiunt. Sed magister virgam habet et puĕras verbĕrat.<br />

Orbilium, Horatii poetae clari magistrum, sevērum esse dicunt. Ita Horatius<br />

Orbilium per iocum 'plagōsum' dicit, nam saepe puĕris plagas dat. Discipŭli<br />

magistri verba memoriā tenent: 'Discite, pueri! Non scholae, sed vitae discǐmus.'<br />

domi – дома<br />

stilus, i – палочка для п<strong>и</strong>сьма, ст<strong>и</strong>ль<br />

teneo, tenui, tentum, tenēre – держать<br />

coquo, coxi, coctum, cocere – готов<strong>и</strong>ть, стряпать<br />

mulier, mulieris, f. – женщ<strong>и</strong>на<br />

virga, ae, f. – прут, розга<br />

verbĕro, verberavi, verberatum, verberāre – б<strong>и</strong>ть<br />

iocus, i – шутка<br />

plaga, ae – удар<br />

De servis Romanōrum<br />

Latium in Italia est. Incŏlae Latii Latīni erant. Latium patria linguae Latīnae<br />

erat. Multae et pulchrae villae virōrum Romanōrum in Italia erant.<br />

Romāni magnum numerum servōrum habent. Familia romāna ex dominis,<br />

liberis et servis constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt,<br />

etiam filii servōrum servi esse debent. In villa opulenti viri multi servi laborant.<br />

Multi domini severi sunt, servos saepe vituperant et puniunt. Servi severos<br />

dominos non amant, sed timent. Recte etiam dictum est, inter dominum et<br />

servum nulla amicitia est. Cato, orator Romanōrum clarus, legere solet: Servus<br />

instrumentum vivum est.<br />

Sed Graeci viri docti, qui servi Romanōrum erant, non in agri vel latifundiis<br />

laborāre debent. Multi servi docti paedagōgi, servi a libellis, bibliothecarii,<br />

librarii et etiam vestiplici vestiplicaeque et ornartrices erant. Alii servi Graeci<br />

morbos curant, alii liberos Romanôrum educant et pueros grammāticam,<br />

philosophiam, litteras docent. Magistri Graeci de claris poetis Graecōrum, ut de<br />

Homēro et Hesiōdo, et de philosophis, ut de Platone et Democrito et Pythagore<br />

et aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetārum Graecōrum amant et saepe<br />

tragoedias et comoedias clarōrum poetārum legunt.<br />

9


erat, erant<br />

consto, -are, 1<br />

paro, -are, 1<br />

vitupero, -are, 1<br />

soleo, solitus sum, solere, 2<br />

servus a libellis<br />

librarius<br />

vestiplicus, a<br />

ornartrix, icis f<br />

morbus, i m<br />

10<br />

был, был<strong>и</strong><br />

состоять<br />

доставлять, добывать<br />

б<strong>и</strong>ть<br />

<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

чтец<br />

переп<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>к кн<strong>и</strong>г<br />

раб <strong>и</strong>л<strong>и</strong> рабыня, которые след<strong>и</strong>л<strong>и</strong> за<br />

одеждой <strong>и</strong>х господ<br />

рабыня-пар<strong>и</strong>кмахер<br />

болезнь<br />

Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (простое<br />

предложен<strong>и</strong>е, место пр<strong>и</strong>лагательного <strong>и</strong> сказуемого, пасс<strong>и</strong>вные<br />

конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, падеж<strong>и</strong>, предлог<strong>и</strong> <strong>и</strong> др.)<br />

Построен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского предложен<strong>и</strong>я отл<strong>и</strong>чается от русского некоторым<strong>и</strong><br />

особенностям<strong>и</strong>. Для того чтобы ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong> без ош<strong>и</strong>бок, нужно<br />

помн<strong>и</strong>ть несколько простых прав<strong>и</strong>л.<br />

Прежде всего, глагол-сказуемое, как прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в самом конце пусть<br />

даже очень дл<strong>и</strong>нного предложен<strong>и</strong>я. Всегда <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те его там! Подлежащее же, как<br />

прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в начале <strong>и</strong>л<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>же к началу. Для того чтобы убед<strong>и</strong>ться в этом,<br />

просмотр<strong>и</strong>те, пожалуйста, еще раз тексты, которые мы уже ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>.<br />

Далее, л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е употребляются редко,<br />

поэтому предложен<strong>и</strong>е может состоять только <strong>и</strong>з одного слова: lego означает я<br />

говорю. Так что будьте вн<strong>и</strong>мательны (audire debetis). В случае есл<strong>и</strong> глаголсказуемое<br />

сто<strong>и</strong>т в первом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це, подлежащее не <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те. Его нет.<br />

Есл<strong>и</strong> глагол сто<strong>и</strong>т в третьем л<strong>и</strong>це, то скорее всего вы найдете подлежащее в<br />

в<strong>и</strong>де существ<strong>и</strong>тельного в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже, есл<strong>и</strong> же его нет, то употреб<strong>и</strong>те<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е третьего л<strong>и</strong>ца.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я ставятся (как во французском) после<br />

существ<strong>и</strong>тельного к которому он<strong>и</strong> относятся: amicus meus, vir doctus.<br />

Очень мног<strong>и</strong>е вещ<strong>и</strong> можно выраз<strong>и</strong>ть по-латын<strong>и</strong> замечательно кратко. Не<br />

случайно лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е сентенц<strong>и</strong><strong>и</strong> столь знамен<strong>и</strong>ты. Правда, русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> почт<strong>и</strong> не<br />

уступает лат<strong>и</strong>нскому. Напр<strong>и</strong>мер, кл<strong>и</strong>н выш<strong>и</strong>бают кл<strong>и</strong>ном будет clavus clavo<br />

pellitur, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> лагерь укреплен валом – castra vallo munitur. Попробуете сказать<br />

это по-немецк<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> по-англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>веденные пр<strong>и</strong>меры – это так называемый<br />

страдательный оборот. Оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я (кл<strong>и</strong>н, вал) употреблены здесь в<br />

отлож<strong>и</strong>тельном падеже (аблят<strong>и</strong>ве) без предлога. Действующее л<strong>и</strong>цо<br />

употребляется также в аблят<strong>и</strong>ве, <strong>и</strong>нструментальном падеже (который<br />

соответствует здесь русскому твор<strong>и</strong>тельному), но с предлогом -a / -ab: castra a<br />

militibus vallo munitur лагерь укреплен во<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> валом.<br />

Очень <strong>и</strong>нтересным явлен<strong>и</strong>ем лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са является так<br />

называемый двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж. Мы уже встречал<strong>и</strong>сь с эт<strong>и</strong>м<br />

оборотом. Помн<strong>и</strong>те?<br />

Ita Horatius Orbilium per iocum 'plagosum' dicit –<br />

Горац<strong>и</strong>й в шутку называет Орб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я драчл<strong>и</strong>вым.


Такой оборот употребляется с глаголам<strong>и</strong> со значен<strong>и</strong>ем называть (apello,<br />

voco, dico, nomino), назначать, <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рать (creo, facio, eligo), сч<strong>и</strong>тать кого-л<strong>и</strong>бо<br />

кем-л<strong>и</strong>бо (puto, habeo, duco, existimo).<br />

Двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный падеж употребляется с глаголам<strong>и</strong>, стоящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> в<br />

пасс<strong>и</strong>вной форме. Сравн<strong>и</strong>те:<br />

Praedium rusticum fundum apellamus.<br />

Земельный участок называется фундум (двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный).<br />

Praedium rusticum fundus apellatur.<br />

Земельный участок называется фундум (двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный).<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются всего с двумя падежам<strong>и</strong> –<br />

в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельным. Вы помн<strong>и</strong>те, что предлог<strong>и</strong> in в, super над <strong>и</strong> sub<br />

под употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, когда он<strong>и</strong> означают дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е «в»,<br />

«над» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «под», в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж указывает на<br />

местонахожден<strong>и</strong>е: in silvam propero, <strong>и</strong>ду в лес, in silva est, наход<strong>и</strong>тся в лесу, sub<br />

aquam, под воду, sub aqua, под водой. (Впрочем, в русском <strong>язык</strong>е он<strong>и</strong><br />

употребляются так же.) Есл<strong>и</strong> теперь вы посмотр<strong>и</strong>те на сп<strong>и</strong>сок предлогов в<br />

граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке, то ув<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те, что это более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее общее<br />

прав<strong>и</strong>ло: предлог<strong>и</strong>, означающ<strong>и</strong>е дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пространственное расположен<strong>и</strong>е,<br />

обычно (хотя <strong>и</strong> не всегда) употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, а остальные<br />

– с отлож<strong>и</strong>тельным.<br />

Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />

Culpa lata dolo malo aequiparatur. Incertae personae legatum inutiliter<br />

relinquitur. Nemo punitur pro alieno delicto. Invito benefitium non datur. Nemo<br />

debet bis punier pro uno delicto. Iniuria non praesumitur. Imperitia culpae<br />

adnumeratur. Negativa non probantur. Consilia multorum requiruntur in<br />

magnis. Victoria concordia gignitur. Asinus asinorum in saecula saeculorum.<br />

Cum servis nullum est conubium. Arbitrium est iudicium boni viri secundum<br />

aequum et bonum. Circulus vitiosus.<br />

Се<strong>год</strong>ня задан<strong>и</strong>е вам будет посложнее. Попробуйте, пожалуйста,<br />

перевест<strong>и</strong> на латынь, <strong>и</strong>спользуя тексты <strong>и</strong>з предыдущ<strong>и</strong>х уроков (прошедшее<br />

время перевод<strong>и</strong>те пока настоящ<strong>и</strong>м).<br />

Мы знаем, что р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е мальч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь в школе, а девочк<strong>и</strong> – дома.<br />

Детей в школе уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>тать, п<strong>и</strong>сать, деклам<strong>и</strong>ровать. Мног<strong>и</strong>е<br />

наставн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> был<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong>, поэтому он<strong>и</strong> рассказывал<strong>и</strong> (перевед<strong>и</strong>те:<br />

рассказывают) <strong>и</strong>м о своей род<strong>и</strong>не <strong>и</strong> о знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х поэтах <strong>и</strong><br />

ф<strong>и</strong>лософах. Наставн<strong>и</strong>ка дет<strong>и</strong> должны слушаться. Хорошего<br />

наставн<strong>и</strong>ка он<strong>и</strong> слушают с удовольств<strong>и</strong>ем. – «Знаете л<strong>и</strong> вы<br />

знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>лософов, дет<strong>и</strong>?» – спраш<strong>и</strong>вает уч<strong>и</strong>тель.<br />

«Знаем», – отвечает Марк, – «напр<strong>и</strong>мер, П<strong>и</strong>фагор <strong>и</strong> Демокр<strong>и</strong>т был<strong>и</strong><br />

греческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мудрецам<strong>и</strong> (sapiens, nom. plur. sapientes), но Платон был<br />

вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>м (maximus) ф<strong>и</strong>лософом». «А ты, Петр, знаешь л<strong>и</strong> ты, что<br />

твое <strong>и</strong>мя (nomen) греческое?» – «Да, знаю. Греческое слово Petros<br />

означает камень (lapis)». «Прав<strong>и</strong>льно, мой мальч<strong>и</strong>к!»<br />

11


Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного<br />

в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое прошедшее<br />

Простое прошедшее время образуется действ<strong>и</strong>тельно просто. К основе<br />

глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -bā-, а л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я (акт<strong>и</strong>вного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пасс<strong>и</strong>вного залога) остаются те же, кроме первого л<strong>и</strong>ца акт<strong>и</strong>вного залога, где<br />

окончан<strong>и</strong>е -o переход<strong>и</strong>т в -m. Напр<strong>и</strong>мер: amo (люблю) – ama-ba-m (люб<strong>и</strong>л),<br />

ama-ba-s, ama-ba-t, etc. <strong>и</strong>, соответственно, amor (меня любят) – ama-ba-r (меня<br />

люб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>), ama-ba-ris, ama-ba-tur, etc. В третьем <strong>и</strong> четвертом склонен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельная гласная будет -е- : scrib-e-ba-m, dormi-e-ba-m.<br />

Теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся.<br />

Переп<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те, пожалуйста, текст De servis Romanorum, который мы<br />

ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, в простом прошедшем времен<strong>и</strong>. К тому же это совершенно лог<strong>и</strong>чно,<br />

ведь н<strong>и</strong> рабов, н<strong>и</strong> древнего Р<strong>и</strong>ма больше нет. Теперь сделайте то же самое с<br />

переведенным вам<strong>и</strong> в прошлый раз текстом о р<strong>и</strong>мской школе. Bene!<br />

Проч<strong>и</strong>тайте текст о древнегреческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>х богах <strong>и</strong> бог<strong>и</strong>нях.<br />

Graeci et Romani multos deos et multas deas colebant et apud aras et in<br />

templis eis sacrificabant. Dei deaeque in Olympo sed etiam in templis habitare<br />

putabantur.<br />

In Foro Romano rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgines Vestales<br />

ignem perpetuum custodiebant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgines<br />

Vestales habitabant.<br />

Primus in numero deorum et maximus Iuppiter, filius Saturni et Rheae esse<br />

nominantur. Locus, ubi Iuppiter sedebat et mundi imperium tenebat, Olympius<br />

altus esse putantur. Inde deus deorum, dominus caeli et mundi, tonabat et<br />

fulminabat: equi rapidi dei per totum mundum volabant. Uxor dei maximi<br />

Iuno, dea nuptiarum, erat. Secundus Saturni filius Neptunus deus oceani erat.<br />

Neptunus et uxor eius Amphitrita oceanum regnabant. Si deus aquarum per<br />

undas equis suis procedebat, mare tranquillum erat, si autem ira commotus<br />

tridente aquas dividiebat, oceanus magnus fluctuabat. Saturnis tertius filius<br />

Pluto, horridus dominus umbrarum, deus inferorum, et uxor eius Proserpina<br />

dea agriculturae sub terra habitabant. Iuppiter multos liberos habebat. Minerva<br />

dea sapientiae et belli erat; Diana dea silvarum, preterea dea lunae erat. Apollo,<br />

frater Dianae, deus artis et scientiarum, patronus poetarum, et Venus dea<br />

pulchra et preaclara amoris erant. Mars deus pugnarum, dum Bacchus laetus<br />

deus vini et uvarum erant. Inter arma tacent Musae.<br />

ara, ae<br />

sacrifico, are<br />

Vesta<br />

Virgo Vestalis<br />

ignis perpetuus<br />

tono, are<br />

fulmino, are,<br />

– алтарь, жертвенн<strong>и</strong>к<br />

– пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />

– Веста, бог<strong>и</strong>ня домашнего очага, а также<br />

покров<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца государственной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><br />

– дева-весталка, жр<strong>и</strong>ца бог<strong>и</strong>н<strong>и</strong> Весты. Весталк<strong>и</strong><br />

ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> в особом доме рядом с храмом <strong>и</strong> хран<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

обет целомудр<strong>и</strong>я<br />

– вечный огонь<br />

– греметь<br />

– метать молн<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

12


fulmen, fulminis<br />

volo, are<br />

unda, ae<br />

procedo, ere, 3<br />

commotus<br />

tridens, ntis<br />

fluctuo, are<br />

umbra, ae<br />

– молн<strong>и</strong>я<br />

– летать<br />

– волна<br />

– выступать<br />

– дв<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>мый<br />

– трезубец<br />

– волновать<br />

– тень<br />

Тема пятая. Будущее время (futurum I)<br />

Так называемое первое будущее время у глаголов первого <strong>и</strong> второго<br />

спряжен<strong>и</strong>я образуется с помощью суфф<strong>и</strong>кса -b-. Глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого<br />

спряжен<strong>и</strong>я в будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс -a- в первом л<strong>и</strong>це <strong>и</strong> -ē- в<br />

остальных. Удобно представ<strong>и</strong>ть это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы:<br />

Проч<strong>и</strong>тайте.<br />

I <strong>и</strong> II спряжен<strong>и</strong>я III <strong>и</strong> IV спряжен<strong>и</strong>я<br />

-bo -am<br />

-bis -es<br />

-bit -et<br />

-bǐmus -ēmus<br />

-bǐtis -ētis<br />

-bunt -ent<br />

In ludo litterario<br />

"Publi, cur hodie in schola non eras?" – magister puerum rogat. At Publius:<br />

"Aeger eram, – inquit, – in schola adesse non poteram". "O te miserum! Eratne<br />

medicus apud te?" "Medicus me visitabat et mater medicinam asperam mihi<br />

dabat". "O te miserum! Sed responde, non-ne in Campo Martio heri eras et cum<br />

pueris pila ludebas?" Publius tacet, sed mox: "Queso, – inquit, – magister,<br />

medici verba audi: pila animum recreat et corpus confirmat. Ego praeceptis<br />

medici obtemperabam". Sed magister verbam Publi fidem non dat et: "Heri, –<br />

inquit, – tu pila animum recreabas, et ego hodie baculo corpus tibi confirmabo".<br />

Pueri a ludo domum currunt. Deinde in Campum Martium current, sed Publius<br />

domi manebit, nam medicina magistri aspera erat.<br />

Pueri in Campo Martio non solum pila ludent, sed etiam current, salient et<br />

discum iacient. Viri Romani filios Athenas mittere solebat. Adulescentes in<br />

Graecia philosophiae studebant, verba clarorum oratorum audiebant, preclara<br />

aedifitia spectabant. Adulescentes Romani multos amicus in Graecia habebant.<br />

Marci amicus Athenis Romam venit, et cum Marco Romam visitat. Marcus<br />

amico Campum Martium monstrat et: "Est-ne, – inquit, – Athenis campus, ubi<br />

pila ludere et discum iacere potestis?" Et adulescens Graecus: "Athenis<br />

gymnasium et palaestram habemus, ubi viri et pueri cotidie corpora ludis<br />

gymnicis exercent".<br />

13


Ludus litterarius =schola<br />

O te miserum!<br />

mox<br />

baculum, i<br />

iacio, iacere<br />

sed: iaceo, iacere<br />

Athenas, Athenis etc.<br />

– школа<br />

– О, бедный! Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательное стоят в<br />

в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />

– скоро, вскоре<br />

– трость, посох<br />

– метать, бросать<br />

но: лежать<br />

– В Аф<strong>и</strong>ны, в Аф<strong>и</strong>нах<br />

Пр<strong>и</strong> ответе на вопрос куда? (quo?) назван<strong>и</strong>я<br />

городов употребляются в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже без<br />

предлога, в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж<br />

указывает на дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е откуда? (unde?) <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

нахожден<strong>и</strong>е где? (ubi?)<br />

Мы можем не только ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong>, но также <strong>и</strong> говор<strong>и</strong>ть.<br />

Можно, напр<strong>и</strong>мер, поговор<strong>и</strong>ть друг с другом, рассказать о вашем учебном<br />

заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>, о том, чем вы <strong>и</strong>нтересуетесь, что <strong>и</strong>зучаете. Вы можете поведать о<br />

том, где вы был<strong>и</strong> <strong>и</strong> что в<strong>и</strong>дел<strong>и</strong> в друг<strong>и</strong>х городах <strong>и</strong> странах, а также о сво<strong>и</strong>х<br />

планах. Наконец, вы просто можете сказать salvete! Начнем же составлять наш<br />

vade-mecum, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й разговорн<strong>и</strong>к.<br />

Следующ<strong>и</strong>е слова <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>я помогут вам рассказать о вашем городе <strong>и</strong><br />

учебном заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>:<br />

Forum, i n<br />

oppidum, i n<br />

antiquus, a, um<br />

monumentum, i n<br />

situs, a, um<br />

fenestra, ae f<br />

via, ae f<br />

latus, a, um<br />

strata, ae f<br />

rectus, a, um<br />

magnificus, a ,um<br />

aedificia, ae f<br />

templus, i m<br />

theatrum, i n<br />

hortus, i m<br />

Athenae, arum<br />

Berolinum (Берл<strong>и</strong>н)<br />

Bruxellae, arum<br />

Budapestinum<br />

Genova, ae<br />

Lipsia, ae (Лейпц<strong>и</strong>г)<br />

Londonium<br />

площадь<br />

город<br />

древн<strong>и</strong>й<br />

монумент<br />

расположен<br />

окно<br />

ул<strong>и</strong>ца, путь<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

дорога<br />

прямой<br />

вел<strong>и</strong>колепный<br />

строен<strong>и</strong>е<br />

храм<br />

театр<br />

сад<br />

14<br />

in charta<br />

monstrare,<br />

spectare<br />

terra nostra<br />

res publica<br />

Russia nominatur<br />

finitimus, a ,um<br />

notus, a, um<br />

eras-ne...?<br />

narro, are<br />

visito, are<br />

habito, are<br />

incola, ae m<br />

anno proximo<br />

chartam,<br />

epistulam<br />

mitto, are<br />

Austria, ae<br />

Belgia, ae<br />

Bohemia, ae<br />

Slavia,ae<br />

Britania, ae<br />

Francogalia, ae<br />

Germania,ae<br />

на карте<br />

показывать,<br />

смотреть<br />

наша страна<br />

республ<strong>и</strong>ка<br />

называется<br />

Росс<strong>и</strong>ей<br />

соседн<strong>и</strong>й<br />

знамен<strong>и</strong>тый<br />

был л<strong>и</strong> ты...?<br />

рассказать<br />

посет<strong>и</strong>ть<br />

ж<strong>и</strong>ть<br />

ж<strong>и</strong>тель<br />

в следующем <strong>год</strong>у<br />

открытку,<br />

п<strong>и</strong>сьмо<br />

посылать


Lutetia Parisiorum; Parisii<br />

Madritum, i<br />

Moscovia, ae<br />

Neapolis, is<br />

Petropolis, is<br />

Praga, ae<br />

Roma, ae<br />

Varsovia, ae<br />

Vindobona, ae (Вена)<br />

15<br />

Greacia, ae<br />

Helvetia, ae (Швейцар<strong>и</strong>я)<br />

Hispania, ae<br />

Hungaria, ae<br />

Italia, ae<br />

Polonia,ae<br />

Russia,ae<br />

Europa,ae<br />

orientalis, is (восточный)<br />

occidentalis, is (западный)<br />

Вам, вероятно, пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ятся несколько повседневных выражен<strong>и</strong>й, необход<strong>и</strong>мых<br />

пр<strong>и</strong> разговоре:<br />

Salve, Salvēte<br />

Bene<br />

Optime<br />

Recte<br />

Vale, valete<br />

veniam mihi da<br />

gratiam ago<br />

–Ut te habes?<br />

–sanus sum<br />

quaeso<br />

nunc<br />

olim<br />

nuper<br />

plerumque<br />

hora, ae<br />

Quis narrare, respondere etc. ...<br />

potest?<br />

Cur...?<br />

Quid agis?<br />

Potes-ne... ?<br />

Здравствуй! Здравствуйте!<br />

хорошо<br />

отл<strong>и</strong>чно<br />

прав<strong>и</strong>льно<br />

Будь здоров! Будьте здоровы!<br />

Прошу прощен<strong>и</strong>я!<br />

пр<strong>и</strong>ношу бла<strong>год</strong>арность, бла<strong>год</strong>арю<br />

–Как дела?<br />

–Хорошо, я ж<strong>и</strong>в-здоров.<br />

так, пожалуйста, ладно (вводное слово)<br />

теперь<br />

некогда, когда-то<br />

недавно<br />

обычно<br />

час<br />

Кто может рассказать, ответ<strong>и</strong>ть...?<br />

Почему...?<br />

Что делаешь? Чем занят?<br />

Не мог бы ты...?<br />

Quis vestrum, quaeso, de terris et oppidis nobis narrare potest?<br />

De schola narrate! Quid in ludo et post horam ludorum plerumque agetis?


Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего,<br />

четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й<br />

Вы знаете первое <strong>и</strong> второе склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательных. Я думаю, что вам будет <strong>и</strong>нтересно узнать, как склоняются все<br />

остальные <strong>и</strong>мена. Начнем по порядку.<br />

Третье склонен<strong>и</strong>е<br />

К этому склонен<strong>и</strong>ю относят <strong>и</strong>мена существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные<br />

всех трех родов, пр<strong>и</strong> этом окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен мужского <strong>и</strong> женского родов всегда<br />

совпадают, поэтому мы будем разл<strong>и</strong>чать отдельно формы мужского-женского<br />

<strong>и</strong> среднего родов.<br />

Безош<strong>и</strong>бочным пр<strong>и</strong>знаком пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> к третьему склонен<strong>и</strong>ю<br />

является окончан<strong>и</strong>е -is род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла.<br />

Некоторые существ<strong>и</strong>тельные третьего склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зменяют основу,<br />

напр<strong>и</strong>мер corpus, corporis (тело, тела), некоторые остаются так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> же, напр<strong>и</strong>мер<br />

soror, sororis (сестра, сестры).<br />

Падежные окончан<strong>и</strong>я третьего склонен<strong>и</strong>я запомн<strong>и</strong>ть несложно.<br />

В ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле все существ<strong>и</strong>тельные в род<strong>и</strong>тельном падеже<br />

оканч<strong>и</strong>ваются на -is, в дательном – на -i. Отлож<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла – это, как всегда, ч<strong>и</strong>стая основа, поэтому в случаях, когда<br />

существ<strong>и</strong>тельное оканч<strong>и</strong>вается на согласный, к нему добавляется гласная -е.<br />

Напр<strong>и</strong>мер, sorore (сестрой, от сестры). Род<strong>и</strong>тельный падеж множественного<br />

ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>вается на -um. Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />

множественного ч<strong>и</strong>сла, как вы знаете, всегда совпадают <strong>и</strong> оканч<strong>и</strong>ваются в<br />

третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> на -ibus.<br />

Теперь вспомн<strong>и</strong>м о разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельных мужского-женского <strong>и</strong><br />

среднего родов.<br />

1. Существ<strong>и</strong>тельные мужского <strong>и</strong> женского родов в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />

(всегда, не только в третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>!) <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -m в ед<strong>и</strong>нственном,<br />

<strong>и</strong> -s во множественном ч<strong>и</strong>сле (вспомн<strong>и</strong>те только о соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной -е<br />

для тех, у которых основа оканч<strong>и</strong>вается на согласный звук). Ну а <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный<br />

падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>вается на -es.<br />

2. Что касается среднего рода, то <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />

так<strong>и</strong>х существ<strong>и</strong>тельных всегда совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда<br />

оканч<strong>и</strong>ваются на -а.<br />

Вот, пожалуй, <strong>и</strong> все, что вам нужно знать о третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вы можете<br />

теперь сам<strong>и</strong> состав<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>чку окончан<strong>и</strong>й. Она может выглядеть так:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Род Муж. <strong>и</strong> жен. средн. Муж. <strong>и</strong> жен. средн.<br />

Имен. разл<strong>и</strong>чные<br />

Род. -is<br />

Дат. -i<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отл.<br />

Заполн<strong>и</strong>те остальные клеточк<strong>и</strong>!<br />

Теперь просклоняем несколько слов <strong>и</strong> словосочетан<strong>и</strong>й.<br />

16


Consul (так назывался глава Р<strong>и</strong>мской Республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) в род<strong>и</strong>тельном падеже будет<br />

consulis. Далее мы знаем: ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло, дательный consuli, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный<br />

consulem, отлож<strong>и</strong>тельный consule ..., думаю, далее вы сможете продолж<strong>и</strong>ть<br />

сам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> даже нар<strong>и</strong>совать <strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>цу.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. consul<br />

Род. consulis<br />

Дат. consuli<br />

В<strong>и</strong>н. consules<br />

Отлож.<br />

Подобным образом склоняются так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные, как:<br />

flumen, fluminis n – река<br />

sol, solis m –солнце<br />

nomen, nominis n – <strong>и</strong>мя<br />

homo, hominis m – человек<br />

lex, legis f – закон<br />

tempus, temporis n – время<br />

repetitio, repetitionis f – повторен<strong>и</strong>е<br />

flos, floris m – цветок<br />

carmen, carminis n – песня<br />

Наверное, вы замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что существ<strong>и</strong>тельные такого т<strong>и</strong>па могут быть всех трех<br />

родов <strong>и</strong> род этот может не совпадать с родом соответствующего по значен<strong>и</strong>ю<br />

существ<strong>и</strong>тельного в русском <strong>язык</strong>е. Так, закон для р<strong>и</strong>млян<strong>и</strong>на был женского<br />

рода.<br />

Заполн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е табл<strong>и</strong>чк<strong>и</strong>.<br />

Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на некоторые особенност<strong>и</strong>!<br />

carmen, -inis n.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. carmen<br />

Род. carminis<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. carmina<br />

Отлож.<br />

mare, maris n – море<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. mare maria<br />

Род.<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отлож. mari<br />

Последн<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з двух пр<strong>и</strong>веденных выше пр<strong>и</strong>меров – это существ<strong>и</strong>тельное так<br />

называемого гласного т<strong>и</strong>па, т. е. с основой на -i. Так же склоняются exemplar,<br />

exemplaris, n (пр<strong>и</strong>мер), animal, animalis, n (ж<strong>и</strong>вотное) <strong>и</strong> некоторые друг<strong>и</strong>е.<br />

17


Пом<strong>и</strong>мо того, в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е <strong>и</strong>меется несколько существ<strong>и</strong>тельных<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й<br />

<strong>и</strong>з прав<strong>и</strong>ла. Вот некоторые <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х. Это так называемое смешанное<br />

склонен<strong>и</strong>е:<br />

Остальные клеточк<strong>и</strong> – за вам<strong>и</strong>!<br />

Так же склоняются<br />

dens, dentis m<br />

urbs, urbis f<br />

civis, civis m<br />

feles, felis f<br />

mensis, mensis m<br />

ars, artis, f – <strong>и</strong>скусство<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен.<br />

Род. artium<br />

Дат. artius<br />

В<strong>и</strong>н. artem<br />

Отлож. arte<br />

– зуб<br />

– город<br />

– граждан<strong>и</strong>н<br />

– кошка<br />

– месяц<br />

Одно очень нужное слово vis – с<strong>и</strong>ла не употребляется в нескольк<strong>и</strong>х падежах,<br />

т. е. нельзя сказать по-латын<strong>и</strong>: у меня нет с<strong>и</strong>лы, но только: с<strong>и</strong>л мо<strong>и</strong>х нет больше<br />

(viri mihi desunt).<br />

Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> перевед<strong>и</strong>те.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. vis vires<br />

Род. –– virium<br />

Дат. –– viribus<br />

В<strong>и</strong>н. vim vires<br />

Отлож. vi viribus<br />

Sine legibus nulla est civitas. Vox populi – vox Dei. O tempora, o mores!<br />

(Cicero) Populus Romanus cum Carthaginiensibus terra marique bella<br />

gerit. Ab urbe condita. Ad exemplum. Ad fontes. Memento mori. Mensis<br />

currentis. Civis ius sacrum est. Salus populi summa lex est. Vim vi<br />

repellere licet. Amicus mihi Plato, sed magis amica veritas. Dura lex, sed<br />

lex. Urbi et orbi.<br />

18


De familia Romana<br />

De familia Romana ex libris virorum Romanorum doctorum cognoscimus.<br />

Primum locum in ea vir obtinebat. Sed in familia Romana non solum dominus et<br />

domina et filii filaeque ipsorum, sed etiam servi erant. Servorum officia varia<br />

erant. Alii eorum, catenis vincti, agros in latifundiam colebant, alii in ludis<br />

gladiatoriis exercebatur, alii domi ministrabant, alii fabri erant et ferrum,<br />

argentum aurumque formabant, alii alia faciebant. Multi servorum, praecipue<br />

Greaci, viri docti esse sciuntur. Ei scribae et medici et magistri liberorum erant.<br />

Servi vitam molestam et miseram agebant, ut a dominis iniuste puniebantur.<br />

Nonulli servi iniuriam dominorum non ferebant et armis contra eos pugnabant.<br />

Четвертое <strong>и</strong> пятое склонен<strong>и</strong>я<br />

Нам осталось разобрать еще два склонен<strong>и</strong>я. К н<strong>и</strong>м относятся сравн<strong>и</strong>тельно<br />

небольшое ч<strong>и</strong>сло существ<strong>и</strong>тельных, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>хся в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла соответственно на -u, -us, <strong>и</strong> на -еs.<br />

Существ<strong>и</strong>тельные, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -u (среднего рода) <strong>и</strong> -us (мужского <strong>и</strong><br />

женского рода), в род<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -<br />

us. Это <strong>и</strong> есть безош<strong>и</strong>бочный способ определ<strong>и</strong>ть этот т<strong>и</strong>п склонен<strong>и</strong>я. Во всем<br />

остальном <strong>и</strong>мена четвертого склонен<strong>и</strong>я похож<strong>и</strong> на третье склонен<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. exercitus, m –войско exersitus<br />

Род. exersitus exersituum<br />

Дат. exersitui exercitibus<br />

В<strong>и</strong>н. exersitum exersitus<br />

Отлож. exersitu exircitibus<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. cornu, n –рог cornua<br />

Род. cornus cornuum<br />

Дат. cornu cornibus<br />

В<strong>и</strong>н. cornu cornua<br />

Отлож. cornu cornibus<br />

Существ<strong>и</strong>тельных на -us женского рода немного:<br />

manus, -us<br />

porticus, -us<br />

tribus, -us<br />

Idus, Iduum<br />

рука, отряд<br />

порт<strong>и</strong>к, крытая галерея<br />

тр<strong>и</strong>ба, так назывался адм<strong>и</strong>нстрат<strong>и</strong>вный район<br />

древнего Р<strong>и</strong>ма<br />

Иды, только во множественном ч<strong>и</strong>сле, назван<strong>и</strong>е<br />

од<strong>и</strong>ннадцатого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пятнадцатого дня месяца<br />

Существ<strong>и</strong>тельное женского рода domus, -us <strong>и</strong>меет несколько неправ<strong>и</strong>льных<br />

форм (что естественно, вспомн<strong>и</strong>те англ<strong>и</strong>йское home, at home):<br />

Quo properas? – Domum propero.<br />

unde venis? – domo venio.<br />

ubi manes? – domi maneo<br />

19<br />

Куда спеш<strong>и</strong>шь? – Я <strong>и</strong>ду домой<br />

Откуда <strong>и</strong>дешь? – Я <strong>и</strong>ду <strong>и</strong>з дома<br />

Где пребываешь? – Дома


Во всех остальных случаях domus, -us склоняется нормально. Заполн<strong>и</strong>те.<br />

Проч<strong>и</strong>тайте.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. domus domus<br />

Род. domorum,<br />

domuum<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. domos<br />

Отлож. domo<br />

De domo Romana<br />

Domus multorum Romanorum parvae erant. Divites Romani non in urbe, sed<br />

in oppidis ad mare sitis pulchras domos sibi aedificaverunt. En domum<br />

Romanum Greaco exemplo aedificatam videmus. En ostium latum videre<br />

possumus. Porticus ampla ostium ornat. Ante domus lauros altas et quercus<br />

umbrosa sunt.Vestibulum, atrium, tablinum, cubicula in domo sunt. Atrium<br />

in media domo est, tectum eo apertum est et in medio id fons parvus<br />

impluviumque videmus. Etiam peristylium, Graeco modo paratum, statuis<br />

ornatum videmus. Post domum hortus est, ubi pulchrae et multae plantae,<br />

rubras et albas rosas, liliae albae et violae pulchrae sunt.<br />

Potestis-ne, discipuli, de domo vestra nobis narrare?<br />

Ad usum:<br />

Greaco exemplo,<br />

Graeco modo<br />

ostium, i<br />

vestibulum, i<br />

atrium, i<br />

tablinum, i<br />

porticus, i f<br />

quersus, i f<br />

tectum, i n<br />

impluvium, i n<br />

– по греческому<br />

образцу,<br />

– греческ<strong>и</strong>м<br />

способом<br />

– вход<br />

– передняя<br />

– атр<strong>и</strong>й, зал<br />

– терасса, каб<strong>и</strong>нет<br />

– порт<strong>и</strong>к<br />

– дуб<br />

– потолок<br />

– бассейн<br />

20<br />

cubiculum, i<br />

peristylium, i<br />

paratus, a, um<br />

planta, ae<br />

ruber, rubra,<br />

rubrum<br />

alba, ae<br />

rosa, ae<br />

lilium, i<br />

viola, ae<br />

– спальня<br />

– пер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ль,<br />

коллонада<br />

– устроенный<br />

– растен<strong>и</strong>е<br />

– красный<br />

– белый<br />

– роза<br />

– л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />

– ф<strong>и</strong>алка<br />

Несколько существ<strong>и</strong>тельных женского рода, которые оканч<strong>и</strong>ваются в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже на -es, образуют пятое склонен<strong>и</strong>е. Больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х,<br />

так<strong>и</strong>е как spes, spei – надежда, fides, fidei – вера, представляют собой<br />

абстрактные понят<strong>и</strong>я <strong>и</strong> склоняются только в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле. Полностью<br />

склоняются только dies, diei – день 3 <strong>и</strong> res, rei -вещь. Пр<strong>и</strong>веду од<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong>мер:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. res -вещь res<br />

3<br />

dies, diei -- в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> день мужского рода, а в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> назначенный день, срок --<br />

женского. meridies, -ei полдень – мужского рода.


Род. rei rerum<br />

Дат. rei rebus<br />

В<strong>и</strong>н. rem res<br />

Отлож. re rebus<br />

Legite, quaeso!<br />

De re publica<br />

Res publica – res populi est. Variae sunt formae et status rerum publicarum.<br />

Gloriam rei publicae exersitus defendit. Viri boni rem publicam amant, in rebus<br />

secundis et in rebus adversis rei publicae auxilio sunt. Cives saepe de rebus<br />

publicis atque de commodis rei publicae disputant. Vir bonus nullum periculum<br />

pro re publica, nullum incomodiam pro patria vitat. Fidem virorum Romanorum<br />

poetae saepe laudabant. Diebus festis populus Romanus deis deabusque<br />

sacrificabat et pro re publica deos orabat.<br />

Res mancipii et nec mancipii<br />

Omnes res aut mancipii aut nec mancipii sunt. Mancipii res sunt omnia<br />

praedia in Italico solo tam rustica, qualis est fundus, quam urbana, qualis est<br />

domus, item iura praediorum rusticorum (servitutes), velut via, iter, actus,<br />

aquaductus, item servi et quadrupedes, velut boves, muli, equi, asini. Ceterae<br />

res nec mancipii sunt (Ulpianus).<br />

O tempora, o mores!<br />

O tempora, o mores! Res publica Romana in magno periculo est. Catilina, vir<br />

malus, consul esse desiderat, consules, praetores, quaestores interficere studet.<br />

Catilinae caedes, rapinae, discordia civium, bella intestina grata sunt, civibus<br />

bonis perniciem et mortem parat. Iam exercitum contra Romam in Etruria habet.<br />

Senatores in senatu de rebus publicis disputant. Ciceroni consilia Catilinae iam<br />

nota sunt, itaque orationem habet, qua de Catilinae coniuratione senatoribus<br />

enarrat. Catilina, qui in senatu aderat, Ciceronis oratione permotus et perterritus<br />

Romam relinquit et ad exersitum suum fugit. Romani Ciceronem patrem patriae<br />

apellant, nam patriam periculo liberavit (NB perfectum). Memoria verba tenete:<br />

salus rei publicae suprema lex.<br />

Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)<br />

Время, выражающее завершенное действ<strong>и</strong>е, перфект, образуется с<br />

помощью <strong>второй</strong> словарной формы глагола. Эта форма, так называемая основа<br />

перфекта, образуется для абсолютного больш<strong>и</strong>нства глаголов регулярно: о<br />

й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />

Глаголы первого <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й к обычной основе<br />

глагола добавляют суфф<strong>и</strong>кс<br />

-v-<br />

Глаголы второго спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс<br />

-u-<br />

А глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я – суфф<strong>и</strong>ксы<br />

-s- (часто как -x-), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -u-<br />

Проблема, однако, в том, что некоторые глаголы <strong>и</strong>меют своеобразные<br />

формы перфекта, поэтому <strong>и</strong>х всегда нужно проверять по словарю.<br />

21


Перфект может образовываться, напр<strong>и</strong>мер, посредством удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я<br />

гласной основы – capio, cepi, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> посредством удвоен<strong>и</strong>я основы – do, dedi.<br />

Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да в акт<strong>и</strong>вном залоге образуется<br />

добавлен<strong>и</strong>ем к основе перфекта спец<strong>и</strong>альных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й перфекта.<br />

Давно прошедшее время (plusquamperfectum) образуется от основы<br />

перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса -era- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й.<br />

Будущее время совершенного в<strong>и</strong>да (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> второе будущее, futurum II)<br />

образуется от основы перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса - eri- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных<br />

окончан<strong>и</strong>й.<br />

Представ<strong>и</strong>м это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы, longum iter per praecepta, breve et efficax<br />

per exempla.<br />

Perfectum Plusquamperfectum Futurum II<br />

Л<strong>и</strong>цо, Ч<strong>и</strong>сло<br />

Ед<strong>и</strong>нственное<br />

scrip-s-i scrip-s-eram<br />

scrip-s-ero<br />

1<br />

я нап<strong>и</strong>сал я (давно) нап<strong>и</strong>сал я (до этого) нап<strong>и</strong>шу<br />

2 scrip-s-isti scrips-eras scrips-eris<br />

3 scrip-s-it scrips-erat scrips-erit<br />

Множественное scrip-s-imus scrips-eramus scrips-erimus<br />

1<br />

2 scrip-s-istis scrips-eratis scrips-eritis<br />

3 scrip-s-erunt scrips-erant scrips-erint<br />

Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да пасс<strong>и</strong>вного залога образуется<br />

анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>: к страдательному перфектному пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю, которое мы знаем,<br />

добавляется соответствующая форма глагола esse, напр<strong>и</strong>мер: liber scriptus est<br />

кн<strong>и</strong>га является нап<strong>и</strong>санной, liber scriptus erat кн<strong>и</strong>га была нап<strong>и</strong>сана, liber<br />

scriptus erit кн<strong>и</strong>га будет нап<strong>и</strong>сана.<br />

Перфект, время совершенного в<strong>и</strong>да, употребляется, в том случае, есл<strong>и</strong> вы<br />

желаете:<br />

– рассказать о каком-л<strong>и</strong>бо событ<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>мевшем место в прошлом, напр<strong>и</strong>мер<br />

veni я пр<strong>и</strong>шел, dixi я сказал;<br />

– выраз<strong>и</strong>ть состоян<strong>и</strong>е, которое продолжается в настоящем, но является<br />

результатом действ<strong>и</strong>я в прошлом, напр<strong>и</strong>мер, vixit он прож<strong>и</strong>л, sibi persuasit он<br />

убед<strong>и</strong>лся, apellatum est называется.<br />

Давно прошедшее время (plusquamperfectum) означает действ<strong>и</strong>е, которое<br />

соверш<strong>и</strong>лось ранее другого действ<strong>и</strong>я в прошлом.<br />

Соответственно будущее совершенное время указывает на событ<strong>и</strong>е в<br />

будущем, которое должно про<strong>и</strong>зойт<strong>и</strong> до того событ<strong>и</strong>я, на которое указывает<br />

простое будущее время.<br />

Обе эт<strong>и</strong> формы <strong>и</strong>спользуются в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ut sementem feceris, ita metes как посеешь, так <strong>и</strong> пожнешь.<br />

Употреблен<strong>и</strong>е времен станет понятным, есл<strong>и</strong> перевест<strong>и</strong> предложен<strong>и</strong>е так:<br />

сначала посеешь (feceris), а затем пожнешь (metes).<br />

Давайте теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> определ<strong>и</strong>те<br />

граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е формы глаголов в следующ<strong>и</strong>х предложен<strong>и</strong>ях:<br />

Fuimus Troes, fuit Troia! Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam<br />

civitatem Romanam servavit, patrem partiae nominaverunt. Heri affuistis, hodie<br />

22


adestis, cras aberitis. Gaius Iulius Caesar, postquam a Pharmace, rege Pontico,<br />

victoriam reportavit, ad amicum suum scripsit: “Veni, vidi, vici”. Quod periit,<br />

periit. Homo quidam interrogavit servum, genere Lacedaemonium: “Probus-ne<br />

eris, si te emero?” Ille: “Etiam si non emeris”. Alea iacta est. Exegi<br />

monumentum (Horatius).<br />

Legite, quaeso:<br />

De puero mendaci<br />

Puer, custos ovium, saepe per iocum auxilium rogavit et magna voce<br />

clamavit: "Auxilium mihi date! Lupus adest!" Vicini auxilio veniebant, sed<br />

lupum non videbant et puer eos irridebat. Aliquando lupi re vera in oves<br />

irruerunt, et puer, ut antea, clamavit: "Lupi adsunt! Auxilium mihi date!" Sed<br />

nemo pueri mendaci credidit neque ei auxilium dedit, et lupi multas oves<br />

arripuerunt.<br />

Homini mendaci, etiamsi vera dicit, nemo credit.<br />

In principio (Vetus Testamentum, Liber Genesis, 1, 1-5)<br />

In principio creavit Deus coelum et terram. Terra autem erat inanis, et vacua,<br />

et tenebrae erant super faciem abyssi. Et Spiritus Dei ferebatur super aquas.<br />

Dixitque Deus: Fiat lux. Et facta est lux. Et vidit Deus lucem, quod esset bona.<br />

Et dividit lucem a tenebris. Appellavitque lucem diem, et tenebras noctem;<br />

factumque est vespere, et mane, dies unus.<br />

esset – перевед<strong>и</strong>те: было (сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глагола быть)<br />

Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное<br />

Нам уже <strong>и</strong>звестно пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского глагола, которое<br />

образуется от третьей словарной формы. Теперь познаком<strong>и</strong>мся с пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ем<br />

настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога (participium praesentis activi).<br />

Это пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е образуется путем пр<strong>и</strong>бавлен<strong>и</strong>я к основе глагола форманта<br />

-ns.<br />

Как обычно, глаголы первого <strong>и</strong> второго спряжен<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>няют его<br />

прямо к основе, а глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>спользуют для<br />

этого соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный гласный -е-. Напр<strong>и</strong>мер, legere ч<strong>и</strong>тать, lectus est<br />

проч<strong>и</strong>танный, legens ч<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>й, ч<strong>и</strong>тая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е склоняется так же как<br />

существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я, од<strong>и</strong>наково для всех<br />

трех родов (не забудьте, что <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> среднего<br />

рода всегда совпадают <strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>ваются на -а.):<br />

Nom.<br />

sing.<br />

spectans смотрящ<strong>и</strong>й, смотрящая, смотрящее, смотря<br />

Gen. spectantis смотрящего, смотрящей, смотрящего<br />

Dat.<br />

Etc.<br />

spectanti смотрящему, смотрящей, смотрящему<br />

Аналог<strong>и</strong>чно пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога образуется<br />

так называемое отглагольное существ<strong>и</strong>тельное, герунд<strong>и</strong>й (gerundium).<br />

Для того чтобы образовать герунд<strong>и</strong>й, к основе глагола добавляется<br />

формант -nd <strong>и</strong> падежные окончан<strong>и</strong>я второго склонен<strong>и</strong>я:<br />

23


leg-e-re ч<strong>и</strong>тать, чтен<strong>и</strong>е, gen. leg-e-nd-i чтен<strong>и</strong>я, dat. leg-e-nd-o для чтен<strong>и</strong>я,<br />

acc. ad leg-e-nd-um для чтен<strong>и</strong>я, abl. leg-e-nd-o чтен<strong>и</strong>ем, ч<strong>и</strong>тая. Множественного<br />

ч<strong>и</strong>сла герунд<strong>и</strong>й не <strong>и</strong>меет.<br />

Отглагольное пр<strong>и</strong>лагательное – герунд<strong>и</strong>в (gerundivum) – образуется с<br />

помощью того же форманта -nd- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>лагательного первого <strong>и</strong><br />

второго склонен<strong>и</strong>я. Оно употребляется во всех падежах <strong>и</strong> ч<strong>и</strong>слах <strong>и</strong> означает<br />

цель действ<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долженствован<strong>и</strong>е:<br />

Nom.<br />

Gen.<br />

Dat<br />

Acc<br />

Abl<br />

legendus, -a, -um est должен, должна, должно быть проч<strong>и</strong>танным<br />

legendi causa рад<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong>я<br />

встречается редко<br />

ad legendum, am, um для чтен<strong>и</strong>я<br />

legendo чтен<strong>и</strong>ем (в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> оруд<strong>и</strong>я)<br />

В больш<strong>и</strong>нстве случаев герунд<strong>и</strong>в в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> определен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><br />

существ<strong>и</strong>тельном означает то же самое, что герунд<strong>и</strong>й с прямым дополнен<strong>и</strong>ем:<br />

Necessitas librorum legendorum <strong>и</strong><br />

Necessitas legendi libros<br />

означает одно <strong>и</strong> то же: Необход<strong>и</strong>мость ч<strong>и</strong>тать кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>.<br />

Существующее наряду с герунд<strong>и</strong>вом другое отглагольное<br />

существ<strong>и</strong>тельное, суп<strong>и</strong>н, также образуется от третьей словарной формы глагола<br />

<strong>и</strong> не <strong>и</strong>меет аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е. Оно употребляется только в двух падежах<br />

– в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельном.<br />

В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется с глаголам<strong>и</strong> дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

обозначает цель: veni auditum пр<strong>и</strong>шел, чтобы послушать.<br />

Отлож<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

пр<strong>и</strong>лагательным<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я, напр<strong>и</strong>мер: turpe dictu<br />

прот<strong>и</strong>вно говор<strong>и</strong>ть.<br />

Перевед<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е предложен<strong>и</strong>я:<br />

Quidquid it est, timeo Danaos et dona ferentes. Facile dictu, dificile factu.<br />

Ars scribendi. Ars amandi. Facile ad intellegendum. Docendo discimus.<br />

Legendis oratoribus et poetis discemus. Ab urbe condita. Ad urbem condendam.<br />

Mihi legendum est. Puella amanda. Legit epistulam scriptam. Reddo tibi librum<br />

lectum. Mendaci homini, verum quidem dicendi, credere non possum. Socrates<br />

saepe ridens verum dicebat.<br />

In ludo:<br />

Nunc, amici mei, multae et pulchrae proverbia etiam memoria tenetis. Hodie<br />

unisquisque vestrum proverbia, quae memoria tenet, recitabit. Qui, quaeso, multa<br />

recitare potest, praemio donabitur!<br />

Quis verstrum primus esse vult?<br />

Legite<br />

De viro avaro<br />

Vir quidam ad fluvium sedens, flebat et lamentabat, nam securis, qua navem<br />

resarciebat, in aquam exciderat. Tum fluvii deus, qui fletum viri audiverat,<br />

emersit et: "Cur ploras?" – interrogavit. Tum vir: "Eheu, securis mea excidit in<br />

aquam; faber sum, et securim novam emere non possum, pecunia mihi deest".<br />

24


Tum deus aqua se immersit et paulo post venit, securim auream gerens. "Est-ne<br />

eadem, quam amisisti? Si tuam securis cognoveris, accipies eam". Negavit vir<br />

probus. Tum deus portavit aliam argenteam. Faber autem hanc quoque non<br />

accepit. Tum deus eandem, quae exciderat, portavit eaque faber suam cognovit.<br />

Deus probitate viri comotus tres secures ei donavit.<br />

Faber laetus domum properavit et vicinis omnia narravit. Tum vicinus eius<br />

ad fluvium properavit, securim sua sponte in aqua dimisit et ad fluvium sedens<br />

lamentavit. Tum deus idem emersit, auream securim gerens et: "Est-ne tua?" –<br />

interrogavit. Ille vero: "Haec mea securis est", – clamavit. At deus iratus:<br />

"Homo es avarus et mendax, neque auream, neque tuam securim habebis", – et<br />

in undas se immersit. Sic vir avarus se ipse securi privavit.<br />

Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong><br />

нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva et proverbia)<br />

Склонен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательных первого <strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>й н<strong>и</strong>чем не<br />

отл<strong>и</strong>чается от склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных. Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я<br />

склоняются по образцу существ<strong>и</strong>тельных третьего склонен<strong>и</strong>я гласного т<strong>и</strong>па, то<br />

есть в отлож<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -i, в<br />

род<strong>и</strong>тельном множественного на -ium. Пр<strong>и</strong>лагательные среднего рода в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном множественного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -ia.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я бывают:<br />

(1) Одного окончан<strong>и</strong>я, то есть так<strong>и</strong>е, которые оканч<strong>и</strong>ваются од<strong>и</strong>наково во<br />

всех трех родах, напр<strong>и</strong>мер sapiens мудрый, -ая, ое.<br />

(2) Двух окончан<strong>и</strong>й, то есть те, которые в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют две разл<strong>и</strong>чные формы, одну для мужского <strong>и</strong><br />

женского рода, другую для среднего. Напр<strong>и</strong>мер: fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный, -ая,<br />

с<strong>и</strong>льное, omnis, omnis, omne целый, целая, целое.<br />

(3) Трех окончан<strong>и</strong>й (так<strong>и</strong>х не очень много). Напр<strong>и</strong>мер: celer, celeris, celere<br />

быстрый, быстрая, быстрое.<br />

Следует запомн<strong>и</strong>ть несколько пр<strong>и</strong>лагательных, которые в порядке<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я склоняются по согласному т<strong>и</strong>пу:<br />

princeps, -ipis<br />

vetus, -eris<br />

dives, -itis<br />

pauper, -eris<br />

particeps, -ipis<br />

25<br />

первый<br />

старый<br />

богатый<br />

бедный<br />

участвующ<strong>и</strong>й<br />

Legite, quaeso, et memoria tenete!<br />

Ars longa, vita brevis. Omnium malorum stultitia est mater communis.<br />

Homo sapiens. Sapienti sat(is). Dives pauperem non intellegit. Omne<br />

initium difficile est. Nemo omnia potest scire. Volens nolens. Ducunt<br />

volentem fata, nolentem trahunt.<br />

В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, так же как <strong>и</strong> в русском, пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong>меют тр<strong>и</strong><br />

степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я: полож<strong>и</strong>тельную, сравн<strong>и</strong>тельную <strong>и</strong> превосходную. И<br />

некоторые <strong>и</strong>з лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных, как <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>е, образуют ее<br />

нерегулярно.


Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется посредством форманта<br />

-ior для мужского <strong>и</strong> женского рода <strong>и</strong> -ius для среднего. Род<strong>и</strong>тельный падеж всех<br />

родов оканч<strong>и</strong>вается на -ioris. Склоняются пр<strong>и</strong>лагательные в сравн<strong>и</strong>тельной<br />

степен<strong>и</strong> так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я двух окончан<strong>и</strong>й:<br />

iustus, iusta, iustum справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, iustior, iustior, iustius более<br />

справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные в превосходной степен<strong>и</strong> к основе пр<strong>и</strong>бавляют од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<br />

следующ<strong>и</strong>х суфф<strong>и</strong>ксов: -issim-, -rim- <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -lim-, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я первого-второго<br />

склонен<strong>и</strong>й: iust-issim-us, a, um на<strong>и</strong>более справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, celer-rim-us, a,<br />

um на<strong>и</strong>легчайш<strong>и</strong>й, -ая, -ое, facil-lim-us, a, um на<strong>и</strong>простейш<strong>и</strong>й, -ая, ое.<br />

Склоняются так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательные по первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ю.<br />

Наконец, несколько пр<strong>и</strong>лагательных образуют степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я от<br />

разных основ, напр<strong>и</strong>мер: bonus, melior, optimus хорош<strong>и</strong>й, лучш<strong>и</strong>й, на<strong>и</strong>лучш<strong>и</strong>й,<br />

magnus, magius, maximus большой, больше, вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й.<br />

Степень сравнен<strong>и</strong>я может быть образована оп<strong>и</strong>сательно:<br />

magis idoneus более удобный<br />

maxime idoneus на<strong>и</strong>более удобный.<br />

Более подробно об этом смотр<strong>и</strong>те в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Legite:<br />

De Solone et Croeso<br />

Solo, unus e septem sapientibus, qui leges utilissimas Atheniensibus scripsit,<br />

terras alienas libenter visitabat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solonem<br />

invitavit, nam divitias suas viro sapienti ostendere desideravit. Croesus Solone<br />

divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Creosus, qui se ipsem felicissimum<br />

putabat, nam divitissimus erat, Solonem interrogavit: "Quem tu, vir sapiens,<br />

omnium hominum felissimus putas?". Solo respondit: "Tellum Atheniensem<br />

felicissimum puto, nam filios bonos honestesque educavit et ipse pro patria<br />

pugnans morte honestissima vitam finivit". Alios quoque viros, qui mortem<br />

honestam habuerant, nominavit. His verbis auditis, rex iratus: "Nonne me<br />

felicissimum omnium hominum putas? Quis enim pulchriores vestes,<br />

splendidiores gemmas, aedificia ampliora habet? Cur, igitur, non me, tam<br />

divitem hominem, sed Tellum quendam felicissimum esse credis?" "O rex, –<br />

inquit Solo, – fortuna humana saepe mutatur. Nunc te divitem et regem video,<br />

sed felicem non prius te nominabo, quam vitam bona et honesta morte finiveris.<br />

Nemo ante mortem a me felix nominabitur". Hoc responsum minime regi<br />

placuit, et Solo regnum eius reliquit.<br />

Memorabile dictum<br />

Nemo nostrum idem est in senectute, qui fuit iuvenis, nemo est mane, qui fuit<br />

pridie; quidquid vides, currit cum tempore, nihil ex his, quae videmus, manet.<br />

Hoc est quod ait Heraclitus: in idem flumen bis non descendimus, manet idem<br />

fluminis nomen, aqua transmissa est (Seneca).<br />

Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)<br />

26


Лат<strong>и</strong>нское сослагательное наклонен<strong>и</strong>е, modus coniunctivus, употребляется<br />

в больш<strong>и</strong>нстве случаев так же, как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е:<br />

(1) для выражен<strong>и</strong>я сомнен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> неуверенност<strong>и</strong>,<br />

(2) в пр<strong>и</strong>даточных пр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>ях для выражен<strong>и</strong>я цел<strong>и</strong>, намерен<strong>и</strong>я,<br />

повелен<strong>и</strong>я;<br />

(3) пр<strong>и</strong> передаче косвенной реч<strong>и</strong>, то есть, для выражен<strong>и</strong>я мыслей, не<br />

пр<strong>и</strong>надлежащ<strong>и</strong>х автору высказыван<strong>и</strong>я.<br />

Образуется сослагательное наклонен<strong>и</strong>е достаточно просто <strong>и</strong> регулярно.<br />

Прежде всего, сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глаголов в акт<strong>и</strong>вном <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вном<br />

залогах образуется од<strong>и</strong>наково – с помощью одн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же суфф<strong>и</strong>ксов. Далее,<br />

л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я полностью сохраняются <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нственным пр<strong>и</strong>знаком<br />

сослагательного наклонен<strong>и</strong>я являются указанные, сво<strong>и</strong> для каждого времен<strong>и</strong>,<br />

суфф<strong>и</strong>ксы, которые могут быть сведены в табл<strong>и</strong>цу:<br />

Время Способ образован<strong>и</strong>я Пр<strong>и</strong>меры<br />

Настоящее суфф<strong>и</strong>кс-е- для<br />

глаголов первого<br />

спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

суфф<strong>и</strong>кс-а-для всех<br />

остальных<br />

Простое<br />

прошедшее<br />

к неопределенной<br />

форме глагола<br />

пр<strong>и</strong>бавляются<br />

соответствующ<strong>и</strong>е<br />

(акт<strong>и</strong>вные <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пасс<strong>и</strong>вные окончан<strong>и</strong>я)<br />

Совершенное образуется от основы<br />

перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />

суфф<strong>и</strong>кса -eri- <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />

Совершенное<br />

прошедшее<br />

Формы<br />

совершенного <strong>и</strong><br />

совершенного<br />

прошедшего<br />

пассс<strong>и</strong>вного<br />

залога<br />

окончан<strong>и</strong>й<br />

образуется от основы<br />

перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />

суфф<strong>и</strong>кса -isse- <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />

окончан<strong>и</strong>й<br />

составляются <strong>и</strong>з<br />

пасс<strong>и</strong>вного пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

соответствующей<br />

формы глагола быть<br />

27<br />

I. orn-e-m, orn-e-s orn-e-t ...<br />

я, ты, он украшал бы<br />

orn-e-r, orn-e-ris, orn-e-tur ...<br />

меня, тебя, его украс<strong>и</strong>л<strong>и</strong> бы<br />

III. mitt-a-m, mitt-a-s, mitt-a-t...<br />

я, ты, он послал бы<br />

mitt-a-r, mitt-a-ris, mitt-a-tur<br />

меня, тебя, его послал<strong>и</strong> бы<br />

Формы глагола быть:<br />

sim, sis, sit, simus, sitis, sint<br />

ornare-m, ornare-s, ornare-t...<br />

ornare-r, ornare-ris, ornare-tur...<br />

Формы глагола быть:<br />

essem, esses, esset, essemus, essetis,<br />

essent<br />

ornav-erim, ornav-eris, ornav-erit<br />

ornav-erimus, ornav-eritis, ornav-erint<br />

Формы глагола быть:<br />

fuerim, fueris, fuerit, fuerimus,<br />

fueritis, fuerint<br />

ornav-issem, ornav-isses, ornav-isset<br />

ornav-issemus, ornav-issetis, ornavissent<br />

Формы глагола быть:<br />

fuissem, fuisses, fuisset, fuissemus,<br />

fuissetis, fuissent<br />

missus, missa, missum sim, sis, sit,<br />

simus, sitis, sint<br />

я был послан<br />

missus, missa, missum essem, esses,<br />

esset, essemus, essetis, essent<br />

я был послан (ранее, давно)<br />

Так<strong>и</strong>м образом, мы в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, что сослагательное наклонен<strong>и</strong>е образуется<br />

несложно, однако нужно быть очень вн<strong>и</strong>мательным<strong>и</strong>, чтобы не соверш<strong>и</strong>ть<br />

ош<strong>и</strong>бку. Следует, однако, отмет<strong>и</strong>ть, что в некоторых случаях лат<strong>и</strong>нское


сослагательное наклонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меет особенност<strong>и</strong>, не соответствующ<strong>и</strong>е нормам<br />

русского <strong>язык</strong>а.<br />

Более подробно смотр<strong>и</strong>те об этом в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Теперь про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>рую употреблен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского конъюнкт<strong>и</strong>ва на<br />

нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>мерах.<br />

В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е употребляется, как вы<br />

знаете, только во втором л<strong>и</strong>це (e.g. scribe! scribite!). Во всех остальных случаях<br />

указан<strong>и</strong>е, повелен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е что-л<strong>и</strong>бо сделать <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не делать выражается<br />

(в том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це) с помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва:<br />

scribam!<br />

scribas! scribe!<br />

scribat!<br />

scribamus!<br />

scribatis! scribite!<br />

scribant!<br />

Ne audiant!<br />

Нап<strong>и</strong>шу-ка я! (форма употребляется<br />

редко)<br />

П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>!<br />

Пусть он п<strong>и</strong>шет!<br />

Так нап<strong>и</strong>шем же!<br />

П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те!<br />

Пусть он<strong>и</strong> п<strong>и</strong>шут!<br />

Пусть он<strong>и</strong> не слушают!<br />

С помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва выражается пожелан<strong>и</strong>е:<br />

Utinam amicus meus hodie veniat!<br />

О, есл<strong>и</strong> бы мой друг пр<strong>и</strong>шел се<strong>год</strong>ня!<br />

Utinam Ciceronem vivum videre possem!<br />

О, есл<strong>и</strong> бы я мог в<strong>и</strong>деть ж<strong>и</strong>вого Ц<strong>и</strong>церона!<br />

Как вы, вероятно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е осуществ<strong>и</strong>мо, то<br />

употребляется настоящее время, есл<strong>и</strong> же оно неосуществ<strong>и</strong>мо, то<br />

прошедшее.<br />

Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е употребляется в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях,<br />

которые вводятся союзам<strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>, nisi есл<strong>и</strong> не, ut чтобы, ne чтобы не.<br />

Si id dicas, erres. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это, то ош<strong>и</strong>бался бы.<br />

Si id dixeris, erraveris. Есл<strong>и</strong> бы ты сказал это, то ош<strong>и</strong>бся бы.<br />

Si id diceres, errares. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это (теперь), то ош<strong>и</strong>бался бы<br />

(но ты не говор<strong>и</strong>шь так).<br />

NB. Как в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, сослогательное наклонен<strong>и</strong>е простого прошедшего времен<strong>и</strong><br />

снова означает нереальное событ<strong>и</strong>е в настоящем.<br />

В пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны наблюдается явлен<strong>и</strong>е, которое не<br />

<strong>и</strong>меет аналога в русском <strong>язык</strong>е, так называемое прав<strong>и</strong>ло согласован<strong>и</strong>я времен,<br />

которое состо<strong>и</strong>т в следующем: Действ<strong>и</strong>я главного <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>й<br />

должны быть согласованы во времен<strong>и</strong>.<br />

Поэтому есл<strong>и</strong> сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в настоящем <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в повел<strong>и</strong>тельном наклонен<strong>и</strong><strong>и</strong>, то сказуемое пр<strong>и</strong>даточного<br />

предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве настоящего времен<strong>и</strong>; есл<strong>и</strong> же<br />

сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в одном <strong>и</strong>з прошедш<strong>и</strong>х времен,<br />

сказуемого пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве простого<br />

прошедшего времен<strong>и</strong>:<br />

Croesus Solonem invitat, ut ei divitias suas monstret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глашает Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />

Croesus Solonem invitavit, ut ei divitias suas monstraret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />

28


Croesus Solonem invitaverat, ut ei divitias suas monstraret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л (тогда, давно) Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong><br />

богатства.<br />

NB. Вы, конечно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что в русском <strong>язык</strong>е время главного<br />

предложен<strong>и</strong>я не вл<strong>и</strong>яет на пр<strong>и</strong>даточное.<br />

Аналог<strong>и</strong>чно, косвеная речь передается в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

русского, сослагательным наклонен<strong>и</strong>ем:<br />

Quid leges? Rogo, quid legas.<br />

Что ты ч<strong>и</strong>таешь? Я спраш<strong>и</strong>ваю, что ты ч<strong>и</strong>таешь?<br />

Legatis!<br />

Non, ut edam vivo, sed ut vivam edo. Sit tibi terra levis! Cedant!<br />

Dicamus. Quid faciam? Quid faceram? Utinam frater veniat! Do, ut des,<br />

facio, ut facias. Omnia vincit amor et nos cedamus amori (Vergilius).<br />

Gaudeamus (carmen scholasticum)<br />

Gaudeāmus igitur,<br />

Iuvenes dum sumus!<br />

Post iucundam iuventūtem,<br />

Post molestam senectūtem<br />

Nos habēbit humus.<br />

De corvo et vulpe<br />

Corvus, caseo rapto, cum praeda in arborem volavit. Vulpes casei cupida:<br />

"Quam pulchrae, – inquit, – pennae tuae sunt! Quanta est pulchritudo corporis<br />

tui et capitis! Si vocem dulcem haberes, nemo te superaret!" His verbis auditis,<br />

corvus stultus, de caseo non cogitans, cantavit, ut vocem suam ostenderet. Illo<br />

autem cantante, vulpes praedam asportavit.<br />

Ad fontes<br />

Legite Epistulam ad Atticum III, 5:<br />

Cicero Attico salutem dicit (s.d.)<br />

Terentia tibi et saepe et maximas agit gratias. Id est mihi gratissimum. Ego<br />

vivo miserrimus et maximo dolore conficior. Ad te quid scribam, nescio. Si<br />

enim es Romae, iam me assequi non potes; sin es in via, cum eris me assecutus,<br />

coram agemus, quae erunt agenda. Tantum te oro, ut, quoniam me semper<br />

amavisti, eodem amore sis. Ego enim idem sum, inimici mei mea mihi non me<br />

ipsum ademerunt. Cura, ut valeas.<br />

VII Idibus Aprilibus<br />

29


Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />

ц<strong>и</strong>фры<br />

I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

V<br />

VI<br />

VII<br />

VIII<br />

IX<br />

X<br />

XI<br />

XII<br />

......<br />

XVIII<br />

XIX<br />

XX<br />

XXI<br />

...........<br />

XXX<br />

C<br />

M<br />

MM<br />

Тема од<strong>и</strong>ннадцатая.<br />

Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь<br />

Cardinalia<br />

Кол<strong>и</strong>чественные<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

unus, una, unum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

duo, duae, duo<br />

tres, tres, tria<br />

quattuor<br />

quinque<br />

sex<br />

septem<br />

octo<br />

novem<br />

decem<br />

undecim<br />

duodecim<br />

.........<br />

duodeviginti<br />

undeviginti<br />

viginti<br />

viginti unus<br />

triginta<br />

centum<br />

mille<br />

duo milia<br />

Ordinalia<br />

Порядковые<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

primus, a, um<br />

первый, -ая, -ое<br />

secundus, a, um<br />

tertius, a, um<br />

quartus, a, um<br />

quintus, a, um<br />

sextus, a,um<br />

septimus, a, um<br />

octavus, a, um<br />

nonus, a, um<br />

decimus, a, um<br />

undecimus, a, um<br />

duodecimus, a, um<br />

............<br />

duodevicesimus, a, um<br />

undevicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

primus, a, um<br />

tricesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

millesimus, a, um<br />

bis millesimus, a, um<br />

30<br />

Adverbia numeralia<br />

Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />

semel<br />

однажды<br />

bis<br />

ter<br />

quater<br />

quinquies<br />

sexies<br />

septies<br />

octies<br />

novies<br />

decies<br />

undecies<br />

duodecies<br />

duodevicies<br />

undevicies<br />

vicies<br />

vicies semel<br />

tricies<br />

centies<br />

millies<br />

bis milies<br />

Этот сп<strong>и</strong>сок содерж<strong>и</strong>т некоторые лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, которые<br />

следует помн<strong>и</strong>ть. Полный сп<strong>и</strong>сок можно посмотреть в граммат<strong>и</strong>ческом<br />

справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Из простых кол<strong>и</strong>чественных ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong>зменяются по падежам только<br />

первые тр<strong>и</strong>, остальные ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные от 4 до 100 не склоняются. Напрот<strong>и</strong>в,<br />

сотн<strong>и</strong> от 200 до 900 склоняются (e.g. ducenti milites); 1000 склоняется только во<br />

множественном ч<strong>и</strong>сле.<br />

Порядковые ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, как показывают окончан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>зменяются по<br />

первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ям, пр<strong>и</strong>чем, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а,<br />

склоняется каждая составляющая часть (anno vicesimo primo, в двадцать<br />

первом <strong>год</strong>у, pagina tricessima sexta стран<strong>и</strong>ца тр<strong>и</strong>дцать шестая).<br />

Выуч<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong> для трен<strong>и</strong>ровк<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ц<strong>и</strong>фрам<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

проп<strong>и</strong>сью: 1932 <strong>год</strong>, 996 <strong>год</strong>, 2002 <strong>год</strong>.<br />

Legite<br />

De mensibus<br />

Cur mensis nonus a numero septem, mensis decimus a numero octo,<br />

undecimus a numero novem et duodecimus a numero decem nomen habet?<br />

Romulo regnante annus decem menses habebat (qui annus Romuli appellabatur)


et primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio menses numerabis,<br />

September – septimus, October – octavus, November – nonus, December –<br />

decimus mensis est. Sed postea ante Martium duo menses additi sunt: Ianuarius<br />

et Februarius; Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomina mensium<br />

mutata non sunt.<br />

Annus, igitur, duodecim menses habet, qui sunt:<br />

Primus Mensis Ianuarius, qui a Iano, principii deo, nomen habet.<br />

Secundus Mensis Februarius, qui a februo, Romanorum ritu sacro,<br />

appellatur.<br />

Tertius Mensis Martius, qui a Marte deo, Romuli patre, nomen habet.<br />

Quatrus Mensis Aprîlis a Venere dea, quae apud Graecos Aphroditae nomen<br />

habet, appellatur.<br />

Quintus Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et<br />

Sextus Mensis Iunius a Iunone, Iovis uxore, nomen habet.<br />

Septimus Mensis Iulius a Gaio Iulio Caesare et<br />

Octavus Mensis Augustus a Octaviano Augusto appellatur.<br />

Nonnus Mensis September a numero septem,<br />

Decimus Mensis Octôber a numero octo,<br />

Undecimus Mensis November a numero novem,<br />

Duodecimus Mensis December a numero decem nomina habent.<br />

Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>й календарь был устроен весьма пр<strong>и</strong>хотл<strong>и</strong>во. Каждый месяц <strong>и</strong>мел<br />

тр<strong>и</strong> опорных дня, по которым определял<strong>и</strong>сь все остальные. Первый день месяца<br />

назывался Kalendae, тр<strong>и</strong>надцатый (а в Martius, Maius, Iulius, October –<br />

пятнадцатый) день назывался Idus (Gen. Iduus), а девятый день перед <strong>и</strong>дам<strong>и</strong> –<br />

Nonae (Gen. Nonarum). Так<strong>и</strong>м образом, ноны пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на пятый <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

седьмой день месяца. День накануне календ, нон <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>д назывался pridie.<br />

Отсчет дней велся назад от одного <strong>и</strong>з опорных дней, напр<strong>и</strong>мер:<br />

31 января<br />

30 января<br />

..........<br />

20 января<br />

..........<br />

14 января<br />

13 января<br />

Prid(ie)<br />

Kal(endas)<br />

Feb(ruarias)<br />

III Kal Feb<br />

..........<br />

XIII Kal Feb<br />

...................<br />

XIX Kal Feb<br />

Id(ibus)<br />

Ian(uariis)<br />

12 января<br />

11 января<br />

.............<br />

6 января<br />

5 января<br />

4 января<br />

3 января<br />

2 января<br />

1 января<br />

31<br />

Prid Id Ian<br />

III Id Ian<br />

..............<br />

VIII Id Ian<br />

Non(ae) Ian<br />

Prid Non(as) Ian<br />

III Id Ian<br />

II Id Ian<br />

Kal Ian<br />

Так<strong>и</strong>м образом, третьего января 2215 <strong>год</strong>а, согласно р<strong>и</strong>мскому<br />

<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>ю, будет anno MMCCXV ante diem tertium Idus Ianuarias.<br />

В древнем Р<strong>и</strong>ме счет лет велся Ab Urbe condita от основан<strong>и</strong>я города<br />

(трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно датой основан<strong>и</strong>я Р<strong>и</strong>ма сч<strong>и</strong>тается 753 <strong>год</strong> до н. э.). Современное<br />

лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е, введенное в средн<strong>и</strong>е века, за <strong>и</strong>сходную точку берет «дату<br />

рожден<strong>и</strong>я И<strong>и</strong>суса Хр<strong>и</strong>ста» <strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т назван<strong>и</strong>е anno Domini от рождества<br />

Хр<strong>и</strong>стова.<br />

Дн<strong>и</strong> недел<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>мена божеств, которые отождествлял<strong>и</strong>сь с<br />

назван<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> планет: Lunae dies, Martis dies, Mercuri dies, Iovis dies, Veneris<br />

dies, Saturni dies, Solis dies.


Знак<strong>и</strong> созвезд<strong>и</strong>й зод<strong>и</strong>акального круга называл<strong>и</strong>сь так:<br />

aries, taurus, gemini, carcer, leo, virgo<br />

libra, scorpius, arcitenens, caper, amphora, pisces.<br />

Ad libitum<br />

Ad Kalendas Graecas. Tertius gaudens. Tertium non datur. Non bis in<br />

idem. Tres faciunt collegium. Unum et idem.<br />

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,<br />

rumoresque senum severiorum<br />

omnis unius aestimemus assis.<br />

soles occidere et redire possunt:<br />

nobis, cum semel occidit brevis lux,<br />

nox est perpetua una dormienda.<br />

da mi basia mille, deinde centum,<br />

dein mille altera, dein secunda centum,<br />

dein usque altera mille, deinde centum<br />

dein, cum millia multa fecerimus,<br />

conturbabimus illa, ne sciamus,<br />

aut ne quis malus invidere possit,<br />

cum tantum sciat esse basiorum.<br />

(Catullus)<br />

Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />

Немног<strong>и</strong>е, но очень употреб<strong>и</strong>тельные лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е глаголы <strong>и</strong>меют<br />

особенност<strong>и</strong> в спряжен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Постепенно мы выуч<strong>и</strong>м все эт<strong>и</strong> особенные <strong>и</strong><br />

нерегулярные формы, в настоящ<strong>и</strong>й момент запомн<strong>и</strong>те самые главные<br />

особенност<strong>и</strong>, а в случае сомнен<strong>и</strong>й обращайтесь к граммат<strong>и</strong>ческому справочн<strong>и</strong>ку<br />

<strong>и</strong> проверяйте значен<strong>и</strong>я глаголов по словарю.<br />

Во-первых, так же как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е, некоторые глаголы по форме<br />

пасс<strong>и</strong>вны, но тем не менее <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вное значен<strong>и</strong>е. Именно так<strong>и</strong>м, напр<strong>и</strong>мер,<br />

является глагол utor, usus est, uti – я пользуюсь, я воспользовался, пользоваться.<br />

Аналог<strong>и</strong>чное явлен<strong>и</strong>е наблюдается в русском <strong>язык</strong>е: подобно так<strong>и</strong>м глаголам<br />

как улыбаться, опасаться, надеяться, русск<strong>и</strong>й глагол пользоваться <strong>и</strong>меет<br />

возвратную част<strong>и</strong>цу -ся, которая неотдел<strong>и</strong>ма от него (в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер, от<br />

дуть – дуться), но которая, однако, не вл<strong>и</strong>яет на акт<strong>и</strong>вность его значен<strong>и</strong>я.<br />

Глаголы такого т<strong>и</strong>па, которые называются отлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

полуотлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют некоторые формы в акт<strong>и</strong>вном залоге) не<br />

вызывают н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х трудностей, есл<strong>и</strong> вы запомн<strong>и</strong>те, что он<strong>и</strong> спрягаются в<br />

пасс<strong>и</strong>ве, но <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вные значен<strong>и</strong>я.<br />

Запомн<strong>и</strong>те несколько отлож<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> полуотлож<strong>и</strong>тельных глаголов.<br />

arbitror, arbitratus sum, arbitrari<br />

fateor, fassus sum, fateri<br />

prefiteor, prefessus sum, prefiteri<br />

loquor, locutus sum, loqui<br />

policeor, policitus sum, policeri<br />

32<br />

думаю, подумав, думать<br />

пр<strong>и</strong>знаюсь, пр<strong>и</strong>знавш<strong>и</strong>сь, пр<strong>и</strong>знаться<br />

преподаю, преподав, преподавать<br />

говорю, сказавш<strong>и</strong>й, сказать<br />

обещаю, пообещал, обещать<br />

делю, раздел<strong>и</strong>л, дел<strong>и</strong>ть


partior, partitus sum, partiri<br />

imitor, imitatus sum, imitari<br />

miror, miratus sum, mirari<br />

reor, ratus sum, reri<br />

labor, lapsus sum, labi<br />

obliviscor, oblitus sum, oblivisci<br />

mentior, mentitus sum, mentiori<br />

sortior, sortitus sum, sortiri<br />

gaudeo, gavisus sum, gaudere<br />

soleo, solitus sum, solere<br />

audeo, auditus sum, audere<br />

confido, confisus sum, confidere<br />

33<br />

подражаю, подражал, подражать<br />

уд<strong>и</strong>вляюсь, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>лся, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>ться<br />

сч<strong>и</strong>таю, посч<strong>и</strong>тал, сч<strong>и</strong>тать<br />

скольжу, поскользнулся, скольз<strong>и</strong>ть<br />

забываю, забыл, забывать<br />

лгу, солгал, лгать<br />

бросаю, брос<strong>и</strong>л, брос<strong>и</strong>ть (жреб<strong>и</strong>й)<br />

радуюсь, обрадовался, радоваться<br />

<strong>и</strong>мею, <strong>и</strong>мел, <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

смею, посмел, сметь<br />

доверяю, довер<strong>и</strong>л, доверять<br />

Во-вторых, <strong>и</strong>меется несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов, которые называются<br />

недостаточным<strong>и</strong>, поскольку у каждого <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х употребляется только несколько<br />

форм. Запомн<strong>и</strong>те на<strong>и</strong>более важные <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х.<br />

inquam, inquis, inquit,<br />

inquiunt, inquies, inquiet<br />

aio, ait<br />

coepi, coeptum, coepisse<br />

odi, odisse<br />

menini, memento, mementote,<br />

meminisse<br />

говорю, говор<strong>и</strong>шь, говор<strong>и</strong>т, сказал,<br />

говор<strong>и</strong>м, скажешь, скажет<br />

говорю, говор<strong>и</strong>т, сказал<br />

начал, начал<strong>и</strong>, нач<strong>и</strong>нать<br />

ненав<strong>и</strong>жу, ненав<strong>и</strong>деть<br />

помню, помн<strong>и</strong>, помн<strong>и</strong>те,<br />

помн<strong>и</strong>ть<br />

Наконец, несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов являются неправ<strong>и</strong>льным<strong>и</strong>.<br />

sum, fui, – , esse<br />

edo, edi, essum, edere (esse)<br />

fero, tuli, latum, ferre<br />

volo, volui, –, velle<br />

nollo, nolui, –, nolle<br />

malo, malui, –, male<br />

eo, ii, itum, ire<br />

fio, factus sum, fieri<br />

быть<br />

есть<br />

нест<strong>и</strong><br />

желать<br />

не желать<br />

предпоч<strong>и</strong>тать<br />

<strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

делать<br />

Некоторые <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х, напр<strong>и</strong>мер sum, volo, вам уже знакомы. Основные<br />

формы эт<strong>и</strong>х глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Основной особенностью всех эт<strong>и</strong>х глаголов является <strong>и</strong>х способность<br />

образовывать сложные формы. Для этого <strong>и</strong>спользуются разл<strong>и</strong>чные пр<strong>и</strong>ставк<strong>и</strong>,<br />

которые также подвергаются разл<strong>и</strong>чным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ям. Ab-esse,<br />

напр<strong>и</strong>мер, означает быть на расстоян<strong>и</strong><strong>и</strong>, то есть отсутствовать. Я<br />

отсутствовал будет a-fui. Соответственно, adesse означает пр<strong>и</strong>сутствовать,<br />

affui – пр<strong>и</strong>сутствовал. Аналог<strong>и</strong>чным же образом affero означает пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть,<br />

aufero напрот<strong>и</strong>в унос<strong>и</strong>ть, confero снос<strong>и</strong>ть вместе, differo разл<strong>и</strong>чать, infero<br />

внос<strong>и</strong>ть, нач<strong>и</strong>нать, offero предлагать, praefero предпоч<strong>и</strong>тать. Мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х<br />

форм вошл<strong>и</strong> в современные <strong>язык</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> вы без труда <strong>и</strong>х узнаете.


Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> объясн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры.<br />

(<strong>и</strong>спользуйте табл<strong>и</strong>цу неправ<strong>и</strong>льных глаголов в справочн<strong>и</strong>ке!)<br />

Dictus. Locutus. Promissus. Policitus. Memento mori. I! Confer. Refero.<br />

Relatum. Exitum. Initum. Peritum. Perire. Transitum. Dulce et decorum<br />

est pro patria mori. Fata sunt quae di fantur. Omnia fata fiunt. Thales,<br />

unus e sapientibus Graecorum, omnia ex aqua orta esse docebat. Ave,<br />

Caesar, moritûri te salûtant. Ut aritâtur ita loquitur. Quidquid est natum,<br />

moritur. Quidquid moritur, natum erat.<br />

Legite<br />

De Lacedaemoniorum brevitate<br />

Lacedaemoniis multis verbis et longa oratione uti non placuit, sed res omnes<br />

breviter exponebant. Aliquando Samiorum legati, qui Lacedaemonem venerunt,<br />

ut auxilium orarent, longa oratione usi sunt. Responderunt Lacedaemonii:<br />

"Prima, quae dixistis, sumus obliti; postrema non intelleximus, quia prima de<br />

memoria nostra excesserant".<br />

Scriptores tradunt Lacedaemonem honestissimum domicilium senectutis<br />

fuisse. Aliquando Athenis in theatrum, ut ludos spectaret, vir quidam grandis<br />

natu venit. Locum tamen ei nemo dedit. In theatro etiam legati Lacedaemonii<br />

erant; unus ex iis rogavit, cur nemo seni locum dedisset, et collegas admonuit,<br />

ut consurgerent et seni locum darent. Lacedaemoniis legatis ab Atheniensibus<br />

plausus est datus. Tum unus ex legatis interrogavit, cur Athenienses id non<br />

fecissent primum; nam ostenderunt se scire, quod rectum esset.<br />

Lacedaemone peregrinus quidam altero pede stans ad virum Lacedaemonium<br />

quendam: "Tu tantum temporis, quantum ego, pede uno stare non possis". Cui<br />

Lacedaemonius: "Recte quidem; sed ex anseribus nullus est, qui altero pede<br />

stare non possit".<br />

Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са<br />

(пр<strong>и</strong>даточные предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)<br />

В этом разделе мы <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>м несколько характерных для лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а<br />

с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х конструкц<strong>и</strong>й, которые могут вызывать затруднен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><br />

переводе на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />

Прежде всего, рассмотр<strong>и</strong>м так называемые <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные обороты (мы с<br />

н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> уже несколько раз встречал<strong>и</strong>сь, напр<strong>и</strong>мер, в нашем тексте о Крезе <strong>и</strong><br />

Солоне):<br />

Solo Croesum felicem non putat. – Солон не сч<strong>и</strong>тает Креза счастл<strong>и</strong>вым.<br />

Эту же мысль можно выраз<strong>и</strong>ть с помощью такого оборота, который на<br />

русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> перевод<strong>и</strong>тся пр<strong>и</strong>даточным предложен<strong>и</strong>ем:<br />

Solo Croesum felicem esse non putat.<br />

Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез счастл<strong>и</strong>в.<br />

Есл<strong>и</strong> же мы хот<strong>и</strong>м выраз<strong>и</strong>ть эту мысль в прошедшем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> будущем<br />

времен<strong>и</strong>, мы должны будем употреб<strong>и</strong>ть соответствующую неопределенную<br />

форму глагола. Для этой цел<strong>и</strong>, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а, в лат<strong>и</strong>нском<br />

<strong>и</strong>меются <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вы прошедшего <strong>и</strong> будущего времен<strong>и</strong>, а также пасс<strong>и</strong>вного <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вного залогов. Табл<strong>и</strong>цу эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вов вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />

граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

34


Напр<strong>и</strong>мер, мы можем сказать, что Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез был <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

будет счастл<strong>и</strong>в бла<strong>год</strong>аря только своему богатству:<br />

Solo Croesum felicem fuisse (futurum esse) non putat.<br />

Сравн<strong>и</strong>те также:<br />

Thales Milesius aquam esse initium rerum putabat.<br />

Фалес М<strong>и</strong>летск<strong>и</strong>й сч<strong>и</strong>тал, что вода является началом всех вещей.<br />

Аналог<strong>и</strong>чно этому обороту, где, как вы, без сомнен<strong>и</strong>я, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>,<br />

дополнен<strong>и</strong>е сто<strong>и</strong>т в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже, стро<strong>и</strong>тся другой <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вный<br />

оборот с дополнен<strong>и</strong>ем в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже. Он также перевод<strong>и</strong>тся на<br />

русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> сложноподч<strong>и</strong>ненным предложен<strong>и</strong>ем, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Minerva ex capite Iovis nata esse dicebatur.<br />

Говорят, что М<strong>и</strong>нерва род<strong>и</strong>лась <strong>и</strong>з головы Юп<strong>и</strong>тера.<br />

Такая конструкц<strong>и</strong>я на<strong>и</strong>более употреб<strong>и</strong>тельна в неопределенно-л<strong>и</strong>чных<br />

предложен<strong>и</strong>ях. Глагол-сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в таком случае в<br />

пасс<strong>и</strong>ве.<br />

Оба эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вных оборота употребляются с глаголам<strong>и</strong> т<strong>и</strong>па<br />

говор<strong>и</strong>ть, полагать, утверждать, думать, чувствовать (напр<strong>и</strong>мер,<br />

радоваться, печал<strong>и</strong>ться), желать, разрешать. И соответственно, думают,<br />

полагают, кажется, утверждают <strong>и</strong> т. д. Вот некоторые <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х глаголов.<br />

Запомн<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х!<br />

dico, aio<br />

narro<br />

respondeo<br />

scribo<br />

trado<br />

nego<br />

nuntio<br />

affirmo<br />

censeo, aritror<br />

credo<br />

spero<br />

scio<br />

intelligo<br />

puto, existimo<br />

sentio<br />

говорю<br />

рассказываю<br />

отвечаю<br />

п<strong>и</strong>шу<br />

передаю<br />

отр<strong>и</strong>цаю<br />

сообщаю<br />

утвержтаю<br />

полагаю<br />

верю<br />

надеюсь<br />

знаю<br />

пон<strong>и</strong>маю<br />

полагаю<br />

чувствую<br />

35<br />

video<br />

audio<br />

gaudeo, laetor<br />

doleo<br />

volo<br />

iubeo<br />

veto<br />

constat, notum est<br />

apparet<br />

oportet<br />

decet<br />

interest<br />

necesse est<br />

(ne)fas est<br />

в<strong>и</strong>жу<br />

слышу<br />

радуюсь<br />

печалюсь<br />

желаю<br />

распоряжаюсь<br />

запрещаю<br />

<strong>и</strong>звестно<br />

ясно<br />

следует<br />

подобает<br />

важно<br />

необход<strong>и</strong>мо<br />

(не)позволено<br />

Следующ<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры помогут вам лучше понять особенност<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х<br />

оборотов:<br />

Scio me nihil scire. Cum recte vivis, ne cures verba malorum (Cato).<br />

Videor vicisse. Videtur victum iri. Videmur victuri (esse). Homerus caesus<br />

fuisse dicitur. Pater filio dixit se aegrotum esse. Scriptores veteres Romam<br />

a Romulo et Remo conditam esse tradunt. Homo sum, humani nihil a me<br />

alienum puto. Vetamur venire. Cicero videtur omnes oratores eloquentia<br />

superavisse.<br />

Теперь рассмотр<strong>и</strong>м еще два т<strong>и</strong>па пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>й с союзам<strong>и</strong><br />

cum когда, потому что <strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>ведем такой пр<strong>и</strong>мер:


Pythagoras, cum in geometria quidam novi invenisset, musis bovem<br />

immolavisse dicitur. Говорят, что П<strong>и</strong>фагор, (каждый раз), когда<br />

открывал что-л<strong>и</strong>бо новое в геометр<strong>и</strong><strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>л в жертву быка.<br />

Сказуемое в данном пр<strong>и</strong>даточном предложен<strong>и</strong><strong>и</strong> сто<strong>и</strong>т в коньюнкт<strong>и</strong>ве, пр<strong>и</strong><br />

этом должно соблюдаться согласован<strong>и</strong>е времен.<br />

С помощью союзов si есл<strong>и</strong> бы, nisi, ni есл<strong>и</strong> бы не, quodsi <strong>и</strong>так, есл<strong>и</strong> бы<br />

можно выраз<strong>и</strong>ть неосуществое желан<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Si tacuisses, philosophus mansisses.<br />

Есл<strong>и</strong> бы ты молчал, сошел бы за ф<strong>и</strong>лософа.<br />

Вот еще несколько предложен<strong>и</strong>й подобного рода:<br />

Iuppiter, cum vidisset mores hominum corruptos esse, constituit totum<br />

genus humanum perdere.<br />

Solo aliquando inter convivium silebat et a Periandro, tyranno Corinthi,<br />

interrogatus est: 'Tacesne, quod verba tibi desunt, an studes, ut stultitiam<br />

tuam silentio occultes?' Tum Solo: 'Si stultus essem, non tacerem'.<br />

Думаю, теперь вы без труда поймете так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> о ф<strong>и</strong>лософах:<br />

De Xanthippe, Socratis uxore<br />

Scriptores narrant Xanthipen, Socratis uxorem, mulierem morosam et<br />

iurgiosam fuisse. Alcibiades rogavit Socratem, cur tam acerbam et iurgiosam<br />

mulierem domo non expelleret. "Quoniam, – inquit Socrates, – cum illam domi<br />

patiar, possum quoque ceterorum hominum iras et iniurias facilius tolerare".<br />

Aliquando Socrates, ut Xanthippae rixam fugeret, domum reliquit et ante<br />

fores consedit. Tum mulier, quiete viri irritata, de fenestra aqua immunda virum<br />

perfudit. "Nonne dicebam, – inquit philosophus, – tantum tonitrum pluviam<br />

secuturam esse?"<br />

De Socratis discipulo<br />

Aliquando Socrati a discipulis multa dona oblata sunt. Tum Aeschines<br />

adulescens tristi vultu: "Mihi, –inquit, – cum pauperrimus sim, nihil digni est,<br />

quod dare tibi possum. Itaque dono tibi, quod unum habeo, me ipsum. Quod<br />

munus parvum esse scio, tamen rogo, ut benevole accipias". Cui Socrates: "Tua<br />

modestia, – inquit, – digna est, ut laudetur. Sed, cum animam tuam mihi des,<br />

noli putare tuum munus esse parvum! Libenter accipio, quod mihi donas, et<br />

curabo, ut te meliorem tibi reddam, quam accepi".<br />

De Biante<br />

Bias, unus e septem sapientibus, cum patria eius ab hostibus expugnata esset<br />

et omnes cives, multa de suis rebus secum asportantes, in fuga essent,<br />

interrogatus est, cur nihil ex bonis suis servaret. Tum: "Omnia, – inquit, – mea<br />

mecum porto".<br />

De Alexandro Magno et Diogene<br />

Alexander Magnus, cum aliquando Corinthi esset, ad Diogenem venit<br />

eumque interrogavit: "Quid optas, Diogenes? Faciam, quidquid volueris". Tum<br />

ille: "Opto,– inquit, – ne solem mihi intercipias". Quo audito, Alexander<br />

exclamavisse dicitur: "Nisi Alexander essem, Diogenes esse vellem!"<br />

Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е<br />

36


Sentio vos carmina amare. В таком случае, вам будет <strong>и</strong>нтересно выуч<strong>и</strong>ть<br />

еще несколько про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х поэтов <strong>и</strong> узнать о некоторых пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах<br />

лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я.<br />

Основные особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я могут быть сведены к<br />

следующему. Дело в том, что лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х – так же как <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>й – был<br />

основан на р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческом пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе 4 . Р<strong>и</strong>тм, который дост<strong>и</strong>гается чередован<strong>и</strong>ем<br />

долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, составляет мелод<strong>и</strong>ю ст<strong>и</strong>хотворной фразы. В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>фма отсутствует <strong>и</strong> даже <strong>и</strong>збегается <strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тается<br />

вульгарной. Как вы знаете, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е гласные бывают долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong><br />

чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> ст<strong>и</strong>хов это пр<strong>и</strong>обретает первостепенное значен<strong>и</strong>е. Следует помн<strong>и</strong>ть, что,<br />

в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е часто не совпадает с<br />

обычным ударен<strong>и</strong>ем в слове. Как в действ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь<br />

ст<strong>и</strong>хотворные строк<strong>и</strong> древн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> р<strong>и</strong>млянам<strong>и</strong>, сказать трудно, так же<br />

как <strong>и</strong> воспро<strong>и</strong>звест<strong>и</strong> тон<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е древнего <strong>язык</strong>а. По этой пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не пр<strong>и</strong><br />

чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха в настоящее время актуальная долгота <strong>и</strong> краткость<br />

слогов не воспро<strong>и</strong>звод<strong>и</strong>тся, вместо этого долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> становятся ударным<strong>и</strong>,<br />

кратк<strong>и</strong>е – безударным<strong>и</strong>.<br />

Ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей р<strong>и</strong>тма является стопа (pes), которая состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з определенного<br />

ч<strong>и</strong>сла долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от ст<strong>и</strong>хотворного размера. Мерой<br />

дл<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> слога является так называемая мора – время, необход<strong>и</strong>мое для<br />

про<strong>и</strong>знесен<strong>и</strong>я краткого слога. Долг<strong>и</strong>й слог обычно звучал в два раза дольше,<br />

чем кратк<strong>и</strong>й, хотя существовал<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong>, равные трем кратк<strong>и</strong>м (triseme),<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> даже четырем кратк<strong>и</strong>м слогам (tetraseme).<br />

Основные стопы<br />

назван<strong>и</strong>е <strong>и</strong> размер стопы порядок <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чество слогов<br />

трехморные:<br />

трохей (trohaeus)<br />

ямб (iambus)<br />

тр<strong>и</strong>брах<strong>и</strong>й (tribrachus)<br />

четырехморные 5 :<br />

дакт<strong>и</strong>ль (dactylos)<br />

анапест (anapaestus)<br />

спондей (spondeus)<br />

долг<strong>и</strong>й кратк<strong>и</strong>й<br />

кратк<strong>и</strong>й долг<strong>и</strong>й<br />

тр<strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х<br />

долг<strong>и</strong>й два кратк<strong>и</strong>х<br />

два кратк<strong>и</strong>х долг<strong>и</strong>й<br />

два долг<strong>и</strong>х<br />

Далее, ст<strong>и</strong>хотворная строка составляется <strong>и</strong>з определенного кол<strong>и</strong>чества<br />

стоп, <strong>и</strong> это определяет ст<strong>и</strong>хотворный размер. На<strong>и</strong>более <strong>и</strong>звестным<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

характерным<strong>и</strong> размерам<strong>и</strong> являются hexameter dactylicus, геро<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х<br />

эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х поэм, который в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с pentameter dactylicus образуют так<br />

называемый элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й д<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>х. Про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>я более мелк<strong>и</strong>е чаще всего<br />

п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь ямбам<strong>и</strong>. Ямб<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й тр<strong>и</strong>метр (versus senarius) состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з шест<strong>и</strong> ямбов.<br />

Характерной особенностью лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха является <strong>и</strong>збеган<strong>и</strong>е з<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я<br />

(hiatus). То есть, сочетан<strong>и</strong>е двух гласных (в конце одного слова <strong>и</strong> в начале<br />

следующего) было недопуст<strong>и</strong>мым. В случае такого сочетан<strong>и</strong>я конечная гласная,<br />

даже есл<strong>и</strong> слово оканч<strong>и</strong>валось на m <strong>и</strong> предыдущее нач<strong>и</strong>налось на h<br />

(пр<strong>и</strong>дыхан<strong>и</strong>е), не ч<strong>и</strong>талась. Напр<strong>и</strong>мер, monstr(um) horrend(um) inform(e) ingens.<br />

4<br />

Poesis est perpetuum argumentum e rythmis, ut Ilias Homeri et Annalis Enni. Poetice est ars<br />

earum rerum (Terentius Varro).<br />

5<br />

Существуют также менее употреб<strong>и</strong>тельные пят<strong>и</strong>- <strong>и</strong> шест<strong>и</strong>морные стопы, напр<strong>и</strong>мер:<br />

cretic, bacchius, choriambus.<br />

37


В глаголах-связках es, est, напрот<strong>и</strong>в, отбрасывается первая гласная: vilius<br />

argentum (e)st auro. Поскольку полностью на одном дыхан<strong>и</strong><strong>и</strong> строку про<strong>и</strong>знест<strong>и</strong><br />

трудно, пр<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> вслух внутр<strong>и</strong> строк<strong>и</strong> употребляется цезура-остановка.<br />

Дакт<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гекзаметром п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е поэмы, так<strong>и</strong>е как Эне<strong>и</strong>да<br />

Верг<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, букол<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, сатуры.<br />

Вот, напр<strong>и</strong>мер, строк<strong>и</strong> <strong>и</strong>з эпоса Энн<strong>и</strong>я (Ennius, Annales):<br />

Excita quom tremelis anus attulit artubus lumen,<br />

Talia tum memorat lacrumans, exterrita somno:<br />

'Euridica prognata, pater quam noster amavit,<br />

Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne.<br />

Проч<strong>и</strong>тайте также строку <strong>и</strong>з сатуры Энн<strong>и</strong>я:<br />

Simia quam similis turpissima bestia nobis.<br />

Элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м ст<strong>и</strong>хом нап<strong>и</strong>саны следующ<strong>и</strong>е строк<strong>и</strong>:<br />

Sex horas dormire sat est iuvenique senique,<br />

Dá septém pigró, nullí concésseris ócto.<br />

Póma dat áutumnús, formósa (e)st méssibus áestás,<br />

Vér praebét florés, ígne levátur hiéms.<br />

(Ovidius Remedia amoris)<br />

Шест<strong>и</strong>стопным ямбом нап<strong>и</strong>сана следующая басня Федра о Сократе:<br />

Vulgár(e) amíci nómen, séd rará (e)st fidés.<br />

Cum párvas áedes síbi fundásset Sócrátes,<br />

ex pópulo síc, nescío quis, út fierí solét:<br />

'Quaesó, t(am) angústam, tállis vír, ponís domúm?<br />

'Utin(am), – ínquit, – véris hánc amícis ímpleám'.<br />

Ad fontes<br />

Recitate et memoria tenete carmina Horatii:<br />

Ad Leuconoe<br />

Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi<br />

Finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios<br />

Temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati,<br />

Seu plures hiemes, seu tribuit Iuppiter ultimam,<br />

Quae nunc oppositis debilitat pumicibus more<br />

Tyrrenum. Sapias, vina liques, et spatio brevi<br />

Spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit invida<br />

Aetas: carpe diem, quam minimum credula postero.<br />

(Quintus Horatius Flaccus)<br />

ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я<br />

Abusus non tollit usum. Accepto damno. Accessio cedit principali. Actio bonae<br />

fidei. Actio in factum concepta. Actio in ius concepta. Actio in personam. Actio in<br />

38


em. Actio noxalis. Actio poenalis. Alibi. A potiori. Argumenta ponderantur, non<br />

numerantur. Argumentum ad oculos.<br />

Bis dat qui cito dat. Bonorum possessio.<br />

Casum sentit dominus. Caveat emptor. Ceteris paribus. Condicio sine qua non.<br />

Contra factum non datur argumentum. Conventio facit legam. Corpus delicti.<br />

Crescente malitia crescere debet et poena. Cuius commodum, eius debet esse<br />

incommodum. Cuius commodum, eius periculum. Curia advisare vult!<br />

Damnum emergens et lucrum cessans. Deceptus pro nolente est. Duo cum<br />

faciunt idem, non est idem.<br />

Ex maleficio non oritur contractus. Ex turpi causa actio non oritur.<br />

Falsus in uno falsus in omnibus. Fraus omnia corrumpit.<br />

Grata, rata et accepta.<br />

Habeat sibi! Hereditas iacens. Heres succedens in honore succedit in onere.<br />

Imperitia culpae adnumeratur. Iniuria non excusat iniuriam. In maxima potentia<br />

minima licentia. Ita utere tuo, ut alienum non laedas. Iuris effectus in excutione<br />

consistit. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedare, suum ciuque<br />

tribuere. Ius est ars boni et aequi. Ius utendi-fruendi. Ius vitae necisque.<br />

Legem brevem esse oportet. Leges virtus haec est: imperare, vetare, promittere,<br />

punire. Lex prospicit non respicit.<br />

Melior est causa possidentis. Melior est iustitia praeveniens, quam puniens.<br />

Modus vivendi. Mutatis mutandis.<br />

Nec vi, nec clam, nec praecario. Nemo debet bis puniri pro uno delicto. Nemo<br />

inauditus condemnari debet, si non sit contumax. Nemo iudex in propria causa. Nemo<br />

pluris iuris ad alium transfere potest, quam ipse haberet. Nemo praesens nisi intelligat.<br />

Nemo praesumitur malus. Non bis in idem. Non efficit affectus nisi sequatur effectus.<br />

Non obligat lex, nisi promulgata. Non omne, quod licet, honestum est. Non progredi<br />

est regredi. Non videtur vim facere, qui iure suo utitur. Nullum crimen, nulla poena<br />

sine lege.<br />

Onus probandi. Opus citatum.<br />

Par in parem non habet iurisdictionem. Paribus sententiis reus absolvitur. Pax<br />

quaerenda est. Post hoc non est propter hoc. Prior tempore potior iure.<br />

Qui tacet, consentire videtur. Quis? Quibus auxiliis? Quomodo? Quando? Cur?<br />

Quod erat demonstrandum.<br />

Reus excipiendo fit actor.<br />

Salus populi suprema lex esto. Scire leges non est verba tenere, sed vim ac<br />

mentem. Semper moram fur facere videtur. Si actum sit publico iudicio, delegandum<br />

est privatum. Si iudicas, cognosce. Summum ius – summa iniuria.<br />

Turpes conditiones remittendae sunt.<br />

Ubi meam rem invenio, ibi eam vindico.<br />

Volens nolens. Volenti non est iniuria.<br />

XII tabulae sive Lex XII tabularum<br />

Tabula III<br />

1. Aeris confessi rebusque iure XXX dies iusti sunto.<br />

2. Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito.<br />

39


5. ... nisi pacti forent habebantur in vinculus dies sexaginta. Inter eos dies trinis<br />

nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae<br />

iudicati essent praedicabatur. Tertiis autem nun dinis capite poenas dabant aut trans<br />

Tiberim peregre venum ibant.<br />

6. Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusve secuerunt, se fraude esto.<br />

Tabula IV<br />

1. ... feminas etsi perfectae aetatis sint in tutela esse.<br />

7c. ... prodigo interdicitur bonorum suorum administratio.<br />

Tabula VIII<br />

1a. ... Si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam feceret<br />

flagitiumve alleri ... ut fustibus feriretur.<br />

2. Si membrum rupsit, ni cum eo pacit, talio esto.<br />

12. Si nox furtum factum sit, si im occisit, iure caesus esto.<br />

23. Qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur.<br />

26. Ne quis in urbe coetus nocturnos agitaret.<br />

Tabula IX<br />

3. ... iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem dicendam pecuniam accepisse<br />

convictus est, capite poenitur.<br />

6. Interfici ... indemnatum quemcumque hominem ... (vetuerunt).<br />

Archipoeta Confessio<br />

Aestuans intrinsecus ira vehementi<br />

in amaritudine loquor meae menti:<br />

Factus de materia levis elementi,<br />

folio sum similis de quo ludunt venti.<br />

Feror ego veluti sine nauta navis,<br />

ut per vias aeris vaga fertur avis.<br />

Non me tenet vincula, non me tenet clavis,<br />

Quaero mei similis et adiungor pravis.<br />

Mihi cordis gravitas res videtur gravis,<br />

Iocus est amabilis dulciorque favis.<br />

Quidquid Venus imperat, labor est suavis,<br />

quae nunquam in cordibus habitat ignavis.<br />

Secundo redarquor etiam de ludo,<br />

sed cum ludus corpore me dimittat nudo,<br />

frigidus exterius, mentis aestu sudo,<br />

tunc versus et carmina meliora cudo.<br />

Tertio capitulo memoro tabernam,<br />

Illam nullo tempore sprevi neque spernam,<br />

donec sanctos angelos venientes cernam,<br />

cantantes pro mortius 'requiem aeternum'.<br />

Meus est propositum in taberna moris,<br />

ut sint vina proxima morientis ori.<br />

Tunc cantabunt laetius angelorum chori:<br />

'Sit Deus propitius huic potatori!'<br />

40


Requiem aeternam dona eis Domine,<br />

Et lux perpetua luceat eis.<br />

In memoria aeterna erit justus,<br />

Ab auditione mala non timebit.<br />

Requiem aeternam dona eis Domine.<br />

Dies irae, Dies illa!<br />

Solvet saeclum in favilla,<br />

Teste David cum Sybilla.<br />

Quantus tremor est futurus,<br />

Quanto Judex est venturus<br />

Cuncta stricte discussurus.<br />

Tuba mirum spargens sonum<br />

Per sepulcra regionum<br />

Coget omnes ante thronum.<br />

Mors stupebit et natura,<br />

Cum resurget creatura<br />

Judicanti responsura.<br />

Liber scriptus proferetur,<br />

In quo totum continetur<br />

Inde mundis indicetur.<br />

Judex ergo cum sedebit<br />

Quitquit latet, apparebit<br />

Nil inultum remanebit.<br />

Dies irae, Dies illa!<br />

Quid sum miser tunc dicturus<br />

Quem patronum rogaturus<br />

Cum vix Justis sit securus?<br />

Rex tremendae majestatis,<br />

Qui salvandos salvas gratis<br />

Salva me fons pietatis.<br />

Recordares, Jesu pie<br />

Quod sum causa Tue vie<br />

Ne me perdas illa die.<br />

Quaerens me sedisti lassus,<br />

Redemisti crucem passus,<br />

Tantus labor non sit cassus.<br />

Requiem<br />

41<br />

Juste Judex ultionis,<br />

Donum fac remissionis,<br />

Ante diem rationis.<br />

Ingemisco tamquam reus<br />

Culpa rubet vultus meus<br />

Supplicanti parce Deus.<br />

Qui Mariam absolvisti<br />

Et latronem exhaudisti<br />

Mihi quoque spem dedisti.<br />

Preces meae non sunt dignae,<br />

Sed Tu, bonus, fac benique<br />

Ne perenni cremer igne.<br />

Inter Oves locum praesta<br />

Et ab hoedis me sequestra<br />

Stamiens in parte dextra.<br />

Confutatis maledictus<br />

Flammis acribus addictis<br />

Voca me cum benedictis<br />

Oro suplex et acclinis<br />

Cor contritum quasi cinis,<br />

Gere curam mei finis.<br />

Lacrimosa dies illa<br />

Qua resurget ex favilla,<br />

Judicandus homo reus<br />

Huic ergo parce, Deus.<br />

Pie Iesu, Domine, dona<br />

eis requiem sempiternam, Amen.<br />

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,<br />

Dona eis requiem sempiternem,<br />

Lux aeterna luceat eis, Domine,<br />

Cum sanctis Tuis in aeternum,<br />

Quia pius est.<br />

Requiem aeternam dona eis Domine,<br />

Et lux perpetua lucat eis.


Граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й справочн<strong>и</strong>к<br />

1. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных<br />

Табл<strong>и</strong>ца падежных окончан<strong>и</strong>й<br />

Склонен<strong>и</strong>е I II III IV V<br />

Гласная a o согл.+e, i u<br />

e<br />

основы<br />

m n m,f n m n<br />

Nom. sing. -a -us, -er -um самые<br />

разл<strong>и</strong>чные<br />

-us -û -ês<br />

Gen. sing. -ae -î -is -û -êi<br />

Dat. sing. -ae -ô -î -ui -û -êi<br />

Acc. sing. -am -um -em -um -û -em<br />

Abl. sing. -â -ô -e -î -û -ê<br />

m n m,f n m n<br />

Nom. plur. -ae -î -a -ês -a/-ia -ûs -ua -ês<br />

Gen. plur. -ârum -ôrum -um -ium -uum -êrum<br />

Dat. plur. -îs -îs -ibus -ibus -êbus<br />

Acc. plur. -âs -ôs -a = Nom.plur. =Nom.plur. =<br />

Nom.plur.<br />

Abl. plur. = Dat. plur для всех склонен<strong>и</strong>й<br />

Эту довольно сложную на в<strong>и</strong>д табл<strong>и</strong>цу можно не уч<strong>и</strong>ть, но тем не менее<br />

запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> воспользоваться нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мнемон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> прав<strong>и</strong>лам<strong>и</strong>.<br />

Прав<strong>и</strong>ла таковы:<br />

Окончан<strong>и</strong>я род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла можно легко<br />

запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> замет<strong>и</strong>ть, что он<strong>и</strong> все вместе образуют фразу:<br />

Эх И - <strong>и</strong>с - ус ей.<br />

Окончан<strong>и</strong>я дательного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла составят фразу:<br />

Эх по-п<strong>и</strong>-руй с ней<br />

В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла всегда оканч<strong>и</strong>вается на -m, а<br />

множественного на -s.<br />

Аблят<strong>и</strong>в в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле – это просто ч<strong>и</strong>стая основа, то есть та часть<br />

слова, которая остается после отделен<strong>и</strong>я окончан<strong>и</strong>я.<br />

Окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа множественного ч<strong>и</strong>сла заш<strong>и</strong>фрованы в<br />

такой фразе:<br />

Эх И-а-ков, ест наш Иа-ков, пусть дурак (veniam!) ест –<br />

вы можете это сам<strong>и</strong> провер<strong>и</strong>ть.<br />

Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле совпадают <strong>и</strong><br />

оканч<strong>и</strong>ваются два раза на -<strong>и</strong>с, два раза на -<strong>и</strong>бус <strong>и</strong> од<strong>и</strong>н раз на -ебус.<br />

Успехов в <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я!<br />

Остается только добав<strong>и</strong>ть, что пр<strong>и</strong>лагательные, а также мног<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

нареч<strong>и</strong>я склоняются точно так же. Подробност<strong>и</strong> вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />

соответствующем разделе этого справочн<strong>и</strong>ка.<br />

42


2. Место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

Л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

Вы, наверное, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е<br />

употребляются гораздо реже, чем в русском. Другой особенностью лат<strong>и</strong>нского<br />

<strong>язык</strong>а является отсутств<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>вычных нам л<strong>и</strong>чных место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й он, она, он<strong>и</strong>.<br />

Оставш<strong>и</strong>еся я, ты, мы <strong>и</strong> вы <strong>и</strong> возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е себя склоняются так:<br />

Имен. ego я tu ты ---------- nos мы vos вы<br />

Род. mei меня tui тебя sui себя nostri нас vestri вас<br />

nostrum <strong>и</strong>з нас vestrum <strong>и</strong>з вас<br />

Дат. mihi мне tibi тебе sibi себе nobis нам vobis вам<br />

В<strong>и</strong>н. me меня te тебя se себя nos нас vos вас<br />

Отлож. me мной te тобой se собой nobis нам<strong>и</strong> vobis вам<strong>и</strong><br />

Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что русск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я склоняются очень похоже? Две<br />

параллельные формы нас, вас, <strong>и</strong>з нас <strong>и</strong>з вас употребляются так: pater noster -<br />

наш отец, Nemo vestrum -- н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>з вас.<br />

Возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского, употребляется только<br />

пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к третьему л<strong>и</strong>цу: te vides -- ты в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>шь себя, nos videtis -- вы<br />

в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те себя, se vident -- он<strong>и</strong> в<strong>и</strong>дят себя.<br />

Есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать, что вы что-то берете с собой, то предлог с вы должны<br />

постав<strong>и</strong>ть после соответствующего место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в отлож<strong>и</strong>тельном падеже:<br />

omnia mea mecum porto!<br />

Mea – это пр<strong>и</strong>тяжательное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е мое. Став<strong>и</strong>тся такое место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />

после определяемого существ<strong>и</strong>тельного: amicus meus мой друг <strong>и</strong> склоняется как<br />

пр<strong>и</strong>лагательное первого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>я, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от рода:<br />

meus, mea, meum мой, моя, мое<br />

tuus, tua, tuum твой, твоя, твое<br />

suus, sua, suum свой, своя, свое<br />

noster, nostra, nostrum наш, наша, наше<br />

vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />

Указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е очень разнообразны:<br />

is, ea, id этот, эта, это (напр<strong>и</strong>мер: eum librum legi, я прочел эту кн<strong>и</strong>гу)<br />

hic, haec, hoc этот, эта, это (указывает на на<strong>и</strong>более бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й предмет: hunc<br />

librum legi, я прочел эту самую кн<strong>и</strong>гу (которая у меня в руках))<br />

ille, illa, illud тот, та, то (указывает на наболее удаленный предмет: illum<br />

librum legi, я прочел ту (не знаю где она теперь!) кн<strong>и</strong>гу)<br />

iste, ista, istud этот, эта, это (указывает на предмет связанный с друг<strong>и</strong>м<br />

л<strong>и</strong>цом: istum librum legi, я прочел эту твою кн<strong>и</strong>гу).<br />

Склоняются указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong><br />

второго склонен<strong>и</strong>я, с одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем: род<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла всех родов оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а дательный на -i.<br />

43


Некоторые формы своеобразны. Напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />

Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

m f n m f n<br />

Имен. is ea id ei (ii) eae ea<br />

Род. eius eorum earum eorum<br />

Дат. ei eis (iis)<br />

В<strong>и</strong>н. eum eam id eos eas ea<br />

Отлож. eo ea eo eis (iis)<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. hic haec hoc hi hae haec<br />

Род. huius horum harum horum<br />

Дат. huic his<br />

В<strong>и</strong>н. hunc hanc hoc hos has heac<br />

Отлож. hoc hac hoc his<br />

Так же склоняются определ<strong>и</strong>тельные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

ipse, ipsa, ipsum сам, сама, само<br />

idem, eadem, idem тот же, та же, то же<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. idem eadem idem eidem<br />

(idem)<br />

eaedem eadem<br />

Род. eiusdem eorundem earundem eorundem<br />

Дат. eidem eisdem (isdem)<br />

В<strong>и</strong>н. eundem eandem idem eosdem easdem eadem<br />

Отлож. eodem eadem eoem eisdem (isdem)<br />

Относ<strong>и</strong>тельное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />

qui quae quod употребляется как пр<strong>и</strong>лагательное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> который,<br />

которая, которое, <strong>и</strong> как существ<strong>и</strong>тельное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> кто, что.<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />

44<br />

Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. qui que quod qui quae quae<br />

Род. cuius quorum quarum quorum<br />

Дат. cui quibus<br />

В<strong>и</strong>н. quem quam quod quos quas quae<br />

Отлож. quo qua quo quibus<br />

Это же место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е употребляется как вопрос<strong>и</strong>тельное<br />

quis? quid? кто? что?<br />

qui? quae? quod? который? которая? которое? <strong>и</strong> какой? какая? какое?<br />

Неопределенные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

aliquis aliqua aliquid кто-н<strong>и</strong>будь


aliqui aliqua aliquod<br />

quidam quaedam quiddam<br />

quidam quaedam quoddam<br />

quilibet quaelibet quodlibet<br />

45<br />

какой-н<strong>и</strong>будь<br />

кто-то<br />

какой-то<br />

какой у<strong>год</strong>но, любой<br />

Место<strong>и</strong>менные пр<strong>и</strong>лагательные склоняются так же, как указательные<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я, то есть <strong>и</strong>х род<strong>и</strong>тельный падеж оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а<br />

дательный на -i.<br />

unus una unum<br />

solus sola solum<br />

totus tota totum<br />

alius alia aliud<br />

alter altera alterum<br />

uter utra utrum<br />

neuter neutra neutrum<br />

uterque utraque utrumque<br />

ullus ulla ullum<br />

nullus nulla nullum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

ед<strong>и</strong>нственный --<br />

весь, целый --<br />

другой (<strong>и</strong>з мног<strong>и</strong>х)<br />

другой (<strong>и</strong>з двух)<br />

который (<strong>и</strong>з двух)<br />

н<strong>и</strong>кто (<strong>и</strong>з двух)<br />

оба<br />

какой-л<strong>и</strong>бо<br />

н<strong>и</strong>какой<br />

3. Особенност<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />

<strong>и</strong>мен пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные могут быть в полож<strong>и</strong>тельной <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в одной <strong>и</strong>з степеней<br />

сравнен<strong>и</strong>я. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х разл<strong>и</strong>чаются пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong> второго <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я. Эт<strong>и</strong> последн<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меют ряд особенностей.<br />

Именно он<strong>и</strong> могут быть одного, двух <strong>и</strong>л<strong>и</strong> трех окончан<strong>и</strong>й:<br />

Одного окончан<strong>и</strong>я Двух окончан<strong>и</strong>й<br />

m,f n m,f n<br />

Nom. Sing sapiens sapiens fortis forte<br />

Gen. sapientis sapientis fortis fortis<br />

Dat., Abl. sapientî sapientî fortî fortî<br />

Acc. sapientem sapiens fortem forte<br />

Nom. Plur. sapientês sapientia fortês fortia<br />

Gen. sapientium sapientium fortium fortium<br />

Dat., Abl. sapientibus sapientibus fortibus fortibus<br />

Acc. sapientes sapientia fortês fortia<br />

Пр<strong>и</strong>лагательных трех окончан<strong>и</strong>й всего девять, <strong>и</strong> он<strong>и</strong> склоняются так же, как <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные двух окончан<strong>и</strong>й, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, разумеется, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного<br />

падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла. Вот <strong>и</strong>х сп<strong>и</strong>сок:<br />

acer, acris, acre<br />

saluber, salubris, salubre<br />

equester, equestris, equestre<br />

celer, celeris, celere<br />

paluster, palusteris, palustere<br />

pedester, pedesteris, pedestere<br />

celeber, celebris, celebre<br />

alacer, alacris, alacre<br />

резк<strong>и</strong>й<br />

целебный<br />

конный<br />

быстрый<br />

болот<strong>и</strong>стый<br />

пеш<strong>и</strong>й<br />

прославленный<br />

бодрый


volucer, volucris, volucre крылатый<br />

Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется с помощью форманта -ior,<br />

ius. Превосходная – с помощью суфф<strong>и</strong>ксов -issim-, -rim-, -lim- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й -us,<br />

a, um.<br />

Супплет<strong>и</strong>вные степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />

Полож<strong>и</strong>тельная степень Сравн<strong>и</strong>тельная степень Превосходная степень<br />

bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й melior, melius optimus, a ,um<br />

malus, a, um плохой peior, peius pessimus, a, um<br />

magnus, a, um большой maior, maius maximus, a, um<br />

parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й minor, minus minimus, a, um<br />

multi, ae a мног<strong>и</strong>е plures, plura plurimi, ae, a<br />

С<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческая особенность:<br />

– Существ<strong>и</strong>тельное с которым что-л<strong>и</strong>бо сравн<strong>и</strong>вается сто<strong>и</strong>т в отлож<strong>и</strong>тельном<br />

падеже: argentum vilius auro est = argentum vilius est, quam aurum серебро<br />

дешевле золота.<br />

– Часть сравн<strong>и</strong>ваемая с целым став<strong>и</strong>тся в род<strong>и</strong>тельном падеже без предлога:<br />

Homerus poetarum celeberissimus Гомер – знамен<strong>и</strong>тейш<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з поэтов.<br />

Нареч<strong>и</strong>я<br />

Нареч<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е бывают самостоятельные (e.g. ubi, semper) <strong>и</strong><br />

про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных.<br />

Про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных нареч<strong>и</strong>я образуются от формы род<strong>и</strong>тельного<br />

падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла, посредством замены окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />

окончан<strong>и</strong>ем нареч<strong>и</strong>я:<br />

I-II скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -i<br />

заменяется на -e.<br />

III скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -is<br />

заменяется на -iter<br />

46<br />

latus lat-i lat-e<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>рокого ш<strong>и</strong>роко<br />

felix felic-is felic-iter<br />

счастл<strong>и</strong>вый счастл<strong>и</strong>вого счастл<strong>и</strong>во<br />

В качестве нареч<strong>и</strong>я употребляется также формы в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

отлож<strong>и</strong>тельного падежа некоторых существ<strong>и</strong>тельных, напр<strong>и</strong>мер partim частью,<br />

multum много, facile легко, casu случайно, multo мног<strong>и</strong>м, гораздо, merito<br />

заслуженно.<br />

Сравн<strong>и</strong>тельная степень нареч<strong>и</strong>й образованных от пр<strong>и</strong>лагательных совпадает с<br />

формой сравн<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong> соответствующего пр<strong>и</strong>лагательного среднего<br />

рода в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже: altius выше, felitius счастл<strong>и</strong>вее.<br />

Превосходная степень образуется от превосходной степен<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательного с<br />

помощью суфф<strong>и</strong>кса -е: fortissime наболее с<strong>и</strong>льно, minime менее всего.


Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />

ц<strong>и</strong>фры<br />

I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

V<br />

VI<br />

VII<br />

VIII<br />

IX<br />

X<br />

XI<br />

XII<br />

......<br />

XVIII<br />

XIX<br />

XX<br />

XXI<br />

...........<br />

XXVII<br />

XXIX<br />

XXX<br />

.......<br />

XL<br />

L<br />

LX<br />

LXX<br />

LXXX<br />

XC<br />

C<br />

CXX<br />

CC<br />

..........<br />

D<br />

................<br />

M<br />

MM<br />

MMM<br />

Cardinalia<br />

Кол<strong>и</strong>чественные<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

unus, una, unum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

duo, duae, duo<br />

tres, tres, tria<br />

quattuor<br />

quinque<br />

sex<br />

septem<br />

octo<br />

novem<br />

decem<br />

undecim<br />

duodecim<br />

.........<br />

duodeviginti<br />

undeviginti<br />

viginti<br />

viginti unus<br />

duodetriginta<br />

undetriginta<br />

triginta<br />

..........<br />

quadraginta<br />

quinquaginta<br />

sexaginta<br />

septuaginta<br />

octaginta<br />

nonaginta<br />

centum<br />

centum viginti<br />

ducenti, a, um<br />

...............<br />

quingenti, a, um<br />

....................<br />

mille<br />

duo milia<br />

tria milia<br />

4. Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

Ordinalia<br />

Порядковые<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

primus, a, um<br />

первый, -ая, -ое<br />

secundus, a, um<br />

tertius, a, um<br />

quartus, a, um<br />

quintus, a, um<br />

sextus, a,um<br />

septimus, a, um<br />

octavus, a, um<br />

nonus, a, um<br />

decimus, a, um<br />

undecimus, a, um<br />

duodecimus, a, um<br />

............<br />

duodevicesimus, a, um<br />

undevicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

primus, a, um<br />

duodetricesimus, a, um<br />

undetricesimus, a, um<br />

tricesimus, a, um<br />

.............<br />

quadragesimus, a, um<br />

quinquagesimus, a, um<br />

sexagesimus, a, um<br />

septuagesimus, a, um<br />

octogesimus, a, um<br />

nonagesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

ducentesimus, a, um<br />

...................<br />

quingentesimus, a, um<br />

................<br />

millesimus, a, um<br />

bis millesimus, a, um<br />

ter millesimus, a, um<br />

47<br />

Adverbia numeralia<br />

Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />

semel<br />

однажды<br />

bis<br />

ter<br />

quater<br />

quinquies<br />

sexies<br />

septies<br />

octies<br />

novies<br />

decies<br />

undecies<br />

duodecies<br />

duodevicies<br />

undevicies<br />

vicies<br />

vicies semel<br />

duodetricies<br />

undetricies<br />

tricies<br />

............<br />

quadragies<br />

quinquagies<br />

sexagies<br />

septuagies<br />

octogies<br />

nonagies<br />

centies<br />

centies vicies<br />

bis centies<br />

................<br />

quinquies centies<br />

......................<br />

millies<br />

bis milies<br />

ter milies


Склонен<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных 1, 2, 3, 1000<br />

m f n m f n m,f n f<br />

Nom. unus una unum duo duae duo tres tria milia<br />

Gen. unius duôrum<br />

duârum<br />

duôrum<br />

trium milium<br />

Dat. uni duôbus<br />

duâbus<br />

duôbus<br />

tribus milibus<br />

Acc. unum unam unum duos duas duo tres tria milia<br />

Abl. unô unâ unô = Dat. = Dat. = Dat.<br />

5. Предлог<strong>и</strong><br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются только с двумя падежам<strong>и</strong>:<br />

a/ab/abs<br />

de<br />

e/ex<br />

cum<br />

ad<br />

ante<br />

apud<br />

adversus<br />

circa,<br />

circum<br />

citra, cis<br />

contra<br />

erga<br />

extra<br />

inter<br />

infra<br />

intra<br />

iuxta<br />

от<br />

от, <strong>и</strong>з, с, о<br />

<strong>и</strong>з<br />

с<br />

к, у, пр<strong>и</strong><br />

перед, до<br />

у, пр<strong>и</strong>, около<br />

прот<strong>и</strong>в<br />

около, вокруг<br />

по эту сторону<br />

прот<strong>и</strong>в<br />

относ<strong>и</strong>тельно к<br />

вне<br />

между<br />

под<br />

внутр<strong>и</strong><br />

возле, рядом<br />

с отлож<strong>и</strong>тельным:<br />

pro<br />

prae<br />

sine<br />

с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным:<br />

ob<br />

penes<br />

prope<br />

per<br />

preater<br />

post<br />

propter<br />

secundum<br />

supra<br />

versus<br />

ultra<br />

trans<br />

48<br />

за, вместо<br />

перед, <strong>и</strong>з-за,<br />

вследств<strong>и</strong>е<br />

без<br />

вследств<strong>и</strong>е<br />

у, в руках у<br />

бл<strong>и</strong>з<br />

через, по<br />

кроме, м<strong>и</strong>мо<br />

после<br />

бл<strong>и</strong>з, рядом,<br />

вследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

согласно, следуя<br />

над, выше<br />

к, по направлен<strong>и</strong>ю к<br />

за, далее, за<br />

пределам<strong>и</strong><br />

через, за<br />

С в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным, означая дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong> с отлож<strong>и</strong>тельным, означая<br />

местонахожден<strong>и</strong>е:<br />

in<br />

sub<br />

super<br />

в<br />

под<br />

над<br />

Кроме того, с род<strong>и</strong>тельным падежом в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> предлогов употребляются<br />

пр<strong>и</strong>лагательные<br />

causa<br />

gratia<br />

рад<strong>и</strong>, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

<strong>и</strong>з-за, рад<strong>и</strong>, для<br />

Напр<strong>и</strong>мер, amicorum causa, <strong>и</strong>з-за друзей, exempli gratia, для пр<strong>и</strong>мера, напр<strong>и</strong>мер


6. Глагол<br />

С<strong>и</strong>стема спряжен<strong>и</strong>я, особенност<strong>и</strong> четырех спряжен<strong>и</strong>й.<br />

<strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол <strong>и</strong>зменяется по л<strong>и</strong>цам ед<strong>и</strong>нственного <strong>и</strong> множественного ч<strong>и</strong>сла<br />

<strong>и</strong> временам. Разл<strong>и</strong>чаются два залога – акт<strong>и</strong>вный <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вный, <strong>и</strong> тр<strong>и</strong> наклонен<strong>и</strong>я<br />

– <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельное, сослагательное <strong>и</strong> повел<strong>и</strong>тельное.<br />

Прав<strong>и</strong>льные глаголы, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от конечного гласного основы, делятся на<br />

четыре т<strong>и</strong>па спряжен<strong>и</strong>я.<br />

К первому спряжен<strong>и</strong>ю относят глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на -à.<br />

Ко второму – на долгую гласную -ê.<br />

Глаголы четвертого спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют основу, оканч<strong>и</strong>вающуюся на долгое î.<br />

Наконец, третье спряжен<strong>и</strong>е объед<strong>и</strong>няет глаголы, основа которых оканч<strong>и</strong>вается<br />

на кратк<strong>и</strong>е гласные -e <strong>и</strong> -i.<br />

Словарная форма глагола. Разл<strong>и</strong>чаются четыре основные глагольные формы.<br />

Именно он<strong>и</strong> указываются в словаре. Первой формой является первое л<strong>и</strong>цо<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла настоящего времен<strong>и</strong>, <strong>второй</strong> -- первое л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла совершенного времен<strong>и</strong> (перфекта), третьей -- отглагольное<br />

существ<strong>и</strong>тельное (суп<strong>и</strong>н), наконец, четвертой -- неопределенная форма глагола<br />

настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога. Эт<strong>и</strong> формы являются опорным<strong>и</strong>, зная <strong>и</strong>х,<br />

можно образовать любую форму глагола. Пр<strong>и</strong>меры:<br />

orno ornâvî ornâtum ornare, 1<br />

moveô môvi môtum movêre, 2<br />

ago egi actum, agere, 3<br />

capiô cêpi captum capere, 3<br />

audiô audîvi auditum audîre, 4<br />

Неопределенная форма глагола в акт<strong>и</strong>ве <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>ве<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

Время: настоящее ornâ-re ornâ-ri<br />

Совершенное прошедшее ornav-isse ornâtus, a, um esse<br />

Будущее orna-tûrus, a, um esse ornâtum iri<br />

Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е<br />

Второе л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла:<br />

ч<strong>и</strong>стая основа ornâ monê cape audî<br />

Второе л<strong>и</strong>цо множественного ч<strong>и</strong>сла:<br />

основа + суфф<strong>и</strong>кс te ornâte monête capite audîte<br />

Табл<strong>и</strong>ца л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й<br />

Действ<strong>и</strong>тельный залог Страдательный залог Совершенное время<br />

Sing. 1 - o/-m -or/-r -i<br />

2 -s -ris -isti<br />

3 -t -tur -it<br />

Plur. 1 -mus -mur -imus<br />

2 -tis -mini -istis<br />

3 -nt -ntur -erunt<br />

49


Образован<strong>и</strong>е времен лат<strong>и</strong>нского глагола<br />

1. Настоящее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

orn-ô orn-e-m mone-ô mone-a-o mitt-ô mitt-a-m audi-ô audi-a-m<br />

ornâ-s orn-ê-s monê-s mone-â-s mitt-i-s mitt-â-s audî-s audi-â-s<br />

orna-t orn- ê -t mone-t mone-a-t mitt-i-t mitt-a-t audi-t audi-a-t<br />

ornâ-mus orn-ê-mus monê-mus mone-â-mus mitt-imitt-â- audî-mus audi-âmusmusmus<br />

ornâ-tis orn-ê-tis monê-tis mone-â-tis mitt-i-tis mitt-â-tis audî-tis audi-â-tis<br />

orna-nt orn-e-nt mone-nt mone-a-nt mitt-iu-nt mitt-a-nt audi-u-nt audi-a-nt<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />

orn-or orn-e-r mone-or mone-a-or mitt-or mitt-a-r audi-or audi-a-or<br />

ornâ-ris orn-ê-ris monê-ris mone-âris<br />

mitt-e-ris mitt-â-ris audî-ris audi-â-ris<br />

ornâ-tur orn-ê-tur monê-tur mone-âtur<br />

mitt-i-tur mitt-â-tur audî-tur audi-â-tur<br />

ornâ-mur orn-ê-mur monê-mur mone-â- mitt-i-mur mitt-â- audî-mur audi-âmurmurmur<br />

ornâ-minî orn-êmonêmone-âmitt-imitt-â- audî-minî audi-âminîminîminîminîminîminî<br />

orna-ntur orn-e-ntur mone-ntur mone-antur<br />

50<br />

mitt-untur<br />

2. Простое прошедшее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

mitt-antur <br />

audi-untur <br />

audi-antur<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

.<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

orn-â-ba-m ornâre-m monê-ba- m monêre-m mittê-ba- mittere-m audiê-ba- audire-m<br />

mm<br />

ornâ-ba-s ornâre-s monê-ba-s monêre-s<br />

etc.<br />

mittê-ba-s mittere-s audiê-bas<br />

audire-s<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />

ornâ-ba-r ornâr-e-r monê-ba-r monêre-emitt-ê-ba- mitter-e-r audiê-ba-r audîr-e-r<br />

rrornâ-ba-<br />

ornâr-e-ris monê-bamonêr-emitt-ê-bamitter-êaudiê-ba- audîr-ê-ris<br />

risrisrisrisrisris<br />

etc.


I<br />

II<br />

3. Будущее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

ornâ-b-o monê-b-o mitt-a-m audi-a-m<br />

ornâ-b-i-s monê-b-i-s mitt-ê-s audi-ê-s<br />

ornâ-b-i-t monê-b-i-t mitt-e-t audi-e-t<br />

ornâ-b-i-mus monê-b-i-mus mitt-ê-mus audi-ê-mus<br />

ornâ-b-i-tis monê-b-i-tis mitt-ê-tis audi-ê-tis<br />

ornâ-b-u-nt monê-b-u-nt mitt-ê-nt audi-ê-nt<br />

I<br />

II<br />

III<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

ornâ-b-or monê-b-or mitt-a-r audi-a-r<br />

ornâ-b-e-ris monê-b-e-ris mitt-ê-ris audi-ê-ris<br />

ornâ-b-i-tur monê-b-i-tur mitt-ê-tur audi-ê-tur<br />

ornâ-b-i-mur monê-b-i-mur mitt-ê-mur audi-ê-mur<br />

ornâ-b-i-minî monê-b-i-minî mitt-ê-minî audi-ê-mini<br />

ornâ-b-u-ntur monê-b-u-ntur mitt-ê-ntur audi-ê-ntur<br />

III<br />

4. Совершенное время (Perfectum)<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

ornâv-î ornâv- monu-î monu-erim mîs-î mîs-erim audîv-î audîverimerim<br />

ornâv-istî ornâv-eris monu-istî monu-eris mîs-istî mîs-eris audîv-isti audîv-eris<br />

ornâv-it ornâv-erit monu-it monu-erit mîs-it mîs-erit audîv-it audîv-erit<br />

ornâvornâvmonumonu- mîs-imus mîsaudîvaudîvimuserimusimuserimuserimusimuserimusornâvornâv- monu-istis monu-eritis mîs-istis mîs-eritis audîvaudîvistiseritisistiseritisornâvornâvmonu- monu-êrint mîs-êrunt mîs-êrint audîvaudîvêruntêrintêruntêruntêrint 51<br />

IV<br />

IV


5. Совершенное прошедшее (Plusquamperfectum)<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

ornâvornâvmonu- monu-issem mîs-eram mîs-issem audîvaudîveramissemerameramissemornâvornâv- monu-eras monu-issês mîs-eras mîs-issês audîvaudîverasissêserasissês ornâv-erat ornâv- monu-erat monu-isset mîs-erat mîs-isset audîvaudîvisseteratissetornâvornâvmonumonumîsmîsaudîvaudîveramusissêmuseramusissêmuseramusissêmuseramusissemusornâvornâvmonu- monu-issêtis mîs-eratis mîsaudîvaudîveratisissêtiseratisissêtiseratisissêtisornâvornâvmonu- monu-isset mîs-êrant mîsaudîvaudîvêrantissentêrantissentêrantissênt I<br />

6. Совершенное будущее (Futurum exactum)<br />

II<br />

ornâv-ero monu-ero mîs-ero audîv-ero<br />

ornâv-eris monu-eris mîs-eris audîv-eris<br />

ornâv-erit monu-erit mîs-erit audîv-erit<br />

ornâv-erimus monu-erimus mîs-erimus audîv-erimus<br />

ornâv-eritis monu-eritis mîs-eritis audîv-eritis<br />

ornâv-êrint monu-êrint mîs-êrint audîv-êrint<br />

III<br />

Совершенное время пасс<strong>и</strong>вного залога<br />

Образуется анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>:<br />

пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е глагола + соответствующая форма esse<br />

ornâtus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

monitus,-a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

missus, -a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

auditus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

52<br />

IV


Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />

Основные формы Перевод Особенност<strong>и</strong> спряжен<strong>и</strong>я<br />

(остальные формы регулярны)<br />

sum, fuî, – , esse быть sum es est sumus estis sunt<br />

(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />

edô, êdî, êssum,<br />

edere (êsse)<br />

fero, tuli, latum,<br />

ferre<br />

volo, volui, –, velle<br />

nollo, nolui, –, nolle<br />

malo, malui, –, male<br />

есть<br />

нест<strong>и</strong><br />

желать<br />

не желать<br />

предпоч<strong>и</strong>тать<br />

praesens: edo ês êst edimus êstis edunt<br />

praesens coniu.: edim edis edit<br />

edîmus edîtis êdint<br />

imperf.: êssem êssês êsset<br />

êssemûs êssêtis êssent<br />

imperativus: ês êste<br />

praesens activi: fero fers fert<br />

ferimus fertis ferunt<br />

praesens passivi: feror ferris fertur<br />

ferimur ferimini feruntur<br />

imperfec. coniu.: ferrem ferres ferret<br />

ferremus ferretis ferrent<br />

imperativ.: fer, ferte<br />

praesens: volo vis vult volumus vultis volunt<br />

nolo, non vis, non vult,<br />

nolumus, non vultis nolunt<br />

malo mavis mavult<br />

malumus mavultis malunt<br />

praes.coniu.: velim (nolim, malim ) velis velit<br />

velimus velitis velit<br />

imperf.: vellem (nollem, mallem) velles vellet<br />

vellemus velletis vellent<br />

imperativ.: noli, nolite<br />

eô, iî, itum, îre <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> praesens: eo is it imus istis eunt<br />

(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />

fio, factus sum, fierî делать praesens: fîo fîs fit<br />

- - fîunt<br />

praesens coniu.: fîam fîâs fîat<br />

fîâmus fîâtis fîant<br />

53


Спряжен<strong>и</strong>е глагола быть sum, fui, –, esse<br />

Наклонен<strong>и</strong><br />

е<br />

Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />

Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />

время<br />

Sing. 1 sum sim eram essem ero<br />

2 es sis eras esses eris<br />

3 est sit erat esset erit<br />

Plur. 1 sumus simus eramus essemus erimus<br />

2 estis sitis eratis essetis eritis<br />

3 sunt sint erant essent erunt<br />

Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />

время<br />

совершенное<br />

Sing. 1 fui fuerim fueram fuissem fuero<br />

2 fuisti fueris fueras fuisses fueris<br />

3 fuit fuerit fuerat fuisset fuerit<br />

Plur. 1 fuimus fuerimus fueramus fuissemus fuerimus<br />

2 fuistis fueritis fueratis fuissetis fueritis<br />

3 fuerunt fuerint fuerant fuissent fuerunt<br />

Спряжен<strong>и</strong>е глагола <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eô, iî, itum, îre<br />

Наклонен<strong>и</strong><br />

е<br />

Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />

Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />

время<br />

Sing. 1 eô eam îbam îrem îbo<br />

2 îs eas îbas îres îbis<br />

3 ît eat îbat îret îbit<br />

Plur. 1 îmus eâmus îbâmus îrêmus îbimus<br />

2 îtis eâtis îbâtis îrêtis îbitis<br />

3 eunt eant îbant îrent îbunt<br />

Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />

время<br />

совершенное<br />

Sing. 1 iî ierim ieram issem iero<br />

2 istî ieris ieras isses ieris<br />

3 iit ierit ierat isset ierit<br />

Plur. 1 iimus ierimus ieramus issemus ierimus<br />

2 istis ieritis ieratis issetis ieritis<br />

3 iêrunt ierint ierant issent ierint<br />

Imperatius: î, îte<br />

Participium praes. iêns, euntis<br />

Gerundium: eundi<br />

54


Нел<strong>и</strong>чные формы глагола<br />

Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог:<br />

ornâns monêns mittêns audîens<br />

Настоящее время основа + ns<br />

Будущее время основа + turus, -a, -um ornâtûrus monitûrus missurûs<br />

audîtûrus<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог:<br />

Перфект<br />

Герунд<strong>и</strong>в:<br />

основа глагола + nd +<br />

окончан<strong>и</strong>я -us, -a, -um<br />

Герунд<strong>и</strong>й:<br />

основа глагола + nd +<br />

окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />

второго склонен<strong>и</strong>я в<br />

косвенных падежах<br />

Суп<strong>и</strong>н:<br />

третья словарная форма+<br />

окончан<strong>и</strong>я I (-um) II (-u)<br />

основа суп<strong>и</strong>на + us, -a, -um<br />

Герунд<strong>и</strong>в Герунд<strong>и</strong>й Суп<strong>и</strong>н<br />

55<br />

ornâtus monitus missus audîtus<br />

ornandus, a, um monendus, a, um mittendus, a, um audiendus,<br />

a, um<br />

Gen. ornandî monendî mittendî audiendî<br />

Dat. ornandô monendô mittendô audiendô<br />

Acc. ornandum monendum mittendum audiendum<br />

Abl. ornandô monendô mittendô audiendô<br />

I ornâtum monitum missum audîtum<br />

II ornâtû monitû missû audîtû


Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь<br />

a, ab + abl.<br />

A<br />

от, <strong>и</strong>з<br />

ab-eo, ii, itum, îre уход<strong>и</strong>ть<br />

ab-solvo, solvi, solûtum, 3 освобождать<br />

ab-sum, afui, – abesse отсутствовать<br />

ac-cipio, cêpi, ceptum, 3 пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />

ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1 обв<strong>и</strong>нять<br />

acerbus, a, um терпк<strong>и</strong>й<br />

Ad + Acc у, пр<strong>и</strong>; к, до<br />

ad-do, didi, ditum, 3 пр<strong>и</strong>бавлять<br />

ad-dûco, duxi, ductum, 3 довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть<br />

I adeo настолько, до такой степен<strong>и</strong><br />

II ad-eo, ii, itum, îre подход<strong>и</strong>ть<br />

ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1 убеждать<br />

administro, ministrâvi,<br />

руковод<strong>и</strong>ть<br />

ministrâtum, 1<br />

ad-moneo, monui, monitum, 1 напом<strong>и</strong>нать, побуждать<br />

ad-opto, optâvi optâtum, 1 усыновлять<br />

ad-sum, afui, – , adesse быть<br />

adulescens, ntis молодой человек<br />

ad-venio, vêni, ventum, 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />

adversus + Acc. прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в<br />

aedes, aedis f храм<br />

aedificium, i n здан<strong>и</strong>е<br />

aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1 стро<strong>и</strong>ть<br />

aeger, aegra, aegrum больной<br />

aestas, aestâtis f лето<br />

ager, agri m поле<br />

ago, êgi, actum, 3 вест<strong>и</strong><br />

agricola, ae m земледелец<br />

aio, ait говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. глаг.)<br />

alacer, alacris, alacre быстрый<br />

albus, a, um белый<br />

alea, aleae f жреб<strong>и</strong>й<br />

aliênus, a, um чужой<br />

alio в другое место<br />

aliquando однажды<br />

aliquis, aliquid кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь<br />

aliquis, aliqua, aliquod какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь, какой-л<strong>и</strong>бо<br />

alius, alia, aliud другой<br />

alter, altera, alterum другой (<strong>и</strong>з двух)<br />

altus, a, um высок<strong>и</strong>й<br />

amans, amantis, m f любящ<strong>и</strong>й<br />

ambulo, ambulâvi, ambulatum 1 гулять<br />

amîca, ae f подруга<br />

amicitia, ae f дружба<br />

amîcus, i m друг<br />

amo, amâvi, amâtum люб<strong>и</strong>ть<br />

56


amor, amoris m любовь<br />

amplus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

an л<strong>и</strong><br />

ancilla, ae f служанка<br />

angustus, a, um узк<strong>и</strong>й<br />

anima, ae f душа<br />

animal, animalis n ж<strong>и</strong>вотное<br />

annus, i m <strong>год</strong><br />

ante + Acc перед, до<br />

antea прежде<br />

antiquus, a, um древн<strong>и</strong>й<br />

anus, us f старуха<br />

aperio, aperui, apertum 4 открывать<br />

appareo, apparui, – 2 являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться<br />

appello, appellâvi, appellâtum 1 называть<br />

ap-propinquo, âvi, âtum 1 пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться<br />

aptus, a, um пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный<br />

apud + Acc у, пр<strong>и</strong>, возле<br />

aqua, ae f вода<br />

aquila, ae m f орел<br />

ara, ae f алтарь<br />

arbor, arboris f дерево<br />

argentum, i n серебро<br />

arma, armôrum n оруж<strong>и</strong>е<br />

ars, artis f <strong>и</strong>скусство<br />

ascendo, ascendi, ascensum 3 восход<strong>и</strong>ть<br />

asper, era, erum трудный; горьк<strong>и</strong>й<br />

at но, же<br />

ater, atra, atrum черный<br />

atque = ac <strong>и</strong> также, а также<br />

atrium, i n атр<strong>и</strong>й<br />

attentus, a, um вн<strong>и</strong>мательный<br />

audax, audax, audax, gen: audacis смелый<br />

audeo, ausus sum, audêre 2 сметь<br />

audio, audîvi, audîtum 4 слышать<br />

aurum, i m золото<br />

aut <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

autem но, же<br />

autumnus, i m осень<br />

auxilium, i n помощь<br />

avarus, a, um алчный<br />

avarus, i m скупец, жмот<br />

avis, avis f пт<strong>и</strong>ца<br />

B<br />

baculum, i n; baculus, i m трость<br />

barba, ae f борода<br />

beâtus, a, um счастл<strong>и</strong>вый<br />

bellum, i n война<br />

beneficium, i n бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е<br />

57


enigne ласково, любезно<br />

bestia, ae f зверь<br />

bibliothecarius, i m б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь<br />

bibo, bibi, --, 3 п<strong>и</strong>ть<br />

bis дважды<br />

bonitas, bonitâtis f добро<br />

bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й<br />

bracchium, i n рука<br />

brevis, brevis, breve кратк<strong>и</strong>й<br />

brevitas, brevitâtis f краткость<br />

C<br />

caelum, i n небо<br />

caeruleus, a, um голубой<br />

candidus, a, um белоснежный<br />

canis, canis m,f собака<br />

canto, cantâvi, cantâtum 1 петь<br />

capio, cêpi, captum 3 хватать<br />

caput, capitis n голова<br />

caritas, caritâtis f дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет<br />

carmen, carminis, n песня<br />

carus, a, um дорогой<br />

casa, ae f дом<br />

casus, us m случай<br />

causa, ae f пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на<br />

cedo, cessi, cessum 3 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

celebro, celebrâvi, celebrâtum 1 прославлять<br />

celer, celeris, celere быстрый<br />

celeriter быстро<br />

certus,a, um верный<br />

charta ae f карта; открытка<br />

circum + Acc вокруг<br />

cito быстро<br />

citra + Acc с этой стороны<br />

civis, civis m,f граждан<strong>и</strong>н<br />

civitas, civitâtis f государство<br />

clamo, clamâvi, clamâtum 1 кр<strong>и</strong>чать<br />

clarus, a, um славный<br />

co-gnosco, gnôvi, gnitum 3 знать<br />

colo, colui, cultum 3 возделывать; поч<strong>и</strong>тать<br />

color, colôris m цвет<br />

commodus, a, um удобный<br />

comparo, parâvi, paratum 1 сравн<strong>и</strong>вать<br />

com-prehendo, prehendi, prehensum пон<strong>и</strong>мать<br />

concordia, ae f соглас<strong>и</strong>е<br />

con-do, dido, ditum 3 основывать<br />

con-firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />

con-sto, stiti, – 3 состоять<br />

con-tineo, tinui, tentum 3 сдерж<strong>и</strong>вать<br />

contra + Acc прот<strong>и</strong>в<br />

58


copia, ae f <strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е<br />

coqua, ae f повар<strong>и</strong>ха<br />

cor, cordis n сердце<br />

corpus, corporis n тело<br />

cotidie ежедневно<br />

cras завтра<br />

credo, credidi, creditum 3 вер<strong>и</strong>ть<br />

creo, creâvi, creâtum 1 создавать<br />

cubiculum, i n спальня<br />

I cum + Abl предл. с, вместе<br />

II cum союз. когда, в то время как<br />

cum....tum как...как<br />

cupio, cupîvi, cupîtum 3 желать<br />

cur почему<br />

curo, curâvi, curâtum 1 леч<strong>и</strong>ть<br />

curro, cucurri, cursum 3 бежать<br />

custodio, custodîvi, custodîtum 4 охранять<br />

D<br />

de+ Abl от, <strong>и</strong>з; о<br />

dea, ae f бог<strong>и</strong>ня<br />

debeo, debui, debitum 2 быть должным<br />

debilis, debilis, debile слабый<br />

defendo, defendi, defensum 3 защ<strong>и</strong>щать<br />

deinde затем<br />

deleo, delêvi, delêtum 2 разрушать<br />

denique наконец<br />

dens, dentis m зуб<br />

descendo, scendi, scensum 3 спускаться<br />

de-spero, sperâvi, sperâtum 1 отча<strong>и</strong>ваться<br />

destino, destinâvi, destinâtum 1 предназначать<br />

desum, fui, --, esse не хватать<br />

deus, i m бог<br />

dexter, dextra, dextrum правый<br />

dico, dixi, dictum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

dies, diêi m день<br />

difficilis, difficilis, difficile трудный<br />

dignus, a, um достойный<br />

diligentia, ae f усерд<strong>и</strong>е<br />

diligo, dilexi, dilectum 3 люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать<br />

discipulus, i m учен<strong>и</strong>к<br />

disco, didici, – , 3 уч<strong>и</strong>ться<br />

disputo, disputâvi, disputâtum 1 рассуждать, спор<strong>и</strong>ть<br />

diu долго<br />

dives, dives, dives, gen: divitis богатый<br />

do, dedi, datum, dare 1 дать<br />

doceo, docui, doctum, 2 уч<strong>и</strong>ть<br />

dolor, dolôris m боль, горе<br />

domus, us f дом<br />

donec пока, до тех пор пока<br />

59


dono, donâvi, donâtum 1 дать<br />

dormio, dormîvi, dormîtum 4 спать<br />

dubius, a, um сомн<strong>и</strong>тельный<br />

duco, duxi, ductum 3 вест<strong>и</strong><br />

dulcis, dulcis, dulce сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый<br />

dum пока<br />

E<br />

e, ex <strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong><br />

ecce вот<br />

edo, edi, esum, edere (esse) есть<br />

educo, educâvi, educâtum 1 восп<strong>и</strong>тывать<br />

ef-ficio, effêci, effectum 3 совершать<br />

ego я<br />

emendo, emendâvi, emendâtum 1 справлять<br />

emergo, mersi, mersum 3 возн<strong>и</strong>кать<br />

emo, emi, emptum 3 покупать<br />

enim <strong>и</strong>бо<br />

eo, ii, itum, ire <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

epistula, ae f п<strong>и</strong>сьмо<br />

ergo следовательно<br />

erro, errâvi, errâtum 1 ош<strong>и</strong>баться<br />

erudio, erudîvi, erudîtum 4 просвещать<br />

etiam, etiamsi даже, даже есл<strong>и</strong><br />

exceptio, exceptiônis f <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е<br />

exemplar, exemplâris n пр<strong>и</strong>мер<br />

exersitus, us m войско<br />

ex-igo, êgi, actum 3 <strong>и</strong>згонять<br />

existimo, existimâvi, existimâtum 1 суд<strong>и</strong>ть<br />

expôno, posui, positum 3 выставлять<br />

ex-specto, spectâvi, spectâtum 1 ож<strong>и</strong>дать<br />

extra за, вне<br />

F<br />

faber, fabri m ремесленн<strong>и</strong>к<br />

fabula, ae f сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я<br />

facilis, facilis, facile легк<strong>и</strong>й<br />

facio, fêci, factum 3 делать<br />

fallo, fefelli, falsum 3 ош<strong>и</strong>баться<br />

fama, ae f молва<br />

familia, ae f семья<br />

fateor, fassus sum, fatêri 2 пр<strong>и</strong>знаваться<br />

felix, felix, felix gen: felicis счастл<strong>и</strong>вый<br />

femina, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />

fenestra, ae f окно<br />

fero, tuli, lâtum, ferre нест<strong>и</strong><br />

ferrum, i n железо<br />

festîno, festinâvi, festinâtum 1 тороп<strong>и</strong>ться<br />

festus, a, um праздн<strong>и</strong>чный<br />

fidêlis, fedêlis, fidêle верный<br />

60


fides, fidei f вера<br />

filia, ae f дочь<br />

filius, i m сын<br />

finio, finîvi, finîtum 4 кончать<br />

finis, finis m конец<br />

fio, factus sum fieri станов<strong>и</strong>ться, делаться<br />

firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />

fleo, flêvi, flêtum 2 плакать<br />

flos, floris m цветок<br />

fluvius, i m река<br />

folium, i n л<strong>и</strong>ст<br />

fons, fontis m <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<br />

formo, formâvi, formâtum 1 форм<strong>и</strong>ровать<br />

forte случайно<br />

fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный<br />

fortuna, ae f судьба<br />

forum, i n форум, площадь<br />

frater, fratris m брат<br />

frigus, frigosis n холод<br />

frustra напрасно<br />

fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />

fulmen, fulminis n молн<strong>и</strong>я<br />

fundo, fundâvi, fundâtum 1 основывать<br />

futûrus будущ<strong>и</strong>й<br />

G<br />

gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2 радоваться<br />

gemma, ae f камень, украшен<strong>и</strong>е<br />

gens, gentis f род, народ<br />

genus, generis n род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е<br />

gloria, ae f слава<br />

gradus, us m степень<br />

grandis, grandis, grande большой; пож<strong>и</strong>лой<br />

gratia, ae f бла<strong>год</strong>арность<br />

gratus, a, um м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный<br />

gravis, gravis, grave тяжелый, суровый<br />

gravitas, gravitâtis f тяжесть<br />

H<br />

habeo, habui, habitum 2 <strong>и</strong>меть<br />

habito, habitâvi, habitâtum 1 об<strong>и</strong>тать<br />

haud не, совсем не<br />

herba, ae f трава<br />

heri вчера<br />

I hîc здесь<br />

II hic, haec, hoc этот, эта, это; он, она, оно<br />

hiems, hiemis f; hieme з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой<br />

hodie се<strong>год</strong>ня<br />

homo, hominis m человек<br />

61


honestus, a, um честный<br />

honor, honôris m честь<br />

hora, ae f час<br />

horrendus, a, um ужасный<br />

hortus, i m сад<br />

hospes, hospitis m,f хозя<strong>и</strong>н<br />

hostis, hostis m враг<br />

huc сюда<br />

humânus, a, um человеческ<strong>и</strong>й<br />

humilis, humilis, humile н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный<br />

humus, i f; humi земля; на земле<br />

I<br />

iaceo, iacui, – , 2 лежать<br />

iacio, ieci, iactum 3 бросать<br />

iam уже<br />

ianua, ae f дверь<br />

ibi где<br />

idem, eadem, idem тот же. та же. то же<br />

igitur <strong>и</strong>так<br />

ignavia, ae f праздность<br />

ignis, ignis m огонь<br />

ille, illa, illud тот, та, то; он, она, оно<br />

illustro, illustrâvi, illustrâtum 1 освещать<br />

imâgo, imaginis f образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е<br />

imitatio, imitatiônis f подражан<strong>и</strong>е<br />

imitor, imitâtus sum imitâri 1 подражать<br />

immundus, a, um неч<strong>и</strong>стый<br />

impero, imperâvi, imperâtum 1 пр<strong>и</strong>казывать<br />

im-pleo, plêvi, plêtum 2 наполнять<br />

im-probus, a, um не<strong>год</strong>ный, бесчестный<br />

in 1. с Acc. на вопрос куда: в, на<br />

2. с Abl. на вопрос где: в, на, сред<strong>и</strong><br />

incipio, cêpi, ceptum 3 нач<strong>и</strong>нать<br />

incola, ae m f ж<strong>и</strong>тель<br />

inde оттуда, затем<br />

indico, indicâvi, indicâtum 1 указывать<br />

indignâtus, a, um возмущенный<br />

in-duo, indui, indûtum 3 надевать<br />

infans, infantis m ребенок<br />

ingens, ingens, ingens; gen: ingentis огромный<br />

initium, i n начало<br />

in-iuria, ae f несправедл<strong>и</strong>вость<br />

in-opia, ae f бедность<br />

inquam, inquit говор<strong>и</strong>ть (недостаточный глагол)<br />

inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3 спраш<strong>и</strong>вать<br />

insipiens, gen: insipientis неразумный<br />

insula, ae f остров<br />

insum, fui, – , esse быть внутр<strong>и</strong><br />

62


intactus, a, um нетронутый, целый<br />

intellego, intellexi, intellectum 3 пон<strong>и</strong>мать<br />

inter сред<strong>и</strong><br />

interdum <strong>и</strong>ногда<br />

interea между тем<br />

inter-ficio, fêci, fectum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />

inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />

inter-sum, fui, – , esse пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е<br />

intro, intrâvi, intrâtum 1 вход<strong>и</strong>ть<br />

invenio, vêni, ventum 4 наход<strong>и</strong>ть<br />

invidia, ae f зав<strong>и</strong>сть<br />

invîto, invitâvi, invitâtum 1 пр<strong>и</strong>глашать<br />

iocus, i m шутка<br />

ipse, ipsa, ipsum сам, самый<br />

ira, irae f гнев<br />

ir-rideo, rîsi, rîsum 2 подшуч<strong>и</strong>вать<br />

irritatio, irritatiônis f раздражен<strong>и</strong>е<br />

is, ea, id этот, эта. это<br />

iste, ista, istud этот, вот этот<br />

ita; itaque <strong>и</strong>так<br />

iter, itineris n путь<br />

iubeo, iussi, iussum 2 пр<strong>и</strong>казывать<br />

iucundus, a, um пр<strong>и</strong>ятный<br />

iudico, iudicâvi, iudicâtum 1 суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать<br />

ius, iuris n закон<br />

I iuvenis, iuvenis, iuvene юный<br />

II iuveis, iuvenis m,f юноша, девушка<br />

iuvo, iuvi, iutum 1 помогать<br />

L<br />

labor, labôris m работа, труд<br />

labor, lapsus sum, labi 3 скольз<strong>и</strong>ть, падать<br />

labôro, laborâvi, laborâtum 1 работать<br />

lac, lactis n молоко<br />

lacrima, ae f слеза<br />

lacus, i m озеро<br />

laetus, a, um радостный<br />

lamento, lamentâvi, lamentâtum 1 жаловаться<br />

latus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

laudo, laudâvi, laudâtum 1 хвал<strong>и</strong>ть<br />

lavo, lavi, lautum 1 мыть<br />

lectio, lectionis f чтен<strong>и</strong>е, урок<br />

legâtus, i m легат, посол<br />

lego, lêgi, lectum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

lente медленно<br />

lepidus, a, um <strong>и</strong>зящный<br />

levis, levis, leve легк<strong>и</strong>й<br />

lex, legis f закон<br />

libenter охотно<br />

liber, libri m кн<strong>и</strong>га<br />

63


liber, libera, liberum свободный<br />

liberi, liberôrum m дет<strong>и</strong><br />

libero, liberâvi, liberâtum 1 освобождать<br />

libertas, libertâtis f свобода<br />

licens, gen: licentis вольный<br />

lilium, i n л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />

lingua, ae f <strong>язык</strong><br />

linquo, linqui, – , 3 оставлять<br />

lis, litis f спор, тяжба<br />

litigo, litigâvi, litigâtum 1 спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться<br />

littera, ae f; litterae, litterârum f буква; л<strong>и</strong>тература, п<strong>и</strong>сьменность<br />

loco, locâvi, locâtum 1 помещать, размещать<br />

locus, i m место<br />

longus, a, um дл<strong>и</strong>нный<br />

loquor, locûtus sum, loqui 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

ludo, lisi, lusum 3 <strong>и</strong>грать<br />

ludus, i m <strong>и</strong>гра; школа<br />

luna, ae f луна<br />

lupus, i m волк<br />

lux, lucis f свет<br />

luxiriôus, a, um роскошный<br />

M<br />

maestus, a, um печальный<br />

magis более, больше<br />

magister, i m наставн<strong>и</strong>к<br />

magistra, ae f наставн<strong>и</strong>ца<br />

magnus, a, um большой<br />

maior, maior, maius больш<strong>и</strong>й (срав. степ.)<br />

malo, maui, – , malle предпоч<strong>и</strong>тать<br />

malus, a, um злой<br />

maneo, mansi, mansum 3 оставаться<br />

manus, us f рука<br />

mare, maris n море<br />

marîtus, i m муж<br />

mater, matris f мать<br />

matrôna, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />

maximus, a, um на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й<br />

medicamentum, i n лекарство<br />

medicîna, ae f наука мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ны<br />

medicus, i n врач<br />

melior, melior, melius лучш<strong>и</strong>й<br />

memini, meminisse; memento помн<strong>и</strong>ть<br />

memoria, ae f память<br />

mendax, mendâcis лж<strong>и</strong>вый<br />

mens, mentis f ум, разумен<strong>и</strong>е<br />

mensa, ae f стол<br />

mensis, mensis m месяц<br />

mentior, mentîtus sum, mentîri 4 лгать<br />

meus, mea, meum мой, моя, мое<br />

64


mihi мне<br />

miles, militis m во<strong>и</strong>н<br />

mille; milia тысяча; тысяч<strong>и</strong><br />

minime менее всего<br />

minuo, minui, minûtum 3 уменьшать<br />

miror, mirâtus sum, mirâri 1 уд<strong>и</strong>вляться<br />

mirus, a, um уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный<br />

miser, misera, miserum маленьк<strong>и</strong>й; несчастный<br />

mitto, misi, missum 3 посылать<br />

mobilis, mobilis, mobile подв<strong>и</strong>жный<br />

moderâtus, a, um умеренный<br />

modo недавно<br />

modus, modi m образ, способ<br />

molestia, ae f непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е<br />

mollis, mollis, molle мягк<strong>и</strong>й<br />

moneo, monui, monitum 2 уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать<br />

mons, montis m гора<br />

monstro, monstrâvi, monstrâtum 1 показывать<br />

mora, ae f промедлен<strong>и</strong>е<br />

morbus, i m болезнь<br />

morior, mortuus sum, mori; ум<strong>и</strong>рать<br />

moritûrus<br />

morôsus, a, um своенравный<br />

mors, mortis f смерть<br />

mortâlis, mortâlis, mortâle смертный, смертельный<br />

mos, moris m обычай<br />

moveo, môvi, môtum 2 дв<strong>и</strong>гать<br />

mox вскоре<br />

mulier, mulieris f женщ<strong>и</strong>на<br />

multitûdo, multitûdinis f множество<br />

multus, a, um мног<strong>и</strong>й<br />

murus, i m стена<br />

mus, muris m мышь<br />

mutabilis, mutabilis, mutabile <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый<br />

muto, mutâvi, mutâtum 1 менять<br />

mutus, a, um немой<br />

N<br />

nam <strong>и</strong>бо, ведь<br />

narro, narrâvi, narrâtum 1 рассказывать<br />

nascor, natus sum, nasci 3 рождаться<br />

natûra, ae f пр<strong>и</strong>рода<br />

nauta, ae m моряк<br />

navis, navis f корабль<br />

-ne вопрос<strong>и</strong>тельная част<strong>и</strong>ца: л<strong>и</strong>, разве<br />

ne (1) отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца, употр. с<br />

конъюнкт<strong>и</strong>вом не,<br />

(2) союз чтобы не<br />

nec = neque <strong>и</strong> не<br />

necessarius, a, um необход<strong>и</strong>мый<br />

65


neco, necâvi, necâtum 1 уб<strong>и</strong>вать<br />

neglego, neglexi, neglectum 3 пренебрегать<br />

nego, negâvi, negâtum 1 отр<strong>и</strong>цать<br />

nemo н<strong>и</strong>кто<br />

nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

ne-scio, nescîvi, nescîtum 4 не знать<br />

neuter, neutra, neutrum н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух)<br />

neve <strong>и</strong> чтобы не<br />

ni, nisi есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме<br />

niger, nigra, nigrum черный<br />

nihil = nil н<strong>и</strong>что<br />

nimis сл<strong>и</strong>шком<br />

nix, nivis f снег<br />

nobilis, nobilis, nobile знатный<br />

noceo, nocui, nocitum 2 вред<strong>и</strong>ть<br />

nomen, nominis n <strong>и</strong>мя<br />

nomino, nominâvi, nominâtum 1 <strong>и</strong>меновать<br />

non не, нет<br />

nondum еще не<br />

nonne неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong><br />

nonnullus, a, um некоторый<br />

nos мы<br />

noster, nostra, nostrum наш<br />

noto, notâvi, notâtum 1 отмечать<br />

notus, a, um <strong>и</strong>звестный<br />

novus, a, um новый<br />

nox, noctis f ночь<br />

nubes, nubis f облако<br />

nudus, a, um голый<br />

nullus, a, um н<strong>и</strong>какой<br />

num разве<br />

numerus, i m ч<strong>и</strong>сло<br />

numquam н<strong>и</strong>когда<br />

nunc теперь<br />

nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1 <strong>и</strong>звещать<br />

nuptiae, nuptiârum f свадьба<br />

nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4 корм<strong>и</strong>ть<br />

nux, nucis f орех<br />

O<br />

ob + Acc. <strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3 забывать (кого + дат.)<br />

obscûrus, a, um темный<br />

ob-sum, fui, – ,esse прот<strong>и</strong>водействовать<br />

obtempero, obtemperâvi,<br />

пов<strong>и</strong>новаться<br />

obtemperâtum<br />

oc-cido, cidi, câsum 3 падать, случаться<br />

oc-cîdo, cîdi, cîsum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />

occupo, occupâvi, occupâtum 1 захватывать<br />

oculus, i m глаз<br />

66


odium, i n ненав<strong>и</strong>сть<br />

olim когда-то<br />

omnîmo вообще<br />

omnis, omnis, omne весь<br />

oportet, oportuit, oportêre 3 нужно, следует (только третье<br />

л<strong>и</strong>цо)<br />

oppidum, i n город<br />

optimus, a, um лучш<strong>и</strong>й<br />

opulentus, a, um богатый<br />

opus, operis n работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е<br />

oratio, oratiônis f речь<br />

orâtor, oratôris m оратор<br />

ornamentum, i n украшен<strong>и</strong>е<br />

ornâtus, us m украшенный<br />

orno, ornâvi, ornâtum 1 украшать<br />

oro, orâvi, orâtum 1 говор<strong>и</strong>ть, прос<strong>и</strong>ть<br />

os, oris n рот<br />

os, ossis n кость<br />

ostendo, ostendi, ostentum 3 показывать<br />

ostium, i n вход<br />

ovis, ovis f овца<br />

ovum, i n яйцо<br />

P<br />

paedagôgus, i m педагог<br />

parcus, a, um бережл<strong>и</strong>вый<br />

parens, parentis m, f; parentes род<strong>и</strong>тель (отец, мать); род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />

pareo, parui, – , 2 подч<strong>и</strong>няться<br />

pario, peperi, partum 3 рождать<br />

paro, parâvi, parâtum 1 готов<strong>и</strong>ть<br />

pars, partis f часть<br />

parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й<br />

pastor, pastôris m пастух<br />

pateo, patui, --, 2 быть открытым<br />

pater, patris m отец<br />

patiens, gen: patientis терпел<strong>и</strong>вый<br />

patior, passus sum, pati 3 терпеть<br />

patria, ae f род<strong>и</strong>на<br />

paulum = paulo мало, немного<br />

pauper, gen: pauperis бедный<br />

pax, pacis f м<strong>и</strong>р<br />

pecunia, ae f деньг<strong>и</strong><br />

peior, peior, peius худш<strong>и</strong>й, хуже<br />

per + Acc. через, по<br />

perigrînus, a, um <strong>и</strong>ноземный<br />

per-fundo, fûdi, fûssum 3 обл<strong>и</strong>вать<br />

periculum, i n опасность<br />

perîtus, a, um опытный<br />

perpetuus, a, um постоянный<br />

per-sevêro, severâvi, severâtum 1 упорствовать<br />

67


pes, pedis m нога<br />

pessimus, a, um на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й<br />

peto, petîvi, petîtum 3 прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать<br />

pietas, pietâtis f благочест<strong>и</strong>е<br />

piger, pigra, pigrum лен<strong>и</strong>вый<br />

pius, a, um набожный<br />

placeo, placui, placitum 2 нрав<strong>и</strong>ться; постановлять<br />

plaga, ae f удар<br />

planta, ae f растен<strong>и</strong>е<br />

plausus, us m рукоплескан<strong>и</strong>е<br />

plerumque пре<strong>и</strong>мущественно<br />

plures, plures, plure более многоч<strong>и</strong>сленные, мног<strong>и</strong>е<br />

plurimus, a, um вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й<br />

pluvia, ae f дождь<br />

poena, ae f наказан<strong>и</strong>е<br />

poêta, ae m поэт<br />

pono, posui, positum 3 класть<br />

populus, i m народ<br />

porta, ae f ворота<br />

porto, portâvi, portâtum 1 нест<strong>и</strong><br />

pos-sum, potui, – , posse быть в с<strong>и</strong>лах, мочь<br />

post + Acc. за, после<br />

postea потом<br />

postquam после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

postulo, postulâvi, postulâtum 1 требовать<br />

potestas, potestâtis f с<strong>и</strong>ла<br />

poto, potâvi, potum 1 п<strong>и</strong>ть<br />

prae + Abl. перед, вперед<strong>и</strong><br />

praebeo, praebui, praebitum 2 давать<br />

praecipio, cêpi, ceptum 3 предп<strong>и</strong>сывать, наставлять<br />

praecipue пре<strong>и</strong>мущественно<br />

prae-pono, posui, positum 3 став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать<br />

praesens, gen: presentis настоящ<strong>и</strong>й<br />

praeter + Acc. пом<strong>и</strong>мо, кроме<br />

pretium, i n цена<br />

pridem прежде, раньше<br />

primus, a, um первый<br />

principium, i n начало<br />

prior, prior, prius первый<br />

privâtus, a, um частный; л<strong>и</strong>шенный<br />

privo, privâvi, privâtum 1 л<strong>и</strong>шать (чего-л<strong>и</strong>бо)<br />

pro + Abl. вперед, за<br />

probo, probâvi, probâtum 1 ободрять, <strong>и</strong>спытывать<br />

procul недалеко<br />

pro-mitto, missi, missum 3 обещать<br />

prope + Acc. бл<strong>и</strong>з, рядом<br />

propero, properâvi, properâtum 1 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

propter по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

pro-sum, profui, – , prodesse помогать<br />

proverbium, i n <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е<br />

68


proximus, a, um бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й<br />

prudentia, ae f рассуд<strong>и</strong>тельность<br />

publicus, a, um публ<strong>и</strong>чный<br />

puella, ae f девочка<br />

puer, pueri m мальч<strong>и</strong>к<br />

pugno, pugnâvi, pugnâtum 1 сражаться<br />

pulcher, pulchra, pulchrum крас<strong>и</strong>вый<br />

punio, punîvi, punîtum 4 наказывать<br />

puto, putâvi, putâtum 1 думать, сч<strong>и</strong>тать<br />

Q<br />

quadratus четырехугольный<br />

quaero, quaesîvi, quaesîtum 4 спраш<strong>и</strong>вать<br />

quaeso прошу, пожалуйста<br />

qualis, qualis, quale какой<br />

quam как, насколько<br />

quamdiu как долго<br />

quamquam хотя, несмотря на то что<br />

quantum=quanto сколько<br />

quantus, a, um какой<br />

-que <strong>и</strong><br />

qui, quae, quod который, какой<br />

quia потому что, так как<br />

quidam, quaedam, quoddam какой-то, нек<strong>и</strong>й<br />

quidem вероятно, действ<strong>и</strong>тельно, в самом<br />

деле<br />

quies, quiêtis f покой<br />

quiesco, quiêvi, quiêtum 3 отдыхать<br />

quilibet, quaelibet, quodliet каждый, любой<br />

quis, quid кто, что<br />

quisque, quaeque, quidque каждый<br />

quisquis, quidquid кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й кто, все<br />

что<br />

quivis, quaevis, quodvis какой у<strong>год</strong>но<br />

quo куда<br />

quod что, потому что<br />

quomodo как<strong>и</strong>м образом, как<br />

quondam когда-то, некогда<br />

quoniam так как, потому что<br />

quoque также, тоже<br />

quot сколько<br />

quotiens сколько раз<br />

R<br />

rapidus, a, um быстрый<br />

rapio, rapui, raptum 3 хватать<br />

rarus, a, um редк<strong>и</strong>й<br />

ratio, ratiônis f расчет, мысль<br />

recens, gen: recentis свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й<br />

recito, recitâvi, recitâtum 1 ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть<br />

recte прав<strong>и</strong>льно<br />

69


ectus, a, um прямой<br />

re-fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />

regio, regiônis f область<br />

regno, regnâvi, regnâtum 1 прав<strong>и</strong>ть<br />

regula, ae f прав<strong>и</strong>ло<br />

remedium, i n лекарство<br />

reor, ratus sum, reri 2 сч<strong>и</strong>тать, думать<br />

re-paro, parâvi, parâtum 1 обновлять<br />

repetitio, repetitiônis f повторять<br />

res, rei f<br />

res gestae<br />

res pulica<br />

res secundae<br />

70<br />

вещь, дело, предмет<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong><br />

государство, республ<strong>и</strong>ка<br />

благополуч<strong>и</strong>е, успех<br />

respondeo, respondi, responsum 2 отвечать<br />

reverentia, ae f почет<br />

rex, regis m царь<br />

rideo, risi, risum 2 смеяться<br />

ritus, us m р<strong>и</strong>туал<br />

rixa, ae f ссора<br />

rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />

rosa, ae f роза<br />

rotundus, a, um круглый<br />

ruber, rubra, rubrum красный<br />

rus, ruris n деревня<br />

rusticus, a, um деревенск<strong>и</strong>й<br />

S<br />

sacer, sacra, sacrum священный<br />

sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1 пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />

saeculum, i n век<br />

saepe часто<br />

sal, salis m соль<br />

salio, salui, saltum 4 прыгать<br />

salto, saltâvi, saltâtum 1 танцевать, прыгать<br />

salus, salûtis f благо, благополуч<strong>и</strong>е<br />

salveo 2 быть здоровым, пр<strong>и</strong>ветствовать<br />

salvus, a, um здоровый<br />

sane хорошо, верно<br />

sano, sanâvi, sanâtum 1 <strong>и</strong>сцелять<br />

sanus, a, um здоровый<br />

sapiens, gen: sapientis мудрый<br />

sapientia, ae f мудрость<br />

sarcina, ae f груз, бремя<br />

satis = sat достаточно<br />

schola, ae f школа<br />

scientia, ae f наука<br />

scio, scivi (ii), scitum 4 знать<br />

scribo, scripsi, scriptum 3 п<strong>и</strong>сать<br />

secrêto тайно<br />

secundum + Acc. по, согласно


secûris, secûris f топор<br />

sed но<br />

sedeo, sedi, sessum 2 с<strong>и</strong>деть<br />

semel однажды<br />

semper всегда<br />

sempiternus вечный<br />

senectus, senectûtis f старость<br />

senex, senis m,f стар<strong>и</strong>к, старуха<br />

sententia, ae f сужден<strong>и</strong>е<br />

sentio, sensi, sensum 4 чувствовать, замечать<br />

sepulcrum, i n гробн<strong>и</strong>ца<br />

sequor, secûtus sum, sequi 3 следовать<br />

serenus, a ,um ясный<br />

sermo, sermônis m речь, беседа<br />

sero поздно<br />

sertivus, servitûtis f рабство<br />

servo, servâvi, servâtum 1 служ<strong>и</strong>ть<br />

servus i m раб<br />

seu = sive; seu... seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong><br />

severitas, severitâtis f строгость<br />

sevêrus, a, um строг<strong>и</strong>й<br />

si есл<strong>и</strong><br />

sic; ut... sic так; как ... так<br />

signum, i n знак<br />

silentium, i n т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />

silva, ae f лес<br />

simia, ae f обезьяна<br />

similis, similis, simile похож<strong>и</strong>й<br />

simul одновременно<br />

simul, simulac как только, л<strong>и</strong>шь только<br />

sine + Abl. без<br />

singulâris, singulâris, singulâre ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный<br />

sinister, sinistra, sinistrum левый<br />

sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4 жаждать<br />

situs, a, um расположенный<br />

sive=seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

sobrietas, sobrietâtis f трезвость<br />

socius, i m товар<strong>и</strong>щ<br />

sol, solis m солнце<br />

soleo, solutus sum, solêre 2 <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

solum; non solum, ...sed etiam только; не только... но <strong>и</strong><br />

solus, a, um од<strong>и</strong>н<br />

somnus, i m сон<br />

sordidus, a, um грязный<br />

soror, sorôris f сестра<br />

sors, sortis f жреб<strong>и</strong>й<br />

spectâtor, spectatôris m зр<strong>и</strong>тель<br />

specto, spectâvi, spectâtum 1 смотреть<br />

sperno, sprevi, spretum 3 пренебрегать<br />

spero, sperâvi, sperâtum 1 надеяться<br />

71


spes, spei f надежда<br />

spiritus, us m дуновен<strong>и</strong>е, дух<br />

splendidus, a, um светлый<br />

sponte добровольно<br />

statim немедленно<br />

statuo, statui, statûtum 3 устанавл<strong>и</strong>вать<br />

status, us m состоян<strong>и</strong>е<br />

stella, ae f звезда<br />

stilus, i m резец, ст<strong>и</strong>ль<br />

sto, steti, statum 1 стоять<br />

studeo, studui, – , 2 стараться; <strong>и</strong>зучать<br />

studiôse старательно<br />

studium, i n старан<strong>и</strong>е; наука<br />

stultitia, ae f глупость<br />

stultus, a, um глупый<br />

sub + Acc. et Abl. под<br />

subito внезапно<br />

sui себя<br />

sum, fui, – , esse быть<br />

summus, a, um высш<strong>и</strong>й<br />

sumo, sumpsi, sumptum 3 брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />

super над, наверху<br />

superbus, a, um высокомерный<br />

super, superâvi, superâtum 1 превосход<strong>и</strong>ть<br />

supervacuus, a, um <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й<br />

suprêmus, a, um самый высок<strong>и</strong>й<br />

suspendo, pensi, pensum 3 вешать<br />

suus, a, um свой<br />

T<br />

tabella, ae f дощечка<br />

tablînum, i n каб<strong>и</strong>нет<br />

tabula, ae f доска, табл<strong>и</strong>ца<br />

taceo, tacui, tacitum 2 молчать<br />

talis, talis, tale такой<br />

tam так, настолько<br />

tamen однако<br />

tandem наконец<br />

tango, tetigi, tectum 3 трогать, касаться<br />

temere легкомысленно<br />

tempero, temperâvi, temperâtum 1 овладевать<br />

tempestas, tempestâtis f время, по<strong>год</strong>а; буря<br />

templum, i n храм<br />

tempus, temporis n время<br />

teneo, tenui, tentum 2 держать<br />

tenius, tenius, tenue тонк<strong>и</strong>й, утонченный<br />

terra, ae f земля<br />

territo, territâvi, – , 1 пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать<br />

timeo, timui, – , 2 бояться<br />

timor, timôris m страх<br />

72


tolero, tolerâvi, tolerâtum 1 перенос<strong>и</strong>ть<br />

tot столько<br />

totiens столько раз<br />

totus, a, um целый, весь<br />

tra-do, didi, ditum 3 передавать<br />

traho, traxi, tractum 3 тащ<strong>и</strong>ть<br />

tranquillitas, tranquillitâtis f покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />

trans+Acc через, за<br />

translatio, translatiônis f перенос, перевод<br />

tribuo, tribui, tribûtum 3 дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать<br />

tristis, tristis, triste печальный<br />

tristia, ae f печаль<br />

tu ты<br />

tuba, ae f труба<br />

tum; cum... tum тогда; как... так<br />

tunica, ae f тун<strong>и</strong>ка<br />

turbo, turâvi, turâtum 1 смеш<strong>и</strong>вать<br />

turpis, turpis, turpe безобразный, постыдный<br />

turpiter постыдно<br />

tutus, a, um безопасный<br />

tuus, a, um твой<br />

ubi где<br />

ultimus, a, um последн<strong>и</strong>й<br />

ultra+Acc за, по ту сторону<br />

unda, ae f волна<br />

unde откуда<br />

unusquisque, unaquaeque,<br />

каждый<br />

unumquodque<br />

urbs, urbis f город<br />

ursus, i m медведь<br />

usque безостановочно, вплоть до<br />

ut как<br />

ut чтобы; как только<br />

uter, utra, utrum который (<strong>и</strong>з двух)<br />

uterque, utraque, utrumque <strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой<br />

utilis, utilis, utile полезный<br />

utinam о, есл<strong>и</strong> бы<br />

utor, usus sum, uti 3 употреблять<br />

uva, ae f в<strong>и</strong>ноград<br />

uxor, uxôris f жена<br />

V<br />

valde очень<br />

valeo, valui, – , 2 желать<br />

varius, a, um разнообразный<br />

vasto, vastâvi, vastâtum 1 опустошать<br />

vel <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

velut словно как<br />

vendo, vendidi, venditum 3 продавать<br />

venio, vêni, ventum 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />

73


ventus, i m ветер<br />

ver, veris n весна<br />

verbero, verberâvi, verberâtum 1 хлестать<br />

verbum, i n слово<br />

vere правд<strong>и</strong>во<br />

verum, i n правда<br />

verum тем не менее, но<br />

verus, a, um правд<strong>и</strong>вый<br />

verter, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />

vestimentum, i n одежда<br />

vestio, vestîvi, vestîtum 4 одевать<br />

vestis, vestis f одежда<br />

vexo, vexâvi, vexâtum 1 беспоко<strong>и</strong>ть<br />

via, viae f путь<br />

vicînus, a ,um соседн<strong>и</strong>й<br />

victor, victôris m побед<strong>и</strong>тель<br />

victoria, ae f победа<br />

victus, us m п<strong>и</strong>ща<br />

vicus, i m село, деревня<br />

video, vîdi, vîsum 2 в<strong>и</strong>деть<br />

vilis, vilis, ville дрянной<br />

villa, ae f в<strong>и</strong>лла<br />

vinco, vici, victum 3 побеждать<br />

vinum, i n в<strong>и</strong>но<br />

viola, ae f ф<strong>и</strong>алка<br />

vipera, ae f змея<br />

vir, viri m муж, мужч<strong>и</strong>на<br />

virgo, virginis f девушка<br />

virtus, virtûtis f доблесть<br />

vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim) с<strong>и</strong>ла<br />

visito, visitâvi, visitâtum 1 посещать<br />

vita, ae f ж<strong>и</strong>знь<br />

vitium, i n порок<br />

vito, vitâvi, vitâtum 1 <strong>и</strong>збегать<br />

vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1 пор<strong>и</strong>цать<br />

vivo, vixi, victum 3 ж<strong>и</strong>ть<br />

voco, vocâvi, vocâtum 1 звать<br />

volo, volui, – , velle желать<br />

voluptas, voluptâtis f удовольств<strong>и</strong>е<br />

vos вы<br />

vox, vocis f голос<br />

vulgâris, vulgâris, vulgâre обыденный<br />

vulgus, i n простонародье<br />

vulnus, vulneris n рана<br />

74


Русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й словарь<br />

А<br />

алтарь ara, ae f<br />

алчный avarus, a, um<br />

атр<strong>и</strong>й atrium, i n<br />

бедность<br />

Б<br />

in-opia, ae f<br />

бедный pauper, gen: pauperis<br />

бежать curro, cucurri, cursum 3<br />

без sine + Abl.<br />

безобразный, постыдный turpis, turpis, turpe<br />

безопасный tutus, a, um<br />

безостановочно, вплоть до usque<br />

белоснежный candidus, a, um<br />

белый albus, a, um<br />

бережл<strong>и</strong>вый parcus, a, um<br />

беспоко<strong>и</strong>ть vexo, vexâvi, vexâtum 1<br />

б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь bibliothecarius, i m<br />

благо, благополуч<strong>и</strong>е salus, salûtis f<br />

бла<strong>год</strong>арность gratia, ae f<br />

бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е beneficium, i n<br />

благополуч<strong>и</strong>е, успех res secundae<br />

благочест<strong>и</strong>е pietas, pietâtis f<br />

бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й proximus, a, um<br />

бл<strong>и</strong>з, рядом prope + Acc.<br />

бог deus, i m<br />

богатый opulentus, a, um<br />

богатый dives, dives, dives, gen: divitis<br />

бог<strong>и</strong>ня dea, ae f<br />

более, больше magis<br />

болезнь morbus, i m<br />

боль, горе dolor, dolôris m<br />

больной aeger, aegra, aegrum<br />

больш<strong>и</strong>й (срав. степ.) maior, maior, maius<br />

большой magnus, a, um<br />

большой; пож<strong>и</strong>лой grandis, grandis, grande<br />

борода barba, ae f<br />

бояться timeo, timui, – , 2<br />

брат frater, fratris m<br />

брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать sumo, sumpsi, sumptum 3<br />

бросать iacio, ieci, iactum 3<br />

будущ<strong>и</strong>й futûrus<br />

буква; л<strong>и</strong>тература,<br />

littera, ae f; litterae, litterârum f<br />

п<strong>и</strong>сьменность<br />

быстро cito<br />

быстро celeriter<br />

быстрый rapidus, a, um<br />

быстрый celer, celeris, celere<br />

75


быстрый alacer, alacris, alacre<br />

быть sum, fui, – , esse<br />

быть ad-sum, afui, – , adesse<br />

быть в с<strong>и</strong>лах, мочь pos-sum, potui, – , posse<br />

быть внутр<strong>и</strong> insum, fui, – , esse<br />

быть должным debeo, debui, debitum 2<br />

быть здоровым,<br />

пр<strong>и</strong>ветствовать<br />

salveo 2<br />

быть открытым pateo, patui, --, 2<br />

в, на (с в<strong>и</strong>н. на вопрос<br />

куда, с отлож. на вопрос где)<br />

В<br />

in<br />

ваш, ваша, ваше verter, vestra, vestrum<br />

в другое место alio<br />

вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й plurimus, a, um<br />

век saeculum, i n<br />

вера fides, fidei f<br />

вер<strong>и</strong>ть credo, credidi, creditum 3<br />

верный fidêlis, fedêlis, fidêle<br />

верный certus,a, um<br />

вероятно, действ<strong>и</strong>тельно,<br />

в самом деле<br />

quidem<br />

весна ver, veris n<br />

вест<strong>и</strong> duco, duxi, ductum 3<br />

вест<strong>и</strong> ago, êgi, actum, 3<br />

весь omnis, omnis, omne<br />

ветер ventus, i m<br />

вешать suspendo, pensi, pensum 3<br />

вечный sempiternus<br />

вещь, дело, предмет res, rei f<br />

в<strong>и</strong>деть video, vîdi, vîsum 2<br />

в<strong>и</strong>лла villa, ae f<br />

в<strong>и</strong>но vinum, i n<br />

в<strong>и</strong>ноград uva, ae f<br />

внезапно subito<br />

вн<strong>и</strong>мательный attentus, a, um<br />

вода aqua, ae f<br />

возделывать; поч<strong>и</strong>тать colo, colui, cultum 3<br />

возн<strong>и</strong>кать emergo, mersi, mersum 3<br />

возмущенный indignâtus, a, um<br />

во<strong>и</strong>н miles, militis m<br />

вокруг circum + Acc.<br />

волк lupus, i m<br />

волна unda, ae f<br />

вольный licens, gen: licentis<br />

вообще omnîmo<br />

ворота porta, ae f<br />

восп<strong>и</strong>тывать educo, educâvi, educâtum 1<br />

восход<strong>и</strong>ть ascendo, ascendi, ascensum 3<br />

76


вот ecce<br />

война bellum, i n<br />

войско exersitus, us m<br />

вперед, за pro + Abl.<br />

враг hostis, hostis m<br />

врач medicus, i n<br />

вред<strong>и</strong>ть noceo, nocui, nocitum 2<br />

время tempus, temporis n<br />

всегда semper<br />

вскоре mox<br />

вход ostium, i n<br />

вход<strong>и</strong>ть intro, intrâvi, intrâtum 1<br />

вчера heri<br />

вы vos<br />

высок<strong>и</strong>й altus, a, um<br />

высокомерный superbus, a, um<br />

выставлять expôno, posui, positum 3<br />

высш<strong>и</strong>й summus, a, um<br />

где<br />

Г<br />

ubi<br />

глаз oculus, i m<br />

глупость stultitia, ae f<br />

глупый stultus, a, um<br />

гнев ira, irae f<br />

говор<strong>и</strong>ть, разговар<strong>и</strong>вать loquor, locûtus sum, loqui 3<br />

говор<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>меновать dico, dixi, dictum 3<br />

говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. aio, ait<br />

глаг.)<br />

inquam, inquit<br />

<strong>год</strong> annus, i m<br />

голова caput, capitis n<br />

голос vox, vocis f<br />

голубой caeruleus, a, um<br />

голый nudus, a, um<br />

гора mons, montis m<br />

город urbs, urbis f<br />

горьк<strong>и</strong>й, трудный asper, era, erum<br />

государство civitas, civitâtis f<br />

государство, республ<strong>и</strong>ка res pulica<br />

готов<strong>и</strong>ть paro, parâvi, parâtum 1<br />

граждан<strong>и</strong>н civis, civis m,f<br />

гробн<strong>и</strong>ца sepulcrum, i n<br />

груз, бремя sarcina, ae f<br />

грязный sordidus, a, um<br />

гулять ambulo, ambulâvi, ambulatum 1<br />

Д<br />

даже, даже есл<strong>и</strong> etiam, etiamsi<br />

давать praebeo, praebui, praebitum 2<br />

дар<strong>и</strong>ть, давать dono, donâvi, donâtum 1<br />

77


дать do, dedi, datum, dare 1<br />

дважды bis<br />

дверь ianua, ae f<br />

дв<strong>и</strong>гать moveo, môvi, môtum 2<br />

девочка puella, ae f<br />

девушка virgo, virginis f<br />

делать facio, fêci, factum 3<br />

дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать tribuo, tribui, tribûtum 3<br />

день dies, diêi m<br />

деньг<strong>и</strong> pecunia, ae f<br />

деревенск<strong>и</strong>й rusticus, a, um<br />

дерево arbor, arboris f<br />

деревня rus, ruris n<br />

держать teneo, tenui, tentum 2<br />

дет<strong>и</strong> liberi, liberôrum m<br />

дл<strong>и</strong>нный longus, a, um<br />

добро bonitas, bonitâtis f<br />

добровольно sponte<br />

доблесть virtus, virtûtis f<br />

довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть ad-dûco, duxi, ductum, 3<br />

дождь pluvia, ae f<br />

долго diu<br />

дом domus, us f<br />

дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет caritas, caritâtis f<br />

дорогой carus, a, um<br />

доска, табл<strong>и</strong>ца tabula, ae f<br />

достаточно satis = sat<br />

достойный dignus, a, um<br />

дочь filia, ae f<br />

дощечка tabella, ae f<br />

древн<strong>и</strong>й antiquus, a, um<br />

друг amîcus, i m<br />

другой alius, alia, aliud<br />

другой (<strong>и</strong>з двух) alter, altera, alterum<br />

дружба amicitia, ae f<br />

дрянной vilis, vilis, ville<br />

думать, сч<strong>и</strong>тать puto, putâvi, putâtum 1<br />

дуновен<strong>и</strong>е, дух spiritus, us m<br />

душа anima, ae f<br />

Е<br />

ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный singulâris, singulâris, singulâre<br />

ед<strong>и</strong>ножды, однажды semel<br />

ежедневно cotidie<br />

есл<strong>и</strong> si<br />

есл<strong>и</strong> бы; о, есл<strong>и</strong> бы! utinam<br />

есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме ni, nisi<br />

есть edo, edi, esum, edere (esse)<br />

еще не nondum<br />

78


Ж<br />

жаждать sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4<br />

жаловаться lamento, lamentâvi, lamentâtum 1<br />

желать volo, volui, – , velle<br />

желать valeo, valui, – , 2<br />

желать cupio, cupîvi, cupîtum 3<br />

железо ferrum, i n<br />

жена uxor, uxôris f<br />

женщ<strong>и</strong>на mulier, mulieris f, matrôna, ae f,<br />

femina, ae f<br />

ж<strong>и</strong>вотное animal, animalis n<br />

ж<strong>и</strong>знь vita, ae f<br />

ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ще, дом casa, ae f<br />

ж<strong>и</strong>тель incola, ae m f<br />

ж<strong>и</strong>ть vivo, vixi, victum 3<br />

жреб<strong>и</strong>й sors, sortis f<br />

З<br />

за, вне extra<br />

за, по ту сторону ultra + Acc.<br />

за, после post + Acc.<br />

забывать (кого+дат.) obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3<br />

зав<strong>и</strong>сть invidia, ae f<br />

завтра cras<br />

закон lex, legis f<br />

затем deinde<br />

захватывать occupo, occupâvi, occupâtum 1<br />

защ<strong>и</strong>щать defendo, defendi, defensum 3<br />

звать voco, vocâvi, vocâtum 1<br />

звезда stella, ae f<br />

зверь bestia, ae f<br />

здан<strong>и</strong>е aedificium, i n<br />

здесь hîc<br />

здоровый sanus, a, um<br />

здравый, здоровый salvus, a, um<br />

земледелец agricola, ae m<br />

земля terra, ae f<br />

земля; на земле humus, i f; humi<br />

з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой hiems, hiemis f; hieme<br />

злой malus, a, um<br />

змея vipera, ae f<br />

знак signum, i n<br />

знатный nobilis, nobilis, nobile<br />

знать scio, scivi (ii), scitum 4<br />

золото aurum, i m<br />

зр<strong>и</strong>тель spectâtor, spectatôris m<br />

зуб dens, dentis m<br />

И<br />

<strong>и</strong> et; -que<br />

79


<strong>и</strong> не nec = neque<br />

<strong>и</strong> также, а также atque = ac<br />

<strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой uterque, utraque, utrumque<br />

<strong>и</strong> чтобы не neve<br />

<strong>и</strong>бо enim<br />

<strong>и</strong>бо, ведь nam<br />

<strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eo, ii, itum, ire, propero, properâvi,<br />

properâtum 1, cedo, cessi, cessum 3<br />

<strong>и</strong>гра; школа ludus, i m<br />

<strong>и</strong>грать ludo, lisi, lusum 3<br />

<strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong> e, ex<br />

<strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не ob + Acc.<br />

<strong>и</strong>збегать vito, vitâvi, vitâtum 1<br />

<strong>и</strong>звестный notus, a, um<br />

<strong>и</strong>звещать nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1<br />

<strong>и</strong>згонять ex-igo, êgi, actum 3<br />

<strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е proverbium, i n<br />

<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й supervacuus, a, um<br />

<strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый mutabilis, mutabilis, mutabile<br />

<strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е copia, ae f<br />

<strong>и</strong>зящный lepidus, a, um<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> aut, sive = seu, vel<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong> seu = sive; seu...seu<br />

<strong>и</strong>меновать nomino, nominâvi, nominâtum 1<br />

<strong>и</strong>меть habeo, habui, habitum 2<br />

<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е soleo, solutus sum, solêre 2<br />

<strong>и</strong>мя nomen, nominis n<br />

<strong>и</strong>ногда interdum<br />

<strong>и</strong>ноземный perigrînus, a, um<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е exceptio, exceptiônis f<br />

<strong>и</strong>скусство ars, artis f<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong> res gestae<br />

<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к fons, fontis m<br />

<strong>и</strong>сцелять sano, sanâvi, sanâtum 1<br />

<strong>и</strong>так ita; itaque, igitur<br />

К<br />

к, до; у, пр<strong>и</strong> ad+Acc<br />

каб<strong>и</strong>нет tablînum, i n<br />

каждый quisque, quaeque, quidque<br />

каждый, всяк<strong>и</strong>й unusquisque, unaquaeque, unumquodque<br />

каждый, любой quilibet, quaelibet, quodliet<br />

как ut<br />

как долго quamdiu<br />

как только, л<strong>и</strong>шь только simul, simulac<br />

как, насколько quam<br />

как... как cum... tum<br />

как<strong>и</strong>м образом, как quomodo<br />

какой quantus, a, um<br />

какой qualis, qualis, quale<br />

80


какой у<strong>год</strong>но quivis, quaevis, quodvis<br />

какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь,<br />

какой- л<strong>и</strong>бо<br />

aliquis, aliqua, aliquod<br />

какой-то, нек<strong>и</strong>й quidam, quaedam, quoddam<br />

камень, украшен<strong>и</strong>е gemma, ae f<br />

карта; открытка charta ae f<br />

класть pono, posui, positum 3<br />

кн<strong>и</strong>га liber, libri m<br />

когда, в то время как (союз) cum<br />

когда-то olim<br />

когда-то, некогда quondam<br />

корабль navis, navis f<br />

корм<strong>и</strong>ть nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4<br />

конец finis, finis m<br />

кончать finio, finîvi, finîtum 4<br />

кость os, ossis n<br />

который (<strong>и</strong>з двух) uter, utra, utrum<br />

который, какой qui, quae, quod<br />

кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й<br />

кто, все что<br />

quisquis, quidquid<br />

кто, что quis, quid<br />

кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь aliquis, aliquid<br />

крас<strong>и</strong>вый pulcher, pulchra, pulchrum<br />

красный ruber, rubra, rubrum<br />

кратк<strong>и</strong>й brevis, brevis, breve<br />

краткость brevitas, brevitâtis f<br />

кр<strong>и</strong>чать clamo, clamâvi, clamâtum 1<br />

круглый rotundus, a, um<br />

куда quo<br />

ласково, любезно<br />

Л<br />

benigne<br />

лгать mentior, mentîtus sum, mentîri 4<br />

левый sinister, sinistra, sinistrum<br />

легат, посол legâtus, i m<br />

легк<strong>и</strong>й levis, levis, leve<br />

легк<strong>и</strong>й, нетрудный facilis, facilis, facile<br />

легкомысленно temere<br />

лежать iaceo, iacui, – , 2<br />

лекарство remedium, i n<br />

лекарство medicamentum, i n<br />

лен<strong>и</strong>вый piger, pigra, pigrum<br />

лес silva, ae f<br />

лето aestas, aestâtis f<br />

леч<strong>и</strong>ть curo, curâvi, curâtum 1<br />

лж<strong>и</strong>вый mendax, mendâcis<br />

л<strong>и</strong> an<br />

л<strong>и</strong>, разве (вопрос<strong>и</strong>тельная<br />

част<strong>и</strong>ца)<br />

-ne<br />

л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я lilium, i n<br />

81


л<strong>и</strong>ст folium, i n<br />

л<strong>и</strong>шать (чего + отлож.) privo, privâvi, privâtum 1<br />

луна luna, ae f<br />

лучш<strong>и</strong>й optimus, a, um<br />

лучш<strong>и</strong>й melior, melior, melius<br />

люб<strong>и</strong>ть amo, amâvi, amâtum<br />

люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать diligo, dilexi, dilectum 3<br />

любовь amor, amoris m<br />

любящ<strong>и</strong>й amans, amantis, m f<br />

М<br />

маленьк<strong>и</strong>й parvus, a, um<br />

маленьк<strong>и</strong>й; несчастный miser, misera, miserum<br />

мало, немного paulum = paulo<br />

мальч<strong>и</strong>к puer, pueri m<br />

мать mater, matris f<br />

медведь ursus, i m<br />

мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>на medicîna, ae f<br />

медленно lente<br />

между тем interea<br />

менее всего minime<br />

менять muto, mutâvi, mutâtum 1<br />

место locus, i m<br />

месяц mensis, mensis m<br />

м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный gratus, a, um<br />

м<strong>и</strong>р pax, pacis f<br />

мне mihi<br />

море mare, maris n<br />

молва fama, ae f<br />

молн<strong>и</strong>я fulmen, fulminis n<br />

молодой человек adulescens, ntis<br />

молоко lac, lactis n<br />

молчать taceo, tacui, tacitum 2<br />

множество multitûdo, multitûdinis f<br />

мног<strong>и</strong>е, многоч<strong>и</strong>сленные plures, plures, plure<br />

мног<strong>и</strong>й multus, a, um<br />

моряк nauta, ae m<br />

мой, моя, мое meus, mea, meum<br />

мощь, с<strong>и</strong>ла potestas, potestâtis f<br />

мудрость sapientia, ae f<br />

мудрый sapiens, gen: sapientis<br />

муж marîtus, i m<br />

муж, мужч<strong>и</strong>на vir, viri m<br />

мы nos<br />

мыть lavo, lavi, lautum 1<br />

мышь mus, muris m<br />

мягк<strong>и</strong>й mollis, mollis, molle<br />

Н<br />

набожный pius, a, um<br />

82


над, наверху super<br />

надевать in-duo, indui, indûtum 3<br />

надежда spes, spei f<br />

надеяться spero, sperâvi, sperâtum 1<br />

называть appello, appellâvi, appellâtum 1<br />

на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й maximus, a, um<br />

на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й pessimus, a, um<br />

наказан<strong>и</strong>е poena, ae f<br />

наказывать punio, punîvi, punîtum 4<br />

наконец denique, tandem<br />

наполнять im-pleo, plêvi, plêtum 2<br />

напом<strong>и</strong>нать, побуждать ad-moneo, monui, monitum, 1<br />

напрасно frustra<br />

народ populus, i m<br />

наставн<strong>и</strong>к magister, i m<br />

наставн<strong>и</strong>ца magistra, ae f<br />

настолько, до такой степен<strong>и</strong> adeo<br />

настоящ<strong>и</strong>й praesens, gen: presentis<br />

наука scientia, ae f<br />

начало initium, i n, principium, i n<br />

нач<strong>и</strong>нать incipio, cêpi, ceptum 3<br />

наход<strong>и</strong>ть invenio, vêni, ventum 4<br />

наш noster, nostra, nostrum<br />

не знать ne-scio, nescîvi, nescîtum 4<br />

не мочь, не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre<br />

не хватать desum, fui, --, esse<br />

не, нет non<br />

не, совсем не haud<br />

небо caelum, i n<br />

не<strong>год</strong>ный, бесчестный im-probus, a, um<br />

недавно modo<br />

недалеко procul<br />

некоторый nonnullus, a, um<br />

немедленно statim<br />

немой mutus, a, um<br />

ненав<strong>и</strong>сть odium, i n<br />

необход<strong>и</strong>мый necessarius, a, um<br />

непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е molestia, ae f<br />

неразумный insipiens, gen: insipientis<br />

несправедл<strong>и</strong>вость in-iuria, ae f<br />

нест<strong>и</strong> fero, tuli, lâtum, ferre<br />

нетронутый, целый intactus, a, um<br />

неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong> nonne<br />

неч<strong>и</strong>стый immundus, a, um<br />

н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух) neuter, neutra, neutrum<br />

н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный humilis, humilis, humile<br />

н<strong>и</strong>какой nullus, a, um<br />

н<strong>и</strong>когда numquam<br />

н<strong>и</strong>кто nemo<br />

н<strong>и</strong>что nihil=nil<br />

83


но sed<br />

но, же autem, at<br />

новый novus, a, um<br />

нога pes, pedis m<br />

нос<strong>и</strong>ть, нест<strong>и</strong> porto, portâvi, portâtum 1<br />

ночь nox, noctis f<br />

нрав<strong>и</strong>ться; постановлять placeo, placui, placitum 2<br />

нужно, следует (только третье<br />

л<strong>и</strong>цо)<br />

oportet, oportuit, oportêre 3<br />

О<br />

обв<strong>и</strong>нять ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1<br />

обезьяна simia, ae f<br />

обещать pro-mitto, missi, missum 3<br />

об<strong>и</strong>тать habito, habitâvi, habitâtum 1<br />

облако nubes, nubis f<br />

область regio, regiônis f<br />

обл<strong>и</strong>вать per-fundo, fûdi, fûssum 3<br />

обновлять re-paro, parâvi, parâtum 1<br />

ободрять, <strong>и</strong>спытывать probo, probâvi, probâtum 1<br />

образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е imâgo, imaginis f<br />

образ, способ modus, modi m<br />

обыденный vulgâris, vulgâris, vulgâre<br />

обычай mos, moris m<br />

овладевать tempero, temperâvi, temperâtum 1<br />

овца ovis, ovis f<br />

огонь ignis, ignis m<br />

огромный ingens, ingens, ingens; gen: ingentis<br />

одежда vestis, vestis f , vestimentum, i n<br />

одевать vestio, vestîvi, vestîtum 4<br />

од<strong>и</strong>н solus, a, um<br />

одновременно simul<br />

однажды, как то раз aliquando<br />

однако tamen<br />

ож<strong>и</strong>дать ex-specto, spectâvi, spectâtum 1<br />

озеро lacus, i m<br />

окно fenestra, ae f<br />

опасность periculum, i n<br />

опустошать vasto, vastâvi, vastâtum 1<br />

опытный perîtus, a, um<br />

оратор orâtor, oratôris m<br />

орел aquila, ae m f<br />

орех nux, nucis f<br />

оруж<strong>и</strong>е arma, armôrum n<br />

освещать illustro, illustrâvi, illustrâtum 1<br />

освобождать libero, liberâvi, liberâtum 1<br />

осень autumnus, i m<br />

основывать con-do, dido, ditum 3<br />

основывать, стро<strong>и</strong>ть fundo, fundâvi, fundâtum 1<br />

оставаться maneo, mansi, mansum 3<br />

оставлять linquo, linqui, – , 3<br />

84


остров insula, ae f<br />

от, <strong>и</strong>з a, ab + Abl.<br />

от, <strong>и</strong>з; о de + Abl.<br />

отвечать respondeo, respondi, responsum 2<br />

отвязывать, освобождать ab-solvo, solvi, solûtum, 3<br />

отдыхать quiesco, quiêvi, quiêtum 3<br />

отец pater, patris m<br />

открывать aperio, aperui, apertum 4<br />

откуда unde<br />

отмечать noto, notâvi, notâtum 1<br />

отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца (употр. ne<br />

с конъюнкт<strong>и</strong>вом)<br />

отр<strong>и</strong>цать nego, negâvi, negâtum 1<br />

отсутствовать ab-sum, afui, – abesse<br />

оттуда, затем inde<br />

отча<strong>и</strong>ваться de-spero, sperâvi, sperâtum 1<br />

очень valde<br />

охранять custodio, custodîvi, custodîtum 4<br />

охотно libenter<br />

ош<strong>и</strong>баться fallo, fefelli, falsum 3<br />

erro, errâvi, errâtum 1<br />

П<br />

падать, случаться oc-cido, cidi, câsum 3<br />

память memoria, ae f<br />

пастух pastor, pastôris m<br />

педагог paedagôgus, i m<br />

перед, до ante + Acc.<br />

перед, вперед<strong>и</strong> prae + Abl.<br />

передавать tra-do, didi, ditum 3<br />

перенос, перевод translatio, translatiônis f<br />

перенос<strong>и</strong>ть tolero, tolerâvi, tolerâtum 1<br />

первый primus, a, um<br />

песня carmen, carminis, n<br />

петь canto, cantâvi, cantâtum 1<br />

печаль tristia, ae f<br />

печальный maestus, a, um, tristis, tristis, triste<br />

п<strong>и</strong>сать scribo, scripsi, scriptum 3<br />

п<strong>и</strong>сьмо epistula, ae f<br />

п<strong>и</strong>ть poto, potâvi, potum 1<br />

п<strong>и</strong>ть bibo, bibi, --, 3<br />

п<strong>и</strong>ща victus, us m<br />

плакать fleo, flêvi, flêtum 2<br />

по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не propter<br />

по, согласно secundum +Acc.<br />

победа victoria, ae f<br />

побеждать vinco, vici, victum 3<br />

побед<strong>и</strong>тель victor, victôris m<br />

повар<strong>и</strong>ха coqua, ae f<br />

пов<strong>и</strong>новаться obtempero, obtemperâvi, obtemperâtum<br />

85


повторять repetitio, repetitiônis f<br />

по<strong>год</strong>а; буря tempestas, tempestâtis f<br />

под sub+Acc et Abl<br />

подв<strong>и</strong>жный mobilis, mobilis, mobile<br />

подражан<strong>и</strong>е imitatio, imitatiônis f<br />

подражать imitor, imitâtus sum imitâri 1<br />

подруга amîca, ae f<br />

подход<strong>и</strong>ть ad-eo, ii, itum, îre<br />

подшуч<strong>и</strong>вать ir-rideo, rîsi, rîsum 2<br />

подч<strong>и</strong>няться pareo, parui, – , 2<br />

поздно sero<br />

пока dum<br />

пока, до тех пор пока donec<br />

показывать ostendo, ostendi, ostentum 3<br />

показывать monstro, monstrâvi, monstrâtum 1<br />

покой quies, quiêtis f<br />

покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на tranquillitas, tranquillitâtis f<br />

покупать emo, emi, emptum 3<br />

поле ager, agri m<br />

полезный utilis, utilis, utile<br />

помещать, размещать loco, locâvi, locâtum 1<br />

пом<strong>и</strong>мо, кроме praeter + Acc.<br />

помогать pro-sum, profui, – , prodesse<br />

помогать iuvo, iuvi, iutum 1<br />

помн<strong>и</strong>ть memini, meminisse; memento<br />

помощь auxilium, i n<br />

пон<strong>и</strong>мать intellego, intellexi, intellectum 3<br />

пон<strong>и</strong>мать, схватывать com-prehendo, prehendi, prehensum<br />

пор<strong>и</strong>цать vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1<br />

порок vitium, i n<br />

посещать visito, visitâvi, visitâtum 1<br />

после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong> postquam<br />

последн<strong>и</strong>й ultimus, a, um<br />

постоянный perpetuus, a, um<br />

постыдно turpiter<br />

посылать mitto, misi, missum 3<br />

потом postea<br />

потому что, так как quia<br />

пох<strong>и</strong>щать, хватать rapio, rapui, raptum 3<br />

похож<strong>и</strong>й similis, similis, simile<br />

почему cur<br />

почет reverentia, ae f<br />

поэт poêta, ae m<br />

правда verum, i n<br />

правд<strong>и</strong>во vere<br />

правд<strong>и</strong>вый verus, a, um<br />

прав<strong>и</strong>ло regula, ae f<br />

прав<strong>и</strong>льно recte<br />

прав<strong>и</strong>ть regno, regnâvi, regnâtum 1<br />

право, закон ius, iuris n<br />

86


правый dexter, dextra, dextrum<br />

праздн<strong>и</strong>чный festus, a, um<br />

праздность ignavia, ae f<br />

превосход<strong>и</strong>ть super, superâvi, superâtum 1<br />

предназначать destino, destinâvi, destinâtum 1<br />

предп<strong>и</strong>сывать, наставлять praecipio, cêpi, ceptum 3<br />

предпоч<strong>и</strong>тать malo, maui, – , malle<br />

прежде antea<br />

прежде, раньше pridem<br />

прежн<strong>и</strong>й prior, prior, prius<br />

пре<strong>и</strong>мущественно praecipue<br />

пре<strong>и</strong>мущественно plerumque<br />

пренебрегать sperno, sprevi, spretum 3<br />

пренебрегать neglego, neglexi, neglectum 3<br />

пр<strong>и</strong>бавлять ad-do, didi, ditum, 3<br />

пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться ap-propinquo, âvi, âtum 1<br />

пр<strong>и</strong>глашать invîto, invitâvi, invitâtum 1<br />

пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный aptus, a, um<br />

пр<strong>и</strong>знаваться fateor, fassus sum, fatêri 2<br />

пр<strong>и</strong>казывать iubeo, iussi, iussum 2<br />

пр<strong>и</strong>казывать impero, imperâvi, imperâtum 1<br />

пр<strong>и</strong>мер exemplar, exemplâris n<br />

пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать ac-cipio, cêpi, ceptum, 3<br />

пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е inter-sum, fui, – , esse<br />

пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1<br />

пр<strong>и</strong>рода natûra, ae f<br />

пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть venio, vêni, ventum 4<br />

пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть ad-venio, vêni, ventum, 4<br />

пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на causa, ae f<br />

пр<strong>и</strong>ятный iucundus, a, um<br />

продавать vendo, vendidi, venditum 3<br />

промедлен<strong>и</strong>е mora, ae f<br />

просвещать erudio, erudîvi, erudîtum 4<br />

прос<strong>и</strong>ть, говор<strong>и</strong>ть oro, orâvi, orâtum 1<br />

прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать peto, petîvi, petîtum 3<br />

прославлять celebro, celebrâvi, celebrâtum 1<br />

просторный, ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й amplus, a, um<br />

простонародье vulgus, i n<br />

прот<strong>и</strong>в contra + Acc.<br />

прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в adversus + Acc.<br />

прот<strong>и</strong>водействовать ob-sum, fui, – ,esse<br />

прошу, пожалуйста quaeso<br />

прыгать salio, salui, saltum 4<br />

прямой rectus, a, um<br />

пт<strong>и</strong>ца avis, avis f<br />

публ<strong>и</strong>чный publicus, a, um<br />

пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать territo, territâvi, – , 1<br />

путешеств<strong>и</strong>е, путь iter, itineris n<br />

Р<br />

87


раб servus i m<br />

работа, труд labor, labôris m<br />

работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е opus, operis n<br />

работать labôro, laborâvi, laborâtum 1<br />

рабство sertivus, servitûtis f<br />

радоваться gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2<br />

радостный laetus, a, um<br />

разве num<br />

раздражен<strong>и</strong>е irritatio, irritatiônis f<br />

разрушать deleo, delêvi, delêtum 2<br />

разнообразный varius, a, um<br />

рана vulnus, vulneris n<br />

расположенный situs, a, um<br />

рассказывать narro, narrâvi, narrâtum 1<br />

рассуждать, спор<strong>и</strong>ть disputo, disputâvi, disputâtum 1<br />

рассуд<strong>и</strong>тельность prudentia, ae f<br />

растен<strong>и</strong>е planta, ae f<br />

расчет, мысль ratio, ratiônis f<br />

ребенок infans, infantis m<br />

редк<strong>и</strong>й rarus, a, um<br />

резец, ст<strong>и</strong>ль stilus, i m<br />

река fluvius, i m<br />

ремесленн<strong>и</strong>к faber, fabri m<br />

речь oratio, oratiônis f<br />

речь, беседа sermo, sermônis m<br />

р<strong>и</strong>туал ritus, us m<br />

род, народ gens, gentis f<br />

род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е genus, generis n<br />

род<strong>и</strong>на patria, ae f<br />

род<strong>и</strong>тель (отец, мать);<br />

parens, parentis m, f; parentes<br />

род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />

рождать pario, peperi, partum 3<br />

рождаться nascor, natus sum, nasci 3<br />

роза rosa, ae f<br />

рот os, oris n<br />

роскошный luxiriôus, a, um<br />

рука manus, us f<br />

рука (от локтя до к<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>) bracchium, i n<br />

руковод<strong>и</strong>ть administro, ministrâvi, ministrâtum, 1<br />

рукоплескан<strong>и</strong>е plausus, us m<br />

С<br />

с, вместе (предлог) cum + Abl.<br />

с этой стороны citra +Acc.<br />

сад hortus, i m<br />

сам, самый ipse, ipsa, ipsum<br />

самый высок<strong>и</strong>й suprêmus, a, um<br />

свадьба nuptiae, nuptiârum f<br />

свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й recens, gen: recentis<br />

свет lux, lucis f<br />

88


светлый splendidus, a, um<br />

свобода libertas, libertâtis f<br />

свободный liber, libera, liberum<br />

своенравный morôsus, a, um<br />

свой suus, a, um<br />

священный sacer, sacra, sacrum<br />

сдерж<strong>и</strong>вать con-tineo, tinui, tentum 3<br />

себя sui<br />

се<strong>год</strong>ня hodie<br />

селен<strong>и</strong>е, город oppidum, i n<br />

село, деревня vicus, i m<br />

семья familia, ae f<br />

серебро argentum, i n<br />

сердце cor, cordis n<br />

сестра soror, sorôris f<br />

с<strong>и</strong>деть sedeo, sedi, sessum 2<br />

с<strong>и</strong>ла vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim)<br />

с<strong>и</strong>льный fortis, fortis, forte<br />

сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я fabula, ae f<br />

скольз<strong>и</strong>ть, падать labor, lapsus sum, labi 3<br />

сколько quot<br />

сколько quantum=quanto<br />

сколько раз quotiens<br />

скрываться, убегать re-fugio, fûgi, fugitum 3<br />

скупец, жмот avarus, i m<br />

слабый debilis, debilis, debile<br />

слава gloria, ae f<br />

славный clarus, a, um<br />

сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый dulcis, dulcis, dulce<br />

следовательно ergo<br />

следовать sequor, secûtus sum, sequi 3<br />

слеза lacrima, ae f<br />

сл<strong>и</strong>шком nimis<br />

слово verbum, i n<br />

словно как velut<br />

служанка ancilla, ae f<br />

служ<strong>и</strong>ть servo, servâvi, servâtum 1<br />

случай casus, us m<br />

случайно forte<br />

слышать audio, audîvi, audîtum 4<br />

смелый audax, audax, audax, gen: audacis<br />

смертный, смертельный mortâlis, mortâlis, mortâle<br />

смерть mors, mortis f<br />

сметь audeo, ausus sum, audêre 2<br />

смеш<strong>и</strong>вать turbo, turâvi, turâtum 1<br />

смеяться rideo, risi, risum 2<br />

смотреть specto, spectâvi, spectâtum 1<br />

снег nix, nivis f<br />

собака canis, canis m,f<br />

совершать ef-ficio, effêci, effectum 3<br />

89


соглас<strong>и</strong>е concordia, ae f<br />

создавать creo, creâvi, creâtum 1<br />

солнце sol, solis m<br />

соль sal, salis m<br />

сомн<strong>и</strong>тельный dubius, a, um<br />

сон somnus, i m<br />

соседн<strong>и</strong>й vicînus, a ,um<br />

состоян<strong>и</strong>е status, us m<br />

состоять con-sto, stiti, – 3<br />

спальня cubiculum, i n<br />

спать dormio, dormîvi, dormîtum 4<br />

спор, тяжба lis, litis f<br />

спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться litigo, litigâvi, litigâtum 1<br />

справлять emendo, emendâvi, emendâtum 1<br />

спраш<strong>и</strong>вать<br />

rogo, rogâvi, rogâtum 1,<br />

inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1<br />

спраш<strong>и</strong>вать inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3<br />

спраш<strong>и</strong>вать, <strong>и</strong>скать quaero, quaesîvi, quaesîtum 4<br />

спускаться descendo, scendi, scensum 3<br />

сражаться pugno, pugnâvi, pugnâtum 1<br />

сравн<strong>и</strong>вать comparo, parâvi, paratum 1<br />

сред<strong>и</strong> inter<br />

ссора rixa, ae f<br />

став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать prae-pono, posui, positum 3<br />

старан<strong>и</strong>е; наука studium, i n<br />

старательно studiôse<br />

стараться; <strong>и</strong>зучать studeo, studui, – , 2<br />

стар<strong>и</strong>к, старуха senex, senis m,f<br />

старость senectus, senectûtis f<br />

старуха anus, us f<br />

стена murus, i m<br />

степень gradus, us m<br />

станов<strong>и</strong>ться, делаться fio, factus sum fieri<br />

страх timor, timôris m<br />

строг<strong>и</strong>й sevêrus, a, um<br />

строгость severitas, severitâtis f<br />

стро<strong>и</strong>ть aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1<br />

стол mensa, ae f<br />

столько tot<br />

столько раз totiens<br />

стоять sto, steti, statum 1<br />

суд<strong>и</strong>ть existimo, existimâvi, existimâtum 1<br />

суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать iudico, iudicâvi, iudicâtum 1<br />

судьба fortuna, ae f<br />

сужден<strong>и</strong>е sententia, ae f<br />

счастл<strong>и</strong>вый felix, felix, felix gen: felicis<br />

счастл<strong>и</strong>вый beâtus, a, um<br />

сч<strong>и</strong>тать, думать reor, ratus sum, reri 2<br />

сын filius, i m<br />

90


сюда huc<br />

Т<br />

так как, потому что quoniam<br />

так, настолько tam<br />

так; как... так sic; ut... sic<br />

также, тоже quoque<br />

такой talis, talis, tale<br />

тайно secrêto<br />

там ibi<br />

тащ<strong>и</strong>ть traho, traxi, tractum 3<br />

твой tuus, a, um<br />

тело corpus, corporis n<br />

тем не менее, но verum<br />

темный obscûrus, a, um<br />

танцевать, прыгать salto, saltâvi, saltâtum 1<br />

теперь nunc<br />

терпел<strong>и</strong>вый patiens, gen: patientis<br />

терпеть patior, passus sum, pati 3<br />

терпк<strong>и</strong>й acerbus, a, um<br />

т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на silentium, i n<br />

товар<strong>и</strong>щ socius, i m<br />

тогда; как... так tum; cum... tum<br />

только; не только... но <strong>и</strong> solum; non solum, ...sed etiam<br />

тонк<strong>и</strong>й, утонченный tenius, tenius, tenue<br />

топор secûris, secûris f<br />

тороп<strong>и</strong>ться festîno, festinâvi, festinâtum 1<br />

тот же, та же, то же idem, eadem, idem<br />

тот, та, то; он, она, оно ille, illa, illud<br />

трава herba, ae f<br />

требовать postulo, postulâvi, postulâtum 1<br />

трезвость sobrietas, sobrietâtis f<br />

трогать, касаться tango, tetigi, tectum 3<br />

трость baculum, i n; baculus, i m<br />

труба tuba, ae f<br />

трудный difficilis, difficilis, difficile<br />

тун<strong>и</strong>ка tunica, ae f<br />

ты tu<br />

тысяча; тысяч<strong>и</strong> mille; milia<br />

тяжелый, суровый gravis, gravis, grave<br />

тяжесть gravitas, gravitâtis f<br />

У<br />

у, пр<strong>и</strong>, возле apud +Acc<br />

убеждать ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1<br />

убегать fugio, fûgi, fugitum 3<br />

уб<strong>и</strong>вать inter-ficio, fêci, fectum 3, neco, necâvi,<br />

necâtum 1, oc-cîdo, cîdi, cîsum 3<br />

уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать moneo, monui, monitum 2<br />

удар plaga, ae f<br />

91


удел, жреб<strong>и</strong>й alea, aleae f<br />

удовольств<strong>и</strong>е voluptas, voluptâtis f<br />

уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный mirus, a, um<br />

уд<strong>и</strong>вляться miror, mirâtus sum, mirâri 1<br />

удобный commodus, a, um<br />

ужасный horrendus, a, um<br />

уже iam<br />

узк<strong>и</strong>й angustus, a, um<br />

узнавать, знать co-gnosco, gnôvi, gnitum 3<br />

указывать indico, indicâvi, indicâtum 1<br />

укреплять firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />

укреплять con-firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />

украшен<strong>и</strong>е ornamentum, i n<br />

украшенный ornâtus, us m<br />

украшать orno, ornâvi, ornâtum 1<br />

ул<strong>и</strong>ца, путь, дорога via, viae f<br />

ум, разумен<strong>и</strong>е mens, mentis f<br />

уменьшать minuo, minui, minûtum 3<br />

умеренный moderâtus, a, um<br />

ум<strong>и</strong>рать morior, mortuus sum, mori; moritûrus<br />

упорствовать per-sevêro, severâvi, severâtum 1<br />

употреблять utor, usus sum, uti 3<br />

усерд<strong>и</strong>е diligentia, ae f<br />

устанавл<strong>и</strong>вать statuo, statui, statûtum 3<br />

усыновлять ad-opto, optâvi optâtum, 1<br />

уход<strong>и</strong>ть ab-eo, ii, itum, îre<br />

учен<strong>и</strong>к discipulus, i m<br />

уч<strong>и</strong>ть doceo, docui, doctum, 2<br />

уч<strong>и</strong>ться disco, didici, – , 3<br />

Ф<br />

ф<strong>и</strong>алка viola, ae f<br />

форм<strong>и</strong>ровать formo, formâvi, formâtum 1<br />

форум, площадь forum, i n<br />

Х<br />

хватать capio, cêpi, captum 3<br />

хлестать verbero, verberâvi, verberâtum 1<br />

хозя<strong>и</strong>н hospes, hospitis m,f<br />

холод frigus, frigosis n<br />

хорош<strong>и</strong>й bonus, a, um<br />

хорошо, верно sane<br />

хотя, несмотря на то что quamquam<br />

храм aedes, aedis f, templum, i n<br />

худш<strong>и</strong>й, хуже peior, peior, peius<br />

хвал<strong>и</strong>ть laudo, laudâvi, laudâtum 1<br />

Ц<br />

царь rex, regis m<br />

цвет color, colôris m<br />

92


цветок flos, floris m<br />

целый, весь totus, a, um<br />

цена pretium, i n<br />

Ч<br />

час hora, ae f<br />

часто saepe<br />

часть pars, partis f<br />

человек homo, hominis m<br />

человеческ<strong>и</strong>й humânus, a, um<br />

через, за trans + Acc.<br />

через, по per + Acc.<br />

черный niger, nigra, nigrum<br />

черный ater, atra, atrum<br />

честный honestus, a, um<br />

частный; л<strong>и</strong>шенный privâtus, a, um<br />

честь honor, honôris m<br />

четырехугольный quadratus<br />

ч<strong>и</strong>сло numerus, i m<br />

ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть recito, recitâvi, recitâtum 1<br />

ч<strong>и</strong>тать, соб<strong>и</strong>рать, говор<strong>и</strong>ть lego, lêgi, lectum 3<br />

чтен<strong>и</strong>е, урок lectio, lectionis f<br />

что, потому что quod<br />

чтобы не (союз) ne<br />

чтобы; как только ut<br />

чужой aliênus, a, um<br />

чувствовать, замечать sentio, sensi, sensum 4<br />

Ш<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й latus, a, um<br />

школа schola, ae f<br />

шутка iocus, i m<br />

Э<br />

этот, вот этот iste, ista, istud<br />

этот, эта, это; он, она. оно hic, haec, hoc<br />

этот, эта. это is, ea, id<br />

Ю<br />

юноша, девушка iuveis, iuvenis m,f<br />

юный iuvenis, iuvenis, iuvene<br />

Я<br />

я ego<br />

являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться appareo, apparui, – 2<br />

<strong>язык</strong> lingua, ae f<br />

ясный serenus, a ,um<br />

яйцо ovum, i n<br />

93


ОГЛАВЛЕНИЕ<br />

ПРЕДИСЛОВИЕ…………………………………………………………………………… 3<br />

ALPHABETUM …………………………………………………………………………… 4<br />

Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)……………………………... 5<br />

Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum) в настоящем времен<strong>и</strong> (presens) 7<br />

Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са……………………………………..<br />

Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое<br />

10<br />

прошедшее……………………………………………………………………………<br />

12<br />

Тема пятая. Будущее время (futurum I)………………………………………………….. 13<br />

Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего, четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й…… 16<br />

Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)…………………….. 21<br />

Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное……………………………<br />

Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva<br />

23<br />

et proverbia)…..……………………………………………………………<br />

25<br />

Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)…………………………….. 27<br />

Тема од<strong>и</strong>ннадцатая. Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь…….. 30<br />

Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы………………………………………………<br />

Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (пр<strong>и</strong>даточные<br />

32<br />

предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)…………………………<br />

34<br />

Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е……………………………………… 37<br />

ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ…………………………………………………………………… 39<br />

ГРАММАТИЧЕСКИЙ СПРАВОЧНИК…………………………………………………… 42<br />

ЛАТИНСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ………………………………………………………. 56<br />

РУССКО-ЛАТИНСКИЙ СЛОВАРЬ……………………………………………………… 75<br />

94

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!