Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ФЕДЕРАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ОБРАЗОВАНИЮ<br />
НОВОСИБИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ<br />
Эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й факультет<br />
Кафедра правоведен<strong>и</strong>я<br />
Е. В. Афонас<strong>и</strong>н<br />
ЛАТЫНЬ – ЭТО ПРОСТО!<br />
ОСНОВЫ ЛАТИНСКОГО ЯЗЫКА<br />
И ЮРИДИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ.<br />
ВВОДНЫЙ КУРС<br />
Второе <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>справленное <strong>и</strong> дополненное<br />
Под редакц<strong>и</strong>ей Т. Г. Мяк<strong>и</strong>на<br />
Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<br />
2006
ББК Ш 13(лат)–923:С<br />
УДК 408.4 (075.8)<br />
А 946<br />
Афонас<strong>и</strong>н Е. В. Латынь – это просто! Основы лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а <strong>и</strong> юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />
терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вводный курс / Новос<strong>и</strong>б. гос. ун-т. Издан<strong>и</strong>е 2-е , <strong>и</strong>спр. <strong>и</strong> доп.<br />
Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2006. 94 c.<br />
ISBN 5-94356-443-8<br />
Учебное пособ<strong>и</strong>е представляет собой элементарное введен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />
В нем содержатся упражнен<strong>и</strong>я по чтен<strong>и</strong>ю, переводу, граммат<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> обратному<br />
переводу с лат<strong>и</strong>нского на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> в кол<strong>и</strong>честве, достаточном для<br />
семестрового курса. Особое вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е уделяется юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />
Пособ<strong>и</strong>е дополнено граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м справочн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong><br />
русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м словарям<strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>ческого м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мума.<br />
Учебное пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов правоведов, нач<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>х<br />
<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а, <strong>и</strong> составлено на основе курса, ч<strong>и</strong>таемого в течен<strong>и</strong>е<br />
ряда лет на отделен<strong>и</strong><strong>и</strong> правоведен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческого факультета НГУ.<br />
ISBN 5-94356-443-8<br />
Научный редактор<br />
канд. ф<strong>и</strong>лол.наук, доц. Т. Г. Мяк<strong>и</strong>н<br />
Рецензент<br />
канд. ф<strong>и</strong>лол. наук, доц. А. Ю. Мусор<strong>и</strong>н<br />
2<br />
© Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й государственный<br />
ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тет, 2006<br />
© Е. В. Афонас<strong>и</strong>н, 2006
ПРЕДИСЛОВИЕ<br />
Это небольшое пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов, делающ<strong>и</strong>х первый шаг в<br />
освоен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. Для углубленного <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я латын<strong>и</strong> рекомендую<br />
обрат<strong>и</strong>ться к детальным руководствам. Прежде всего, могу посоветовать<br />
проч<strong>и</strong>тать вел<strong>и</strong>колепный <strong>и</strong> непревзойденный по элегантност<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я<br />
самоуч<strong>и</strong>тель Л<strong>и</strong>д<strong>и</strong><strong>и</strong> В<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>чук (М., 1985).<br />
Юр<strong>и</strong>стам рекомендуется обрат<strong>и</strong>ться к спец<strong>и</strong>альным учебн<strong>и</strong>кам, так<strong>и</strong>м как:<br />
Ахтерова О. А., Иваненко Т. В. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> <strong>язык</strong> <strong>и</strong> основы юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />
терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2001.<br />
Н<strong>и</strong>сенбаум М. Е. Via Latina ad Ius. Учебн<strong>и</strong>к лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. М., 1996.<br />
Темнов Е. И. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я. М., 2003.<br />
Данное пособ<strong>и</strong>е заканч<strong>и</strong>вается кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м<br />
словарям<strong>и</strong>, содержащ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>й, которые<br />
необход<strong>и</strong>мо выуч<strong>и</strong>ть в процессе освоен<strong>и</strong>я курса. В то же время следует<br />
помн<strong>и</strong>ть, что эт<strong>и</strong>х словарей совершенно недостаточно для перевода лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х<br />
текстов, поэтому студенты должны обрат<strong>и</strong>ться к более подробным словарям,<br />
лучш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з которых является следующ<strong>и</strong>й:<br />
Дворецк<strong>и</strong>й И. Х. Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь. М., 1976 (<strong>и</strong> пере<strong>и</strong>здан<strong>и</strong>я).<br />
Из электронных ресурсов можно назвать:<br />
Стран<strong>и</strong>цу кафедры класс<strong>и</strong>ческой ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong><strong>и</strong> Белорусского ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тета:<br />
http://graecolatini.narod.ru/<br />
Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е тексты можно найт<strong>и</strong> в сет<strong>и</strong> Интернет на спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рованных сайтах.<br />
Лучш<strong>и</strong>м собран<strong>и</strong>ем класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х текстов, бесспорно, является проект «Персей»<br />
(http://www.perseus.tufts.edu). Здесь можно в свободном доступе найт<strong>и</strong><br />
множество про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й ант<strong>и</strong>чных авторов, как лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х, так <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>х,<br />
пр<strong>и</strong>чем тексты связаны с <strong>и</strong>нтеракт<strong>и</strong>вным<strong>и</strong> словарям<strong>и</strong>.<br />
Класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е тексты представлены на следующ<strong>и</strong>х ресурсах:<br />
Истор<strong>и</strong>я Древнего Р<strong>и</strong>ма, в том ч<strong>и</strong>сле отдельный раздел по р<strong>и</strong>мскому праву:<br />
http://ancientrome.ru/<br />
Roman Law Library, ed. A. Koptev, Yves Lassard:<br />
http://www.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/<br />
Roman Law Homepage, ed. Thomas Rüfner:<br />
http://www.jura.uni-sb.de/Rechtsgeschichte/Ius.Romanum/english.html<br />
Roman Law Resources, ed. by Ernest Metzger, University of Aberdeen:<br />
http://iuscivile.com/<br />
Дополн<strong>и</strong>тельные матер<strong>и</strong>алы можно найт<strong>и</strong> также на стран<strong>и</strong>це «Центра <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я<br />
древней ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> класс<strong>и</strong>ческой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> НГУ»:<br />
http://www.nsu.ru/classics/<br />
3<br />
Е. А.<br />
Академгородок<br />
1 ноября 2006 г.
Aa<br />
Bb<br />
Cc<br />
Dd<br />
Ee<br />
Ff<br />
Gg<br />
Hh<br />
Ii<br />
Jj<br />
Kk<br />
Ll<br />
Mm<br />
Nn<br />
Oo<br />
Pp<br />
Qq<br />
Rr<br />
Ss<br />
Tt<br />
Uu<br />
Vv<br />
Xx<br />
Yy<br />
Zz<br />
Alphabetum<br />
4<br />
а<br />
б<br />
ц (перед e, i, y, ae, oe), к<br />
(в остальных случаях)<br />
д<br />
э<br />
ф<br />
г<br />
х (г)<br />
<strong>и</strong><br />
й<br />
к (употребляется только<br />
в слове Kalendae)<br />
л<br />
м<br />
н<br />
о<br />
п<br />
в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> qu – кв<br />
р<br />
с (з между согласным<strong>и</strong>)<br />
т<br />
у<br />
в<br />
кс<br />
<strong>и</strong> (в словах греческого<br />
про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я)<br />
з<br />
Пр<strong>и</strong>мечан<strong>и</strong>е. Сочетан<strong>и</strong>е ngu ч<strong>и</strong>тается [нгв] (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> [нгу], перед гласным); ti<br />
ч<strong>и</strong>тается как [ц<strong>и</strong>] перед гласным, [т<strong>и</strong>] перед согласным; двугласные ae <strong>и</strong> oe<br />
ч<strong>и</strong>таются как [э], двугласные au <strong>и</strong> eu ч<strong>и</strong>таются в од<strong>и</strong>н слог (с неслоговым у:<br />
[ау], [эу]).<br />
Прав<strong>и</strong>ла ударен<strong>и</strong>я. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> бывают кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (долгота <strong>и</strong><br />
краткость гласных обычно отмечается в словарях). Кроме того, долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />
сч<strong>и</strong>таются закрытые слог<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, в слове documentum слог men закрыт,<br />
поскольку за его гласным следуют два согласных. Открытые слог<strong>и</strong>, в свою<br />
очередь, всегда кратк<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер, в слове ratio слог ti краток, так как он<br />
открыт, т. е. за его гласным следует гласная i. Открытым, следовательно,<br />
кратк<strong>и</strong>м сч<strong>и</strong>тается также слог, за гласным которого следует одна согласная,<br />
напр<strong>и</strong>мер, слог bi в слове mobilis. Ударен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х словах став<strong>и</strong>тся<br />
регулярным образом. Оно сто<strong>и</strong>т на предпоследнем слоге, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> на третьем от<br />
конца, есл<strong>и</strong> предпоследн<strong>и</strong>й краток, т. е. ударен<strong>и</strong>е, образно говоря, тяготеет к<br />
серед<strong>и</strong>не слова <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не став<strong>и</strong>тся на последн<strong>и</strong>й слог (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем,<br />
разумеется, случая, когда слово состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з одного слога).
Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)<br />
Лат<strong>и</strong>нское существ<strong>и</strong>тельное, как <strong>и</strong> русское, склоняется по падежам,<br />
однако кол<strong>и</strong>чество падежей <strong>и</strong> <strong>и</strong>х функц<strong>и</strong><strong>и</strong> в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е несколько<br />
отл<strong>и</strong>чаются от русского. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные делятся на пять т<strong>и</strong>пов<br />
склонен<strong>и</strong>я, которые мы последовательно рассмотр<strong>и</strong>м. Сейчас же начнем с двух<br />
самых простых <strong>и</strong> регулярных т<strong>и</strong>пов склонен<strong>и</strong>я – первого <strong>и</strong> второго.<br />
Практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знакам<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х склонен<strong>и</strong>й являются: окончан<strong>и</strong>е -а в<br />
<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -ае в род<strong>и</strong>тельном падежах ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла для первого<br />
склонен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я -us, -er, -um в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -i в род<strong>и</strong>тельном для<br />
второго склонен<strong>и</strong>я.<br />
Так<strong>и</strong>м образом, к первому склонен<strong>и</strong>ю относятся существ<strong>и</strong>тельные с<br />
основой на -а. Напр<strong>и</strong>мер, culpa, culpae (в<strong>и</strong>на). В основном он<strong>и</strong> женского рода, за<br />
<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем немногоч<strong>и</strong>сленных существ<strong>и</strong>тельных мужского рода,<br />
обозначающ<strong>и</strong>х професс<strong>и</strong><strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, poeta, poetae (поэт), nauta, nautae (моряк),<br />
agricola, agricolae (земледелец) 1 .<br />
Второе склонен<strong>и</strong>е сложнее <strong>и</strong> включает в себя <strong>и</strong>мена мужского <strong>и</strong> среднего<br />
рода. Пр<strong>и</strong> этом к среднему роду пр<strong>и</strong>надлежат существ<strong>и</strong>тельные,<br />
оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -um. По общему прав<strong>и</strong>лу (для всех склонен<strong>и</strong>й),<br />
<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> звательный падеж<strong>и</strong> <strong>и</strong>мен среднего рода всегда<br />
совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда оканч<strong>и</strong>ваются на -а. Для <strong>и</strong>мен на<br />
-us второго склонен<strong>и</strong>я – ед<strong>и</strong>нственный раз во всей с<strong>и</strong>стеме лат<strong>и</strong>нского<br />
склонен<strong>и</strong>я – звательный падеж не совпадает с <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельным: meus amicus<br />
verus, мой верный друг, но – mi amice vere, о мой верный друг! Больш<strong>и</strong>нство<br />
<strong>и</strong>мен на -us оканч<strong>и</strong>ваются в звательном падеже на -е 2 , за некоторым<br />
<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – nulla regula sine exceptionibus: <strong>и</strong>мена собственные на -ius, так<strong>и</strong>е<br />
как Publius – Publi, а также место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е meus <strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельное filius в<br />
звательном падеже оканч<strong>и</strong>ваются на -i: meus – mi, filius – fili.<br />
Дательный падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда совпадает с<br />
отлож<strong>и</strong>тельным (ablativus – отлож<strong>и</strong>тельный падеж, который может означать<br />
отделен<strong>и</strong>е, оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я, место <strong>и</strong> время <strong>и</strong> перевод<strong>и</strong>тся на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> с<br />
помощью разл<strong>и</strong>чных падежей).<br />
Просклоняем, напр<strong>и</strong>мер, так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные: familia, ae, f (семья),<br />
locus, i m (место), ager, i m (поле), damnum, i n (ущерб).<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. famili-ă famili-ae<br />
Род. famili-ae famili-ārum<br />
Дат. famili-ae famili-is<br />
В<strong>и</strong>н. famili-am famili-as<br />
Отлож. famili-ā famili-a<br />
1<br />
Это явлен<strong>и</strong>е достаточно обычно. В русском <strong>язык</strong>е также существуют так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена,<br />
напр<strong>и</strong>мер юноша, дядя.<br />
2<br />
Это явлен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а вполне соответствует аналог<strong>и</strong>чному в русском, сравн<strong>и</strong>те,<br />
напр<strong>и</strong>мер: отец – отче <strong>и</strong> amicus – amice. Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сходство?<br />
5
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. loc-us loc-i<br />
Род. loc-i loc-ōrum<br />
Дат. loc-o loc-is<br />
В<strong>и</strong>н. loc-um loc-os<br />
Отлож. loc-o loc-is<br />
Зват. loc-e loc-i<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. ag-er agr-i<br />
Род. agr-i<br />
Дат. agr-o<br />
В<strong>и</strong>н.<br />
Отлож.<br />
Зват. ag-er<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. damn-um damn-a<br />
Род. damn-i<br />
Дат.<br />
В<strong>и</strong>н. damn-um damn-a<br />
Отлож.<br />
Зват. damn-a<br />
Остальные клеточк<strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>те самостоятельно!<br />
Nota bene: слова, для того чтобы он<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> смысл, должны согласоваться<br />
в роде, ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> падеже. Не забудьте также, что существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong><br />
пр<strong>и</strong>лагательные второго склонен<strong>и</strong>я на -er пр<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>меют чередован<strong>и</strong>е,<br />
e.g. (exempli gratia): nom. ager, gen. agri, etc. (et cetera). За <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – как<br />
будет по-латын<strong>и</strong> «Прав<strong>и</strong>л нет без <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й»? – нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных,<br />
которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />
liber, liberi; miser, miseri; asper, asperi; tener, teneri.<br />
Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются с двумя падежам<strong>и</strong> – в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong><br />
отлож<strong>и</strong>тельным, пр<strong>и</strong>чем больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х согласуется с тем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<br />
падежом, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем предлогов in (в, на) <strong>и</strong> sub (под). Напр<strong>и</strong>мер, in silva (в<br />
лесу), in silvam (в лес). Сп<strong>и</strong>сок предлогов см. в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Теперь просклоняйте так<strong>и</strong>е словосочетан<strong>и</strong>я:<br />
tua prima cura magna, poeta clarus, meus et noster amicus verus,<br />
bellum domesticum, collega bonus, nauta miser, agricola liber, tutela<br />
legitima, titulus iustus, culpa lata, causa privata, dolus malus, edictum<br />
perpetuum, iustae nuptiae, aeterna historia, terra incognita, persona<br />
suspecta, pia desideria.<br />
Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />
Ad gloriam. Ab hoc et ab hac. Ab origine. Lapsus calami. Lapsus<br />
linguae. Nomina sunt odiosa. Non multa, sed multum. Per se. Sine ira et<br />
6
studio. Status quo. Ultima ratio. Ex iusta causa. Ex aequo et bono. Ad hoc.<br />
Ad memorandum. Ad usum. Ex libris. In aeternum. Ubi bene, ibi patria.<br />
Sine loco, anno vel nomine. Ante Christum natum. Anno Domini. Vide<br />
supra. In dubio pro reo. Sine causa. Ex delicto. Contra tabulas. Pro forma.<br />
Curriculum vitae. Cum Deo. Ex cathedra. Nemo est iudex in propria<br />
causa. Non est philosophia populare artificium. Via antiqua est via tuta.<br />
NB. Есл<strong>и</strong> вы что-то забыл<strong>и</strong>, табл<strong>и</strong>цу склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных,<br />
пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке в<br />
конце вашего учебн<strong>и</strong>ка. Незнакомые вам слова следует проверять по словарю:<br />
первые несколько тем – по маленькому словар<strong>и</strong>ку, пр<strong>и</strong>лагаемому к данному<br />
пособ<strong>и</strong>ю, затем – по более детальному лат<strong>и</strong>нско-русскому словарю.<br />
Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum)<br />
в настоящем времен<strong>и</strong> (presens)<br />
Выделяют четыре т<strong>и</strong>па лат<strong>и</strong>нского спряжен<strong>и</strong>я. К первому спряжен<strong>и</strong>ю<br />
относятся глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на –а, ко второму – с основой на<br />
долгое –е, к третьему – с основой на согласный звук, к четвертому – с основой<br />
на –i. Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на согласную, нуждаются<br />
в соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной (так называемой темат<strong>и</strong>ческой) гласной.<br />
й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />
Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я к основе добавляют<br />
соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельную гласную<br />
e перед r<br />
u перед n<br />
i во всех остальных случаях<br />
NB. Табл<strong>и</strong>цу спряжен<strong>и</strong>я глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом<br />
справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Глаголы могут употребляться в разл<strong>и</strong>чных временах, залогах <strong>и</strong><br />
наклонен<strong>и</strong>ях. Начнем с самого простого – настоящего времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельного<br />
наклонен<strong>и</strong>я. Образуется оно довольно просто: к основе глагола (не забудьте о<br />
соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной!) добавляются л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я действ<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
страдательного залога, которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />
действ<strong>и</strong>тельный залог страдательный залог<br />
-o (m) -or (-r)<br />
-s -ris (-re)<br />
-t -tur<br />
-mus -mur<br />
-tis -mǐni<br />
-nt -ntur<br />
Запомн<strong>и</strong>в это, вы сможете сказать по-латын<strong>и</strong> все что у<strong>год</strong>но. Не вер<strong>и</strong>те?<br />
Попробуйте! Как сказать, напр<strong>и</strong>мер, брать, хватать? – capere, есл<strong>и</strong> забыл<strong>и</strong>, то<br />
посмотр<strong>и</strong>те в словаре. А как сказать я беру кошку? – Felem capio. О, меня<br />
захватывают в рабство! – наверное, думает кошка, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же: O, heu, in<br />
servitutem capior! – есл<strong>и</strong> это р<strong>и</strong>мская кошка, – <strong>и</strong> пытается убежать. Но скрыться<br />
от вас не так-то просто. Как результат, кошка взята – capta est. Но как сказать:<br />
7
«Я схват<strong>и</strong>л кошку»? Этого вы еще не знаете. Хотя, наверное, кто-то уже знает,<br />
есл<strong>и</strong> посмотрел <strong>и</strong>з любопытства од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з последующ<strong>и</strong>х уроков учебн<strong>и</strong>ка.<br />
Нам только что встрет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь четыре формы глагола брать, хватать.<br />
Найд<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х: capio – capta – capĕre – capior.<br />
Capĕre – это неопределенная форма (третьего, как вы знаете, спряжен<strong>и</strong>я)<br />
глагола брать.<br />
Capio – это первое л<strong>и</strong>цо настоящего времен<strong>и</strong>, я беру. Соответственно,<br />
capis, capit, capimus, capitis, capiunt – ты берешь, он <strong>и</strong>л<strong>и</strong> она берет, мы берем,<br />
вы берете, он<strong>и</strong> берут.<br />
Capta – это страдательное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е прошедшего времен<strong>и</strong>. Здесь оно<br />
женского рода (поскольку речь <strong>и</strong>дет о кошке). Полная форма: captus, capta,<br />
captum – взят, взята, взято.<br />
Теперь есл<strong>и</strong> вы посмотр<strong>и</strong>те в словарь, то обнаруж<strong>и</strong>те, что все глаголы<br />
даны там пр<strong>и</strong>мерно в таком в<strong>и</strong>де: capio, cepi, captum, capĕre. Мы знаем все эт<strong>и</strong><br />
формы, кроме <strong>второй</strong>, которая выражает законченное действ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> о которой речь<br />
вперед<strong>и</strong>.<br />
Наконец, capior – это форма настоящего времен<strong>и</strong> страдательного залога.<br />
Напомню: тебя берут будет caperis, его <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ее берут – capitur, нас берут –<br />
capimur, вас берут – capimini, <strong>и</strong>х берут – capiuntur.<br />
Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е образуется очень просто:<br />
Сначала вы наход<strong>и</strong>те основу глагола, с темат<strong>и</strong>ческой гласной, есл<strong>и</strong> это<br />
третье спряжен<strong>и</strong>е (т. е. то, что остается, есл<strong>и</strong> отброс<strong>и</strong>ть окончан<strong>и</strong>е -re от<br />
неопределенной формы), напр<strong>и</strong>мер: cape/re. Затем, есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать<br />
своему псу: ХВАТАЙ! – задача уже решена, так как CAPE! <strong>и</strong> будет означать<br />
указан<strong>и</strong>е взять. Есл<strong>и</strong> же у вас целая свора, то употреб<strong>и</strong>те вместо окончан<strong>и</strong>я -e<br />
другое, -TE (с темат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гласным), <strong>и</strong> вы получ<strong>и</strong>те CAPITE!, что знач<strong>и</strong>т<br />
ЦАПАЙТЕ, ХВАТАЙТЕ!<br />
Есл<strong>и</strong> вам, напрот<strong>и</strong>в, нужно сказать ФУ, НЕ СМЕЙ (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> НЕ СМЕЙТЕ)<br />
ХВАТАТЬ! вы скажете NOLI (NOLITE) CAPERE!<br />
Глагол esse быть, как <strong>и</strong> следовало ож<strong>и</strong>дать, склоняется не вполне<br />
регулярным образом: sum, es, est, sumus, estis, sunt (я есть, вы есть, он есть <strong>и</strong><br />
т.д.).<br />
Перевед<strong>и</strong>те теперь <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те несколько выражен<strong>и</strong>й! В как<strong>и</strong>х формах<br />
употреблены здесь глаголы?<br />
Noli accusare! Mittite! Es! Este! Noli esse captus! Nec tecum vivere<br />
possum, nec sine te. Rogo te, Luci Titi, petoque ad te! Credite mihi. Non<br />
credimus tibi. Isti libri tibi a me mittuntur. Noli dicere, si tacere debis. Divide et<br />
impera. Noli dicere quod nescis. Cognosce te ipsum. Da mihi veniam, si erro. Ne<br />
varietur. Probatum est. Ira non excusat delictum. Tantum scimus, quantum<br />
memoria tenemus. Commodium ex iniuria sua nemo habere debet. Credo. Veto.<br />
Absolvo. Condemno. Non liquet. In dubio abstine. Non licet. Dare, facere,<br />
praestare. Respondere, cavere, agere.<br />
Думаю, вы теперь без труда переведете следующ<strong>и</strong>е тексты. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong><br />
определ<strong>и</strong>те основные формы существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> глаголов, которые встречаются<br />
8
в тексте. Имена существ<strong>и</strong>тельные, которые вы встрет<strong>и</strong>те (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем<br />
mulier) пр<strong>и</strong>надлежат к первым двум склонен<strong>и</strong>ям.<br />
Для облегчен<strong>и</strong>я перевода тексты нескольк<strong>и</strong>х первых разделов<br />
сопровождаются небольш<strong>и</strong>м глоссар<strong>и</strong>ем. Пр<strong>и</strong> переводе остальных текстов<br />
значен<strong>и</strong>е незнакомых лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов необход<strong>и</strong>мо проверять по словарю.<br />
Долготу <strong>и</strong> краткость гласных, которую необход<strong>и</strong>мо знать для прав<strong>и</strong>льного<br />
про<strong>и</strong>зношен<strong>и</strong>я слов, также уточняйте по словарю.<br />
Puĕri Romāni cum paedagōgis in scholam propĕrant. Paedagōgi viri docti, sed<br />
servi erant.<br />
Puellae domi manent et mater eas domi laborāre, coquere, sed etiam cantāre,<br />
saltāre, legere, scribere et recitāre docet. Multae matrōnae et mulieres Romānae<br />
doctae erant.<br />
Puĕros magister in schola legĕre, scribĕre et recitāre docet. Magister librum<br />
habet, puĕri tabŭlas et stilos tenent. Puĕri in tabŭlis sententias scribunt, deinde<br />
recǐtant.<br />
Magister bonus pulchre recǐtare potest, puĕri libenter audiunt; magister malus<br />
male recǐtat: pueri dormiunt. Sed magister virgam habet et puĕras verbĕrat.<br />
Orbilium, Horatii poetae clari magistrum, sevērum esse dicunt. Ita Horatius<br />
Orbilium per iocum 'plagōsum' dicit, nam saepe puĕris plagas dat. Discipŭli<br />
magistri verba memoriā tenent: 'Discite, pueri! Non scholae, sed vitae discǐmus.'<br />
domi – дома<br />
stilus, i – палочка для п<strong>и</strong>сьма, ст<strong>и</strong>ль<br />
teneo, tenui, tentum, tenēre – держать<br />
coquo, coxi, coctum, cocere – готов<strong>и</strong>ть, стряпать<br />
mulier, mulieris, f. – женщ<strong>и</strong>на<br />
virga, ae, f. – прут, розга<br />
verbĕro, verberavi, verberatum, verberāre – б<strong>и</strong>ть<br />
iocus, i – шутка<br />
plaga, ae – удар<br />
De servis Romanōrum<br />
Latium in Italia est. Incŏlae Latii Latīni erant. Latium patria linguae Latīnae<br />
erat. Multae et pulchrae villae virōrum Romanōrum in Italia erant.<br />
Romāni magnum numerum servōrum habent. Familia romāna ex dominis,<br />
liberis et servis constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt,<br />
etiam filii servōrum servi esse debent. In villa opulenti viri multi servi laborant.<br />
Multi domini severi sunt, servos saepe vituperant et puniunt. Servi severos<br />
dominos non amant, sed timent. Recte etiam dictum est, inter dominum et<br />
servum nulla amicitia est. Cato, orator Romanōrum clarus, legere solet: Servus<br />
instrumentum vivum est.<br />
Sed Graeci viri docti, qui servi Romanōrum erant, non in agri vel latifundiis<br />
laborāre debent. Multi servi docti paedagōgi, servi a libellis, bibliothecarii,<br />
librarii et etiam vestiplici vestiplicaeque et ornartrices erant. Alii servi Graeci<br />
morbos curant, alii liberos Romanôrum educant et pueros grammāticam,<br />
philosophiam, litteras docent. Magistri Graeci de claris poetis Graecōrum, ut de<br />
Homēro et Hesiōdo, et de philosophis, ut de Platone et Democrito et Pythagore<br />
et aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetārum Graecōrum amant et saepe<br />
tragoedias et comoedias clarōrum poetārum legunt.<br />
9
erat, erant<br />
consto, -are, 1<br />
paro, -are, 1<br />
vitupero, -are, 1<br />
soleo, solitus sum, solere, 2<br />
servus a libellis<br />
librarius<br />
vestiplicus, a<br />
ornartrix, icis f<br />
morbus, i m<br />
10<br />
был, был<strong>и</strong><br />
состоять<br />
доставлять, добывать<br />
б<strong>и</strong>ть<br />
<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />
чтец<br />
переп<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>к кн<strong>и</strong>г<br />
раб <strong>и</strong>л<strong>и</strong> рабыня, которые след<strong>и</strong>л<strong>и</strong> за<br />
одеждой <strong>и</strong>х господ<br />
рабыня-пар<strong>и</strong>кмахер<br />
болезнь<br />
Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (простое<br />
предложен<strong>и</strong>е, место пр<strong>и</strong>лагательного <strong>и</strong> сказуемого, пасс<strong>и</strong>вные<br />
конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, падеж<strong>и</strong>, предлог<strong>и</strong> <strong>и</strong> др.)<br />
Построен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского предложен<strong>и</strong>я отл<strong>и</strong>чается от русского некоторым<strong>и</strong><br />
особенностям<strong>и</strong>. Для того чтобы ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong> без ош<strong>и</strong>бок, нужно<br />
помн<strong>и</strong>ть несколько простых прав<strong>и</strong>л.<br />
Прежде всего, глагол-сказуемое, как прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в самом конце пусть<br />
даже очень дл<strong>и</strong>нного предложен<strong>и</strong>я. Всегда <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те его там! Подлежащее же, как<br />
прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в начале <strong>и</strong>л<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>же к началу. Для того чтобы убед<strong>и</strong>ться в этом,<br />
просмотр<strong>и</strong>те, пожалуйста, еще раз тексты, которые мы уже ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>.<br />
Далее, л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е употребляются редко,<br />
поэтому предложен<strong>и</strong>е может состоять только <strong>и</strong>з одного слова: lego означает я<br />
говорю. Так что будьте вн<strong>и</strong>мательны (audire debetis). В случае есл<strong>и</strong> глаголсказуемое<br />
сто<strong>и</strong>т в первом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це, подлежащее не <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те. Его нет.<br />
Есл<strong>и</strong> глагол сто<strong>и</strong>т в третьем л<strong>и</strong>це, то скорее всего вы найдете подлежащее в<br />
в<strong>и</strong>де существ<strong>и</strong>тельного в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже, есл<strong>и</strong> же его нет, то употреб<strong>и</strong>те<br />
место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е третьего л<strong>и</strong>ца.<br />
Пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я ставятся (как во французском) после<br />
существ<strong>и</strong>тельного к которому он<strong>и</strong> относятся: amicus meus, vir doctus.<br />
Очень мног<strong>и</strong>е вещ<strong>и</strong> можно выраз<strong>и</strong>ть по-латын<strong>и</strong> замечательно кратко. Не<br />
случайно лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е сентенц<strong>и</strong><strong>и</strong> столь знамен<strong>и</strong>ты. Правда, русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> почт<strong>и</strong> не<br />
уступает лат<strong>и</strong>нскому. Напр<strong>и</strong>мер, кл<strong>и</strong>н выш<strong>и</strong>бают кл<strong>и</strong>ном будет clavus clavo<br />
pellitur, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> лагерь укреплен валом – castra vallo munitur. Попробуете сказать<br />
это по-немецк<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> по-англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>веденные пр<strong>и</strong>меры – это так называемый<br />
страдательный оборот. Оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я (кл<strong>и</strong>н, вал) употреблены здесь в<br />
отлож<strong>и</strong>тельном падеже (аблят<strong>и</strong>ве) без предлога. Действующее л<strong>и</strong>цо<br />
употребляется также в аблят<strong>и</strong>ве, <strong>и</strong>нструментальном падеже (который<br />
соответствует здесь русскому твор<strong>и</strong>тельному), но с предлогом -a / -ab: castra a<br />
militibus vallo munitur лагерь укреплен во<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> валом.<br />
Очень <strong>и</strong>нтересным явлен<strong>и</strong>ем лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са является так<br />
называемый двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж. Мы уже встречал<strong>и</strong>сь с эт<strong>и</strong>м<br />
оборотом. Помн<strong>и</strong>те?<br />
Ita Horatius Orbilium per iocum 'plagosum' dicit –<br />
Горац<strong>и</strong>й в шутку называет Орб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я драчл<strong>и</strong>вым.
Такой оборот употребляется с глаголам<strong>и</strong> со значен<strong>и</strong>ем называть (apello,<br />
voco, dico, nomino), назначать, <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рать (creo, facio, eligo), сч<strong>и</strong>тать кого-л<strong>и</strong>бо<br />
кем-л<strong>и</strong>бо (puto, habeo, duco, existimo).<br />
Двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный падеж употребляется с глаголам<strong>и</strong>, стоящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> в<br />
пасс<strong>и</strong>вной форме. Сравн<strong>и</strong>те:<br />
Praedium rusticum fundum apellamus.<br />
Земельный участок называется фундум (двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный).<br />
Praedium rusticum fundus apellatur.<br />
Земельный участок называется фундум (двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный).<br />
Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются всего с двумя падежам<strong>и</strong> –<br />
в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельным. Вы помн<strong>и</strong>те, что предлог<strong>и</strong> in в, super над <strong>и</strong> sub<br />
под употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, когда он<strong>и</strong> означают дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е «в»,<br />
«над» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «под», в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж указывает на<br />
местонахожден<strong>и</strong>е: in silvam propero, <strong>и</strong>ду в лес, in silva est, наход<strong>и</strong>тся в лесу, sub<br />
aquam, под воду, sub aqua, под водой. (Впрочем, в русском <strong>язык</strong>е он<strong>и</strong><br />
употребляются так же.) Есл<strong>и</strong> теперь вы посмотр<strong>и</strong>те на сп<strong>и</strong>сок предлогов в<br />
граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке, то ув<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те, что это более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее общее<br />
прав<strong>и</strong>ло: предлог<strong>и</strong>, означающ<strong>и</strong>е дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пространственное расположен<strong>и</strong>е,<br />
обычно (хотя <strong>и</strong> не всегда) употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, а остальные<br />
– с отлож<strong>и</strong>тельным.<br />
Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />
Culpa lata dolo malo aequiparatur. Incertae personae legatum inutiliter<br />
relinquitur. Nemo punitur pro alieno delicto. Invito benefitium non datur. Nemo<br />
debet bis punier pro uno delicto. Iniuria non praesumitur. Imperitia culpae<br />
adnumeratur. Negativa non probantur. Consilia multorum requiruntur in<br />
magnis. Victoria concordia gignitur. Asinus asinorum in saecula saeculorum.<br />
Cum servis nullum est conubium. Arbitrium est iudicium boni viri secundum<br />
aequum et bonum. Circulus vitiosus.<br />
Се<strong>год</strong>ня задан<strong>и</strong>е вам будет посложнее. Попробуйте, пожалуйста,<br />
перевест<strong>и</strong> на латынь, <strong>и</strong>спользуя тексты <strong>и</strong>з предыдущ<strong>и</strong>х уроков (прошедшее<br />
время перевод<strong>и</strong>те пока настоящ<strong>и</strong>м).<br />
Мы знаем, что р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е мальч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь в школе, а девочк<strong>и</strong> – дома.<br />
Детей в школе уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>тать, п<strong>и</strong>сать, деклам<strong>и</strong>ровать. Мног<strong>и</strong>е<br />
наставн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> был<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong>, поэтому он<strong>и</strong> рассказывал<strong>и</strong> (перевед<strong>и</strong>те:<br />
рассказывают) <strong>и</strong>м о своей род<strong>и</strong>не <strong>и</strong> о знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х поэтах <strong>и</strong><br />
ф<strong>и</strong>лософах. Наставн<strong>и</strong>ка дет<strong>и</strong> должны слушаться. Хорошего<br />
наставн<strong>и</strong>ка он<strong>и</strong> слушают с удовольств<strong>и</strong>ем. – «Знаете л<strong>и</strong> вы<br />
знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>лософов, дет<strong>и</strong>?» – спраш<strong>и</strong>вает уч<strong>и</strong>тель.<br />
«Знаем», – отвечает Марк, – «напр<strong>и</strong>мер, П<strong>и</strong>фагор <strong>и</strong> Демокр<strong>и</strong>т был<strong>и</strong><br />
греческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мудрецам<strong>и</strong> (sapiens, nom. plur. sapientes), но Платон был<br />
вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>м (maximus) ф<strong>и</strong>лософом». «А ты, Петр, знаешь л<strong>и</strong> ты, что<br />
твое <strong>и</strong>мя (nomen) греческое?» – «Да, знаю. Греческое слово Petros<br />
означает камень (lapis)». «Прав<strong>и</strong>льно, мой мальч<strong>и</strong>к!»<br />
11
Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного<br />
в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое прошедшее<br />
Простое прошедшее время образуется действ<strong>и</strong>тельно просто. К основе<br />
глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -bā-, а л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я (акт<strong>и</strong>вного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
пасс<strong>и</strong>вного залога) остаются те же, кроме первого л<strong>и</strong>ца акт<strong>и</strong>вного залога, где<br />
окончан<strong>и</strong>е -o переход<strong>и</strong>т в -m. Напр<strong>и</strong>мер: amo (люблю) – ama-ba-m (люб<strong>и</strong>л),<br />
ama-ba-s, ama-ba-t, etc. <strong>и</strong>, соответственно, amor (меня любят) – ama-ba-r (меня<br />
люб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>), ama-ba-ris, ama-ba-tur, etc. В третьем <strong>и</strong> четвертом склонен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />
соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельная гласная будет -е- : scrib-e-ba-m, dormi-e-ba-m.<br />
Теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся.<br />
Переп<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те, пожалуйста, текст De servis Romanorum, который мы<br />
ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, в простом прошедшем времен<strong>и</strong>. К тому же это совершенно лог<strong>и</strong>чно,<br />
ведь н<strong>и</strong> рабов, н<strong>и</strong> древнего Р<strong>и</strong>ма больше нет. Теперь сделайте то же самое с<br />
переведенным вам<strong>и</strong> в прошлый раз текстом о р<strong>и</strong>мской школе. Bene!<br />
Проч<strong>и</strong>тайте текст о древнегреческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>х богах <strong>и</strong> бог<strong>и</strong>нях.<br />
Graeci et Romani multos deos et multas deas colebant et apud aras et in<br />
templis eis sacrificabant. Dei deaeque in Olympo sed etiam in templis habitare<br />
putabantur.<br />
In Foro Romano rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgines Vestales<br />
ignem perpetuum custodiebant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgines<br />
Vestales habitabant.<br />
Primus in numero deorum et maximus Iuppiter, filius Saturni et Rheae esse<br />
nominantur. Locus, ubi Iuppiter sedebat et mundi imperium tenebat, Olympius<br />
altus esse putantur. Inde deus deorum, dominus caeli et mundi, tonabat et<br />
fulminabat: equi rapidi dei per totum mundum volabant. Uxor dei maximi<br />
Iuno, dea nuptiarum, erat. Secundus Saturni filius Neptunus deus oceani erat.<br />
Neptunus et uxor eius Amphitrita oceanum regnabant. Si deus aquarum per<br />
undas equis suis procedebat, mare tranquillum erat, si autem ira commotus<br />
tridente aquas dividiebat, oceanus magnus fluctuabat. Saturnis tertius filius<br />
Pluto, horridus dominus umbrarum, deus inferorum, et uxor eius Proserpina<br />
dea agriculturae sub terra habitabant. Iuppiter multos liberos habebat. Minerva<br />
dea sapientiae et belli erat; Diana dea silvarum, preterea dea lunae erat. Apollo,<br />
frater Dianae, deus artis et scientiarum, patronus poetarum, et Venus dea<br />
pulchra et preaclara amoris erant. Mars deus pugnarum, dum Bacchus laetus<br />
deus vini et uvarum erant. Inter arma tacent Musae.<br />
ara, ae<br />
sacrifico, are<br />
Vesta<br />
Virgo Vestalis<br />
ignis perpetuus<br />
tono, are<br />
fulmino, are,<br />
– алтарь, жертвенн<strong>и</strong>к<br />
– пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />
– Веста, бог<strong>и</strong>ня домашнего очага, а также<br />
покров<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца государственной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><br />
– дева-весталка, жр<strong>и</strong>ца бог<strong>и</strong>н<strong>и</strong> Весты. Весталк<strong>и</strong><br />
ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> в особом доме рядом с храмом <strong>и</strong> хран<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
обет целомудр<strong>и</strong>я<br />
– вечный огонь<br />
– греметь<br />
– метать молн<strong>и</strong><strong>и</strong><br />
12
fulmen, fulminis<br />
volo, are<br />
unda, ae<br />
procedo, ere, 3<br />
commotus<br />
tridens, ntis<br />
fluctuo, are<br />
umbra, ae<br />
– молн<strong>и</strong>я<br />
– летать<br />
– волна<br />
– выступать<br />
– дв<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>мый<br />
– трезубец<br />
– волновать<br />
– тень<br />
Тема пятая. Будущее время (futurum I)<br />
Так называемое первое будущее время у глаголов первого <strong>и</strong> второго<br />
спряжен<strong>и</strong>я образуется с помощью суфф<strong>и</strong>кса -b-. Глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого<br />
спряжен<strong>и</strong>я в будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс -a- в первом л<strong>и</strong>це <strong>и</strong> -ē- в<br />
остальных. Удобно представ<strong>и</strong>ть это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы:<br />
Проч<strong>и</strong>тайте.<br />
I <strong>и</strong> II спряжен<strong>и</strong>я III <strong>и</strong> IV спряжен<strong>и</strong>я<br />
-bo -am<br />
-bis -es<br />
-bit -et<br />
-bǐmus -ēmus<br />
-bǐtis -ētis<br />
-bunt -ent<br />
In ludo litterario<br />
"Publi, cur hodie in schola non eras?" – magister puerum rogat. At Publius:<br />
"Aeger eram, – inquit, – in schola adesse non poteram". "O te miserum! Eratne<br />
medicus apud te?" "Medicus me visitabat et mater medicinam asperam mihi<br />
dabat". "O te miserum! Sed responde, non-ne in Campo Martio heri eras et cum<br />
pueris pila ludebas?" Publius tacet, sed mox: "Queso, – inquit, – magister,<br />
medici verba audi: pila animum recreat et corpus confirmat. Ego praeceptis<br />
medici obtemperabam". Sed magister verbam Publi fidem non dat et: "Heri, –<br />
inquit, – tu pila animum recreabas, et ego hodie baculo corpus tibi confirmabo".<br />
Pueri a ludo domum currunt. Deinde in Campum Martium current, sed Publius<br />
domi manebit, nam medicina magistri aspera erat.<br />
Pueri in Campo Martio non solum pila ludent, sed etiam current, salient et<br />
discum iacient. Viri Romani filios Athenas mittere solebat. Adulescentes in<br />
Graecia philosophiae studebant, verba clarorum oratorum audiebant, preclara<br />
aedifitia spectabant. Adulescentes Romani multos amicus in Graecia habebant.<br />
Marci amicus Athenis Romam venit, et cum Marco Romam visitat. Marcus<br />
amico Campum Martium monstrat et: "Est-ne, – inquit, – Athenis campus, ubi<br />
pila ludere et discum iacere potestis?" Et adulescens Graecus: "Athenis<br />
gymnasium et palaestram habemus, ubi viri et pueri cotidie corpora ludis<br />
gymnicis exercent".<br />
13
Ludus litterarius =schola<br />
O te miserum!<br />
mox<br />
baculum, i<br />
iacio, iacere<br />
sed: iaceo, iacere<br />
Athenas, Athenis etc.<br />
– школа<br />
– О, бедный! Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что<br />
место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательное стоят в<br />
в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />
– скоро, вскоре<br />
– трость, посох<br />
– метать, бросать<br />
но: лежать<br />
– В Аф<strong>и</strong>ны, в Аф<strong>и</strong>нах<br />
Пр<strong>и</strong> ответе на вопрос куда? (quo?) назван<strong>и</strong>я<br />
городов употребляются в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже без<br />
предлога, в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж<br />
указывает на дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е откуда? (unde?) <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
нахожден<strong>и</strong>е где? (ubi?)<br />
Мы можем не только ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong>, но также <strong>и</strong> говор<strong>и</strong>ть.<br />
Можно, напр<strong>и</strong>мер, поговор<strong>и</strong>ть друг с другом, рассказать о вашем учебном<br />
заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>, о том, чем вы <strong>и</strong>нтересуетесь, что <strong>и</strong>зучаете. Вы можете поведать о<br />
том, где вы был<strong>и</strong> <strong>и</strong> что в<strong>и</strong>дел<strong>и</strong> в друг<strong>и</strong>х городах <strong>и</strong> странах, а также о сво<strong>и</strong>х<br />
планах. Наконец, вы просто можете сказать salvete! Начнем же составлять наш<br />
vade-mecum, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й разговорн<strong>и</strong>к.<br />
Следующ<strong>и</strong>е слова <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>я помогут вам рассказать о вашем городе <strong>и</strong><br />
учебном заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>:<br />
Forum, i n<br />
oppidum, i n<br />
antiquus, a, um<br />
monumentum, i n<br />
situs, a, um<br />
fenestra, ae f<br />
via, ae f<br />
latus, a, um<br />
strata, ae f<br />
rectus, a, um<br />
magnificus, a ,um<br />
aedificia, ae f<br />
templus, i m<br />
theatrum, i n<br />
hortus, i m<br />
Athenae, arum<br />
Berolinum (Берл<strong>и</strong>н)<br />
Bruxellae, arum<br />
Budapestinum<br />
Genova, ae<br />
Lipsia, ae (Лейпц<strong>и</strong>г)<br />
Londonium<br />
площадь<br />
город<br />
древн<strong>и</strong>й<br />
монумент<br />
расположен<br />
окно<br />
ул<strong>и</strong>ца, путь<br />
ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />
дорога<br />
прямой<br />
вел<strong>и</strong>колепный<br />
строен<strong>и</strong>е<br />
храм<br />
театр<br />
сад<br />
14<br />
in charta<br />
monstrare,<br />
spectare<br />
terra nostra<br />
res publica<br />
Russia nominatur<br />
finitimus, a ,um<br />
notus, a, um<br />
eras-ne...?<br />
narro, are<br />
visito, are<br />
habito, are<br />
incola, ae m<br />
anno proximo<br />
chartam,<br />
epistulam<br />
mitto, are<br />
Austria, ae<br />
Belgia, ae<br />
Bohemia, ae<br />
Slavia,ae<br />
Britania, ae<br />
Francogalia, ae<br />
Germania,ae<br />
на карте<br />
показывать,<br />
смотреть<br />
наша страна<br />
республ<strong>и</strong>ка<br />
называется<br />
Росс<strong>и</strong>ей<br />
соседн<strong>и</strong>й<br />
знамен<strong>и</strong>тый<br />
был л<strong>и</strong> ты...?<br />
рассказать<br />
посет<strong>и</strong>ть<br />
ж<strong>и</strong>ть<br />
ж<strong>и</strong>тель<br />
в следующем <strong>год</strong>у<br />
открытку,<br />
п<strong>и</strong>сьмо<br />
посылать
Lutetia Parisiorum; Parisii<br />
Madritum, i<br />
Moscovia, ae<br />
Neapolis, is<br />
Petropolis, is<br />
Praga, ae<br />
Roma, ae<br />
Varsovia, ae<br />
Vindobona, ae (Вена)<br />
15<br />
Greacia, ae<br />
Helvetia, ae (Швейцар<strong>и</strong>я)<br />
Hispania, ae<br />
Hungaria, ae<br />
Italia, ae<br />
Polonia,ae<br />
Russia,ae<br />
Europa,ae<br />
orientalis, is (восточный)<br />
occidentalis, is (западный)<br />
Вам, вероятно, пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ятся несколько повседневных выражен<strong>и</strong>й, необход<strong>и</strong>мых<br />
пр<strong>и</strong> разговоре:<br />
Salve, Salvēte<br />
Bene<br />
Optime<br />
Recte<br />
Vale, valete<br />
veniam mihi da<br />
gratiam ago<br />
–Ut te habes?<br />
–sanus sum<br />
quaeso<br />
nunc<br />
olim<br />
nuper<br />
plerumque<br />
hora, ae<br />
Quis narrare, respondere etc. ...<br />
potest?<br />
Cur...?<br />
Quid agis?<br />
Potes-ne... ?<br />
Здравствуй! Здравствуйте!<br />
хорошо<br />
отл<strong>и</strong>чно<br />
прав<strong>и</strong>льно<br />
Будь здоров! Будьте здоровы!<br />
Прошу прощен<strong>и</strong>я!<br />
пр<strong>и</strong>ношу бла<strong>год</strong>арность, бла<strong>год</strong>арю<br />
–Как дела?<br />
–Хорошо, я ж<strong>и</strong>в-здоров.<br />
так, пожалуйста, ладно (вводное слово)<br />
теперь<br />
некогда, когда-то<br />
недавно<br />
обычно<br />
час<br />
Кто может рассказать, ответ<strong>и</strong>ть...?<br />
Почему...?<br />
Что делаешь? Чем занят?<br />
Не мог бы ты...?<br />
Quis vestrum, quaeso, de terris et oppidis nobis narrare potest?<br />
De schola narrate! Quid in ludo et post horam ludorum plerumque agetis?
Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего,<br />
четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й<br />
Вы знаете первое <strong>и</strong> второе склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong><br />
пр<strong>и</strong>лагательных. Я думаю, что вам будет <strong>и</strong>нтересно узнать, как склоняются все<br />
остальные <strong>и</strong>мена. Начнем по порядку.<br />
Третье склонен<strong>и</strong>е<br />
К этому склонен<strong>и</strong>ю относят <strong>и</strong>мена существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные<br />
всех трех родов, пр<strong>и</strong> этом окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен мужского <strong>и</strong> женского родов всегда<br />
совпадают, поэтому мы будем разл<strong>и</strong>чать отдельно формы мужского-женского<br />
<strong>и</strong> среднего родов.<br />
Безош<strong>и</strong>бочным пр<strong>и</strong>знаком пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> к третьему склонен<strong>и</strong>ю<br />
является окончан<strong>и</strong>е -is род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла.<br />
Некоторые существ<strong>и</strong>тельные третьего склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зменяют основу,<br />
напр<strong>и</strong>мер corpus, corporis (тело, тела), некоторые остаются так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> же, напр<strong>и</strong>мер<br />
soror, sororis (сестра, сестры).<br />
Падежные окончан<strong>и</strong>я третьего склонен<strong>и</strong>я запомн<strong>и</strong>ть несложно.<br />
В ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле все существ<strong>и</strong>тельные в род<strong>и</strong>тельном падеже<br />
оканч<strong>и</strong>ваются на -is, в дательном – на -i. Отлож<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />
ч<strong>и</strong>сла – это, как всегда, ч<strong>и</strong>стая основа, поэтому в случаях, когда<br />
существ<strong>и</strong>тельное оканч<strong>и</strong>вается на согласный, к нему добавляется гласная -е.<br />
Напр<strong>и</strong>мер, sorore (сестрой, от сестры). Род<strong>и</strong>тельный падеж множественного<br />
ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>вается на -um. Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />
множественного ч<strong>и</strong>сла, как вы знаете, всегда совпадают <strong>и</strong> оканч<strong>и</strong>ваются в<br />
третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> на -ibus.<br />
Теперь вспомн<strong>и</strong>м о разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельных мужского-женского <strong>и</strong><br />
среднего родов.<br />
1. Существ<strong>и</strong>тельные мужского <strong>и</strong> женского родов в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />
(всегда, не только в третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>!) <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -m в ед<strong>и</strong>нственном,<br />
<strong>и</strong> -s во множественном ч<strong>и</strong>сле (вспомн<strong>и</strong>те только о соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной -е<br />
для тех, у которых основа оканч<strong>и</strong>вается на согласный звук). Ну а <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный<br />
падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>вается на -es.<br />
2. Что касается среднего рода, то <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />
так<strong>и</strong>х существ<strong>и</strong>тельных всегда совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда<br />
оканч<strong>и</strong>ваются на -а.<br />
Вот, пожалуй, <strong>и</strong> все, что вам нужно знать о третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вы можете<br />
теперь сам<strong>и</strong> состав<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>чку окончан<strong>и</strong>й. Она может выглядеть так:<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Род Муж. <strong>и</strong> жен. средн. Муж. <strong>и</strong> жен. средн.<br />
Имен. разл<strong>и</strong>чные<br />
Род. -is<br />
Дат. -i<br />
В<strong>и</strong>н.<br />
Отл.<br />
Заполн<strong>и</strong>те остальные клеточк<strong>и</strong>!<br />
Теперь просклоняем несколько слов <strong>и</strong> словосочетан<strong>и</strong>й.<br />
16
Consul (так назывался глава Р<strong>и</strong>мской Республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) в род<strong>и</strong>тельном падеже будет<br />
consulis. Далее мы знаем: ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло, дательный consuli, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный<br />
consulem, отлож<strong>и</strong>тельный consule ..., думаю, далее вы сможете продолж<strong>и</strong>ть<br />
сам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> даже нар<strong>и</strong>совать <strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>цу.<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. consul<br />
Род. consulis<br />
Дат. consuli<br />
В<strong>и</strong>н. consules<br />
Отлож.<br />
Подобным образом склоняются так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные, как:<br />
flumen, fluminis n – река<br />
sol, solis m –солнце<br />
nomen, nominis n – <strong>и</strong>мя<br />
homo, hominis m – человек<br />
lex, legis f – закон<br />
tempus, temporis n – время<br />
repetitio, repetitionis f – повторен<strong>и</strong>е<br />
flos, floris m – цветок<br />
carmen, carminis n – песня<br />
Наверное, вы замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что существ<strong>и</strong>тельные такого т<strong>и</strong>па могут быть всех трех<br />
родов <strong>и</strong> род этот может не совпадать с родом соответствующего по значен<strong>и</strong>ю<br />
существ<strong>и</strong>тельного в русском <strong>язык</strong>е. Так, закон для р<strong>и</strong>млян<strong>и</strong>на был женского<br />
рода.<br />
Заполн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е табл<strong>и</strong>чк<strong>и</strong>.<br />
Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на некоторые особенност<strong>и</strong>!<br />
carmen, -inis n.<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. carmen<br />
Род. carminis<br />
Дат.<br />
В<strong>и</strong>н. carmina<br />
Отлож.<br />
mare, maris n – море<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. mare maria<br />
Род.<br />
Дат.<br />
В<strong>и</strong>н.<br />
Отлож. mari<br />
Последн<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з двух пр<strong>и</strong>веденных выше пр<strong>и</strong>меров – это существ<strong>и</strong>тельное так<br />
называемого гласного т<strong>и</strong>па, т. е. с основой на -i. Так же склоняются exemplar,<br />
exemplaris, n (пр<strong>и</strong>мер), animal, animalis, n (ж<strong>и</strong>вотное) <strong>и</strong> некоторые друг<strong>и</strong>е.<br />
17
Пом<strong>и</strong>мо того, в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е <strong>и</strong>меется несколько существ<strong>и</strong>тельных<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й<br />
<strong>и</strong>з прав<strong>и</strong>ла. Вот некоторые <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х. Это так называемое смешанное<br />
склонен<strong>и</strong>е:<br />
Остальные клеточк<strong>и</strong> – за вам<strong>и</strong>!<br />
Так же склоняются<br />
dens, dentis m<br />
urbs, urbis f<br />
civis, civis m<br />
feles, felis f<br />
mensis, mensis m<br />
ars, artis, f – <strong>и</strong>скусство<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен.<br />
Род. artium<br />
Дат. artius<br />
В<strong>и</strong>н. artem<br />
Отлож. arte<br />
– зуб<br />
– город<br />
– граждан<strong>и</strong>н<br />
– кошка<br />
– месяц<br />
Одно очень нужное слово vis – с<strong>и</strong>ла не употребляется в нескольк<strong>и</strong>х падежах,<br />
т. е. нельзя сказать по-латын<strong>и</strong>: у меня нет с<strong>и</strong>лы, но только: с<strong>и</strong>л мо<strong>и</strong>х нет больше<br />
(viri mihi desunt).<br />
Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> перевед<strong>и</strong>те.<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. vis vires<br />
Род. –– virium<br />
Дат. –– viribus<br />
В<strong>и</strong>н. vim vires<br />
Отлож. vi viribus<br />
Sine legibus nulla est civitas. Vox populi – vox Dei. O tempora, o mores!<br />
(Cicero) Populus Romanus cum Carthaginiensibus terra marique bella<br />
gerit. Ab urbe condita. Ad exemplum. Ad fontes. Memento mori. Mensis<br />
currentis. Civis ius sacrum est. Salus populi summa lex est. Vim vi<br />
repellere licet. Amicus mihi Plato, sed magis amica veritas. Dura lex, sed<br />
lex. Urbi et orbi.<br />
18
De familia Romana<br />
De familia Romana ex libris virorum Romanorum doctorum cognoscimus.<br />
Primum locum in ea vir obtinebat. Sed in familia Romana non solum dominus et<br />
domina et filii filaeque ipsorum, sed etiam servi erant. Servorum officia varia<br />
erant. Alii eorum, catenis vincti, agros in latifundiam colebant, alii in ludis<br />
gladiatoriis exercebatur, alii domi ministrabant, alii fabri erant et ferrum,<br />
argentum aurumque formabant, alii alia faciebant. Multi servorum, praecipue<br />
Greaci, viri docti esse sciuntur. Ei scribae et medici et magistri liberorum erant.<br />
Servi vitam molestam et miseram agebant, ut a dominis iniuste puniebantur.<br />
Nonulli servi iniuriam dominorum non ferebant et armis contra eos pugnabant.<br />
Четвертое <strong>и</strong> пятое склонен<strong>и</strong>я<br />
Нам осталось разобрать еще два склонен<strong>и</strong>я. К н<strong>и</strong>м относятся сравн<strong>и</strong>тельно<br />
небольшое ч<strong>и</strong>сло существ<strong>и</strong>тельных, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>хся в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />
ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла соответственно на -u, -us, <strong>и</strong> на -еs.<br />
Существ<strong>и</strong>тельные, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -u (среднего рода) <strong>и</strong> -us (мужского <strong>и</strong><br />
женского рода), в род<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -<br />
us. Это <strong>и</strong> есть безош<strong>и</strong>бочный способ определ<strong>и</strong>ть этот т<strong>и</strong>п склонен<strong>и</strong>я. Во всем<br />
остальном <strong>и</strong>мена четвертого склонен<strong>и</strong>я похож<strong>и</strong> на третье склонен<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер:<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. exercitus, m –войско exersitus<br />
Род. exersitus exersituum<br />
Дат. exersitui exercitibus<br />
В<strong>и</strong>н. exersitum exersitus<br />
Отлож. exersitu exircitibus<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. cornu, n –рог cornua<br />
Род. cornus cornuum<br />
Дат. cornu cornibus<br />
В<strong>и</strong>н. cornu cornua<br />
Отлож. cornu cornibus<br />
Существ<strong>и</strong>тельных на -us женского рода немного:<br />
manus, -us<br />
porticus, -us<br />
tribus, -us<br />
Idus, Iduum<br />
рука, отряд<br />
порт<strong>и</strong>к, крытая галерея<br />
тр<strong>и</strong>ба, так назывался адм<strong>и</strong>нстрат<strong>и</strong>вный район<br />
древнего Р<strong>и</strong>ма<br />
Иды, только во множественном ч<strong>и</strong>сле, назван<strong>и</strong>е<br />
од<strong>и</strong>ннадцатого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пятнадцатого дня месяца<br />
Существ<strong>и</strong>тельное женского рода domus, -us <strong>и</strong>меет несколько неправ<strong>и</strong>льных<br />
форм (что естественно, вспомн<strong>и</strong>те англ<strong>и</strong>йское home, at home):<br />
Quo properas? – Domum propero.<br />
unde venis? – domo venio.<br />
ubi manes? – domi maneo<br />
19<br />
Куда спеш<strong>и</strong>шь? – Я <strong>и</strong>ду домой<br />
Откуда <strong>и</strong>дешь? – Я <strong>и</strong>ду <strong>и</strong>з дома<br />
Где пребываешь? – Дома
Во всех остальных случаях domus, -us склоняется нормально. Заполн<strong>и</strong>те.<br />
Проч<strong>и</strong>тайте.<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. domus domus<br />
Род. domorum,<br />
domuum<br />
Дат.<br />
В<strong>и</strong>н. domos<br />
Отлож. domo<br />
De domo Romana<br />
Domus multorum Romanorum parvae erant. Divites Romani non in urbe, sed<br />
in oppidis ad mare sitis pulchras domos sibi aedificaverunt. En domum<br />
Romanum Greaco exemplo aedificatam videmus. En ostium latum videre<br />
possumus. Porticus ampla ostium ornat. Ante domus lauros altas et quercus<br />
umbrosa sunt.Vestibulum, atrium, tablinum, cubicula in domo sunt. Atrium<br />
in media domo est, tectum eo apertum est et in medio id fons parvus<br />
impluviumque videmus. Etiam peristylium, Graeco modo paratum, statuis<br />
ornatum videmus. Post domum hortus est, ubi pulchrae et multae plantae,<br />
rubras et albas rosas, liliae albae et violae pulchrae sunt.<br />
Potestis-ne, discipuli, de domo vestra nobis narrare?<br />
Ad usum:<br />
Greaco exemplo,<br />
Graeco modo<br />
ostium, i<br />
vestibulum, i<br />
atrium, i<br />
tablinum, i<br />
porticus, i f<br />
quersus, i f<br />
tectum, i n<br />
impluvium, i n<br />
– по греческому<br />
образцу,<br />
– греческ<strong>и</strong>м<br />
способом<br />
– вход<br />
– передняя<br />
– атр<strong>и</strong>й, зал<br />
– терасса, каб<strong>и</strong>нет<br />
– порт<strong>и</strong>к<br />
– дуб<br />
– потолок<br />
– бассейн<br />
20<br />
cubiculum, i<br />
peristylium, i<br />
paratus, a, um<br />
planta, ae<br />
ruber, rubra,<br />
rubrum<br />
alba, ae<br />
rosa, ae<br />
lilium, i<br />
viola, ae<br />
– спальня<br />
– пер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ль,<br />
коллонада<br />
– устроенный<br />
– растен<strong>и</strong>е<br />
– красный<br />
– белый<br />
– роза<br />
– л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />
– ф<strong>и</strong>алка<br />
Несколько существ<strong>и</strong>тельных женского рода, которые оканч<strong>и</strong>ваются в<br />
<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже на -es, образуют пятое склонен<strong>и</strong>е. Больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х,<br />
так<strong>и</strong>е как spes, spei – надежда, fides, fidei – вера, представляют собой<br />
абстрактные понят<strong>и</strong>я <strong>и</strong> склоняются только в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле. Полностью<br />
склоняются только dies, diei – день 3 <strong>и</strong> res, rei -вещь. Пр<strong>и</strong>веду од<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong>мер:<br />
Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />
Имен. res -вещь res<br />
3<br />
dies, diei -- в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> день мужского рода, а в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> назначенный день, срок --<br />
женского. meridies, -ei полдень – мужского рода.
Род. rei rerum<br />
Дат. rei rebus<br />
В<strong>и</strong>н. rem res<br />
Отлож. re rebus<br />
Legite, quaeso!<br />
De re publica<br />
Res publica – res populi est. Variae sunt formae et status rerum publicarum.<br />
Gloriam rei publicae exersitus defendit. Viri boni rem publicam amant, in rebus<br />
secundis et in rebus adversis rei publicae auxilio sunt. Cives saepe de rebus<br />
publicis atque de commodis rei publicae disputant. Vir bonus nullum periculum<br />
pro re publica, nullum incomodiam pro patria vitat. Fidem virorum Romanorum<br />
poetae saepe laudabant. Diebus festis populus Romanus deis deabusque<br />
sacrificabat et pro re publica deos orabat.<br />
Res mancipii et nec mancipii<br />
Omnes res aut mancipii aut nec mancipii sunt. Mancipii res sunt omnia<br />
praedia in Italico solo tam rustica, qualis est fundus, quam urbana, qualis est<br />
domus, item iura praediorum rusticorum (servitutes), velut via, iter, actus,<br />
aquaductus, item servi et quadrupedes, velut boves, muli, equi, asini. Ceterae<br />
res nec mancipii sunt (Ulpianus).<br />
O tempora, o mores!<br />
O tempora, o mores! Res publica Romana in magno periculo est. Catilina, vir<br />
malus, consul esse desiderat, consules, praetores, quaestores interficere studet.<br />
Catilinae caedes, rapinae, discordia civium, bella intestina grata sunt, civibus<br />
bonis perniciem et mortem parat. Iam exercitum contra Romam in Etruria habet.<br />
Senatores in senatu de rebus publicis disputant. Ciceroni consilia Catilinae iam<br />
nota sunt, itaque orationem habet, qua de Catilinae coniuratione senatoribus<br />
enarrat. Catilina, qui in senatu aderat, Ciceronis oratione permotus et perterritus<br />
Romam relinquit et ad exersitum suum fugit. Romani Ciceronem patrem patriae<br />
apellant, nam patriam periculo liberavit (NB perfectum). Memoria verba tenete:<br />
salus rei publicae suprema lex.<br />
Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)<br />
Время, выражающее завершенное действ<strong>и</strong>е, перфект, образуется с<br />
помощью <strong>второй</strong> словарной формы глагола. Эта форма, так называемая основа<br />
перфекта, образуется для абсолютного больш<strong>и</strong>нства глаголов регулярно: о<br />
й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />
Глаголы первого <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й к обычной основе<br />
глагола добавляют суфф<strong>и</strong>кс<br />
-v-<br />
Глаголы второго спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс<br />
-u-<br />
А глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я – суфф<strong>и</strong>ксы<br />
-s- (часто как -x-), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -u-<br />
Проблема, однако, в том, что некоторые глаголы <strong>и</strong>меют своеобразные<br />
формы перфекта, поэтому <strong>и</strong>х всегда нужно проверять по словарю.<br />
21
Перфект может образовываться, напр<strong>и</strong>мер, посредством удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я<br />
гласной основы – capio, cepi, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> посредством удвоен<strong>и</strong>я основы – do, dedi.<br />
Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да в акт<strong>и</strong>вном залоге образуется<br />
добавлен<strong>и</strong>ем к основе перфекта спец<strong>и</strong>альных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й перфекта.<br />
Давно прошедшее время (plusquamperfectum) образуется от основы<br />
перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса -era- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й.<br />
Будущее время совершенного в<strong>и</strong>да (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> второе будущее, futurum II)<br />
образуется от основы перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса - eri- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных<br />
окончан<strong>и</strong>й.<br />
Представ<strong>и</strong>м это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы, longum iter per praecepta, breve et efficax<br />
per exempla.<br />
Perfectum Plusquamperfectum Futurum II<br />
Л<strong>и</strong>цо, Ч<strong>и</strong>сло<br />
Ед<strong>и</strong>нственное<br />
scrip-s-i scrip-s-eram<br />
scrip-s-ero<br />
1<br />
я нап<strong>и</strong>сал я (давно) нап<strong>и</strong>сал я (до этого) нап<strong>и</strong>шу<br />
2 scrip-s-isti scrips-eras scrips-eris<br />
3 scrip-s-it scrips-erat scrips-erit<br />
Множественное scrip-s-imus scrips-eramus scrips-erimus<br />
1<br />
2 scrip-s-istis scrips-eratis scrips-eritis<br />
3 scrip-s-erunt scrips-erant scrips-erint<br />
Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да пасс<strong>и</strong>вного залога образуется<br />
анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>: к страдательному перфектному пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю, которое мы знаем,<br />
добавляется соответствующая форма глагола esse, напр<strong>и</strong>мер: liber scriptus est<br />
кн<strong>и</strong>га является нап<strong>и</strong>санной, liber scriptus erat кн<strong>и</strong>га была нап<strong>и</strong>сана, liber<br />
scriptus erit кн<strong>и</strong>га будет нап<strong>и</strong>сана.<br />
Перфект, время совершенного в<strong>и</strong>да, употребляется, в том случае, есл<strong>и</strong> вы<br />
желаете:<br />
– рассказать о каком-л<strong>и</strong>бо событ<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>мевшем место в прошлом, напр<strong>и</strong>мер<br />
veni я пр<strong>и</strong>шел, dixi я сказал;<br />
– выраз<strong>и</strong>ть состоян<strong>и</strong>е, которое продолжается в настоящем, но является<br />
результатом действ<strong>и</strong>я в прошлом, напр<strong>и</strong>мер, vixit он прож<strong>и</strong>л, sibi persuasit он<br />
убед<strong>и</strong>лся, apellatum est называется.<br />
Давно прошедшее время (plusquamperfectum) означает действ<strong>и</strong>е, которое<br />
соверш<strong>и</strong>лось ранее другого действ<strong>и</strong>я в прошлом.<br />
Соответственно будущее совершенное время указывает на событ<strong>и</strong>е в<br />
будущем, которое должно про<strong>и</strong>зойт<strong>и</strong> до того событ<strong>и</strong>я, на которое указывает<br />
простое будущее время.<br />
Обе эт<strong>и</strong> формы <strong>и</strong>спользуются в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях, напр<strong>и</strong>мер:<br />
Ut sementem feceris, ita metes как посеешь, так <strong>и</strong> пожнешь.<br />
Употреблен<strong>и</strong>е времен станет понятным, есл<strong>и</strong> перевест<strong>и</strong> предложен<strong>и</strong>е так:<br />
сначала посеешь (feceris), а затем пожнешь (metes).<br />
Давайте теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> определ<strong>и</strong>те<br />
граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е формы глаголов в следующ<strong>и</strong>х предложен<strong>и</strong>ях:<br />
Fuimus Troes, fuit Troia! Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam<br />
civitatem Romanam servavit, patrem partiae nominaverunt. Heri affuistis, hodie<br />
22
adestis, cras aberitis. Gaius Iulius Caesar, postquam a Pharmace, rege Pontico,<br />
victoriam reportavit, ad amicum suum scripsit: “Veni, vidi, vici”. Quod periit,<br />
periit. Homo quidam interrogavit servum, genere Lacedaemonium: “Probus-ne<br />
eris, si te emero?” Ille: “Etiam si non emeris”. Alea iacta est. Exegi<br />
monumentum (Horatius).<br />
Legite, quaeso:<br />
De puero mendaci<br />
Puer, custos ovium, saepe per iocum auxilium rogavit et magna voce<br />
clamavit: "Auxilium mihi date! Lupus adest!" Vicini auxilio veniebant, sed<br />
lupum non videbant et puer eos irridebat. Aliquando lupi re vera in oves<br />
irruerunt, et puer, ut antea, clamavit: "Lupi adsunt! Auxilium mihi date!" Sed<br />
nemo pueri mendaci credidit neque ei auxilium dedit, et lupi multas oves<br />
arripuerunt.<br />
Homini mendaci, etiamsi vera dicit, nemo credit.<br />
In principio (Vetus Testamentum, Liber Genesis, 1, 1-5)<br />
In principio creavit Deus coelum et terram. Terra autem erat inanis, et vacua,<br />
et tenebrae erant super faciem abyssi. Et Spiritus Dei ferebatur super aquas.<br />
Dixitque Deus: Fiat lux. Et facta est lux. Et vidit Deus lucem, quod esset bona.<br />
Et dividit lucem a tenebris. Appellavitque lucem diem, et tenebras noctem;<br />
factumque est vespere, et mane, dies unus.<br />
esset – перевед<strong>и</strong>те: было (сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глагола быть)<br />
Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное<br />
Нам уже <strong>и</strong>звестно пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского глагола, которое<br />
образуется от третьей словарной формы. Теперь познаком<strong>и</strong>мся с пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ем<br />
настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога (participium praesentis activi).<br />
Это пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е образуется путем пр<strong>и</strong>бавлен<strong>и</strong>я к основе глагола форманта<br />
-ns.<br />
Как обычно, глаголы первого <strong>и</strong> второго спряжен<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>няют его<br />
прямо к основе, а глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>спользуют для<br />
этого соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный гласный -е-. Напр<strong>и</strong>мер, legere ч<strong>и</strong>тать, lectus est<br />
проч<strong>и</strong>танный, legens ч<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>й, ч<strong>и</strong>тая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е склоняется так же как<br />
существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я, од<strong>и</strong>наково для всех<br />
трех родов (не забудьте, что <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> среднего<br />
рода всегда совпадают <strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>ваются на -а.):<br />
Nom.<br />
sing.<br />
spectans смотрящ<strong>и</strong>й, смотрящая, смотрящее, смотря<br />
Gen. spectantis смотрящего, смотрящей, смотрящего<br />
Dat.<br />
Etc.<br />
spectanti смотрящему, смотрящей, смотрящему<br />
Аналог<strong>и</strong>чно пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога образуется<br />
так называемое отглагольное существ<strong>и</strong>тельное, герунд<strong>и</strong>й (gerundium).<br />
Для того чтобы образовать герунд<strong>и</strong>й, к основе глагола добавляется<br />
формант -nd <strong>и</strong> падежные окончан<strong>и</strong>я второго склонен<strong>и</strong>я:<br />
23
leg-e-re ч<strong>и</strong>тать, чтен<strong>и</strong>е, gen. leg-e-nd-i чтен<strong>и</strong>я, dat. leg-e-nd-o для чтен<strong>и</strong>я,<br />
acc. ad leg-e-nd-um для чтен<strong>и</strong>я, abl. leg-e-nd-o чтен<strong>и</strong>ем, ч<strong>и</strong>тая. Множественного<br />
ч<strong>и</strong>сла герунд<strong>и</strong>й не <strong>и</strong>меет.<br />
Отглагольное пр<strong>и</strong>лагательное – герунд<strong>и</strong>в (gerundivum) – образуется с<br />
помощью того же форманта -nd- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>лагательного первого <strong>и</strong><br />
второго склонен<strong>и</strong>я. Оно употребляется во всех падежах <strong>и</strong> ч<strong>и</strong>слах <strong>и</strong> означает<br />
цель действ<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долженствован<strong>и</strong>е:<br />
Nom.<br />
Gen.<br />
Dat<br />
Acc<br />
Abl<br />
legendus, -a, -um est должен, должна, должно быть проч<strong>и</strong>танным<br />
legendi causa рад<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong>я<br />
встречается редко<br />
ad legendum, am, um для чтен<strong>и</strong>я<br />
legendo чтен<strong>и</strong>ем (в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> оруд<strong>и</strong>я)<br />
В больш<strong>и</strong>нстве случаев герунд<strong>и</strong>в в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> определен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><br />
существ<strong>и</strong>тельном означает то же самое, что герунд<strong>и</strong>й с прямым дополнен<strong>и</strong>ем:<br />
Necessitas librorum legendorum <strong>и</strong><br />
Necessitas legendi libros<br />
означает одно <strong>и</strong> то же: Необход<strong>и</strong>мость ч<strong>и</strong>тать кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>.<br />
Существующее наряду с герунд<strong>и</strong>вом другое отглагольное<br />
существ<strong>и</strong>тельное, суп<strong>и</strong>н, также образуется от третьей словарной формы глагола<br />
<strong>и</strong> не <strong>и</strong>меет аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е. Оно употребляется только в двух падежах<br />
– в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельном.<br />
В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется с глаголам<strong>и</strong> дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />
обозначает цель: veni auditum пр<strong>и</strong>шел, чтобы послушать.<br />
Отлож<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />
пр<strong>и</strong>лагательным<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я, напр<strong>и</strong>мер: turpe dictu<br />
прот<strong>и</strong>вно говор<strong>и</strong>ть.<br />
Перевед<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е предложен<strong>и</strong>я:<br />
Quidquid it est, timeo Danaos et dona ferentes. Facile dictu, dificile factu.<br />
Ars scribendi. Ars amandi. Facile ad intellegendum. Docendo discimus.<br />
Legendis oratoribus et poetis discemus. Ab urbe condita. Ad urbem condendam.<br />
Mihi legendum est. Puella amanda. Legit epistulam scriptam. Reddo tibi librum<br />
lectum. Mendaci homini, verum quidem dicendi, credere non possum. Socrates<br />
saepe ridens verum dicebat.<br />
In ludo:<br />
Nunc, amici mei, multae et pulchrae proverbia etiam memoria tenetis. Hodie<br />
unisquisque vestrum proverbia, quae memoria tenet, recitabit. Qui, quaeso, multa<br />
recitare potest, praemio donabitur!<br />
Quis verstrum primus esse vult?<br />
Legite<br />
De viro avaro<br />
Vir quidam ad fluvium sedens, flebat et lamentabat, nam securis, qua navem<br />
resarciebat, in aquam exciderat. Tum fluvii deus, qui fletum viri audiverat,<br />
emersit et: "Cur ploras?" – interrogavit. Tum vir: "Eheu, securis mea excidit in<br />
aquam; faber sum, et securim novam emere non possum, pecunia mihi deest".<br />
24
Tum deus aqua se immersit et paulo post venit, securim auream gerens. "Est-ne<br />
eadem, quam amisisti? Si tuam securis cognoveris, accipies eam". Negavit vir<br />
probus. Tum deus portavit aliam argenteam. Faber autem hanc quoque non<br />
accepit. Tum deus eandem, quae exciderat, portavit eaque faber suam cognovit.<br />
Deus probitate viri comotus tres secures ei donavit.<br />
Faber laetus domum properavit et vicinis omnia narravit. Tum vicinus eius<br />
ad fluvium properavit, securim sua sponte in aqua dimisit et ad fluvium sedens<br />
lamentavit. Tum deus idem emersit, auream securim gerens et: "Est-ne tua?" –<br />
interrogavit. Ille vero: "Haec mea securis est", – clamavit. At deus iratus:<br />
"Homo es avarus et mendax, neque auream, neque tuam securim habebis", – et<br />
in undas se immersit. Sic vir avarus se ipse securi privavit.<br />
Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong><br />
нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva et proverbia)<br />
Склонен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательных первого <strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>й н<strong>и</strong>чем не<br />
отл<strong>и</strong>чается от склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных. Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я<br />
склоняются по образцу существ<strong>и</strong>тельных третьего склонен<strong>и</strong>я гласного т<strong>и</strong>па, то<br />
есть в отлож<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -i, в<br />
род<strong>и</strong>тельном множественного на -ium. Пр<strong>и</strong>лагательные среднего рода в<br />
<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном множественного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -ia.<br />
Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я бывают:<br />
(1) Одного окончан<strong>и</strong>я, то есть так<strong>и</strong>е, которые оканч<strong>и</strong>ваются од<strong>и</strong>наково во<br />
всех трех родах, напр<strong>и</strong>мер sapiens мудрый, -ая, ое.<br />
(2) Двух окончан<strong>и</strong>й, то есть те, которые в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />
ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют две разл<strong>и</strong>чные формы, одну для мужского <strong>и</strong><br />
женского рода, другую для среднего. Напр<strong>и</strong>мер: fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный, -ая,<br />
с<strong>и</strong>льное, omnis, omnis, omne целый, целая, целое.<br />
(3) Трех окончан<strong>и</strong>й (так<strong>и</strong>х не очень много). Напр<strong>и</strong>мер: celer, celeris, celere<br />
быстрый, быстрая, быстрое.<br />
Следует запомн<strong>и</strong>ть несколько пр<strong>и</strong>лагательных, которые в порядке<br />
<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я склоняются по согласному т<strong>и</strong>пу:<br />
princeps, -ipis<br />
vetus, -eris<br />
dives, -itis<br />
pauper, -eris<br />
particeps, -ipis<br />
25<br />
первый<br />
старый<br />
богатый<br />
бедный<br />
участвующ<strong>и</strong>й<br />
Legite, quaeso, et memoria tenete!<br />
Ars longa, vita brevis. Omnium malorum stultitia est mater communis.<br />
Homo sapiens. Sapienti sat(is). Dives pauperem non intellegit. Omne<br />
initium difficile est. Nemo omnia potest scire. Volens nolens. Ducunt<br />
volentem fata, nolentem trahunt.<br />
В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, так же как <strong>и</strong> в русском, пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong>меют тр<strong>и</strong><br />
степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я: полож<strong>и</strong>тельную, сравн<strong>и</strong>тельную <strong>и</strong> превосходную. И<br />
некоторые <strong>и</strong>з лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных, как <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>е, образуют ее<br />
нерегулярно.
Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется посредством форманта<br />
-ior для мужского <strong>и</strong> женского рода <strong>и</strong> -ius для среднего. Род<strong>и</strong>тельный падеж всех<br />
родов оканч<strong>и</strong>вается на -ioris. Склоняются пр<strong>и</strong>лагательные в сравн<strong>и</strong>тельной<br />
степен<strong>и</strong> так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я двух окончан<strong>и</strong>й:<br />
iustus, iusta, iustum справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, iustior, iustior, iustius более<br />
справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое.<br />
Пр<strong>и</strong>лагательные в превосходной степен<strong>и</strong> к основе пр<strong>и</strong>бавляют од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<br />
следующ<strong>и</strong>х суфф<strong>и</strong>ксов: -issim-, -rim- <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -lim-, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я первого-второго<br />
склонен<strong>и</strong>й: iust-issim-us, a, um на<strong>и</strong>более справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, celer-rim-us, a,<br />
um на<strong>и</strong>легчайш<strong>и</strong>й, -ая, -ое, facil-lim-us, a, um на<strong>и</strong>простейш<strong>и</strong>й, -ая, ое.<br />
Склоняются так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательные по первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ю.<br />
Наконец, несколько пр<strong>и</strong>лагательных образуют степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я от<br />
разных основ, напр<strong>и</strong>мер: bonus, melior, optimus хорош<strong>и</strong>й, лучш<strong>и</strong>й, на<strong>и</strong>лучш<strong>и</strong>й,<br />
magnus, magius, maximus большой, больше, вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й.<br />
Степень сравнен<strong>и</strong>я может быть образована оп<strong>и</strong>сательно:<br />
magis idoneus более удобный<br />
maxime idoneus на<strong>и</strong>более удобный.<br />
Более подробно об этом смотр<strong>и</strong>те в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Legite:<br />
De Solone et Croeso<br />
Solo, unus e septem sapientibus, qui leges utilissimas Atheniensibus scripsit,<br />
terras alienas libenter visitabat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solonem<br />
invitavit, nam divitias suas viro sapienti ostendere desideravit. Croesus Solone<br />
divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Creosus, qui se ipsem felicissimum<br />
putabat, nam divitissimus erat, Solonem interrogavit: "Quem tu, vir sapiens,<br />
omnium hominum felissimus putas?". Solo respondit: "Tellum Atheniensem<br />
felicissimum puto, nam filios bonos honestesque educavit et ipse pro patria<br />
pugnans morte honestissima vitam finivit". Alios quoque viros, qui mortem<br />
honestam habuerant, nominavit. His verbis auditis, rex iratus: "Nonne me<br />
felicissimum omnium hominum putas? Quis enim pulchriores vestes,<br />
splendidiores gemmas, aedificia ampliora habet? Cur, igitur, non me, tam<br />
divitem hominem, sed Tellum quendam felicissimum esse credis?" "O rex, –<br />
inquit Solo, – fortuna humana saepe mutatur. Nunc te divitem et regem video,<br />
sed felicem non prius te nominabo, quam vitam bona et honesta morte finiveris.<br />
Nemo ante mortem a me felix nominabitur". Hoc responsum minime regi<br />
placuit, et Solo regnum eius reliquit.<br />
Memorabile dictum<br />
Nemo nostrum idem est in senectute, qui fuit iuvenis, nemo est mane, qui fuit<br />
pridie; quidquid vides, currit cum tempore, nihil ex his, quae videmus, manet.<br />
Hoc est quod ait Heraclitus: in idem flumen bis non descendimus, manet idem<br />
fluminis nomen, aqua transmissa est (Seneca).<br />
Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)<br />
26
Лат<strong>и</strong>нское сослагательное наклонен<strong>и</strong>е, modus coniunctivus, употребляется<br />
в больш<strong>и</strong>нстве случаев так же, как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е:<br />
(1) для выражен<strong>и</strong>я сомнен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> неуверенност<strong>и</strong>,<br />
(2) в пр<strong>и</strong>даточных пр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>ях для выражен<strong>и</strong>я цел<strong>и</strong>, намерен<strong>и</strong>я,<br />
повелен<strong>и</strong>я;<br />
(3) пр<strong>и</strong> передаче косвенной реч<strong>и</strong>, то есть, для выражен<strong>и</strong>я мыслей, не<br />
пр<strong>и</strong>надлежащ<strong>и</strong>х автору высказыван<strong>и</strong>я.<br />
Образуется сослагательное наклонен<strong>и</strong>е достаточно просто <strong>и</strong> регулярно.<br />
Прежде всего, сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глаголов в акт<strong>и</strong>вном <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вном<br />
залогах образуется од<strong>и</strong>наково – с помощью одн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же суфф<strong>и</strong>ксов. Далее,<br />
л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я полностью сохраняются <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нственным пр<strong>и</strong>знаком<br />
сослагательного наклонен<strong>и</strong>я являются указанные, сво<strong>и</strong> для каждого времен<strong>и</strong>,<br />
суфф<strong>и</strong>ксы, которые могут быть сведены в табл<strong>и</strong>цу:<br />
Время Способ образован<strong>и</strong>я Пр<strong>и</strong>меры<br />
Настоящее суфф<strong>и</strong>кс-е- для<br />
глаголов первого<br />
спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />
суфф<strong>и</strong>кс-а-для всех<br />
остальных<br />
Простое<br />
прошедшее<br />
к неопределенной<br />
форме глагола<br />
пр<strong>и</strong>бавляются<br />
соответствующ<strong>и</strong>е<br />
(акт<strong>и</strong>вные <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
пасс<strong>и</strong>вные окончан<strong>и</strong>я)<br />
Совершенное образуется от основы<br />
перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />
суфф<strong>и</strong>кса -eri- <strong>и</strong><br />
акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />
Совершенное<br />
прошедшее<br />
Формы<br />
совершенного <strong>и</strong><br />
совершенного<br />
прошедшего<br />
пассс<strong>и</strong>вного<br />
залога<br />
окончан<strong>и</strong>й<br />
образуется от основы<br />
перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />
суфф<strong>и</strong>кса -isse- <strong>и</strong><br />
акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />
окончан<strong>и</strong>й<br />
составляются <strong>и</strong>з<br />
пасс<strong>и</strong>вного пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />
соответствующей<br />
формы глагола быть<br />
27<br />
I. orn-e-m, orn-e-s orn-e-t ...<br />
я, ты, он украшал бы<br />
orn-e-r, orn-e-ris, orn-e-tur ...<br />
меня, тебя, его украс<strong>и</strong>л<strong>и</strong> бы<br />
III. mitt-a-m, mitt-a-s, mitt-a-t...<br />
я, ты, он послал бы<br />
mitt-a-r, mitt-a-ris, mitt-a-tur<br />
меня, тебя, его послал<strong>и</strong> бы<br />
Формы глагола быть:<br />
sim, sis, sit, simus, sitis, sint<br />
ornare-m, ornare-s, ornare-t...<br />
ornare-r, ornare-ris, ornare-tur...<br />
Формы глагола быть:<br />
essem, esses, esset, essemus, essetis,<br />
essent<br />
ornav-erim, ornav-eris, ornav-erit<br />
ornav-erimus, ornav-eritis, ornav-erint<br />
Формы глагола быть:<br />
fuerim, fueris, fuerit, fuerimus,<br />
fueritis, fuerint<br />
ornav-issem, ornav-isses, ornav-isset<br />
ornav-issemus, ornav-issetis, ornavissent<br />
Формы глагола быть:<br />
fuissem, fuisses, fuisset, fuissemus,<br />
fuissetis, fuissent<br />
missus, missa, missum sim, sis, sit,<br />
simus, sitis, sint<br />
я был послан<br />
missus, missa, missum essem, esses,<br />
esset, essemus, essetis, essent<br />
я был послан (ранее, давно)<br />
Так<strong>и</strong>м образом, мы в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, что сослагательное наклонен<strong>и</strong>е образуется<br />
несложно, однако нужно быть очень вн<strong>и</strong>мательным<strong>и</strong>, чтобы не соверш<strong>и</strong>ть<br />
ош<strong>и</strong>бку. Следует, однако, отмет<strong>и</strong>ть, что в некоторых случаях лат<strong>и</strong>нское
сослагательное наклонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меет особенност<strong>и</strong>, не соответствующ<strong>и</strong>е нормам<br />
русского <strong>язык</strong>а.<br />
Более подробно смотр<strong>и</strong>те об этом в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Теперь про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>рую употреблен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского конъюнкт<strong>и</strong>ва на<br />
нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>мерах.<br />
В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е употребляется, как вы<br />
знаете, только во втором л<strong>и</strong>це (e.g. scribe! scribite!). Во всех остальных случаях<br />
указан<strong>и</strong>е, повелен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е что-л<strong>и</strong>бо сделать <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не делать выражается<br />
(в том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це) с помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва:<br />
scribam!<br />
scribas! scribe!<br />
scribat!<br />
scribamus!<br />
scribatis! scribite!<br />
scribant!<br />
Ne audiant!<br />
Нап<strong>и</strong>шу-ка я! (форма употребляется<br />
редко)<br />
П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>!<br />
Пусть он п<strong>и</strong>шет!<br />
Так нап<strong>и</strong>шем же!<br />
П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те!<br />
Пусть он<strong>и</strong> п<strong>и</strong>шут!<br />
Пусть он<strong>и</strong> не слушают!<br />
С помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва выражается пожелан<strong>и</strong>е:<br />
Utinam amicus meus hodie veniat!<br />
О, есл<strong>и</strong> бы мой друг пр<strong>и</strong>шел се<strong>год</strong>ня!<br />
Utinam Ciceronem vivum videre possem!<br />
О, есл<strong>и</strong> бы я мог в<strong>и</strong>деть ж<strong>и</strong>вого Ц<strong>и</strong>церона!<br />
Как вы, вероятно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е осуществ<strong>и</strong>мо, то<br />
употребляется настоящее время, есл<strong>и</strong> же оно неосуществ<strong>и</strong>мо, то<br />
прошедшее.<br />
Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е употребляется в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях,<br />
которые вводятся союзам<strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>, nisi есл<strong>и</strong> не, ut чтобы, ne чтобы не.<br />
Si id dicas, erres. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это, то ош<strong>и</strong>бался бы.<br />
Si id dixeris, erraveris. Есл<strong>и</strong> бы ты сказал это, то ош<strong>и</strong>бся бы.<br />
Si id diceres, errares. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это (теперь), то ош<strong>и</strong>бался бы<br />
(но ты не говор<strong>и</strong>шь так).<br />
NB. Как в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, сослогательное наклонен<strong>и</strong>е простого прошедшего времен<strong>и</strong><br />
снова означает нереальное событ<strong>и</strong>е в настоящем.<br />
В пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны наблюдается явлен<strong>и</strong>е, которое не<br />
<strong>и</strong>меет аналога в русском <strong>язык</strong>е, так называемое прав<strong>и</strong>ло согласован<strong>и</strong>я времен,<br />
которое состо<strong>и</strong>т в следующем: Действ<strong>и</strong>я главного <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>й<br />
должны быть согласованы во времен<strong>и</strong>.<br />
Поэтому есл<strong>и</strong> сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в настоящем <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в повел<strong>и</strong>тельном наклонен<strong>и</strong><strong>и</strong>, то сказуемое пр<strong>и</strong>даточного<br />
предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве настоящего времен<strong>и</strong>; есл<strong>и</strong> же<br />
сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в одном <strong>и</strong>з прошедш<strong>и</strong>х времен,<br />
сказуемого пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве простого<br />
прошедшего времен<strong>и</strong>:<br />
Croesus Solonem invitat, ut ei divitias suas monstret.<br />
Крез пр<strong>и</strong>глашает Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />
Croesus Solonem invitavit, ut ei divitias suas monstraret.<br />
Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />
28
Croesus Solonem invitaverat, ut ei divitias suas monstraret.<br />
Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л (тогда, давно) Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong><br />
богатства.<br />
NB. Вы, конечно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что в русском <strong>язык</strong>е время главного<br />
предложен<strong>и</strong>я не вл<strong>и</strong>яет на пр<strong>и</strong>даточное.<br />
Аналог<strong>и</strong>чно, косвеная речь передается в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />
русского, сослагательным наклонен<strong>и</strong>ем:<br />
Quid leges? Rogo, quid legas.<br />
Что ты ч<strong>и</strong>таешь? Я спраш<strong>и</strong>ваю, что ты ч<strong>и</strong>таешь?<br />
Legatis!<br />
Non, ut edam vivo, sed ut vivam edo. Sit tibi terra levis! Cedant!<br />
Dicamus. Quid faciam? Quid faceram? Utinam frater veniat! Do, ut des,<br />
facio, ut facias. Omnia vincit amor et nos cedamus amori (Vergilius).<br />
Gaudeamus (carmen scholasticum)<br />
Gaudeāmus igitur,<br />
Iuvenes dum sumus!<br />
Post iucundam iuventūtem,<br />
Post molestam senectūtem<br />
Nos habēbit humus.<br />
De corvo et vulpe<br />
Corvus, caseo rapto, cum praeda in arborem volavit. Vulpes casei cupida:<br />
"Quam pulchrae, – inquit, – pennae tuae sunt! Quanta est pulchritudo corporis<br />
tui et capitis! Si vocem dulcem haberes, nemo te superaret!" His verbis auditis,<br />
corvus stultus, de caseo non cogitans, cantavit, ut vocem suam ostenderet. Illo<br />
autem cantante, vulpes praedam asportavit.<br />
Ad fontes<br />
Legite Epistulam ad Atticum III, 5:<br />
Cicero Attico salutem dicit (s.d.)<br />
Terentia tibi et saepe et maximas agit gratias. Id est mihi gratissimum. Ego<br />
vivo miserrimus et maximo dolore conficior. Ad te quid scribam, nescio. Si<br />
enim es Romae, iam me assequi non potes; sin es in via, cum eris me assecutus,<br />
coram agemus, quae erunt agenda. Tantum te oro, ut, quoniam me semper<br />
amavisti, eodem amore sis. Ego enim idem sum, inimici mei mea mihi non me<br />
ipsum ademerunt. Cura, ut valeas.<br />
VII Idibus Aprilibus<br />
29
Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />
ц<strong>и</strong>фры<br />
I<br />
II<br />
III<br />
IV<br />
V<br />
VI<br />
VII<br />
VIII<br />
IX<br />
X<br />
XI<br />
XII<br />
......<br />
XVIII<br />
XIX<br />
XX<br />
XXI<br />
...........<br />
XXX<br />
C<br />
M<br />
MM<br />
Тема од<strong>и</strong>ннадцатая.<br />
Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь<br />
Cardinalia<br />
Кол<strong>и</strong>чественные<br />
ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />
unus, una, unum<br />
од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />
duo, duae, duo<br />
tres, tres, tria<br />
quattuor<br />
quinque<br />
sex<br />
septem<br />
octo<br />
novem<br />
decem<br />
undecim<br />
duodecim<br />
.........<br />
duodeviginti<br />
undeviginti<br />
viginti<br />
viginti unus<br />
triginta<br />
centum<br />
mille<br />
duo milia<br />
Ordinalia<br />
Порядковые<br />
ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />
primus, a, um<br />
первый, -ая, -ое<br />
secundus, a, um<br />
tertius, a, um<br />
quartus, a, um<br />
quintus, a, um<br />
sextus, a,um<br />
septimus, a, um<br />
octavus, a, um<br />
nonus, a, um<br />
decimus, a, um<br />
undecimus, a, um<br />
duodecimus, a, um<br />
............<br />
duodevicesimus, a, um<br />
undevicesimus, a, um<br />
vicesimus, a, um<br />
vicesimus, a, um<br />
primus, a, um<br />
tricesimus, a, um<br />
centesimus, a, um<br />
millesimus, a, um<br />
bis millesimus, a, um<br />
30<br />
Adverbia numeralia<br />
Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />
semel<br />
однажды<br />
bis<br />
ter<br />
quater<br />
quinquies<br />
sexies<br />
septies<br />
octies<br />
novies<br />
decies<br />
undecies<br />
duodecies<br />
duodevicies<br />
undevicies<br />
vicies<br />
vicies semel<br />
tricies<br />
centies<br />
millies<br />
bis milies<br />
Этот сп<strong>и</strong>сок содерж<strong>и</strong>т некоторые лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, которые<br />
следует помн<strong>и</strong>ть. Полный сп<strong>и</strong>сок можно посмотреть в граммат<strong>и</strong>ческом<br />
справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Из простых кол<strong>и</strong>чественных ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong>зменяются по падежам только<br />
первые тр<strong>и</strong>, остальные ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные от 4 до 100 не склоняются. Напрот<strong>и</strong>в,<br />
сотн<strong>и</strong> от 200 до 900 склоняются (e.g. ducenti milites); 1000 склоняется только во<br />
множественном ч<strong>и</strong>сле.<br />
Порядковые ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, как показывают окончан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>зменяются по<br />
первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ям, пр<strong>и</strong>чем, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а,<br />
склоняется каждая составляющая часть (anno vicesimo primo, в двадцать<br />
первом <strong>год</strong>у, pagina tricessima sexta стран<strong>и</strong>ца тр<strong>и</strong>дцать шестая).<br />
Выуч<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong> для трен<strong>и</strong>ровк<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ц<strong>и</strong>фрам<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />
проп<strong>и</strong>сью: 1932 <strong>год</strong>, 996 <strong>год</strong>, 2002 <strong>год</strong>.<br />
Legite<br />
De mensibus<br />
Cur mensis nonus a numero septem, mensis decimus a numero octo,<br />
undecimus a numero novem et duodecimus a numero decem nomen habet?<br />
Romulo regnante annus decem menses habebat (qui annus Romuli appellabatur)
et primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio menses numerabis,<br />
September – septimus, October – octavus, November – nonus, December –<br />
decimus mensis est. Sed postea ante Martium duo menses additi sunt: Ianuarius<br />
et Februarius; Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomina mensium<br />
mutata non sunt.<br />
Annus, igitur, duodecim menses habet, qui sunt:<br />
Primus Mensis Ianuarius, qui a Iano, principii deo, nomen habet.<br />
Secundus Mensis Februarius, qui a februo, Romanorum ritu sacro,<br />
appellatur.<br />
Tertius Mensis Martius, qui a Marte deo, Romuli patre, nomen habet.<br />
Quatrus Mensis Aprîlis a Venere dea, quae apud Graecos Aphroditae nomen<br />
habet, appellatur.<br />
Quintus Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et<br />
Sextus Mensis Iunius a Iunone, Iovis uxore, nomen habet.<br />
Septimus Mensis Iulius a Gaio Iulio Caesare et<br />
Octavus Mensis Augustus a Octaviano Augusto appellatur.<br />
Nonnus Mensis September a numero septem,<br />
Decimus Mensis Octôber a numero octo,<br />
Undecimus Mensis November a numero novem,<br />
Duodecimus Mensis December a numero decem nomina habent.<br />
Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>й календарь был устроен весьма пр<strong>и</strong>хотл<strong>и</strong>во. Каждый месяц <strong>и</strong>мел<br />
тр<strong>и</strong> опорных дня, по которым определял<strong>и</strong>сь все остальные. Первый день месяца<br />
назывался Kalendae, тр<strong>и</strong>надцатый (а в Martius, Maius, Iulius, October –<br />
пятнадцатый) день назывался Idus (Gen. Iduus), а девятый день перед <strong>и</strong>дам<strong>и</strong> –<br />
Nonae (Gen. Nonarum). Так<strong>и</strong>м образом, ноны пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на пятый <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
седьмой день месяца. День накануне календ, нон <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>д назывался pridie.<br />
Отсчет дней велся назад от одного <strong>и</strong>з опорных дней, напр<strong>и</strong>мер:<br />
31 января<br />
30 января<br />
..........<br />
20 января<br />
..........<br />
14 января<br />
13 января<br />
Prid(ie)<br />
Kal(endas)<br />
Feb(ruarias)<br />
III Kal Feb<br />
..........<br />
XIII Kal Feb<br />
...................<br />
XIX Kal Feb<br />
Id(ibus)<br />
Ian(uariis)<br />
12 января<br />
11 января<br />
.............<br />
6 января<br />
5 января<br />
4 января<br />
3 января<br />
2 января<br />
1 января<br />
31<br />
Prid Id Ian<br />
III Id Ian<br />
..............<br />
VIII Id Ian<br />
Non(ae) Ian<br />
Prid Non(as) Ian<br />
III Id Ian<br />
II Id Ian<br />
Kal Ian<br />
Так<strong>и</strong>м образом, третьего января 2215 <strong>год</strong>а, согласно р<strong>и</strong>мскому<br />
<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>ю, будет anno MMCCXV ante diem tertium Idus Ianuarias.<br />
В древнем Р<strong>и</strong>ме счет лет велся Ab Urbe condita от основан<strong>и</strong>я города<br />
(трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно датой основан<strong>и</strong>я Р<strong>и</strong>ма сч<strong>и</strong>тается 753 <strong>год</strong> до н. э.). Современное<br />
лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е, введенное в средн<strong>и</strong>е века, за <strong>и</strong>сходную точку берет «дату<br />
рожден<strong>и</strong>я И<strong>и</strong>суса Хр<strong>и</strong>ста» <strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т назван<strong>и</strong>е anno Domini от рождества<br />
Хр<strong>и</strong>стова.<br />
Дн<strong>и</strong> недел<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>мена божеств, которые отождествлял<strong>и</strong>сь с<br />
назван<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> планет: Lunae dies, Martis dies, Mercuri dies, Iovis dies, Veneris<br />
dies, Saturni dies, Solis dies.
Знак<strong>и</strong> созвезд<strong>и</strong>й зод<strong>и</strong>акального круга называл<strong>и</strong>сь так:<br />
aries, taurus, gemini, carcer, leo, virgo<br />
libra, scorpius, arcitenens, caper, amphora, pisces.<br />
Ad libitum<br />
Ad Kalendas Graecas. Tertius gaudens. Tertium non datur. Non bis in<br />
idem. Tres faciunt collegium. Unum et idem.<br />
Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,<br />
rumoresque senum severiorum<br />
omnis unius aestimemus assis.<br />
soles occidere et redire possunt:<br />
nobis, cum semel occidit brevis lux,<br />
nox est perpetua una dormienda.<br />
da mi basia mille, deinde centum,<br />
dein mille altera, dein secunda centum,<br />
dein usque altera mille, deinde centum<br />
dein, cum millia multa fecerimus,<br />
conturbabimus illa, ne sciamus,<br />
aut ne quis malus invidere possit,<br />
cum tantum sciat esse basiorum.<br />
(Catullus)<br />
Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />
Немног<strong>и</strong>е, но очень употреб<strong>и</strong>тельные лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е глаголы <strong>и</strong>меют<br />
особенност<strong>и</strong> в спряжен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Постепенно мы выуч<strong>и</strong>м все эт<strong>и</strong> особенные <strong>и</strong><br />
нерегулярные формы, в настоящ<strong>и</strong>й момент запомн<strong>и</strong>те самые главные<br />
особенност<strong>и</strong>, а в случае сомнен<strong>и</strong>й обращайтесь к граммат<strong>и</strong>ческому справочн<strong>и</strong>ку<br />
<strong>и</strong> проверяйте значен<strong>и</strong>я глаголов по словарю.<br />
Во-первых, так же как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е, некоторые глаголы по форме<br />
пасс<strong>и</strong>вны, но тем не менее <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вное значен<strong>и</strong>е. Именно так<strong>и</strong>м, напр<strong>и</strong>мер,<br />
является глагол utor, usus est, uti – я пользуюсь, я воспользовался, пользоваться.<br />
Аналог<strong>и</strong>чное явлен<strong>и</strong>е наблюдается в русском <strong>язык</strong>е: подобно так<strong>и</strong>м глаголам<br />
как улыбаться, опасаться, надеяться, русск<strong>и</strong>й глагол пользоваться <strong>и</strong>меет<br />
возвратную част<strong>и</strong>цу -ся, которая неотдел<strong>и</strong>ма от него (в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер, от<br />
дуть – дуться), но которая, однако, не вл<strong>и</strong>яет на акт<strong>и</strong>вность его значен<strong>и</strong>я.<br />
Глаголы такого т<strong>и</strong>па, которые называются отлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
полуотлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют некоторые формы в акт<strong>и</strong>вном залоге) не<br />
вызывают н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х трудностей, есл<strong>и</strong> вы запомн<strong>и</strong>те, что он<strong>и</strong> спрягаются в<br />
пасс<strong>и</strong>ве, но <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вные значен<strong>и</strong>я.<br />
Запомн<strong>и</strong>те несколько отлож<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> полуотлож<strong>и</strong>тельных глаголов.<br />
arbitror, arbitratus sum, arbitrari<br />
fateor, fassus sum, fateri<br />
prefiteor, prefessus sum, prefiteri<br />
loquor, locutus sum, loqui<br />
policeor, policitus sum, policeri<br />
32<br />
думаю, подумав, думать<br />
пр<strong>и</strong>знаюсь, пр<strong>и</strong>знавш<strong>и</strong>сь, пр<strong>и</strong>знаться<br />
преподаю, преподав, преподавать<br />
говорю, сказавш<strong>и</strong>й, сказать<br />
обещаю, пообещал, обещать<br />
делю, раздел<strong>и</strong>л, дел<strong>и</strong>ть
partior, partitus sum, partiri<br />
imitor, imitatus sum, imitari<br />
miror, miratus sum, mirari<br />
reor, ratus sum, reri<br />
labor, lapsus sum, labi<br />
obliviscor, oblitus sum, oblivisci<br />
mentior, mentitus sum, mentiori<br />
sortior, sortitus sum, sortiri<br />
gaudeo, gavisus sum, gaudere<br />
soleo, solitus sum, solere<br />
audeo, auditus sum, audere<br />
confido, confisus sum, confidere<br />
33<br />
подражаю, подражал, подражать<br />
уд<strong>и</strong>вляюсь, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>лся, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>ться<br />
сч<strong>и</strong>таю, посч<strong>и</strong>тал, сч<strong>и</strong>тать<br />
скольжу, поскользнулся, скольз<strong>и</strong>ть<br />
забываю, забыл, забывать<br />
лгу, солгал, лгать<br />
бросаю, брос<strong>и</strong>л, брос<strong>и</strong>ть (жреб<strong>и</strong>й)<br />
радуюсь, обрадовался, радоваться<br />
<strong>и</strong>мею, <strong>и</strong>мел, <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />
смею, посмел, сметь<br />
доверяю, довер<strong>и</strong>л, доверять<br />
Во-вторых, <strong>и</strong>меется несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов, которые называются<br />
недостаточным<strong>и</strong>, поскольку у каждого <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х употребляется только несколько<br />
форм. Запомн<strong>и</strong>те на<strong>и</strong>более важные <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х.<br />
inquam, inquis, inquit,<br />
inquiunt, inquies, inquiet<br />
aio, ait<br />
coepi, coeptum, coepisse<br />
odi, odisse<br />
menini, memento, mementote,<br />
meminisse<br />
говорю, говор<strong>и</strong>шь, говор<strong>и</strong>т, сказал,<br />
говор<strong>и</strong>м, скажешь, скажет<br />
говорю, говор<strong>и</strong>т, сказал<br />
начал, начал<strong>и</strong>, нач<strong>и</strong>нать<br />
ненав<strong>и</strong>жу, ненав<strong>и</strong>деть<br />
помню, помн<strong>и</strong>, помн<strong>и</strong>те,<br />
помн<strong>и</strong>ть<br />
Наконец, несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов являются неправ<strong>и</strong>льным<strong>и</strong>.<br />
sum, fui, – , esse<br />
edo, edi, essum, edere (esse)<br />
fero, tuli, latum, ferre<br />
volo, volui, –, velle<br />
nollo, nolui, –, nolle<br />
malo, malui, –, male<br />
eo, ii, itum, ire<br />
fio, factus sum, fieri<br />
быть<br />
есть<br />
нест<strong>и</strong><br />
желать<br />
не желать<br />
предпоч<strong>и</strong>тать<br />
<strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />
делать<br />
Некоторые <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х, напр<strong>и</strong>мер sum, volo, вам уже знакомы. Основные<br />
формы эт<strong>и</strong>х глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />
Основной особенностью всех эт<strong>и</strong>х глаголов является <strong>и</strong>х способность<br />
образовывать сложные формы. Для этого <strong>и</strong>спользуются разл<strong>и</strong>чные пр<strong>и</strong>ставк<strong>и</strong>,<br />
которые также подвергаются разл<strong>и</strong>чным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ям. Ab-esse,<br />
напр<strong>и</strong>мер, означает быть на расстоян<strong>и</strong><strong>и</strong>, то есть отсутствовать. Я<br />
отсутствовал будет a-fui. Соответственно, adesse означает пр<strong>и</strong>сутствовать,<br />
affui – пр<strong>и</strong>сутствовал. Аналог<strong>и</strong>чным же образом affero означает пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть,<br />
aufero напрот<strong>и</strong>в унос<strong>и</strong>ть, confero снос<strong>и</strong>ть вместе, differo разл<strong>и</strong>чать, infero<br />
внос<strong>и</strong>ть, нач<strong>и</strong>нать, offero предлагать, praefero предпоч<strong>и</strong>тать. Мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х<br />
форм вошл<strong>и</strong> в современные <strong>язык</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> вы без труда <strong>и</strong>х узнаете.
Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> объясн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры.<br />
(<strong>и</strong>спользуйте табл<strong>и</strong>цу неправ<strong>и</strong>льных глаголов в справочн<strong>и</strong>ке!)<br />
Dictus. Locutus. Promissus. Policitus. Memento mori. I! Confer. Refero.<br />
Relatum. Exitum. Initum. Peritum. Perire. Transitum. Dulce et decorum<br />
est pro patria mori. Fata sunt quae di fantur. Omnia fata fiunt. Thales,<br />
unus e sapientibus Graecorum, omnia ex aqua orta esse docebat. Ave,<br />
Caesar, moritûri te salûtant. Ut aritâtur ita loquitur. Quidquid est natum,<br />
moritur. Quidquid moritur, natum erat.<br />
Legite<br />
De Lacedaemoniorum brevitate<br />
Lacedaemoniis multis verbis et longa oratione uti non placuit, sed res omnes<br />
breviter exponebant. Aliquando Samiorum legati, qui Lacedaemonem venerunt,<br />
ut auxilium orarent, longa oratione usi sunt. Responderunt Lacedaemonii:<br />
"Prima, quae dixistis, sumus obliti; postrema non intelleximus, quia prima de<br />
memoria nostra excesserant".<br />
Scriptores tradunt Lacedaemonem honestissimum domicilium senectutis<br />
fuisse. Aliquando Athenis in theatrum, ut ludos spectaret, vir quidam grandis<br />
natu venit. Locum tamen ei nemo dedit. In theatro etiam legati Lacedaemonii<br />
erant; unus ex iis rogavit, cur nemo seni locum dedisset, et collegas admonuit,<br />
ut consurgerent et seni locum darent. Lacedaemoniis legatis ab Atheniensibus<br />
plausus est datus. Tum unus ex legatis interrogavit, cur Athenienses id non<br />
fecissent primum; nam ostenderunt se scire, quod rectum esset.<br />
Lacedaemone peregrinus quidam altero pede stans ad virum Lacedaemonium<br />
quendam: "Tu tantum temporis, quantum ego, pede uno stare non possis". Cui<br />
Lacedaemonius: "Recte quidem; sed ex anseribus nullus est, qui altero pede<br />
stare non possit".<br />
Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са<br />
(пр<strong>и</strong>даточные предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)<br />
В этом разделе мы <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>м несколько характерных для лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а<br />
с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х конструкц<strong>и</strong>й, которые могут вызывать затруднен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><br />
переводе на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />
Прежде всего, рассмотр<strong>и</strong>м так называемые <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные обороты (мы с<br />
н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> уже несколько раз встречал<strong>и</strong>сь, напр<strong>и</strong>мер, в нашем тексте о Крезе <strong>и</strong><br />
Солоне):<br />
Solo Croesum felicem non putat. – Солон не сч<strong>и</strong>тает Креза счастл<strong>и</strong>вым.<br />
Эту же мысль можно выраз<strong>и</strong>ть с помощью такого оборота, который на<br />
русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> перевод<strong>и</strong>тся пр<strong>и</strong>даточным предложен<strong>и</strong>ем:<br />
Solo Croesum felicem esse non putat.<br />
Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез счастл<strong>и</strong>в.<br />
Есл<strong>и</strong> же мы хот<strong>и</strong>м выраз<strong>и</strong>ть эту мысль в прошедшем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> будущем<br />
времен<strong>и</strong>, мы должны будем употреб<strong>и</strong>ть соответствующую неопределенную<br />
форму глагола. Для этой цел<strong>и</strong>, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а, в лат<strong>и</strong>нском<br />
<strong>и</strong>меются <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вы прошедшего <strong>и</strong> будущего времен<strong>и</strong>, а также пасс<strong>и</strong>вного <strong>и</strong><br />
акт<strong>и</strong>вного залогов. Табл<strong>и</strong>цу эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вов вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />
граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />
34
Напр<strong>и</strong>мер, мы можем сказать, что Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез был <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
будет счастл<strong>и</strong>в бла<strong>год</strong>аря только своему богатству:<br />
Solo Croesum felicem fuisse (futurum esse) non putat.<br />
Сравн<strong>и</strong>те также:<br />
Thales Milesius aquam esse initium rerum putabat.<br />
Фалес М<strong>и</strong>летск<strong>и</strong>й сч<strong>и</strong>тал, что вода является началом всех вещей.<br />
Аналог<strong>и</strong>чно этому обороту, где, как вы, без сомнен<strong>и</strong>я, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>,<br />
дополнен<strong>и</strong>е сто<strong>и</strong>т в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже, стро<strong>и</strong>тся другой <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вный<br />
оборот с дополнен<strong>и</strong>ем в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже. Он также перевод<strong>и</strong>тся на<br />
русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> сложноподч<strong>и</strong>ненным предложен<strong>и</strong>ем, напр<strong>и</strong>мер:<br />
Minerva ex capite Iovis nata esse dicebatur.<br />
Говорят, что М<strong>и</strong>нерва род<strong>и</strong>лась <strong>и</strong>з головы Юп<strong>и</strong>тера.<br />
Такая конструкц<strong>и</strong>я на<strong>и</strong>более употреб<strong>и</strong>тельна в неопределенно-л<strong>и</strong>чных<br />
предложен<strong>и</strong>ях. Глагол-сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в таком случае в<br />
пасс<strong>и</strong>ве.<br />
Оба эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вных оборота употребляются с глаголам<strong>и</strong> т<strong>и</strong>па<br />
говор<strong>и</strong>ть, полагать, утверждать, думать, чувствовать (напр<strong>и</strong>мер,<br />
радоваться, печал<strong>и</strong>ться), желать, разрешать. И соответственно, думают,<br />
полагают, кажется, утверждают <strong>и</strong> т. д. Вот некоторые <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х глаголов.<br />
Запомн<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х!<br />
dico, aio<br />
narro<br />
respondeo<br />
scribo<br />
trado<br />
nego<br />
nuntio<br />
affirmo<br />
censeo, aritror<br />
credo<br />
spero<br />
scio<br />
intelligo<br />
puto, existimo<br />
sentio<br />
говорю<br />
рассказываю<br />
отвечаю<br />
п<strong>и</strong>шу<br />
передаю<br />
отр<strong>и</strong>цаю<br />
сообщаю<br />
утвержтаю<br />
полагаю<br />
верю<br />
надеюсь<br />
знаю<br />
пон<strong>и</strong>маю<br />
полагаю<br />
чувствую<br />
35<br />
video<br />
audio<br />
gaudeo, laetor<br />
doleo<br />
volo<br />
iubeo<br />
veto<br />
constat, notum est<br />
apparet<br />
oportet<br />
decet<br />
interest<br />
necesse est<br />
(ne)fas est<br />
в<strong>и</strong>жу<br />
слышу<br />
радуюсь<br />
печалюсь<br />
желаю<br />
распоряжаюсь<br />
запрещаю<br />
<strong>и</strong>звестно<br />
ясно<br />
следует<br />
подобает<br />
важно<br />
необход<strong>и</strong>мо<br />
(не)позволено<br />
Следующ<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры помогут вам лучше понять особенност<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х<br />
оборотов:<br />
Scio me nihil scire. Cum recte vivis, ne cures verba malorum (Cato).<br />
Videor vicisse. Videtur victum iri. Videmur victuri (esse). Homerus caesus<br />
fuisse dicitur. Pater filio dixit se aegrotum esse. Scriptores veteres Romam<br />
a Romulo et Remo conditam esse tradunt. Homo sum, humani nihil a me<br />
alienum puto. Vetamur venire. Cicero videtur omnes oratores eloquentia<br />
superavisse.<br />
Теперь рассмотр<strong>и</strong>м еще два т<strong>и</strong>па пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>й с союзам<strong>и</strong><br />
cum когда, потому что <strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>ведем такой пр<strong>и</strong>мер:
Pythagoras, cum in geometria quidam novi invenisset, musis bovem<br />
immolavisse dicitur. Говорят, что П<strong>и</strong>фагор, (каждый раз), когда<br />
открывал что-л<strong>и</strong>бо новое в геометр<strong>и</strong><strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>л в жертву быка.<br />
Сказуемое в данном пр<strong>и</strong>даточном предложен<strong>и</strong><strong>и</strong> сто<strong>и</strong>т в коньюнкт<strong>и</strong>ве, пр<strong>и</strong><br />
этом должно соблюдаться согласован<strong>и</strong>е времен.<br />
С помощью союзов si есл<strong>и</strong> бы, nisi, ni есл<strong>и</strong> бы не, quodsi <strong>и</strong>так, есл<strong>и</strong> бы<br />
можно выраз<strong>и</strong>ть неосуществое желан<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер:<br />
Si tacuisses, philosophus mansisses.<br />
Есл<strong>и</strong> бы ты молчал, сошел бы за ф<strong>и</strong>лософа.<br />
Вот еще несколько предложен<strong>и</strong>й подобного рода:<br />
Iuppiter, cum vidisset mores hominum corruptos esse, constituit totum<br />
genus humanum perdere.<br />
Solo aliquando inter convivium silebat et a Periandro, tyranno Corinthi,<br />
interrogatus est: 'Tacesne, quod verba tibi desunt, an studes, ut stultitiam<br />
tuam silentio occultes?' Tum Solo: 'Si stultus essem, non tacerem'.<br />
Думаю, теперь вы без труда поймете так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> о ф<strong>и</strong>лософах:<br />
De Xanthippe, Socratis uxore<br />
Scriptores narrant Xanthipen, Socratis uxorem, mulierem morosam et<br />
iurgiosam fuisse. Alcibiades rogavit Socratem, cur tam acerbam et iurgiosam<br />
mulierem domo non expelleret. "Quoniam, – inquit Socrates, – cum illam domi<br />
patiar, possum quoque ceterorum hominum iras et iniurias facilius tolerare".<br />
Aliquando Socrates, ut Xanthippae rixam fugeret, domum reliquit et ante<br />
fores consedit. Tum mulier, quiete viri irritata, de fenestra aqua immunda virum<br />
perfudit. "Nonne dicebam, – inquit philosophus, – tantum tonitrum pluviam<br />
secuturam esse?"<br />
De Socratis discipulo<br />
Aliquando Socrati a discipulis multa dona oblata sunt. Tum Aeschines<br />
adulescens tristi vultu: "Mihi, –inquit, – cum pauperrimus sim, nihil digni est,<br />
quod dare tibi possum. Itaque dono tibi, quod unum habeo, me ipsum. Quod<br />
munus parvum esse scio, tamen rogo, ut benevole accipias". Cui Socrates: "Tua<br />
modestia, – inquit, – digna est, ut laudetur. Sed, cum animam tuam mihi des,<br />
noli putare tuum munus esse parvum! Libenter accipio, quod mihi donas, et<br />
curabo, ut te meliorem tibi reddam, quam accepi".<br />
De Biante<br />
Bias, unus e septem sapientibus, cum patria eius ab hostibus expugnata esset<br />
et omnes cives, multa de suis rebus secum asportantes, in fuga essent,<br />
interrogatus est, cur nihil ex bonis suis servaret. Tum: "Omnia, – inquit, – mea<br />
mecum porto".<br />
De Alexandro Magno et Diogene<br />
Alexander Magnus, cum aliquando Corinthi esset, ad Diogenem venit<br />
eumque interrogavit: "Quid optas, Diogenes? Faciam, quidquid volueris". Tum<br />
ille: "Opto,– inquit, – ne solem mihi intercipias". Quo audito, Alexander<br />
exclamavisse dicitur: "Nisi Alexander essem, Diogenes esse vellem!"<br />
Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е<br />
36
Sentio vos carmina amare. В таком случае, вам будет <strong>и</strong>нтересно выуч<strong>и</strong>ть<br />
еще несколько про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х поэтов <strong>и</strong> узнать о некоторых пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах<br />
лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я.<br />
Основные особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я могут быть сведены к<br />
следующему. Дело в том, что лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х – так же как <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>й – был<br />
основан на р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческом пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе 4 . Р<strong>и</strong>тм, который дост<strong>и</strong>гается чередован<strong>и</strong>ем<br />
долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, составляет мелод<strong>и</strong>ю ст<strong>и</strong>хотворной фразы. В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />
современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>фма отсутствует <strong>и</strong> даже <strong>и</strong>збегается <strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тается<br />
вульгарной. Как вы знаете, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е гласные бывают долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong><br />
чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> ст<strong>и</strong>хов это пр<strong>и</strong>обретает первостепенное значен<strong>и</strong>е. Следует помн<strong>и</strong>ть, что,<br />
в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е часто не совпадает с<br />
обычным ударен<strong>и</strong>ем в слове. Как в действ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь<br />
ст<strong>и</strong>хотворные строк<strong>и</strong> древн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> р<strong>и</strong>млянам<strong>и</strong>, сказать трудно, так же<br />
как <strong>и</strong> воспро<strong>и</strong>звест<strong>и</strong> тон<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е древнего <strong>язык</strong>а. По этой пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не пр<strong>и</strong><br />
чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха в настоящее время актуальная долгота <strong>и</strong> краткость<br />
слогов не воспро<strong>и</strong>звод<strong>и</strong>тся, вместо этого долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> становятся ударным<strong>и</strong>,<br />
кратк<strong>и</strong>е – безударным<strong>и</strong>.<br />
Ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей р<strong>и</strong>тма является стопа (pes), которая состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з определенного<br />
ч<strong>и</strong>сла долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от ст<strong>и</strong>хотворного размера. Мерой<br />
дл<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> слога является так называемая мора – время, необход<strong>и</strong>мое для<br />
про<strong>и</strong>знесен<strong>и</strong>я краткого слога. Долг<strong>и</strong>й слог обычно звучал в два раза дольше,<br />
чем кратк<strong>и</strong>й, хотя существовал<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong>, равные трем кратк<strong>и</strong>м (triseme),<br />
<strong>и</strong>л<strong>и</strong> даже четырем кратк<strong>и</strong>м слогам (tetraseme).<br />
Основные стопы<br />
назван<strong>и</strong>е <strong>и</strong> размер стопы порядок <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чество слогов<br />
трехморные:<br />
трохей (trohaeus)<br />
ямб (iambus)<br />
тр<strong>и</strong>брах<strong>и</strong>й (tribrachus)<br />
четырехморные 5 :<br />
дакт<strong>и</strong>ль (dactylos)<br />
анапест (anapaestus)<br />
спондей (spondeus)<br />
долг<strong>и</strong>й кратк<strong>и</strong>й<br />
кратк<strong>и</strong>й долг<strong>и</strong>й<br />
тр<strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х<br />
долг<strong>и</strong>й два кратк<strong>и</strong>х<br />
два кратк<strong>и</strong>х долг<strong>и</strong>й<br />
два долг<strong>и</strong>х<br />
Далее, ст<strong>и</strong>хотворная строка составляется <strong>и</strong>з определенного кол<strong>и</strong>чества<br />
стоп, <strong>и</strong> это определяет ст<strong>и</strong>хотворный размер. На<strong>и</strong>более <strong>и</strong>звестным<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />
характерным<strong>и</strong> размерам<strong>и</strong> являются hexameter dactylicus, геро<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х<br />
эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х поэм, который в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с pentameter dactylicus образуют так<br />
называемый элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й д<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>х. Про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>я более мелк<strong>и</strong>е чаще всего<br />
п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь ямбам<strong>и</strong>. Ямб<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й тр<strong>и</strong>метр (versus senarius) состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з шест<strong>и</strong> ямбов.<br />
Характерной особенностью лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха является <strong>и</strong>збеган<strong>и</strong>е з<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я<br />
(hiatus). То есть, сочетан<strong>и</strong>е двух гласных (в конце одного слова <strong>и</strong> в начале<br />
следующего) было недопуст<strong>и</strong>мым. В случае такого сочетан<strong>и</strong>я конечная гласная,<br />
даже есл<strong>и</strong> слово оканч<strong>и</strong>валось на m <strong>и</strong> предыдущее нач<strong>и</strong>налось на h<br />
(пр<strong>и</strong>дыхан<strong>и</strong>е), не ч<strong>и</strong>талась. Напр<strong>и</strong>мер, monstr(um) horrend(um) inform(e) ingens.<br />
4<br />
Poesis est perpetuum argumentum e rythmis, ut Ilias Homeri et Annalis Enni. Poetice est ars<br />
earum rerum (Terentius Varro).<br />
5<br />
Существуют также менее употреб<strong>и</strong>тельные пят<strong>и</strong>- <strong>и</strong> шест<strong>и</strong>морные стопы, напр<strong>и</strong>мер:<br />
cretic, bacchius, choriambus.<br />
37
В глаголах-связках es, est, напрот<strong>и</strong>в, отбрасывается первая гласная: vilius<br />
argentum (e)st auro. Поскольку полностью на одном дыхан<strong>и</strong><strong>и</strong> строку про<strong>и</strong>знест<strong>и</strong><br />
трудно, пр<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> вслух внутр<strong>и</strong> строк<strong>и</strong> употребляется цезура-остановка.<br />
Дакт<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гекзаметром п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е поэмы, так<strong>и</strong>е как Эне<strong>и</strong>да<br />
Верг<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, букол<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, сатуры.<br />
Вот, напр<strong>и</strong>мер, строк<strong>и</strong> <strong>и</strong>з эпоса Энн<strong>и</strong>я (Ennius, Annales):<br />
Excita quom tremelis anus attulit artubus lumen,<br />
Talia tum memorat lacrumans, exterrita somno:<br />
'Euridica prognata, pater quam noster amavit,<br />
Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne.<br />
Проч<strong>и</strong>тайте также строку <strong>и</strong>з сатуры Энн<strong>и</strong>я:<br />
Simia quam similis turpissima bestia nobis.<br />
Элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м ст<strong>и</strong>хом нап<strong>и</strong>саны следующ<strong>и</strong>е строк<strong>и</strong>:<br />
Sex horas dormire sat est iuvenique senique,<br />
Dá septém pigró, nullí concésseris ócto.<br />
Póma dat áutumnús, formósa (e)st méssibus áestás,<br />
Vér praebét florés, ígne levátur hiéms.<br />
(Ovidius Remedia amoris)<br />
Шест<strong>и</strong>стопным ямбом нап<strong>и</strong>сана следующая басня Федра о Сократе:<br />
Vulgár(e) amíci nómen, séd rará (e)st fidés.<br />
Cum párvas áedes síbi fundásset Sócrátes,<br />
ex pópulo síc, nescío quis, út fierí solét:<br />
'Quaesó, t(am) angústam, tállis vír, ponís domúm?<br />
'Utin(am), – ínquit, – véris hánc amícis ímpleám'.<br />
Ad fontes<br />
Recitate et memoria tenete carmina Horatii:<br />
Ad Leuconoe<br />
Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi<br />
Finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios<br />
Temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati,<br />
Seu plures hiemes, seu tribuit Iuppiter ultimam,<br />
Quae nunc oppositis debilitat pumicibus more<br />
Tyrrenum. Sapias, vina liques, et spatio brevi<br />
Spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit invida<br />
Aetas: carpe diem, quam minimum credula postero.<br />
(Quintus Horatius Flaccus)<br />
ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ<br />
Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я<br />
Abusus non tollit usum. Accepto damno. Accessio cedit principali. Actio bonae<br />
fidei. Actio in factum concepta. Actio in ius concepta. Actio in personam. Actio in<br />
38
em. Actio noxalis. Actio poenalis. Alibi. A potiori. Argumenta ponderantur, non<br />
numerantur. Argumentum ad oculos.<br />
Bis dat qui cito dat. Bonorum possessio.<br />
Casum sentit dominus. Caveat emptor. Ceteris paribus. Condicio sine qua non.<br />
Contra factum non datur argumentum. Conventio facit legam. Corpus delicti.<br />
Crescente malitia crescere debet et poena. Cuius commodum, eius debet esse<br />
incommodum. Cuius commodum, eius periculum. Curia advisare vult!<br />
Damnum emergens et lucrum cessans. Deceptus pro nolente est. Duo cum<br />
faciunt idem, non est idem.<br />
Ex maleficio non oritur contractus. Ex turpi causa actio non oritur.<br />
Falsus in uno falsus in omnibus. Fraus omnia corrumpit.<br />
Grata, rata et accepta.<br />
Habeat sibi! Hereditas iacens. Heres succedens in honore succedit in onere.<br />
Imperitia culpae adnumeratur. Iniuria non excusat iniuriam. In maxima potentia<br />
minima licentia. Ita utere tuo, ut alienum non laedas. Iuris effectus in excutione<br />
consistit. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedare, suum ciuque<br />
tribuere. Ius est ars boni et aequi. Ius utendi-fruendi. Ius vitae necisque.<br />
Legem brevem esse oportet. Leges virtus haec est: imperare, vetare, promittere,<br />
punire. Lex prospicit non respicit.<br />
Melior est causa possidentis. Melior est iustitia praeveniens, quam puniens.<br />
Modus vivendi. Mutatis mutandis.<br />
Nec vi, nec clam, nec praecario. Nemo debet bis puniri pro uno delicto. Nemo<br />
inauditus condemnari debet, si non sit contumax. Nemo iudex in propria causa. Nemo<br />
pluris iuris ad alium transfere potest, quam ipse haberet. Nemo praesens nisi intelligat.<br />
Nemo praesumitur malus. Non bis in idem. Non efficit affectus nisi sequatur effectus.<br />
Non obligat lex, nisi promulgata. Non omne, quod licet, honestum est. Non progredi<br />
est regredi. Non videtur vim facere, qui iure suo utitur. Nullum crimen, nulla poena<br />
sine lege.<br />
Onus probandi. Opus citatum.<br />
Par in parem non habet iurisdictionem. Paribus sententiis reus absolvitur. Pax<br />
quaerenda est. Post hoc non est propter hoc. Prior tempore potior iure.<br />
Qui tacet, consentire videtur. Quis? Quibus auxiliis? Quomodo? Quando? Cur?<br />
Quod erat demonstrandum.<br />
Reus excipiendo fit actor.<br />
Salus populi suprema lex esto. Scire leges non est verba tenere, sed vim ac<br />
mentem. Semper moram fur facere videtur. Si actum sit publico iudicio, delegandum<br />
est privatum. Si iudicas, cognosce. Summum ius – summa iniuria.<br />
Turpes conditiones remittendae sunt.<br />
Ubi meam rem invenio, ibi eam vindico.<br />
Volens nolens. Volenti non est iniuria.<br />
XII tabulae sive Lex XII tabularum<br />
Tabula III<br />
1. Aeris confessi rebusque iure XXX dies iusti sunto.<br />
2. Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito.<br />
39
5. ... nisi pacti forent habebantur in vinculus dies sexaginta. Inter eos dies trinis<br />
nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae<br />
iudicati essent praedicabatur. Tertiis autem nun dinis capite poenas dabant aut trans<br />
Tiberim peregre venum ibant.<br />
6. Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusve secuerunt, se fraude esto.<br />
Tabula IV<br />
1. ... feminas etsi perfectae aetatis sint in tutela esse.<br />
7c. ... prodigo interdicitur bonorum suorum administratio.<br />
Tabula VIII<br />
1a. ... Si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam feceret<br />
flagitiumve alleri ... ut fustibus feriretur.<br />
2. Si membrum rupsit, ni cum eo pacit, talio esto.<br />
12. Si nox furtum factum sit, si im occisit, iure caesus esto.<br />
23. Qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur.<br />
26. Ne quis in urbe coetus nocturnos agitaret.<br />
Tabula IX<br />
3. ... iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem dicendam pecuniam accepisse<br />
convictus est, capite poenitur.<br />
6. Interfici ... indemnatum quemcumque hominem ... (vetuerunt).<br />
Archipoeta Confessio<br />
Aestuans intrinsecus ira vehementi<br />
in amaritudine loquor meae menti:<br />
Factus de materia levis elementi,<br />
folio sum similis de quo ludunt venti.<br />
Feror ego veluti sine nauta navis,<br />
ut per vias aeris vaga fertur avis.<br />
Non me tenet vincula, non me tenet clavis,<br />
Quaero mei similis et adiungor pravis.<br />
Mihi cordis gravitas res videtur gravis,<br />
Iocus est amabilis dulciorque favis.<br />
Quidquid Venus imperat, labor est suavis,<br />
quae nunquam in cordibus habitat ignavis.<br />
Secundo redarquor etiam de ludo,<br />
sed cum ludus corpore me dimittat nudo,<br />
frigidus exterius, mentis aestu sudo,<br />
tunc versus et carmina meliora cudo.<br />
Tertio capitulo memoro tabernam,<br />
Illam nullo tempore sprevi neque spernam,<br />
donec sanctos angelos venientes cernam,<br />
cantantes pro mortius 'requiem aeternum'.<br />
Meus est propositum in taberna moris,<br />
ut sint vina proxima morientis ori.<br />
Tunc cantabunt laetius angelorum chori:<br />
'Sit Deus propitius huic potatori!'<br />
40
Requiem aeternam dona eis Domine,<br />
Et lux perpetua luceat eis.<br />
In memoria aeterna erit justus,<br />
Ab auditione mala non timebit.<br />
Requiem aeternam dona eis Domine.<br />
Dies irae, Dies illa!<br />
Solvet saeclum in favilla,<br />
Teste David cum Sybilla.<br />
Quantus tremor est futurus,<br />
Quanto Judex est venturus<br />
Cuncta stricte discussurus.<br />
Tuba mirum spargens sonum<br />
Per sepulcra regionum<br />
Coget omnes ante thronum.<br />
Mors stupebit et natura,<br />
Cum resurget creatura<br />
Judicanti responsura.<br />
Liber scriptus proferetur,<br />
In quo totum continetur<br />
Inde mundis indicetur.<br />
Judex ergo cum sedebit<br />
Quitquit latet, apparebit<br />
Nil inultum remanebit.<br />
Dies irae, Dies illa!<br />
Quid sum miser tunc dicturus<br />
Quem patronum rogaturus<br />
Cum vix Justis sit securus?<br />
Rex tremendae majestatis,<br />
Qui salvandos salvas gratis<br />
Salva me fons pietatis.<br />
Recordares, Jesu pie<br />
Quod sum causa Tue vie<br />
Ne me perdas illa die.<br />
Quaerens me sedisti lassus,<br />
Redemisti crucem passus,<br />
Tantus labor non sit cassus.<br />
Requiem<br />
41<br />
Juste Judex ultionis,<br />
Donum fac remissionis,<br />
Ante diem rationis.<br />
Ingemisco tamquam reus<br />
Culpa rubet vultus meus<br />
Supplicanti parce Deus.<br />
Qui Mariam absolvisti<br />
Et latronem exhaudisti<br />
Mihi quoque spem dedisti.<br />
Preces meae non sunt dignae,<br />
Sed Tu, bonus, fac benique<br />
Ne perenni cremer igne.<br />
Inter Oves locum praesta<br />
Et ab hoedis me sequestra<br />
Stamiens in parte dextra.<br />
Confutatis maledictus<br />
Flammis acribus addictis<br />
Voca me cum benedictis<br />
Oro suplex et acclinis<br />
Cor contritum quasi cinis,<br />
Gere curam mei finis.<br />
Lacrimosa dies illa<br />
Qua resurget ex favilla,<br />
Judicandus homo reus<br />
Huic ergo parce, Deus.<br />
Pie Iesu, Domine, dona<br />
eis requiem sempiternam, Amen.<br />
Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,<br />
Dona eis requiem sempiternem,<br />
Lux aeterna luceat eis, Domine,<br />
Cum sanctis Tuis in aeternum,<br />
Quia pius est.<br />
Requiem aeternam dona eis Domine,<br />
Et lux perpetua lucat eis.
Граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й справочн<strong>и</strong>к<br />
1. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных<br />
Табл<strong>и</strong>ца падежных окончан<strong>и</strong>й<br />
Склонен<strong>и</strong>е I II III IV V<br />
Гласная a o согл.+e, i u<br />
e<br />
основы<br />
m n m,f n m n<br />
Nom. sing. -a -us, -er -um самые<br />
разл<strong>и</strong>чные<br />
-us -û -ês<br />
Gen. sing. -ae -î -is -û -êi<br />
Dat. sing. -ae -ô -î -ui -û -êi<br />
Acc. sing. -am -um -em -um -û -em<br />
Abl. sing. -â -ô -e -î -û -ê<br />
m n m,f n m n<br />
Nom. plur. -ae -î -a -ês -a/-ia -ûs -ua -ês<br />
Gen. plur. -ârum -ôrum -um -ium -uum -êrum<br />
Dat. plur. -îs -îs -ibus -ibus -êbus<br />
Acc. plur. -âs -ôs -a = Nom.plur. =Nom.plur. =<br />
Nom.plur.<br />
Abl. plur. = Dat. plur для всех склонен<strong>и</strong>й<br />
Эту довольно сложную на в<strong>и</strong>д табл<strong>и</strong>цу можно не уч<strong>и</strong>ть, но тем не менее<br />
запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> воспользоваться нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мнемон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> прав<strong>и</strong>лам<strong>и</strong>.<br />
Прав<strong>и</strong>ла таковы:<br />
Окончан<strong>и</strong>я род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла можно легко<br />
запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> замет<strong>и</strong>ть, что он<strong>и</strong> все вместе образуют фразу:<br />
Эх И - <strong>и</strong>с - ус ей.<br />
Окончан<strong>и</strong>я дательного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла составят фразу:<br />
Эх по-п<strong>и</strong>-руй с ней<br />
В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла всегда оканч<strong>и</strong>вается на -m, а<br />
множественного на -s.<br />
Аблят<strong>и</strong>в в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле – это просто ч<strong>и</strong>стая основа, то есть та часть<br />
слова, которая остается после отделен<strong>и</strong>я окончан<strong>и</strong>я.<br />
Окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа множественного ч<strong>и</strong>сла заш<strong>и</strong>фрованы в<br />
такой фразе:<br />
Эх И-а-ков, ест наш Иа-ков, пусть дурак (veniam!) ест –<br />
вы можете это сам<strong>и</strong> провер<strong>и</strong>ть.<br />
Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле совпадают <strong>и</strong><br />
оканч<strong>и</strong>ваются два раза на -<strong>и</strong>с, два раза на -<strong>и</strong>бус <strong>и</strong> од<strong>и</strong>н раз на -ебус.<br />
Успехов в <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я!<br />
Остается только добав<strong>и</strong>ть, что пр<strong>и</strong>лагательные, а также мног<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />
нареч<strong>и</strong>я склоняются точно так же. Подробност<strong>и</strong> вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />
соответствующем разделе этого справочн<strong>и</strong>ка.<br />
42
2. Место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />
Л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />
Вы, наверное, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е<br />
употребляются гораздо реже, чем в русском. Другой особенностью лат<strong>и</strong>нского<br />
<strong>язык</strong>а является отсутств<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>вычных нам л<strong>и</strong>чных место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й он, она, он<strong>и</strong>.<br />
Оставш<strong>и</strong>еся я, ты, мы <strong>и</strong> вы <strong>и</strong> возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е себя склоняются так:<br />
Имен. ego я tu ты ---------- nos мы vos вы<br />
Род. mei меня tui тебя sui себя nostri нас vestri вас<br />
nostrum <strong>и</strong>з нас vestrum <strong>и</strong>з вас<br />
Дат. mihi мне tibi тебе sibi себе nobis нам vobis вам<br />
В<strong>и</strong>н. me меня te тебя se себя nos нас vos вас<br />
Отлож. me мной te тобой se собой nobis нам<strong>и</strong> vobis вам<strong>и</strong><br />
Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что русск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я склоняются очень похоже? Две<br />
параллельные формы нас, вас, <strong>и</strong>з нас <strong>и</strong>з вас употребляются так: pater noster -<br />
наш отец, Nemo vestrum -- н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>з вас.<br />
Возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского, употребляется только<br />
пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к третьему л<strong>и</strong>цу: te vides -- ты в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>шь себя, nos videtis -- вы<br />
в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те себя, se vident -- он<strong>и</strong> в<strong>и</strong>дят себя.<br />
Есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать, что вы что-то берете с собой, то предлог с вы должны<br />
постав<strong>и</strong>ть после соответствующего место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в отлож<strong>и</strong>тельном падеже:<br />
omnia mea mecum porto!<br />
Mea – это пр<strong>и</strong>тяжательное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е мое. Став<strong>и</strong>тся такое место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />
после определяемого существ<strong>и</strong>тельного: amicus meus мой друг <strong>и</strong> склоняется как<br />
пр<strong>и</strong>лагательное первого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>я, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от рода:<br />
meus, mea, meum мой, моя, мое<br />
tuus, tua, tuum твой, твоя, твое<br />
suus, sua, suum свой, своя, свое<br />
noster, nostra, nostrum наш, наша, наше<br />
vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />
Указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е очень разнообразны:<br />
is, ea, id этот, эта, это (напр<strong>и</strong>мер: eum librum legi, я прочел эту кн<strong>и</strong>гу)<br />
hic, haec, hoc этот, эта, это (указывает на на<strong>и</strong>более бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й предмет: hunc<br />
librum legi, я прочел эту самую кн<strong>и</strong>гу (которая у меня в руках))<br />
ille, illa, illud тот, та, то (указывает на наболее удаленный предмет: illum<br />
librum legi, я прочел ту (не знаю где она теперь!) кн<strong>и</strong>гу)<br />
iste, ista, istud этот, эта, это (указывает на предмет связанный с друг<strong>и</strong>м<br />
л<strong>и</strong>цом: istum librum legi, я прочел эту твою кн<strong>и</strong>гу).<br />
Склоняются указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong><br />
второго склонен<strong>и</strong>я, с одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем: род<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />
ч<strong>и</strong>сла всех родов оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а дательный на -i.<br />
43
Некоторые формы своеобразны. Напр<strong>и</strong>мер:<br />
Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />
Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />
m f n m f n<br />
Имен. is ea id ei (ii) eae ea<br />
Род. eius eorum earum eorum<br />
Дат. ei eis (iis)<br />
В<strong>и</strong>н. eum eam id eos eas ea<br />
Отлож. eo ea eo eis (iis)<br />
Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />
Имен. hic haec hoc hi hae haec<br />
Род. huius horum harum horum<br />
Дат. huic his<br />
В<strong>и</strong>н. hunc hanc hoc hos has heac<br />
Отлож. hoc hac hoc his<br />
Так же склоняются определ<strong>и</strong>тельные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />
ipse, ipsa, ipsum сам, сама, само<br />
idem, eadem, idem тот же, та же, то же<br />
Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />
Имен. idem eadem idem eidem<br />
(idem)<br />
eaedem eadem<br />
Род. eiusdem eorundem earundem eorundem<br />
Дат. eidem eisdem (isdem)<br />
В<strong>и</strong>н. eundem eandem idem eosdem easdem eadem<br />
Отлож. eodem eadem eoem eisdem (isdem)<br />
Относ<strong>и</strong>тельное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />
qui quae quod употребляется как пр<strong>и</strong>лагательное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> который,<br />
которая, которое, <strong>и</strong> как существ<strong>и</strong>тельное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> кто, что.<br />
Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />
44<br />
Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />
Имен. qui que quod qui quae quae<br />
Род. cuius quorum quarum quorum<br />
Дат. cui quibus<br />
В<strong>и</strong>н. quem quam quod quos quas quae<br />
Отлож. quo qua quo quibus<br />
Это же место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е употребляется как вопрос<strong>и</strong>тельное<br />
quis? quid? кто? что?<br />
qui? quae? quod? который? которая? которое? <strong>и</strong> какой? какая? какое?<br />
Неопределенные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />
aliquis aliqua aliquid кто-н<strong>и</strong>будь
aliqui aliqua aliquod<br />
quidam quaedam quiddam<br />
quidam quaedam quoddam<br />
quilibet quaelibet quodlibet<br />
45<br />
какой-н<strong>и</strong>будь<br />
кто-то<br />
какой-то<br />
какой у<strong>год</strong>но, любой<br />
Место<strong>и</strong>менные пр<strong>и</strong>лагательные склоняются так же, как указательные<br />
место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я, то есть <strong>и</strong>х род<strong>и</strong>тельный падеж оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а<br />
дательный на -i.<br />
unus una unum<br />
solus sola solum<br />
totus tota totum<br />
alius alia aliud<br />
alter altera alterum<br />
uter utra utrum<br />
neuter neutra neutrum<br />
uterque utraque utrumque<br />
ullus ulla ullum<br />
nullus nulla nullum<br />
од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />
ед<strong>и</strong>нственный --<br />
весь, целый --<br />
другой (<strong>и</strong>з мног<strong>и</strong>х)<br />
другой (<strong>и</strong>з двух)<br />
который (<strong>и</strong>з двух)<br />
н<strong>и</strong>кто (<strong>и</strong>з двух)<br />
оба<br />
какой-л<strong>и</strong>бо<br />
н<strong>и</strong>какой<br />
3. Особенност<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />
<strong>и</strong>мен пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й<br />
Пр<strong>и</strong>лагательные могут быть в полож<strong>и</strong>тельной <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в одной <strong>и</strong>з степеней<br />
сравнен<strong>и</strong>я. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х разл<strong>и</strong>чаются пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong> второго <strong>и</strong><br />
пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я. Эт<strong>и</strong> последн<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меют ряд особенностей.<br />
Именно он<strong>и</strong> могут быть одного, двух <strong>и</strong>л<strong>и</strong> трех окончан<strong>и</strong>й:<br />
Одного окончан<strong>и</strong>я Двух окончан<strong>и</strong>й<br />
m,f n m,f n<br />
Nom. Sing sapiens sapiens fortis forte<br />
Gen. sapientis sapientis fortis fortis<br />
Dat., Abl. sapientî sapientî fortî fortî<br />
Acc. sapientem sapiens fortem forte<br />
Nom. Plur. sapientês sapientia fortês fortia<br />
Gen. sapientium sapientium fortium fortium<br />
Dat., Abl. sapientibus sapientibus fortibus fortibus<br />
Acc. sapientes sapientia fortês fortia<br />
Пр<strong>и</strong>лагательных трех окончан<strong>и</strong>й всего девять, <strong>и</strong> он<strong>и</strong> склоняются так же, как <strong>и</strong><br />
пр<strong>и</strong>лагательные двух окончан<strong>и</strong>й, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, разумеется, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного<br />
падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла. Вот <strong>и</strong>х сп<strong>и</strong>сок:<br />
acer, acris, acre<br />
saluber, salubris, salubre<br />
equester, equestris, equestre<br />
celer, celeris, celere<br />
paluster, palusteris, palustere<br />
pedester, pedesteris, pedestere<br />
celeber, celebris, celebre<br />
alacer, alacris, alacre<br />
резк<strong>и</strong>й<br />
целебный<br />
конный<br />
быстрый<br />
болот<strong>и</strong>стый<br />
пеш<strong>и</strong>й<br />
прославленный<br />
бодрый
volucer, volucris, volucre крылатый<br />
Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется с помощью форманта -ior,<br />
ius. Превосходная – с помощью суфф<strong>и</strong>ксов -issim-, -rim-, -lim- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й -us,<br />
a, um.<br />
Супплет<strong>и</strong>вные степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />
Полож<strong>и</strong>тельная степень Сравн<strong>и</strong>тельная степень Превосходная степень<br />
bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й melior, melius optimus, a ,um<br />
malus, a, um плохой peior, peius pessimus, a, um<br />
magnus, a, um большой maior, maius maximus, a, um<br />
parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й minor, minus minimus, a, um<br />
multi, ae a мног<strong>и</strong>е plures, plura plurimi, ae, a<br />
С<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческая особенность:<br />
– Существ<strong>и</strong>тельное с которым что-л<strong>и</strong>бо сравн<strong>и</strong>вается сто<strong>и</strong>т в отлож<strong>и</strong>тельном<br />
падеже: argentum vilius auro est = argentum vilius est, quam aurum серебро<br />
дешевле золота.<br />
– Часть сравн<strong>и</strong>ваемая с целым став<strong>и</strong>тся в род<strong>и</strong>тельном падеже без предлога:<br />
Homerus poetarum celeberissimus Гомер – знамен<strong>и</strong>тейш<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з поэтов.<br />
Нареч<strong>и</strong>я<br />
Нареч<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е бывают самостоятельные (e.g. ubi, semper) <strong>и</strong><br />
про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных.<br />
Про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных нареч<strong>и</strong>я образуются от формы род<strong>и</strong>тельного<br />
падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла, посредством замены окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />
окончан<strong>и</strong>ем нареч<strong>и</strong>я:<br />
I-II скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -i<br />
заменяется на -e.<br />
III скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -is<br />
заменяется на -iter<br />
46<br />
latus lat-i lat-e<br />
ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>рокого ш<strong>и</strong>роко<br />
felix felic-is felic-iter<br />
счастл<strong>и</strong>вый счастл<strong>и</strong>вого счастл<strong>и</strong>во<br />
В качестве нареч<strong>и</strong>я употребляется также формы в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
отлож<strong>и</strong>тельного падежа некоторых существ<strong>и</strong>тельных, напр<strong>и</strong>мер partim частью,<br />
multum много, facile легко, casu случайно, multo мног<strong>и</strong>м, гораздо, merito<br />
заслуженно.<br />
Сравн<strong>и</strong>тельная степень нареч<strong>и</strong>й образованных от пр<strong>и</strong>лагательных совпадает с<br />
формой сравн<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong> соответствующего пр<strong>и</strong>лагательного среднего<br />
рода в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже: altius выше, felitius счастл<strong>и</strong>вее.<br />
Превосходная степень образуется от превосходной степен<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательного с<br />
помощью суфф<strong>и</strong>кса -е: fortissime наболее с<strong>и</strong>льно, minime менее всего.
Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />
ц<strong>и</strong>фры<br />
I<br />
II<br />
III<br />
IV<br />
V<br />
VI<br />
VII<br />
VIII<br />
IX<br />
X<br />
XI<br />
XII<br />
......<br />
XVIII<br />
XIX<br />
XX<br />
XXI<br />
...........<br />
XXVII<br />
XXIX<br />
XXX<br />
.......<br />
XL<br />
L<br />
LX<br />
LXX<br />
LXXX<br />
XC<br />
C<br />
CXX<br />
CC<br />
..........<br />
D<br />
................<br />
M<br />
MM<br />
MMM<br />
Cardinalia<br />
Кол<strong>и</strong>чественные<br />
ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />
unus, una, unum<br />
од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />
duo, duae, duo<br />
tres, tres, tria<br />
quattuor<br />
quinque<br />
sex<br />
septem<br />
octo<br />
novem<br />
decem<br />
undecim<br />
duodecim<br />
.........<br />
duodeviginti<br />
undeviginti<br />
viginti<br />
viginti unus<br />
duodetriginta<br />
undetriginta<br />
triginta<br />
..........<br />
quadraginta<br />
quinquaginta<br />
sexaginta<br />
septuaginta<br />
octaginta<br />
nonaginta<br />
centum<br />
centum viginti<br />
ducenti, a, um<br />
...............<br />
quingenti, a, um<br />
....................<br />
mille<br />
duo milia<br />
tria milia<br />
4. Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />
Ordinalia<br />
Порядковые<br />
ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />
primus, a, um<br />
первый, -ая, -ое<br />
secundus, a, um<br />
tertius, a, um<br />
quartus, a, um<br />
quintus, a, um<br />
sextus, a,um<br />
septimus, a, um<br />
octavus, a, um<br />
nonus, a, um<br />
decimus, a, um<br />
undecimus, a, um<br />
duodecimus, a, um<br />
............<br />
duodevicesimus, a, um<br />
undevicesimus, a, um<br />
vicesimus, a, um<br />
vicesimus, a, um<br />
primus, a, um<br />
duodetricesimus, a, um<br />
undetricesimus, a, um<br />
tricesimus, a, um<br />
.............<br />
quadragesimus, a, um<br />
quinquagesimus, a, um<br />
sexagesimus, a, um<br />
septuagesimus, a, um<br />
octogesimus, a, um<br />
nonagesimus, a, um<br />
centesimus, a, um<br />
centesimus, a, um<br />
vicesimus, a, um<br />
ducentesimus, a, um<br />
...................<br />
quingentesimus, a, um<br />
................<br />
millesimus, a, um<br />
bis millesimus, a, um<br />
ter millesimus, a, um<br />
47<br />
Adverbia numeralia<br />
Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />
semel<br />
однажды<br />
bis<br />
ter<br />
quater<br />
quinquies<br />
sexies<br />
septies<br />
octies<br />
novies<br />
decies<br />
undecies<br />
duodecies<br />
duodevicies<br />
undevicies<br />
vicies<br />
vicies semel<br />
duodetricies<br />
undetricies<br />
tricies<br />
............<br />
quadragies<br />
quinquagies<br />
sexagies<br />
septuagies<br />
octogies<br />
nonagies<br />
centies<br />
centies vicies<br />
bis centies<br />
................<br />
quinquies centies<br />
......................<br />
millies<br />
bis milies<br />
ter milies
Склонен<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных 1, 2, 3, 1000<br />
m f n m f n m,f n f<br />
Nom. unus una unum duo duae duo tres tria milia<br />
Gen. unius duôrum<br />
duârum<br />
duôrum<br />
trium milium<br />
Dat. uni duôbus<br />
duâbus<br />
duôbus<br />
tribus milibus<br />
Acc. unum unam unum duos duas duo tres tria milia<br />
Abl. unô unâ unô = Dat. = Dat. = Dat.<br />
5. Предлог<strong>и</strong><br />
Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются только с двумя падежам<strong>и</strong>:<br />
a/ab/abs<br />
de<br />
e/ex<br />
cum<br />
ad<br />
ante<br />
apud<br />
adversus<br />
circa,<br />
circum<br />
citra, cis<br />
contra<br />
erga<br />
extra<br />
inter<br />
infra<br />
intra<br />
iuxta<br />
от<br />
от, <strong>и</strong>з, с, о<br />
<strong>и</strong>з<br />
с<br />
к, у, пр<strong>и</strong><br />
перед, до<br />
у, пр<strong>и</strong>, около<br />
прот<strong>и</strong>в<br />
около, вокруг<br />
по эту сторону<br />
прот<strong>и</strong>в<br />
относ<strong>и</strong>тельно к<br />
вне<br />
между<br />
под<br />
внутр<strong>и</strong><br />
возле, рядом<br />
с отлож<strong>и</strong>тельным:<br />
pro<br />
prae<br />
sine<br />
с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным:<br />
ob<br />
penes<br />
prope<br />
per<br />
preater<br />
post<br />
propter<br />
secundum<br />
supra<br />
versus<br />
ultra<br />
trans<br />
48<br />
за, вместо<br />
перед, <strong>и</strong>з-за,<br />
вследств<strong>и</strong>е<br />
без<br />
вследств<strong>и</strong>е<br />
у, в руках у<br />
бл<strong>и</strong>з<br />
через, по<br />
кроме, м<strong>и</strong>мо<br />
после<br />
бл<strong>и</strong>з, рядом,<br />
вследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />
согласно, следуя<br />
над, выше<br />
к, по направлен<strong>и</strong>ю к<br />
за, далее, за<br />
пределам<strong>и</strong><br />
через, за<br />
С в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным, означая дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong> с отлож<strong>и</strong>тельным, означая<br />
местонахожден<strong>и</strong>е:<br />
in<br />
sub<br />
super<br />
в<br />
под<br />
над<br />
Кроме того, с род<strong>и</strong>тельным падежом в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> предлогов употребляются<br />
пр<strong>и</strong>лагательные<br />
causa<br />
gratia<br />
рад<strong>и</strong>, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />
<strong>и</strong>з-за, рад<strong>и</strong>, для<br />
Напр<strong>и</strong>мер, amicorum causa, <strong>и</strong>з-за друзей, exempli gratia, для пр<strong>и</strong>мера, напр<strong>и</strong>мер
6. Глагол<br />
С<strong>и</strong>стема спряжен<strong>и</strong>я, особенност<strong>и</strong> четырех спряжен<strong>и</strong>й.<br />
<strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол <strong>и</strong>зменяется по л<strong>и</strong>цам ед<strong>и</strong>нственного <strong>и</strong> множественного ч<strong>и</strong>сла<br />
<strong>и</strong> временам. Разл<strong>и</strong>чаются два залога – акт<strong>и</strong>вный <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вный, <strong>и</strong> тр<strong>и</strong> наклонен<strong>и</strong>я<br />
– <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельное, сослагательное <strong>и</strong> повел<strong>и</strong>тельное.<br />
Прав<strong>и</strong>льные глаголы, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от конечного гласного основы, делятся на<br />
четыре т<strong>и</strong>па спряжен<strong>и</strong>я.<br />
К первому спряжен<strong>и</strong>ю относят глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на -à.<br />
Ко второму – на долгую гласную -ê.<br />
Глаголы четвертого спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют основу, оканч<strong>и</strong>вающуюся на долгое î.<br />
Наконец, третье спряжен<strong>и</strong>е объед<strong>и</strong>няет глаголы, основа которых оканч<strong>и</strong>вается<br />
на кратк<strong>и</strong>е гласные -e <strong>и</strong> -i.<br />
Словарная форма глагола. Разл<strong>и</strong>чаются четыре основные глагольные формы.<br />
Именно он<strong>и</strong> указываются в словаре. Первой формой является первое л<strong>и</strong>цо<br />
ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла настоящего времен<strong>и</strong>, <strong>второй</strong> -- первое л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного<br />
ч<strong>и</strong>сла совершенного времен<strong>и</strong> (перфекта), третьей -- отглагольное<br />
существ<strong>и</strong>тельное (суп<strong>и</strong>н), наконец, четвертой -- неопределенная форма глагола<br />
настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога. Эт<strong>и</strong> формы являются опорным<strong>и</strong>, зная <strong>и</strong>х,<br />
можно образовать любую форму глагола. Пр<strong>и</strong>меры:<br />
orno ornâvî ornâtum ornare, 1<br />
moveô môvi môtum movêre, 2<br />
ago egi actum, agere, 3<br />
capiô cêpi captum capere, 3<br />
audiô audîvi auditum audîre, 4<br />
Неопределенная форма глагола в акт<strong>и</strong>ве <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>ве<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />
Время: настоящее ornâ-re ornâ-ri<br />
Совершенное прошедшее ornav-isse ornâtus, a, um esse<br />
Будущее orna-tûrus, a, um esse ornâtum iri<br />
Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е<br />
Второе л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла:<br />
ч<strong>и</strong>стая основа ornâ monê cape audî<br />
Второе л<strong>и</strong>цо множественного ч<strong>и</strong>сла:<br />
основа + суфф<strong>и</strong>кс te ornâte monête capite audîte<br />
Табл<strong>и</strong>ца л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й<br />
Действ<strong>и</strong>тельный залог Страдательный залог Совершенное время<br />
Sing. 1 - o/-m -or/-r -i<br />
2 -s -ris -isti<br />
3 -t -tur -it<br />
Plur. 1 -mus -mur -imus<br />
2 -tis -mini -istis<br />
3 -nt -ntur -erunt<br />
49
Образован<strong>и</strong>е времен лат<strong>и</strong>нского глагола<br />
1. Настоящее время<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />
orn-ô orn-e-m mone-ô mone-a-o mitt-ô mitt-a-m audi-ô audi-a-m<br />
ornâ-s orn-ê-s monê-s mone-â-s mitt-i-s mitt-â-s audî-s audi-â-s<br />
orna-t orn- ê -t mone-t mone-a-t mitt-i-t mitt-a-t audi-t audi-a-t<br />
ornâ-mus orn-ê-mus monê-mus mone-â-mus mitt-imitt-â- audî-mus audi-âmusmusmus<br />
ornâ-tis orn-ê-tis monê-tis mone-â-tis mitt-i-tis mitt-â-tis audî-tis audi-â-tis<br />
orna-nt orn-e-nt mone-nt mone-a-nt mitt-iu-nt mitt-a-nt audi-u-nt audi-a-nt<br />
Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />
orn-or orn-e-r mone-or mone-a-or mitt-or mitt-a-r audi-or audi-a-or<br />
ornâ-ris orn-ê-ris monê-ris mone-âris<br />
mitt-e-ris mitt-â-ris audî-ris audi-â-ris<br />
ornâ-tur orn-ê-tur monê-tur mone-âtur<br />
mitt-i-tur mitt-â-tur audî-tur audi-â-tur<br />
ornâ-mur orn-ê-mur monê-mur mone-â- mitt-i-mur mitt-â- audî-mur audi-âmurmurmur<br />
ornâ-minî orn-êmonêmone-âmitt-imitt-â- audî-minî audi-âminîminîminîminîminîminî<br />
orna-ntur orn-e-ntur mone-ntur mone-antur<br />
50<br />
mitt-untur<br />
2. Простое прошедшее время<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог<br />
mitt-antur <br />
audi-untur <br />
audi-antur<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />
.<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />
orn-â-ba-m ornâre-m monê-ba- m monêre-m mittê-ba- mittere-m audiê-ba- audire-m<br />
mm<br />
ornâ-ba-s ornâre-s monê-ba-s monêre-s<br />
etc.<br />
mittê-ba-s mittere-s audiê-bas<br />
audire-s<br />
Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />
ornâ-ba-r ornâr-e-r monê-ba-r monêre-emitt-ê-ba- mitter-e-r audiê-ba-r audîr-e-r<br />
rrornâ-ba-<br />
ornâr-e-ris monê-bamonêr-emitt-ê-bamitter-êaudiê-ba- audîr-ê-ris<br />
risrisrisrisrisris<br />
etc.
I<br />
II<br />
3. Будущее время<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог<br />
ornâ-b-o monê-b-o mitt-a-m audi-a-m<br />
ornâ-b-i-s monê-b-i-s mitt-ê-s audi-ê-s<br />
ornâ-b-i-t monê-b-i-t mitt-e-t audi-e-t<br />
ornâ-b-i-mus monê-b-i-mus mitt-ê-mus audi-ê-mus<br />
ornâ-b-i-tis monê-b-i-tis mitt-ê-tis audi-ê-tis<br />
ornâ-b-u-nt monê-b-u-nt mitt-ê-nt audi-ê-nt<br />
I<br />
II<br />
III<br />
Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />
ornâ-b-or monê-b-or mitt-a-r audi-a-r<br />
ornâ-b-e-ris monê-b-e-ris mitt-ê-ris audi-ê-ris<br />
ornâ-b-i-tur monê-b-i-tur mitt-ê-tur audi-ê-tur<br />
ornâ-b-i-mur monê-b-i-mur mitt-ê-mur audi-ê-mur<br />
ornâ-b-i-minî monê-b-i-minî mitt-ê-minî audi-ê-mini<br />
ornâ-b-u-ntur monê-b-u-ntur mitt-ê-ntur audi-ê-ntur<br />
III<br />
4. Совершенное время (Perfectum)<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />
ornâv-î ornâv- monu-î monu-erim mîs-î mîs-erim audîv-î audîverimerim<br />
ornâv-istî ornâv-eris monu-istî monu-eris mîs-istî mîs-eris audîv-isti audîv-eris<br />
ornâv-it ornâv-erit monu-it monu-erit mîs-it mîs-erit audîv-it audîv-erit<br />
ornâvornâvmonumonu- mîs-imus mîsaudîvaudîvimuserimusimuserimuserimusimuserimusornâvornâv- monu-istis monu-eritis mîs-istis mîs-eritis audîvaudîvistiseritisistiseritisornâvornâvmonu- monu-êrint mîs-êrunt mîs-êrint audîvaudîvêruntêrintêruntêruntêrint 51<br />
IV<br />
IV
5. Совершенное прошедшее (Plusquamperfectum)<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог<br />
I II III IV<br />
Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />
ornâvornâvmonu- monu-issem mîs-eram mîs-issem audîvaudîveramissemerameramissemornâvornâv- monu-eras monu-issês mîs-eras mîs-issês audîvaudîverasissêserasissês ornâv-erat ornâv- monu-erat monu-isset mîs-erat mîs-isset audîvaudîvisseteratissetornâvornâvmonumonumîsmîsaudîvaudîveramusissêmuseramusissêmuseramusissêmuseramusissemusornâvornâvmonu- monu-issêtis mîs-eratis mîsaudîvaudîveratisissêtiseratisissêtiseratisissêtisornâvornâvmonu- monu-isset mîs-êrant mîsaudîvaudîvêrantissentêrantissentêrantissênt I<br />
6. Совершенное будущее (Futurum exactum)<br />
II<br />
ornâv-ero monu-ero mîs-ero audîv-ero<br />
ornâv-eris monu-eris mîs-eris audîv-eris<br />
ornâv-erit monu-erit mîs-erit audîv-erit<br />
ornâv-erimus monu-erimus mîs-erimus audîv-erimus<br />
ornâv-eritis monu-eritis mîs-eritis audîv-eritis<br />
ornâv-êrint monu-êrint mîs-êrint audîv-êrint<br />
III<br />
Совершенное время пасс<strong>и</strong>вного залога<br />
Образуется анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>:<br />
пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е глагола + соответствующая форма esse<br />
ornâtus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />
monitus,-a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />
missus, -a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />
auditus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />
52<br />
IV
Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />
Основные формы Перевод Особенност<strong>и</strong> спряжен<strong>и</strong>я<br />
(остальные формы регулярны)<br />
sum, fuî, – , esse быть sum es est sumus estis sunt<br />
(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />
edô, êdî, êssum,<br />
edere (êsse)<br />
fero, tuli, latum,<br />
ferre<br />
volo, volui, –, velle<br />
nollo, nolui, –, nolle<br />
malo, malui, –, male<br />
есть<br />
нест<strong>и</strong><br />
желать<br />
не желать<br />
предпоч<strong>и</strong>тать<br />
praesens: edo ês êst edimus êstis edunt<br />
praesens coniu.: edim edis edit<br />
edîmus edîtis êdint<br />
imperf.: êssem êssês êsset<br />
êssemûs êssêtis êssent<br />
imperativus: ês êste<br />
praesens activi: fero fers fert<br />
ferimus fertis ferunt<br />
praesens passivi: feror ferris fertur<br />
ferimur ferimini feruntur<br />
imperfec. coniu.: ferrem ferres ferret<br />
ferremus ferretis ferrent<br />
imperativ.: fer, ferte<br />
praesens: volo vis vult volumus vultis volunt<br />
nolo, non vis, non vult,<br />
nolumus, non vultis nolunt<br />
malo mavis mavult<br />
malumus mavultis malunt<br />
praes.coniu.: velim (nolim, malim ) velis velit<br />
velimus velitis velit<br />
imperf.: vellem (nollem, mallem) velles vellet<br />
vellemus velletis vellent<br />
imperativ.: noli, nolite<br />
eô, iî, itum, îre <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> praesens: eo is it imus istis eunt<br />
(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />
fio, factus sum, fierî делать praesens: fîo fîs fit<br />
- - fîunt<br />
praesens coniu.: fîam fîâs fîat<br />
fîâmus fîâtis fîant<br />
53
Спряжен<strong>и</strong>е глагола быть sum, fui, –, esse<br />
Наклонен<strong>и</strong><br />
е<br />
Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />
Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />
время<br />
Sing. 1 sum sim eram essem ero<br />
2 es sis eras esses eris<br />
3 est sit erat esset erit<br />
Plur. 1 sumus simus eramus essemus erimus<br />
2 estis sitis eratis essetis eritis<br />
3 sunt sint erant essent erunt<br />
Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />
время<br />
совершенное<br />
Sing. 1 fui fuerim fueram fuissem fuero<br />
2 fuisti fueris fueras fuisses fueris<br />
3 fuit fuerit fuerat fuisset fuerit<br />
Plur. 1 fuimus fuerimus fueramus fuissemus fuerimus<br />
2 fuistis fueritis fueratis fuissetis fueritis<br />
3 fuerunt fuerint fuerant fuissent fuerunt<br />
Спряжен<strong>и</strong>е глагола <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eô, iî, itum, îre<br />
Наклонен<strong>и</strong><br />
е<br />
Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />
Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />
время<br />
Sing. 1 eô eam îbam îrem îbo<br />
2 îs eas îbas îres îbis<br />
3 ît eat îbat îret îbit<br />
Plur. 1 îmus eâmus îbâmus îrêmus îbimus<br />
2 îtis eâtis îbâtis îrêtis îbitis<br />
3 eunt eant îbant îrent îbunt<br />
Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />
время<br />
совершенное<br />
Sing. 1 iî ierim ieram issem iero<br />
2 istî ieris ieras isses ieris<br />
3 iit ierit ierat isset ierit<br />
Plur. 1 iimus ierimus ieramus issemus ierimus<br />
2 istis ieritis ieratis issetis ieritis<br />
3 iêrunt ierint ierant issent ierint<br />
Imperatius: î, îte<br />
Participium praes. iêns, euntis<br />
Gerundium: eundi<br />
54
Нел<strong>и</strong>чные формы глагола<br />
Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е<br />
Акт<strong>и</strong>вный залог:<br />
ornâns monêns mittêns audîens<br />
Настоящее время основа + ns<br />
Будущее время основа + turus, -a, -um ornâtûrus monitûrus missurûs<br />
audîtûrus<br />
Пасс<strong>и</strong>вный залог:<br />
Перфект<br />
Герунд<strong>и</strong>в:<br />
основа глагола + nd +<br />
окончан<strong>и</strong>я -us, -a, -um<br />
Герунд<strong>и</strong>й:<br />
основа глагола + nd +<br />
окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />
второго склонен<strong>и</strong>я в<br />
косвенных падежах<br />
Суп<strong>и</strong>н:<br />
третья словарная форма+<br />
окончан<strong>и</strong>я I (-um) II (-u)<br />
основа суп<strong>и</strong>на + us, -a, -um<br />
Герунд<strong>и</strong>в Герунд<strong>и</strong>й Суп<strong>и</strong>н<br />
55<br />
ornâtus monitus missus audîtus<br />
ornandus, a, um monendus, a, um mittendus, a, um audiendus,<br />
a, um<br />
Gen. ornandî monendî mittendî audiendî<br />
Dat. ornandô monendô mittendô audiendô<br />
Acc. ornandum monendum mittendum audiendum<br />
Abl. ornandô monendô mittendô audiendô<br />
I ornâtum monitum missum audîtum<br />
II ornâtû monitû missû audîtû
Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь<br />
a, ab + abl.<br />
A<br />
от, <strong>и</strong>з<br />
ab-eo, ii, itum, îre уход<strong>и</strong>ть<br />
ab-solvo, solvi, solûtum, 3 освобождать<br />
ab-sum, afui, – abesse отсутствовать<br />
ac-cipio, cêpi, ceptum, 3 пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />
ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1 обв<strong>и</strong>нять<br />
acerbus, a, um терпк<strong>и</strong>й<br />
Ad + Acc у, пр<strong>и</strong>; к, до<br />
ad-do, didi, ditum, 3 пр<strong>и</strong>бавлять<br />
ad-dûco, duxi, ductum, 3 довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть<br />
I adeo настолько, до такой степен<strong>и</strong><br />
II ad-eo, ii, itum, îre подход<strong>и</strong>ть<br />
ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1 убеждать<br />
administro, ministrâvi,<br />
руковод<strong>и</strong>ть<br />
ministrâtum, 1<br />
ad-moneo, monui, monitum, 1 напом<strong>и</strong>нать, побуждать<br />
ad-opto, optâvi optâtum, 1 усыновлять<br />
ad-sum, afui, – , adesse быть<br />
adulescens, ntis молодой человек<br />
ad-venio, vêni, ventum, 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />
adversus + Acc. прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в<br />
aedes, aedis f храм<br />
aedificium, i n здан<strong>и</strong>е<br />
aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1 стро<strong>и</strong>ть<br />
aeger, aegra, aegrum больной<br />
aestas, aestâtis f лето<br />
ager, agri m поле<br />
ago, êgi, actum, 3 вест<strong>и</strong><br />
agricola, ae m земледелец<br />
aio, ait говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. глаг.)<br />
alacer, alacris, alacre быстрый<br />
albus, a, um белый<br />
alea, aleae f жреб<strong>и</strong>й<br />
aliênus, a, um чужой<br />
alio в другое место<br />
aliquando однажды<br />
aliquis, aliquid кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь<br />
aliquis, aliqua, aliquod какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь, какой-л<strong>и</strong>бо<br />
alius, alia, aliud другой<br />
alter, altera, alterum другой (<strong>и</strong>з двух)<br />
altus, a, um высок<strong>и</strong>й<br />
amans, amantis, m f любящ<strong>и</strong>й<br />
ambulo, ambulâvi, ambulatum 1 гулять<br />
amîca, ae f подруга<br />
amicitia, ae f дружба<br />
amîcus, i m друг<br />
amo, amâvi, amâtum люб<strong>и</strong>ть<br />
56
amor, amoris m любовь<br />
amplus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />
an л<strong>и</strong><br />
ancilla, ae f служанка<br />
angustus, a, um узк<strong>и</strong>й<br />
anima, ae f душа<br />
animal, animalis n ж<strong>и</strong>вотное<br />
annus, i m <strong>год</strong><br />
ante + Acc перед, до<br />
antea прежде<br />
antiquus, a, um древн<strong>и</strong>й<br />
anus, us f старуха<br />
aperio, aperui, apertum 4 открывать<br />
appareo, apparui, – 2 являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться<br />
appello, appellâvi, appellâtum 1 называть<br />
ap-propinquo, âvi, âtum 1 пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться<br />
aptus, a, um пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный<br />
apud + Acc у, пр<strong>и</strong>, возле<br />
aqua, ae f вода<br />
aquila, ae m f орел<br />
ara, ae f алтарь<br />
arbor, arboris f дерево<br />
argentum, i n серебро<br />
arma, armôrum n оруж<strong>и</strong>е<br />
ars, artis f <strong>и</strong>скусство<br />
ascendo, ascendi, ascensum 3 восход<strong>и</strong>ть<br />
asper, era, erum трудный; горьк<strong>и</strong>й<br />
at но, же<br />
ater, atra, atrum черный<br />
atque = ac <strong>и</strong> также, а также<br />
atrium, i n атр<strong>и</strong>й<br />
attentus, a, um вн<strong>и</strong>мательный<br />
audax, audax, audax, gen: audacis смелый<br />
audeo, ausus sum, audêre 2 сметь<br />
audio, audîvi, audîtum 4 слышать<br />
aurum, i m золото<br />
aut <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
autem но, же<br />
autumnus, i m осень<br />
auxilium, i n помощь<br />
avarus, a, um алчный<br />
avarus, i m скупец, жмот<br />
avis, avis f пт<strong>и</strong>ца<br />
B<br />
baculum, i n; baculus, i m трость<br />
barba, ae f борода<br />
beâtus, a, um счастл<strong>и</strong>вый<br />
bellum, i n война<br />
beneficium, i n бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е<br />
57
enigne ласково, любезно<br />
bestia, ae f зверь<br />
bibliothecarius, i m б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь<br />
bibo, bibi, --, 3 п<strong>и</strong>ть<br />
bis дважды<br />
bonitas, bonitâtis f добро<br />
bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й<br />
bracchium, i n рука<br />
brevis, brevis, breve кратк<strong>и</strong>й<br />
brevitas, brevitâtis f краткость<br />
C<br />
caelum, i n небо<br />
caeruleus, a, um голубой<br />
candidus, a, um белоснежный<br />
canis, canis m,f собака<br />
canto, cantâvi, cantâtum 1 петь<br />
capio, cêpi, captum 3 хватать<br />
caput, capitis n голова<br />
caritas, caritâtis f дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет<br />
carmen, carminis, n песня<br />
carus, a, um дорогой<br />
casa, ae f дом<br />
casus, us m случай<br />
causa, ae f пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на<br />
cedo, cessi, cessum 3 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />
celebro, celebrâvi, celebrâtum 1 прославлять<br />
celer, celeris, celere быстрый<br />
celeriter быстро<br />
certus,a, um верный<br />
charta ae f карта; открытка<br />
circum + Acc вокруг<br />
cito быстро<br />
citra + Acc с этой стороны<br />
civis, civis m,f граждан<strong>и</strong>н<br />
civitas, civitâtis f государство<br />
clamo, clamâvi, clamâtum 1 кр<strong>и</strong>чать<br />
clarus, a, um славный<br />
co-gnosco, gnôvi, gnitum 3 знать<br />
colo, colui, cultum 3 возделывать; поч<strong>и</strong>тать<br />
color, colôris m цвет<br />
commodus, a, um удобный<br />
comparo, parâvi, paratum 1 сравн<strong>и</strong>вать<br />
com-prehendo, prehendi, prehensum пон<strong>и</strong>мать<br />
concordia, ae f соглас<strong>и</strong>е<br />
con-do, dido, ditum 3 основывать<br />
con-firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />
con-sto, stiti, – 3 состоять<br />
con-tineo, tinui, tentum 3 сдерж<strong>и</strong>вать<br />
contra + Acc прот<strong>и</strong>в<br />
58
copia, ae f <strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е<br />
coqua, ae f повар<strong>и</strong>ха<br />
cor, cordis n сердце<br />
corpus, corporis n тело<br />
cotidie ежедневно<br />
cras завтра<br />
credo, credidi, creditum 3 вер<strong>и</strong>ть<br />
creo, creâvi, creâtum 1 создавать<br />
cubiculum, i n спальня<br />
I cum + Abl предл. с, вместе<br />
II cum союз. когда, в то время как<br />
cum....tum как...как<br />
cupio, cupîvi, cupîtum 3 желать<br />
cur почему<br />
curo, curâvi, curâtum 1 леч<strong>и</strong>ть<br />
curro, cucurri, cursum 3 бежать<br />
custodio, custodîvi, custodîtum 4 охранять<br />
D<br />
de+ Abl от, <strong>и</strong>з; о<br />
dea, ae f бог<strong>и</strong>ня<br />
debeo, debui, debitum 2 быть должным<br />
debilis, debilis, debile слабый<br />
defendo, defendi, defensum 3 защ<strong>и</strong>щать<br />
deinde затем<br />
deleo, delêvi, delêtum 2 разрушать<br />
denique наконец<br />
dens, dentis m зуб<br />
descendo, scendi, scensum 3 спускаться<br />
de-spero, sperâvi, sperâtum 1 отча<strong>и</strong>ваться<br />
destino, destinâvi, destinâtum 1 предназначать<br />
desum, fui, --, esse не хватать<br />
deus, i m бог<br />
dexter, dextra, dextrum правый<br />
dico, dixi, dictum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />
dies, diêi m день<br />
difficilis, difficilis, difficile трудный<br />
dignus, a, um достойный<br />
diligentia, ae f усерд<strong>и</strong>е<br />
diligo, dilexi, dilectum 3 люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать<br />
discipulus, i m учен<strong>и</strong>к<br />
disco, didici, – , 3 уч<strong>и</strong>ться<br />
disputo, disputâvi, disputâtum 1 рассуждать, спор<strong>и</strong>ть<br />
diu долго<br />
dives, dives, dives, gen: divitis богатый<br />
do, dedi, datum, dare 1 дать<br />
doceo, docui, doctum, 2 уч<strong>и</strong>ть<br />
dolor, dolôris m боль, горе<br />
domus, us f дом<br />
donec пока, до тех пор пока<br />
59
dono, donâvi, donâtum 1 дать<br />
dormio, dormîvi, dormîtum 4 спать<br />
dubius, a, um сомн<strong>и</strong>тельный<br />
duco, duxi, ductum 3 вест<strong>и</strong><br />
dulcis, dulcis, dulce сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый<br />
dum пока<br />
E<br />
e, ex <strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong><br />
ecce вот<br />
edo, edi, esum, edere (esse) есть<br />
educo, educâvi, educâtum 1 восп<strong>и</strong>тывать<br />
ef-ficio, effêci, effectum 3 совершать<br />
ego я<br />
emendo, emendâvi, emendâtum 1 справлять<br />
emergo, mersi, mersum 3 возн<strong>и</strong>кать<br />
emo, emi, emptum 3 покупать<br />
enim <strong>и</strong>бо<br />
eo, ii, itum, ire <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />
epistula, ae f п<strong>и</strong>сьмо<br />
ergo следовательно<br />
erro, errâvi, errâtum 1 ош<strong>и</strong>баться<br />
erudio, erudîvi, erudîtum 4 просвещать<br />
etiam, etiamsi даже, даже есл<strong>и</strong><br />
exceptio, exceptiônis f <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е<br />
exemplar, exemplâris n пр<strong>и</strong>мер<br />
exersitus, us m войско<br />
ex-igo, êgi, actum 3 <strong>и</strong>згонять<br />
existimo, existimâvi, existimâtum 1 суд<strong>и</strong>ть<br />
expôno, posui, positum 3 выставлять<br />
ex-specto, spectâvi, spectâtum 1 ож<strong>и</strong>дать<br />
extra за, вне<br />
F<br />
faber, fabri m ремесленн<strong>и</strong>к<br />
fabula, ae f сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я<br />
facilis, facilis, facile легк<strong>и</strong>й<br />
facio, fêci, factum 3 делать<br />
fallo, fefelli, falsum 3 ош<strong>и</strong>баться<br />
fama, ae f молва<br />
familia, ae f семья<br />
fateor, fassus sum, fatêri 2 пр<strong>и</strong>знаваться<br />
felix, felix, felix gen: felicis счастл<strong>и</strong>вый<br />
femina, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />
fenestra, ae f окно<br />
fero, tuli, lâtum, ferre нест<strong>и</strong><br />
ferrum, i n железо<br />
festîno, festinâvi, festinâtum 1 тороп<strong>и</strong>ться<br />
festus, a, um праздн<strong>и</strong>чный<br />
fidêlis, fedêlis, fidêle верный<br />
60
fides, fidei f вера<br />
filia, ae f дочь<br />
filius, i m сын<br />
finio, finîvi, finîtum 4 кончать<br />
finis, finis m конец<br />
fio, factus sum fieri станов<strong>и</strong>ться, делаться<br />
firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />
fleo, flêvi, flêtum 2 плакать<br />
flos, floris m цветок<br />
fluvius, i m река<br />
folium, i n л<strong>и</strong>ст<br />
fons, fontis m <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<br />
formo, formâvi, formâtum 1 форм<strong>и</strong>ровать<br />
forte случайно<br />
fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный<br />
fortuna, ae f судьба<br />
forum, i n форум, площадь<br />
frater, fratris m брат<br />
frigus, frigosis n холод<br />
frustra напрасно<br />
fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />
fulmen, fulminis n молн<strong>и</strong>я<br />
fundo, fundâvi, fundâtum 1 основывать<br />
futûrus будущ<strong>и</strong>й<br />
G<br />
gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2 радоваться<br />
gemma, ae f камень, украшен<strong>и</strong>е<br />
gens, gentis f род, народ<br />
genus, generis n род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е<br />
gloria, ae f слава<br />
gradus, us m степень<br />
grandis, grandis, grande большой; пож<strong>и</strong>лой<br />
gratia, ae f бла<strong>год</strong>арность<br />
gratus, a, um м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный<br />
gravis, gravis, grave тяжелый, суровый<br />
gravitas, gravitâtis f тяжесть<br />
H<br />
habeo, habui, habitum 2 <strong>и</strong>меть<br />
habito, habitâvi, habitâtum 1 об<strong>и</strong>тать<br />
haud не, совсем не<br />
herba, ae f трава<br />
heri вчера<br />
I hîc здесь<br />
II hic, haec, hoc этот, эта, это; он, она, оно<br />
hiems, hiemis f; hieme з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой<br />
hodie се<strong>год</strong>ня<br />
homo, hominis m человек<br />
61
honestus, a, um честный<br />
honor, honôris m честь<br />
hora, ae f час<br />
horrendus, a, um ужасный<br />
hortus, i m сад<br />
hospes, hospitis m,f хозя<strong>и</strong>н<br />
hostis, hostis m враг<br />
huc сюда<br />
humânus, a, um человеческ<strong>и</strong>й<br />
humilis, humilis, humile н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный<br />
humus, i f; humi земля; на земле<br />
I<br />
iaceo, iacui, – , 2 лежать<br />
iacio, ieci, iactum 3 бросать<br />
iam уже<br />
ianua, ae f дверь<br />
ibi где<br />
idem, eadem, idem тот же. та же. то же<br />
igitur <strong>и</strong>так<br />
ignavia, ae f праздность<br />
ignis, ignis m огонь<br />
ille, illa, illud тот, та, то; он, она, оно<br />
illustro, illustrâvi, illustrâtum 1 освещать<br />
imâgo, imaginis f образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е<br />
imitatio, imitatiônis f подражан<strong>и</strong>е<br />
imitor, imitâtus sum imitâri 1 подражать<br />
immundus, a, um неч<strong>и</strong>стый<br />
impero, imperâvi, imperâtum 1 пр<strong>и</strong>казывать<br />
im-pleo, plêvi, plêtum 2 наполнять<br />
im-probus, a, um не<strong>год</strong>ный, бесчестный<br />
in 1. с Acc. на вопрос куда: в, на<br />
2. с Abl. на вопрос где: в, на, сред<strong>и</strong><br />
incipio, cêpi, ceptum 3 нач<strong>и</strong>нать<br />
incola, ae m f ж<strong>и</strong>тель<br />
inde оттуда, затем<br />
indico, indicâvi, indicâtum 1 указывать<br />
indignâtus, a, um возмущенный<br />
in-duo, indui, indûtum 3 надевать<br />
infans, infantis m ребенок<br />
ingens, ingens, ingens; gen: ingentis огромный<br />
initium, i n начало<br />
in-iuria, ae f несправедл<strong>и</strong>вость<br />
in-opia, ae f бедность<br />
inquam, inquit говор<strong>и</strong>ть (недостаточный глагол)<br />
inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3 спраш<strong>и</strong>вать<br />
insipiens, gen: insipientis неразумный<br />
insula, ae f остров<br />
insum, fui, – , esse быть внутр<strong>и</strong><br />
62
intactus, a, um нетронутый, целый<br />
intellego, intellexi, intellectum 3 пон<strong>и</strong>мать<br />
inter сред<strong>и</strong><br />
interdum <strong>и</strong>ногда<br />
interea между тем<br />
inter-ficio, fêci, fectum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />
inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />
inter-sum, fui, – , esse пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е<br />
intro, intrâvi, intrâtum 1 вход<strong>и</strong>ть<br />
invenio, vêni, ventum 4 наход<strong>и</strong>ть<br />
invidia, ae f зав<strong>и</strong>сть<br />
invîto, invitâvi, invitâtum 1 пр<strong>и</strong>глашать<br />
iocus, i m шутка<br />
ipse, ipsa, ipsum сам, самый<br />
ira, irae f гнев<br />
ir-rideo, rîsi, rîsum 2 подшуч<strong>и</strong>вать<br />
irritatio, irritatiônis f раздражен<strong>и</strong>е<br />
is, ea, id этот, эта. это<br />
iste, ista, istud этот, вот этот<br />
ita; itaque <strong>и</strong>так<br />
iter, itineris n путь<br />
iubeo, iussi, iussum 2 пр<strong>и</strong>казывать<br />
iucundus, a, um пр<strong>и</strong>ятный<br />
iudico, iudicâvi, iudicâtum 1 суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать<br />
ius, iuris n закон<br />
I iuvenis, iuvenis, iuvene юный<br />
II iuveis, iuvenis m,f юноша, девушка<br />
iuvo, iuvi, iutum 1 помогать<br />
L<br />
labor, labôris m работа, труд<br />
labor, lapsus sum, labi 3 скольз<strong>и</strong>ть, падать<br />
labôro, laborâvi, laborâtum 1 работать<br />
lac, lactis n молоко<br />
lacrima, ae f слеза<br />
lacus, i m озеро<br />
laetus, a, um радостный<br />
lamento, lamentâvi, lamentâtum 1 жаловаться<br />
latus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />
laudo, laudâvi, laudâtum 1 хвал<strong>и</strong>ть<br />
lavo, lavi, lautum 1 мыть<br />
lectio, lectionis f чтен<strong>и</strong>е, урок<br />
legâtus, i m легат, посол<br />
lego, lêgi, lectum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />
lente медленно<br />
lepidus, a, um <strong>и</strong>зящный<br />
levis, levis, leve легк<strong>и</strong>й<br />
lex, legis f закон<br />
libenter охотно<br />
liber, libri m кн<strong>и</strong>га<br />
63
liber, libera, liberum свободный<br />
liberi, liberôrum m дет<strong>и</strong><br />
libero, liberâvi, liberâtum 1 освобождать<br />
libertas, libertâtis f свобода<br />
licens, gen: licentis вольный<br />
lilium, i n л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />
lingua, ae f <strong>язык</strong><br />
linquo, linqui, – , 3 оставлять<br />
lis, litis f спор, тяжба<br />
litigo, litigâvi, litigâtum 1 спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться<br />
littera, ae f; litterae, litterârum f буква; л<strong>и</strong>тература, п<strong>и</strong>сьменность<br />
loco, locâvi, locâtum 1 помещать, размещать<br />
locus, i m место<br />
longus, a, um дл<strong>и</strong>нный<br />
loquor, locûtus sum, loqui 3 говор<strong>и</strong>ть<br />
ludo, lisi, lusum 3 <strong>и</strong>грать<br />
ludus, i m <strong>и</strong>гра; школа<br />
luna, ae f луна<br />
lupus, i m волк<br />
lux, lucis f свет<br />
luxiriôus, a, um роскошный<br />
M<br />
maestus, a, um печальный<br />
magis более, больше<br />
magister, i m наставн<strong>и</strong>к<br />
magistra, ae f наставн<strong>и</strong>ца<br />
magnus, a, um большой<br />
maior, maior, maius больш<strong>и</strong>й (срав. степ.)<br />
malo, maui, – , malle предпоч<strong>и</strong>тать<br />
malus, a, um злой<br />
maneo, mansi, mansum 3 оставаться<br />
manus, us f рука<br />
mare, maris n море<br />
marîtus, i m муж<br />
mater, matris f мать<br />
matrôna, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />
maximus, a, um на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й<br />
medicamentum, i n лекарство<br />
medicîna, ae f наука мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ны<br />
medicus, i n врач<br />
melior, melior, melius лучш<strong>и</strong>й<br />
memini, meminisse; memento помн<strong>и</strong>ть<br />
memoria, ae f память<br />
mendax, mendâcis лж<strong>и</strong>вый<br />
mens, mentis f ум, разумен<strong>и</strong>е<br />
mensa, ae f стол<br />
mensis, mensis m месяц<br />
mentior, mentîtus sum, mentîri 4 лгать<br />
meus, mea, meum мой, моя, мое<br />
64
mihi мне<br />
miles, militis m во<strong>и</strong>н<br />
mille; milia тысяча; тысяч<strong>и</strong><br />
minime менее всего<br />
minuo, minui, minûtum 3 уменьшать<br />
miror, mirâtus sum, mirâri 1 уд<strong>и</strong>вляться<br />
mirus, a, um уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный<br />
miser, misera, miserum маленьк<strong>и</strong>й; несчастный<br />
mitto, misi, missum 3 посылать<br />
mobilis, mobilis, mobile подв<strong>и</strong>жный<br />
moderâtus, a, um умеренный<br />
modo недавно<br />
modus, modi m образ, способ<br />
molestia, ae f непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е<br />
mollis, mollis, molle мягк<strong>и</strong>й<br />
moneo, monui, monitum 2 уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать<br />
mons, montis m гора<br />
monstro, monstrâvi, monstrâtum 1 показывать<br />
mora, ae f промедлен<strong>и</strong>е<br />
morbus, i m болезнь<br />
morior, mortuus sum, mori; ум<strong>и</strong>рать<br />
moritûrus<br />
morôsus, a, um своенравный<br />
mors, mortis f смерть<br />
mortâlis, mortâlis, mortâle смертный, смертельный<br />
mos, moris m обычай<br />
moveo, môvi, môtum 2 дв<strong>и</strong>гать<br />
mox вскоре<br />
mulier, mulieris f женщ<strong>и</strong>на<br />
multitûdo, multitûdinis f множество<br />
multus, a, um мног<strong>и</strong>й<br />
murus, i m стена<br />
mus, muris m мышь<br />
mutabilis, mutabilis, mutabile <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый<br />
muto, mutâvi, mutâtum 1 менять<br />
mutus, a, um немой<br />
N<br />
nam <strong>и</strong>бо, ведь<br />
narro, narrâvi, narrâtum 1 рассказывать<br />
nascor, natus sum, nasci 3 рождаться<br />
natûra, ae f пр<strong>и</strong>рода<br />
nauta, ae m моряк<br />
navis, navis f корабль<br />
-ne вопрос<strong>и</strong>тельная част<strong>и</strong>ца: л<strong>и</strong>, разве<br />
ne (1) отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца, употр. с<br />
конъюнкт<strong>и</strong>вом не,<br />
(2) союз чтобы не<br />
nec = neque <strong>и</strong> не<br />
necessarius, a, um необход<strong>и</strong>мый<br />
65
neco, necâvi, necâtum 1 уб<strong>и</strong>вать<br />
neglego, neglexi, neglectum 3 пренебрегать<br />
nego, negâvi, negâtum 1 отр<strong>и</strong>цать<br />
nemo н<strong>и</strong>кто<br />
nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong><br />
ne-scio, nescîvi, nescîtum 4 не знать<br />
neuter, neutra, neutrum н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух)<br />
neve <strong>и</strong> чтобы не<br />
ni, nisi есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме<br />
niger, nigra, nigrum черный<br />
nihil = nil н<strong>и</strong>что<br />
nimis сл<strong>и</strong>шком<br />
nix, nivis f снег<br />
nobilis, nobilis, nobile знатный<br />
noceo, nocui, nocitum 2 вред<strong>и</strong>ть<br />
nomen, nominis n <strong>и</strong>мя<br />
nomino, nominâvi, nominâtum 1 <strong>и</strong>меновать<br />
non не, нет<br />
nondum еще не<br />
nonne неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong><br />
nonnullus, a, um некоторый<br />
nos мы<br />
noster, nostra, nostrum наш<br />
noto, notâvi, notâtum 1 отмечать<br />
notus, a, um <strong>и</strong>звестный<br />
novus, a, um новый<br />
nox, noctis f ночь<br />
nubes, nubis f облако<br />
nudus, a, um голый<br />
nullus, a, um н<strong>и</strong>какой<br />
num разве<br />
numerus, i m ч<strong>и</strong>сло<br />
numquam н<strong>и</strong>когда<br />
nunc теперь<br />
nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1 <strong>и</strong>звещать<br />
nuptiae, nuptiârum f свадьба<br />
nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4 корм<strong>и</strong>ть<br />
nux, nucis f орех<br />
O<br />
ob + Acc. <strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />
obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3 забывать (кого + дат.)<br />
obscûrus, a, um темный<br />
ob-sum, fui, – ,esse прот<strong>и</strong>водействовать<br />
obtempero, obtemperâvi,<br />
пов<strong>и</strong>новаться<br />
obtemperâtum<br />
oc-cido, cidi, câsum 3 падать, случаться<br />
oc-cîdo, cîdi, cîsum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />
occupo, occupâvi, occupâtum 1 захватывать<br />
oculus, i m глаз<br />
66
odium, i n ненав<strong>и</strong>сть<br />
olim когда-то<br />
omnîmo вообще<br />
omnis, omnis, omne весь<br />
oportet, oportuit, oportêre 3 нужно, следует (только третье<br />
л<strong>и</strong>цо)<br />
oppidum, i n город<br />
optimus, a, um лучш<strong>и</strong>й<br />
opulentus, a, um богатый<br />
opus, operis n работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е<br />
oratio, oratiônis f речь<br />
orâtor, oratôris m оратор<br />
ornamentum, i n украшен<strong>и</strong>е<br />
ornâtus, us m украшенный<br />
orno, ornâvi, ornâtum 1 украшать<br />
oro, orâvi, orâtum 1 говор<strong>и</strong>ть, прос<strong>и</strong>ть<br />
os, oris n рот<br />
os, ossis n кость<br />
ostendo, ostendi, ostentum 3 показывать<br />
ostium, i n вход<br />
ovis, ovis f овца<br />
ovum, i n яйцо<br />
P<br />
paedagôgus, i m педагог<br />
parcus, a, um бережл<strong>и</strong>вый<br />
parens, parentis m, f; parentes род<strong>и</strong>тель (отец, мать); род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />
pareo, parui, – , 2 подч<strong>и</strong>няться<br />
pario, peperi, partum 3 рождать<br />
paro, parâvi, parâtum 1 готов<strong>и</strong>ть<br />
pars, partis f часть<br />
parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й<br />
pastor, pastôris m пастух<br />
pateo, patui, --, 2 быть открытым<br />
pater, patris m отец<br />
patiens, gen: patientis терпел<strong>и</strong>вый<br />
patior, passus sum, pati 3 терпеть<br />
patria, ae f род<strong>и</strong>на<br />
paulum = paulo мало, немного<br />
pauper, gen: pauperis бедный<br />
pax, pacis f м<strong>и</strong>р<br />
pecunia, ae f деньг<strong>и</strong><br />
peior, peior, peius худш<strong>и</strong>й, хуже<br />
per + Acc. через, по<br />
perigrînus, a, um <strong>и</strong>ноземный<br />
per-fundo, fûdi, fûssum 3 обл<strong>и</strong>вать<br />
periculum, i n опасность<br />
perîtus, a, um опытный<br />
perpetuus, a, um постоянный<br />
per-sevêro, severâvi, severâtum 1 упорствовать<br />
67
pes, pedis m нога<br />
pessimus, a, um на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й<br />
peto, petîvi, petîtum 3 прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать<br />
pietas, pietâtis f благочест<strong>и</strong>е<br />
piger, pigra, pigrum лен<strong>и</strong>вый<br />
pius, a, um набожный<br />
placeo, placui, placitum 2 нрав<strong>и</strong>ться; постановлять<br />
plaga, ae f удар<br />
planta, ae f растен<strong>и</strong>е<br />
plausus, us m рукоплескан<strong>и</strong>е<br />
plerumque пре<strong>и</strong>мущественно<br />
plures, plures, plure более многоч<strong>и</strong>сленные, мног<strong>и</strong>е<br />
plurimus, a, um вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й<br />
pluvia, ae f дождь<br />
poena, ae f наказан<strong>и</strong>е<br />
poêta, ae m поэт<br />
pono, posui, positum 3 класть<br />
populus, i m народ<br />
porta, ae f ворота<br />
porto, portâvi, portâtum 1 нест<strong>и</strong><br />
pos-sum, potui, – , posse быть в с<strong>и</strong>лах, мочь<br />
post + Acc. за, после<br />
postea потом<br />
postquam после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />
postulo, postulâvi, postulâtum 1 требовать<br />
potestas, potestâtis f с<strong>и</strong>ла<br />
poto, potâvi, potum 1 п<strong>и</strong>ть<br />
prae + Abl. перед, вперед<strong>и</strong><br />
praebeo, praebui, praebitum 2 давать<br />
praecipio, cêpi, ceptum 3 предп<strong>и</strong>сывать, наставлять<br />
praecipue пре<strong>и</strong>мущественно<br />
prae-pono, posui, positum 3 став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать<br />
praesens, gen: presentis настоящ<strong>и</strong>й<br />
praeter + Acc. пом<strong>и</strong>мо, кроме<br />
pretium, i n цена<br />
pridem прежде, раньше<br />
primus, a, um первый<br />
principium, i n начало<br />
prior, prior, prius первый<br />
privâtus, a, um частный; л<strong>и</strong>шенный<br />
privo, privâvi, privâtum 1 л<strong>и</strong>шать (чего-л<strong>и</strong>бо)<br />
pro + Abl. вперед, за<br />
probo, probâvi, probâtum 1 ободрять, <strong>и</strong>спытывать<br />
procul недалеко<br />
pro-mitto, missi, missum 3 обещать<br />
prope + Acc. бл<strong>и</strong>з, рядом<br />
propero, properâvi, properâtum 1 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />
propter по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />
pro-sum, profui, – , prodesse помогать<br />
proverbium, i n <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е<br />
68
proximus, a, um бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й<br />
prudentia, ae f рассуд<strong>и</strong>тельность<br />
publicus, a, um публ<strong>и</strong>чный<br />
puella, ae f девочка<br />
puer, pueri m мальч<strong>и</strong>к<br />
pugno, pugnâvi, pugnâtum 1 сражаться<br />
pulcher, pulchra, pulchrum крас<strong>и</strong>вый<br />
punio, punîvi, punîtum 4 наказывать<br />
puto, putâvi, putâtum 1 думать, сч<strong>и</strong>тать<br />
Q<br />
quadratus четырехугольный<br />
quaero, quaesîvi, quaesîtum 4 спраш<strong>и</strong>вать<br />
quaeso прошу, пожалуйста<br />
qualis, qualis, quale какой<br />
quam как, насколько<br />
quamdiu как долго<br />
quamquam хотя, несмотря на то что<br />
quantum=quanto сколько<br />
quantus, a, um какой<br />
-que <strong>и</strong><br />
qui, quae, quod который, какой<br />
quia потому что, так как<br />
quidam, quaedam, quoddam какой-то, нек<strong>и</strong>й<br />
quidem вероятно, действ<strong>и</strong>тельно, в самом<br />
деле<br />
quies, quiêtis f покой<br />
quiesco, quiêvi, quiêtum 3 отдыхать<br />
quilibet, quaelibet, quodliet каждый, любой<br />
quis, quid кто, что<br />
quisque, quaeque, quidque каждый<br />
quisquis, quidquid кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й кто, все<br />
что<br />
quivis, quaevis, quodvis какой у<strong>год</strong>но<br />
quo куда<br />
quod что, потому что<br />
quomodo как<strong>и</strong>м образом, как<br />
quondam когда-то, некогда<br />
quoniam так как, потому что<br />
quoque также, тоже<br />
quot сколько<br />
quotiens сколько раз<br />
R<br />
rapidus, a, um быстрый<br />
rapio, rapui, raptum 3 хватать<br />
rarus, a, um редк<strong>и</strong>й<br />
ratio, ratiônis f расчет, мысль<br />
recens, gen: recentis свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й<br />
recito, recitâvi, recitâtum 1 ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть<br />
recte прав<strong>и</strong>льно<br />
69
ectus, a, um прямой<br />
re-fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />
regio, regiônis f область<br />
regno, regnâvi, regnâtum 1 прав<strong>и</strong>ть<br />
regula, ae f прав<strong>и</strong>ло<br />
remedium, i n лекарство<br />
reor, ratus sum, reri 2 сч<strong>и</strong>тать, думать<br />
re-paro, parâvi, parâtum 1 обновлять<br />
repetitio, repetitiônis f повторять<br />
res, rei f<br />
res gestae<br />
res pulica<br />
res secundae<br />
70<br />
вещь, дело, предмет<br />
<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong><br />
государство, республ<strong>и</strong>ка<br />
благополуч<strong>и</strong>е, успех<br />
respondeo, respondi, responsum 2 отвечать<br />
reverentia, ae f почет<br />
rex, regis m царь<br />
rideo, risi, risum 2 смеяться<br />
ritus, us m р<strong>и</strong>туал<br />
rixa, ae f ссора<br />
rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />
rosa, ae f роза<br />
rotundus, a, um круглый<br />
ruber, rubra, rubrum красный<br />
rus, ruris n деревня<br />
rusticus, a, um деревенск<strong>и</strong>й<br />
S<br />
sacer, sacra, sacrum священный<br />
sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1 пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />
saeculum, i n век<br />
saepe часто<br />
sal, salis m соль<br />
salio, salui, saltum 4 прыгать<br />
salto, saltâvi, saltâtum 1 танцевать, прыгать<br />
salus, salûtis f благо, благополуч<strong>и</strong>е<br />
salveo 2 быть здоровым, пр<strong>и</strong>ветствовать<br />
salvus, a, um здоровый<br />
sane хорошо, верно<br />
sano, sanâvi, sanâtum 1 <strong>и</strong>сцелять<br />
sanus, a, um здоровый<br />
sapiens, gen: sapientis мудрый<br />
sapientia, ae f мудрость<br />
sarcina, ae f груз, бремя<br />
satis = sat достаточно<br />
schola, ae f школа<br />
scientia, ae f наука<br />
scio, scivi (ii), scitum 4 знать<br />
scribo, scripsi, scriptum 3 п<strong>и</strong>сать<br />
secrêto тайно<br />
secundum + Acc. по, согласно
secûris, secûris f топор<br />
sed но<br />
sedeo, sedi, sessum 2 с<strong>и</strong>деть<br />
semel однажды<br />
semper всегда<br />
sempiternus вечный<br />
senectus, senectûtis f старость<br />
senex, senis m,f стар<strong>и</strong>к, старуха<br />
sententia, ae f сужден<strong>и</strong>е<br />
sentio, sensi, sensum 4 чувствовать, замечать<br />
sepulcrum, i n гробн<strong>и</strong>ца<br />
sequor, secûtus sum, sequi 3 следовать<br />
serenus, a ,um ясный<br />
sermo, sermônis m речь, беседа<br />
sero поздно<br />
sertivus, servitûtis f рабство<br />
servo, servâvi, servâtum 1 служ<strong>и</strong>ть<br />
servus i m раб<br />
seu = sive; seu... seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong><br />
severitas, severitâtis f строгость<br />
sevêrus, a, um строг<strong>и</strong>й<br />
si есл<strong>и</strong><br />
sic; ut... sic так; как ... так<br />
signum, i n знак<br />
silentium, i n т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />
silva, ae f лес<br />
simia, ae f обезьяна<br />
similis, similis, simile похож<strong>и</strong>й<br />
simul одновременно<br />
simul, simulac как только, л<strong>и</strong>шь только<br />
sine + Abl. без<br />
singulâris, singulâris, singulâre ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный<br />
sinister, sinistra, sinistrum левый<br />
sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4 жаждать<br />
situs, a, um расположенный<br />
sive=seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
sobrietas, sobrietâtis f трезвость<br />
socius, i m товар<strong>и</strong>щ<br />
sol, solis m солнце<br />
soleo, solutus sum, solêre 2 <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />
solum; non solum, ...sed etiam только; не только... но <strong>и</strong><br />
solus, a, um од<strong>и</strong>н<br />
somnus, i m сон<br />
sordidus, a, um грязный<br />
soror, sorôris f сестра<br />
sors, sortis f жреб<strong>и</strong>й<br />
spectâtor, spectatôris m зр<strong>и</strong>тель<br />
specto, spectâvi, spectâtum 1 смотреть<br />
sperno, sprevi, spretum 3 пренебрегать<br />
spero, sperâvi, sperâtum 1 надеяться<br />
71
spes, spei f надежда<br />
spiritus, us m дуновен<strong>и</strong>е, дух<br />
splendidus, a, um светлый<br />
sponte добровольно<br />
statim немедленно<br />
statuo, statui, statûtum 3 устанавл<strong>и</strong>вать<br />
status, us m состоян<strong>и</strong>е<br />
stella, ae f звезда<br />
stilus, i m резец, ст<strong>и</strong>ль<br />
sto, steti, statum 1 стоять<br />
studeo, studui, – , 2 стараться; <strong>и</strong>зучать<br />
studiôse старательно<br />
studium, i n старан<strong>и</strong>е; наука<br />
stultitia, ae f глупость<br />
stultus, a, um глупый<br />
sub + Acc. et Abl. под<br />
subito внезапно<br />
sui себя<br />
sum, fui, – , esse быть<br />
summus, a, um высш<strong>и</strong>й<br />
sumo, sumpsi, sumptum 3 брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />
super над, наверху<br />
superbus, a, um высокомерный<br />
super, superâvi, superâtum 1 превосход<strong>и</strong>ть<br />
supervacuus, a, um <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й<br />
suprêmus, a, um самый высок<strong>и</strong>й<br />
suspendo, pensi, pensum 3 вешать<br />
suus, a, um свой<br />
T<br />
tabella, ae f дощечка<br />
tablînum, i n каб<strong>и</strong>нет<br />
tabula, ae f доска, табл<strong>и</strong>ца<br />
taceo, tacui, tacitum 2 молчать<br />
talis, talis, tale такой<br />
tam так, настолько<br />
tamen однако<br />
tandem наконец<br />
tango, tetigi, tectum 3 трогать, касаться<br />
temere легкомысленно<br />
tempero, temperâvi, temperâtum 1 овладевать<br />
tempestas, tempestâtis f время, по<strong>год</strong>а; буря<br />
templum, i n храм<br />
tempus, temporis n время<br />
teneo, tenui, tentum 2 держать<br />
tenius, tenius, tenue тонк<strong>и</strong>й, утонченный<br />
terra, ae f земля<br />
territo, territâvi, – , 1 пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать<br />
timeo, timui, – , 2 бояться<br />
timor, timôris m страх<br />
72
tolero, tolerâvi, tolerâtum 1 перенос<strong>и</strong>ть<br />
tot столько<br />
totiens столько раз<br />
totus, a, um целый, весь<br />
tra-do, didi, ditum 3 передавать<br />
traho, traxi, tractum 3 тащ<strong>и</strong>ть<br />
tranquillitas, tranquillitâtis f покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />
trans+Acc через, за<br />
translatio, translatiônis f перенос, перевод<br />
tribuo, tribui, tribûtum 3 дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать<br />
tristis, tristis, triste печальный<br />
tristia, ae f печаль<br />
tu ты<br />
tuba, ae f труба<br />
tum; cum... tum тогда; как... так<br />
tunica, ae f тун<strong>и</strong>ка<br />
turbo, turâvi, turâtum 1 смеш<strong>и</strong>вать<br />
turpis, turpis, turpe безобразный, постыдный<br />
turpiter постыдно<br />
tutus, a, um безопасный<br />
tuus, a, um твой<br />
ubi где<br />
ultimus, a, um последн<strong>и</strong>й<br />
ultra+Acc за, по ту сторону<br />
unda, ae f волна<br />
unde откуда<br />
unusquisque, unaquaeque,<br />
каждый<br />
unumquodque<br />
urbs, urbis f город<br />
ursus, i m медведь<br />
usque безостановочно, вплоть до<br />
ut как<br />
ut чтобы; как только<br />
uter, utra, utrum который (<strong>и</strong>з двух)<br />
uterque, utraque, utrumque <strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой<br />
utilis, utilis, utile полезный<br />
utinam о, есл<strong>и</strong> бы<br />
utor, usus sum, uti 3 употреблять<br />
uva, ae f в<strong>и</strong>ноград<br />
uxor, uxôris f жена<br />
V<br />
valde очень<br />
valeo, valui, – , 2 желать<br />
varius, a, um разнообразный<br />
vasto, vastâvi, vastâtum 1 опустошать<br />
vel <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />
velut словно как<br />
vendo, vendidi, venditum 3 продавать<br />
venio, vêni, ventum 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />
73
ventus, i m ветер<br />
ver, veris n весна<br />
verbero, verberâvi, verberâtum 1 хлестать<br />
verbum, i n слово<br />
vere правд<strong>и</strong>во<br />
verum, i n правда<br />
verum тем не менее, но<br />
verus, a, um правд<strong>и</strong>вый<br />
verter, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />
vestimentum, i n одежда<br />
vestio, vestîvi, vestîtum 4 одевать<br />
vestis, vestis f одежда<br />
vexo, vexâvi, vexâtum 1 беспоко<strong>и</strong>ть<br />
via, viae f путь<br />
vicînus, a ,um соседн<strong>и</strong>й<br />
victor, victôris m побед<strong>и</strong>тель<br />
victoria, ae f победа<br />
victus, us m п<strong>и</strong>ща<br />
vicus, i m село, деревня<br />
video, vîdi, vîsum 2 в<strong>и</strong>деть<br />
vilis, vilis, ville дрянной<br />
villa, ae f в<strong>и</strong>лла<br />
vinco, vici, victum 3 побеждать<br />
vinum, i n в<strong>и</strong>но<br />
viola, ae f ф<strong>и</strong>алка<br />
vipera, ae f змея<br />
vir, viri m муж, мужч<strong>и</strong>на<br />
virgo, virginis f девушка<br />
virtus, virtûtis f доблесть<br />
vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim) с<strong>и</strong>ла<br />
visito, visitâvi, visitâtum 1 посещать<br />
vita, ae f ж<strong>и</strong>знь<br />
vitium, i n порок<br />
vito, vitâvi, vitâtum 1 <strong>и</strong>збегать<br />
vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1 пор<strong>и</strong>цать<br />
vivo, vixi, victum 3 ж<strong>и</strong>ть<br />
voco, vocâvi, vocâtum 1 звать<br />
volo, volui, – , velle желать<br />
voluptas, voluptâtis f удовольств<strong>и</strong>е<br />
vos вы<br />
vox, vocis f голос<br />
vulgâris, vulgâris, vulgâre обыденный<br />
vulgus, i n простонародье<br />
vulnus, vulneris n рана<br />
74
Русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й словарь<br />
А<br />
алтарь ara, ae f<br />
алчный avarus, a, um<br />
атр<strong>и</strong>й atrium, i n<br />
бедность<br />
Б<br />
in-opia, ae f<br />
бедный pauper, gen: pauperis<br />
бежать curro, cucurri, cursum 3<br />
без sine + Abl.<br />
безобразный, постыдный turpis, turpis, turpe<br />
безопасный tutus, a, um<br />
безостановочно, вплоть до usque<br />
белоснежный candidus, a, um<br />
белый albus, a, um<br />
бережл<strong>и</strong>вый parcus, a, um<br />
беспоко<strong>и</strong>ть vexo, vexâvi, vexâtum 1<br />
б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь bibliothecarius, i m<br />
благо, благополуч<strong>и</strong>е salus, salûtis f<br />
бла<strong>год</strong>арность gratia, ae f<br />
бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е beneficium, i n<br />
благополуч<strong>и</strong>е, успех res secundae<br />
благочест<strong>и</strong>е pietas, pietâtis f<br />
бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й proximus, a, um<br />
бл<strong>и</strong>з, рядом prope + Acc.<br />
бог deus, i m<br />
богатый opulentus, a, um<br />
богатый dives, dives, dives, gen: divitis<br />
бог<strong>и</strong>ня dea, ae f<br />
более, больше magis<br />
болезнь morbus, i m<br />
боль, горе dolor, dolôris m<br />
больной aeger, aegra, aegrum<br />
больш<strong>и</strong>й (срав. степ.) maior, maior, maius<br />
большой magnus, a, um<br />
большой; пож<strong>и</strong>лой grandis, grandis, grande<br />
борода barba, ae f<br />
бояться timeo, timui, – , 2<br />
брат frater, fratris m<br />
брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать sumo, sumpsi, sumptum 3<br />
бросать iacio, ieci, iactum 3<br />
будущ<strong>и</strong>й futûrus<br />
буква; л<strong>и</strong>тература,<br />
littera, ae f; litterae, litterârum f<br />
п<strong>и</strong>сьменность<br />
быстро cito<br />
быстро celeriter<br />
быстрый rapidus, a, um<br />
быстрый celer, celeris, celere<br />
75
быстрый alacer, alacris, alacre<br />
быть sum, fui, – , esse<br />
быть ad-sum, afui, – , adesse<br />
быть в с<strong>и</strong>лах, мочь pos-sum, potui, – , posse<br />
быть внутр<strong>и</strong> insum, fui, – , esse<br />
быть должным debeo, debui, debitum 2<br />
быть здоровым,<br />
пр<strong>и</strong>ветствовать<br />
salveo 2<br />
быть открытым pateo, patui, --, 2<br />
в, на (с в<strong>и</strong>н. на вопрос<br />
куда, с отлож. на вопрос где)<br />
В<br />
in<br />
ваш, ваша, ваше verter, vestra, vestrum<br />
в другое место alio<br />
вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й plurimus, a, um<br />
век saeculum, i n<br />
вера fides, fidei f<br />
вер<strong>и</strong>ть credo, credidi, creditum 3<br />
верный fidêlis, fedêlis, fidêle<br />
верный certus,a, um<br />
вероятно, действ<strong>и</strong>тельно,<br />
в самом деле<br />
quidem<br />
весна ver, veris n<br />
вест<strong>и</strong> duco, duxi, ductum 3<br />
вест<strong>и</strong> ago, êgi, actum, 3<br />
весь omnis, omnis, omne<br />
ветер ventus, i m<br />
вешать suspendo, pensi, pensum 3<br />
вечный sempiternus<br />
вещь, дело, предмет res, rei f<br />
в<strong>и</strong>деть video, vîdi, vîsum 2<br />
в<strong>и</strong>лла villa, ae f<br />
в<strong>и</strong>но vinum, i n<br />
в<strong>и</strong>ноград uva, ae f<br />
внезапно subito<br />
вн<strong>и</strong>мательный attentus, a, um<br />
вода aqua, ae f<br />
возделывать; поч<strong>и</strong>тать colo, colui, cultum 3<br />
возн<strong>и</strong>кать emergo, mersi, mersum 3<br />
возмущенный indignâtus, a, um<br />
во<strong>и</strong>н miles, militis m<br />
вокруг circum + Acc.<br />
волк lupus, i m<br />
волна unda, ae f<br />
вольный licens, gen: licentis<br />
вообще omnîmo<br />
ворота porta, ae f<br />
восп<strong>и</strong>тывать educo, educâvi, educâtum 1<br />
восход<strong>и</strong>ть ascendo, ascendi, ascensum 3<br />
76
вот ecce<br />
война bellum, i n<br />
войско exersitus, us m<br />
вперед, за pro + Abl.<br />
враг hostis, hostis m<br />
врач medicus, i n<br />
вред<strong>и</strong>ть noceo, nocui, nocitum 2<br />
время tempus, temporis n<br />
всегда semper<br />
вскоре mox<br />
вход ostium, i n<br />
вход<strong>и</strong>ть intro, intrâvi, intrâtum 1<br />
вчера heri<br />
вы vos<br />
высок<strong>и</strong>й altus, a, um<br />
высокомерный superbus, a, um<br />
выставлять expôno, posui, positum 3<br />
высш<strong>и</strong>й summus, a, um<br />
где<br />
Г<br />
ubi<br />
глаз oculus, i m<br />
глупость stultitia, ae f<br />
глупый stultus, a, um<br />
гнев ira, irae f<br />
говор<strong>и</strong>ть, разговар<strong>и</strong>вать loquor, locûtus sum, loqui 3<br />
говор<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>меновать dico, dixi, dictum 3<br />
говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. aio, ait<br />
глаг.)<br />
inquam, inquit<br />
<strong>год</strong> annus, i m<br />
голова caput, capitis n<br />
голос vox, vocis f<br />
голубой caeruleus, a, um<br />
голый nudus, a, um<br />
гора mons, montis m<br />
город urbs, urbis f<br />
горьк<strong>и</strong>й, трудный asper, era, erum<br />
государство civitas, civitâtis f<br />
государство, республ<strong>и</strong>ка res pulica<br />
готов<strong>и</strong>ть paro, parâvi, parâtum 1<br />
граждан<strong>и</strong>н civis, civis m,f<br />
гробн<strong>и</strong>ца sepulcrum, i n<br />
груз, бремя sarcina, ae f<br />
грязный sordidus, a, um<br />
гулять ambulo, ambulâvi, ambulatum 1<br />
Д<br />
даже, даже есл<strong>и</strong> etiam, etiamsi<br />
давать praebeo, praebui, praebitum 2<br />
дар<strong>и</strong>ть, давать dono, donâvi, donâtum 1<br />
77
дать do, dedi, datum, dare 1<br />
дважды bis<br />
дверь ianua, ae f<br />
дв<strong>и</strong>гать moveo, môvi, môtum 2<br />
девочка puella, ae f<br />
девушка virgo, virginis f<br />
делать facio, fêci, factum 3<br />
дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать tribuo, tribui, tribûtum 3<br />
день dies, diêi m<br />
деньг<strong>и</strong> pecunia, ae f<br />
деревенск<strong>и</strong>й rusticus, a, um<br />
дерево arbor, arboris f<br />
деревня rus, ruris n<br />
держать teneo, tenui, tentum 2<br />
дет<strong>и</strong> liberi, liberôrum m<br />
дл<strong>и</strong>нный longus, a, um<br />
добро bonitas, bonitâtis f<br />
добровольно sponte<br />
доблесть virtus, virtûtis f<br />
довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть ad-dûco, duxi, ductum, 3<br />
дождь pluvia, ae f<br />
долго diu<br />
дом domus, us f<br />
дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет caritas, caritâtis f<br />
дорогой carus, a, um<br />
доска, табл<strong>и</strong>ца tabula, ae f<br />
достаточно satis = sat<br />
достойный dignus, a, um<br />
дочь filia, ae f<br />
дощечка tabella, ae f<br />
древн<strong>и</strong>й antiquus, a, um<br />
друг amîcus, i m<br />
другой alius, alia, aliud<br />
другой (<strong>и</strong>з двух) alter, altera, alterum<br />
дружба amicitia, ae f<br />
дрянной vilis, vilis, ville<br />
думать, сч<strong>и</strong>тать puto, putâvi, putâtum 1<br />
дуновен<strong>и</strong>е, дух spiritus, us m<br />
душа anima, ae f<br />
Е<br />
ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный singulâris, singulâris, singulâre<br />
ед<strong>и</strong>ножды, однажды semel<br />
ежедневно cotidie<br />
есл<strong>и</strong> si<br />
есл<strong>и</strong> бы; о, есл<strong>и</strong> бы! utinam<br />
есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме ni, nisi<br />
есть edo, edi, esum, edere (esse)<br />
еще не nondum<br />
78
Ж<br />
жаждать sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4<br />
жаловаться lamento, lamentâvi, lamentâtum 1<br />
желать volo, volui, – , velle<br />
желать valeo, valui, – , 2<br />
желать cupio, cupîvi, cupîtum 3<br />
железо ferrum, i n<br />
жена uxor, uxôris f<br />
женщ<strong>и</strong>на mulier, mulieris f, matrôna, ae f,<br />
femina, ae f<br />
ж<strong>и</strong>вотное animal, animalis n<br />
ж<strong>и</strong>знь vita, ae f<br />
ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ще, дом casa, ae f<br />
ж<strong>и</strong>тель incola, ae m f<br />
ж<strong>и</strong>ть vivo, vixi, victum 3<br />
жреб<strong>и</strong>й sors, sortis f<br />
З<br />
за, вне extra<br />
за, по ту сторону ultra + Acc.<br />
за, после post + Acc.<br />
забывать (кого+дат.) obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3<br />
зав<strong>и</strong>сть invidia, ae f<br />
завтра cras<br />
закон lex, legis f<br />
затем deinde<br />
захватывать occupo, occupâvi, occupâtum 1<br />
защ<strong>и</strong>щать defendo, defendi, defensum 3<br />
звать voco, vocâvi, vocâtum 1<br />
звезда stella, ae f<br />
зверь bestia, ae f<br />
здан<strong>и</strong>е aedificium, i n<br />
здесь hîc<br />
здоровый sanus, a, um<br />
здравый, здоровый salvus, a, um<br />
земледелец agricola, ae m<br />
земля terra, ae f<br />
земля; на земле humus, i f; humi<br />
з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой hiems, hiemis f; hieme<br />
злой malus, a, um<br />
змея vipera, ae f<br />
знак signum, i n<br />
знатный nobilis, nobilis, nobile<br />
знать scio, scivi (ii), scitum 4<br />
золото aurum, i m<br />
зр<strong>и</strong>тель spectâtor, spectatôris m<br />
зуб dens, dentis m<br />
И<br />
<strong>и</strong> et; -que<br />
79
<strong>и</strong> не nec = neque<br />
<strong>и</strong> также, а также atque = ac<br />
<strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой uterque, utraque, utrumque<br />
<strong>и</strong> чтобы не neve<br />
<strong>и</strong>бо enim<br />
<strong>и</strong>бо, ведь nam<br />
<strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eo, ii, itum, ire, propero, properâvi,<br />
properâtum 1, cedo, cessi, cessum 3<br />
<strong>и</strong>гра; школа ludus, i m<br />
<strong>и</strong>грать ludo, lisi, lusum 3<br />
<strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong> e, ex<br />
<strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не ob + Acc.<br />
<strong>и</strong>збегать vito, vitâvi, vitâtum 1<br />
<strong>и</strong>звестный notus, a, um<br />
<strong>и</strong>звещать nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1<br />
<strong>и</strong>згонять ex-igo, êgi, actum 3<br />
<strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е proverbium, i n<br />
<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й supervacuus, a, um<br />
<strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый mutabilis, mutabilis, mutabile<br />
<strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е copia, ae f<br />
<strong>и</strong>зящный lepidus, a, um<br />
<strong>и</strong>л<strong>и</strong> aut, sive = seu, vel<br />
<strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong> seu = sive; seu...seu<br />
<strong>и</strong>меновать nomino, nominâvi, nominâtum 1<br />
<strong>и</strong>меть habeo, habui, habitum 2<br />
<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е soleo, solutus sum, solêre 2<br />
<strong>и</strong>мя nomen, nominis n<br />
<strong>и</strong>ногда interdum<br />
<strong>и</strong>ноземный perigrînus, a, um<br />
<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е exceptio, exceptiônis f<br />
<strong>и</strong>скусство ars, artis f<br />
<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong> res gestae<br />
<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к fons, fontis m<br />
<strong>и</strong>сцелять sano, sanâvi, sanâtum 1<br />
<strong>и</strong>так ita; itaque, igitur<br />
К<br />
к, до; у, пр<strong>и</strong> ad+Acc<br />
каб<strong>и</strong>нет tablînum, i n<br />
каждый quisque, quaeque, quidque<br />
каждый, всяк<strong>и</strong>й unusquisque, unaquaeque, unumquodque<br />
каждый, любой quilibet, quaelibet, quodliet<br />
как ut<br />
как долго quamdiu<br />
как только, л<strong>и</strong>шь только simul, simulac<br />
как, насколько quam<br />
как... как cum... tum<br />
как<strong>и</strong>м образом, как quomodo<br />
какой quantus, a, um<br />
какой qualis, qualis, quale<br />
80
какой у<strong>год</strong>но quivis, quaevis, quodvis<br />
какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь,<br />
какой- л<strong>и</strong>бо<br />
aliquis, aliqua, aliquod<br />
какой-то, нек<strong>и</strong>й quidam, quaedam, quoddam<br />
камень, украшен<strong>и</strong>е gemma, ae f<br />
карта; открытка charta ae f<br />
класть pono, posui, positum 3<br />
кн<strong>и</strong>га liber, libri m<br />
когда, в то время как (союз) cum<br />
когда-то olim<br />
когда-то, некогда quondam<br />
корабль navis, navis f<br />
корм<strong>и</strong>ть nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4<br />
конец finis, finis m<br />
кончать finio, finîvi, finîtum 4<br />
кость os, ossis n<br />
который (<strong>и</strong>з двух) uter, utra, utrum<br />
который, какой qui, quae, quod<br />
кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й<br />
кто, все что<br />
quisquis, quidquid<br />
кто, что quis, quid<br />
кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь aliquis, aliquid<br />
крас<strong>и</strong>вый pulcher, pulchra, pulchrum<br />
красный ruber, rubra, rubrum<br />
кратк<strong>и</strong>й brevis, brevis, breve<br />
краткость brevitas, brevitâtis f<br />
кр<strong>и</strong>чать clamo, clamâvi, clamâtum 1<br />
круглый rotundus, a, um<br />
куда quo<br />
ласково, любезно<br />
Л<br />
benigne<br />
лгать mentior, mentîtus sum, mentîri 4<br />
левый sinister, sinistra, sinistrum<br />
легат, посол legâtus, i m<br />
легк<strong>и</strong>й levis, levis, leve<br />
легк<strong>и</strong>й, нетрудный facilis, facilis, facile<br />
легкомысленно temere<br />
лежать iaceo, iacui, – , 2<br />
лекарство remedium, i n<br />
лекарство medicamentum, i n<br />
лен<strong>и</strong>вый piger, pigra, pigrum<br />
лес silva, ae f<br />
лето aestas, aestâtis f<br />
леч<strong>и</strong>ть curo, curâvi, curâtum 1<br />
лж<strong>и</strong>вый mendax, mendâcis<br />
л<strong>и</strong> an<br />
л<strong>и</strong>, разве (вопрос<strong>и</strong>тельная<br />
част<strong>и</strong>ца)<br />
-ne<br />
л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я lilium, i n<br />
81
л<strong>и</strong>ст folium, i n<br />
л<strong>и</strong>шать (чего + отлож.) privo, privâvi, privâtum 1<br />
луна luna, ae f<br />
лучш<strong>и</strong>й optimus, a, um<br />
лучш<strong>и</strong>й melior, melior, melius<br />
люб<strong>и</strong>ть amo, amâvi, amâtum<br />
люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать diligo, dilexi, dilectum 3<br />
любовь amor, amoris m<br />
любящ<strong>и</strong>й amans, amantis, m f<br />
М<br />
маленьк<strong>и</strong>й parvus, a, um<br />
маленьк<strong>и</strong>й; несчастный miser, misera, miserum<br />
мало, немного paulum = paulo<br />
мальч<strong>и</strong>к puer, pueri m<br />
мать mater, matris f<br />
медведь ursus, i m<br />
мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>на medicîna, ae f<br />
медленно lente<br />
между тем interea<br />
менее всего minime<br />
менять muto, mutâvi, mutâtum 1<br />
место locus, i m<br />
месяц mensis, mensis m<br />
м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный gratus, a, um<br />
м<strong>и</strong>р pax, pacis f<br />
мне mihi<br />
море mare, maris n<br />
молва fama, ae f<br />
молн<strong>и</strong>я fulmen, fulminis n<br />
молодой человек adulescens, ntis<br />
молоко lac, lactis n<br />
молчать taceo, tacui, tacitum 2<br />
множество multitûdo, multitûdinis f<br />
мног<strong>и</strong>е, многоч<strong>и</strong>сленные plures, plures, plure<br />
мног<strong>и</strong>й multus, a, um<br />
моряк nauta, ae m<br />
мой, моя, мое meus, mea, meum<br />
мощь, с<strong>и</strong>ла potestas, potestâtis f<br />
мудрость sapientia, ae f<br />
мудрый sapiens, gen: sapientis<br />
муж marîtus, i m<br />
муж, мужч<strong>и</strong>на vir, viri m<br />
мы nos<br />
мыть lavo, lavi, lautum 1<br />
мышь mus, muris m<br />
мягк<strong>и</strong>й mollis, mollis, molle<br />
Н<br />
набожный pius, a, um<br />
82
над, наверху super<br />
надевать in-duo, indui, indûtum 3<br />
надежда spes, spei f<br />
надеяться spero, sperâvi, sperâtum 1<br />
называть appello, appellâvi, appellâtum 1<br />
на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й maximus, a, um<br />
на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й pessimus, a, um<br />
наказан<strong>и</strong>е poena, ae f<br />
наказывать punio, punîvi, punîtum 4<br />
наконец denique, tandem<br />
наполнять im-pleo, plêvi, plêtum 2<br />
напом<strong>и</strong>нать, побуждать ad-moneo, monui, monitum, 1<br />
напрасно frustra<br />
народ populus, i m<br />
наставн<strong>и</strong>к magister, i m<br />
наставн<strong>и</strong>ца magistra, ae f<br />
настолько, до такой степен<strong>и</strong> adeo<br />
настоящ<strong>и</strong>й praesens, gen: presentis<br />
наука scientia, ae f<br />
начало initium, i n, principium, i n<br />
нач<strong>и</strong>нать incipio, cêpi, ceptum 3<br />
наход<strong>и</strong>ть invenio, vêni, ventum 4<br />
наш noster, nostra, nostrum<br />
не знать ne-scio, nescîvi, nescîtum 4<br />
не мочь, не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre<br />
не хватать desum, fui, --, esse<br />
не, нет non<br />
не, совсем не haud<br />
небо caelum, i n<br />
не<strong>год</strong>ный, бесчестный im-probus, a, um<br />
недавно modo<br />
недалеко procul<br />
некоторый nonnullus, a, um<br />
немедленно statim<br />
немой mutus, a, um<br />
ненав<strong>и</strong>сть odium, i n<br />
необход<strong>и</strong>мый necessarius, a, um<br />
непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е molestia, ae f<br />
неразумный insipiens, gen: insipientis<br />
несправедл<strong>и</strong>вость in-iuria, ae f<br />
нест<strong>и</strong> fero, tuli, lâtum, ferre<br />
нетронутый, целый intactus, a, um<br />
неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong> nonne<br />
неч<strong>и</strong>стый immundus, a, um<br />
н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух) neuter, neutra, neutrum<br />
н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный humilis, humilis, humile<br />
н<strong>и</strong>какой nullus, a, um<br />
н<strong>и</strong>когда numquam<br />
н<strong>и</strong>кто nemo<br />
н<strong>и</strong>что nihil=nil<br />
83
но sed<br />
но, же autem, at<br />
новый novus, a, um<br />
нога pes, pedis m<br />
нос<strong>и</strong>ть, нест<strong>и</strong> porto, portâvi, portâtum 1<br />
ночь nox, noctis f<br />
нрав<strong>и</strong>ться; постановлять placeo, placui, placitum 2<br />
нужно, следует (только третье<br />
л<strong>и</strong>цо)<br />
oportet, oportuit, oportêre 3<br />
О<br />
обв<strong>и</strong>нять ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1<br />
обезьяна simia, ae f<br />
обещать pro-mitto, missi, missum 3<br />
об<strong>и</strong>тать habito, habitâvi, habitâtum 1<br />
облако nubes, nubis f<br />
область regio, regiônis f<br />
обл<strong>и</strong>вать per-fundo, fûdi, fûssum 3<br />
обновлять re-paro, parâvi, parâtum 1<br />
ободрять, <strong>и</strong>спытывать probo, probâvi, probâtum 1<br />
образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е imâgo, imaginis f<br />
образ, способ modus, modi m<br />
обыденный vulgâris, vulgâris, vulgâre<br />
обычай mos, moris m<br />
овладевать tempero, temperâvi, temperâtum 1<br />
овца ovis, ovis f<br />
огонь ignis, ignis m<br />
огромный ingens, ingens, ingens; gen: ingentis<br />
одежда vestis, vestis f , vestimentum, i n<br />
одевать vestio, vestîvi, vestîtum 4<br />
од<strong>и</strong>н solus, a, um<br />
одновременно simul<br />
однажды, как то раз aliquando<br />
однако tamen<br />
ож<strong>и</strong>дать ex-specto, spectâvi, spectâtum 1<br />
озеро lacus, i m<br />
окно fenestra, ae f<br />
опасность periculum, i n<br />
опустошать vasto, vastâvi, vastâtum 1<br />
опытный perîtus, a, um<br />
оратор orâtor, oratôris m<br />
орел aquila, ae m f<br />
орех nux, nucis f<br />
оруж<strong>и</strong>е arma, armôrum n<br />
освещать illustro, illustrâvi, illustrâtum 1<br />
освобождать libero, liberâvi, liberâtum 1<br />
осень autumnus, i m<br />
основывать con-do, dido, ditum 3<br />
основывать, стро<strong>и</strong>ть fundo, fundâvi, fundâtum 1<br />
оставаться maneo, mansi, mansum 3<br />
оставлять linquo, linqui, – , 3<br />
84
остров insula, ae f<br />
от, <strong>и</strong>з a, ab + Abl.<br />
от, <strong>и</strong>з; о de + Abl.<br />
отвечать respondeo, respondi, responsum 2<br />
отвязывать, освобождать ab-solvo, solvi, solûtum, 3<br />
отдыхать quiesco, quiêvi, quiêtum 3<br />
отец pater, patris m<br />
открывать aperio, aperui, apertum 4<br />
откуда unde<br />
отмечать noto, notâvi, notâtum 1<br />
отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца (употр. ne<br />
с конъюнкт<strong>и</strong>вом)<br />
отр<strong>и</strong>цать nego, negâvi, negâtum 1<br />
отсутствовать ab-sum, afui, – abesse<br />
оттуда, затем inde<br />
отча<strong>и</strong>ваться de-spero, sperâvi, sperâtum 1<br />
очень valde<br />
охранять custodio, custodîvi, custodîtum 4<br />
охотно libenter<br />
ош<strong>и</strong>баться fallo, fefelli, falsum 3<br />
erro, errâvi, errâtum 1<br />
П<br />
падать, случаться oc-cido, cidi, câsum 3<br />
память memoria, ae f<br />
пастух pastor, pastôris m<br />
педагог paedagôgus, i m<br />
перед, до ante + Acc.<br />
перед, вперед<strong>и</strong> prae + Abl.<br />
передавать tra-do, didi, ditum 3<br />
перенос, перевод translatio, translatiônis f<br />
перенос<strong>и</strong>ть tolero, tolerâvi, tolerâtum 1<br />
первый primus, a, um<br />
песня carmen, carminis, n<br />
петь canto, cantâvi, cantâtum 1<br />
печаль tristia, ae f<br />
печальный maestus, a, um, tristis, tristis, triste<br />
п<strong>и</strong>сать scribo, scripsi, scriptum 3<br />
п<strong>и</strong>сьмо epistula, ae f<br />
п<strong>и</strong>ть poto, potâvi, potum 1<br />
п<strong>и</strong>ть bibo, bibi, --, 3<br />
п<strong>и</strong>ща victus, us m<br />
плакать fleo, flêvi, flêtum 2<br />
по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не propter<br />
по, согласно secundum +Acc.<br />
победа victoria, ae f<br />
побеждать vinco, vici, victum 3<br />
побед<strong>и</strong>тель victor, victôris m<br />
повар<strong>и</strong>ха coqua, ae f<br />
пов<strong>и</strong>новаться obtempero, obtemperâvi, obtemperâtum<br />
85
повторять repetitio, repetitiônis f<br />
по<strong>год</strong>а; буря tempestas, tempestâtis f<br />
под sub+Acc et Abl<br />
подв<strong>и</strong>жный mobilis, mobilis, mobile<br />
подражан<strong>и</strong>е imitatio, imitatiônis f<br />
подражать imitor, imitâtus sum imitâri 1<br />
подруга amîca, ae f<br />
подход<strong>и</strong>ть ad-eo, ii, itum, îre<br />
подшуч<strong>и</strong>вать ir-rideo, rîsi, rîsum 2<br />
подч<strong>и</strong>няться pareo, parui, – , 2<br />
поздно sero<br />
пока dum<br />
пока, до тех пор пока donec<br />
показывать ostendo, ostendi, ostentum 3<br />
показывать monstro, monstrâvi, monstrâtum 1<br />
покой quies, quiêtis f<br />
покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на tranquillitas, tranquillitâtis f<br />
покупать emo, emi, emptum 3<br />
поле ager, agri m<br />
полезный utilis, utilis, utile<br />
помещать, размещать loco, locâvi, locâtum 1<br />
пом<strong>и</strong>мо, кроме praeter + Acc.<br />
помогать pro-sum, profui, – , prodesse<br />
помогать iuvo, iuvi, iutum 1<br />
помн<strong>и</strong>ть memini, meminisse; memento<br />
помощь auxilium, i n<br />
пон<strong>и</strong>мать intellego, intellexi, intellectum 3<br />
пон<strong>и</strong>мать, схватывать com-prehendo, prehendi, prehensum<br />
пор<strong>и</strong>цать vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1<br />
порок vitium, i n<br />
посещать visito, visitâvi, visitâtum 1<br />
после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong> postquam<br />
последн<strong>и</strong>й ultimus, a, um<br />
постоянный perpetuus, a, um<br />
постыдно turpiter<br />
посылать mitto, misi, missum 3<br />
потом postea<br />
потому что, так как quia<br />
пох<strong>и</strong>щать, хватать rapio, rapui, raptum 3<br />
похож<strong>и</strong>й similis, similis, simile<br />
почему cur<br />
почет reverentia, ae f<br />
поэт poêta, ae m<br />
правда verum, i n<br />
правд<strong>и</strong>во vere<br />
правд<strong>и</strong>вый verus, a, um<br />
прав<strong>и</strong>ло regula, ae f<br />
прав<strong>и</strong>льно recte<br />
прав<strong>и</strong>ть regno, regnâvi, regnâtum 1<br />
право, закон ius, iuris n<br />
86
правый dexter, dextra, dextrum<br />
праздн<strong>и</strong>чный festus, a, um<br />
праздность ignavia, ae f<br />
превосход<strong>и</strong>ть super, superâvi, superâtum 1<br />
предназначать destino, destinâvi, destinâtum 1<br />
предп<strong>и</strong>сывать, наставлять praecipio, cêpi, ceptum 3<br />
предпоч<strong>и</strong>тать malo, maui, – , malle<br />
прежде antea<br />
прежде, раньше pridem<br />
прежн<strong>и</strong>й prior, prior, prius<br />
пре<strong>и</strong>мущественно praecipue<br />
пре<strong>и</strong>мущественно plerumque<br />
пренебрегать sperno, sprevi, spretum 3<br />
пренебрегать neglego, neglexi, neglectum 3<br />
пр<strong>и</strong>бавлять ad-do, didi, ditum, 3<br />
пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться ap-propinquo, âvi, âtum 1<br />
пр<strong>и</strong>глашать invîto, invitâvi, invitâtum 1<br />
пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный aptus, a, um<br />
пр<strong>и</strong>знаваться fateor, fassus sum, fatêri 2<br />
пр<strong>и</strong>казывать iubeo, iussi, iussum 2<br />
пр<strong>и</strong>казывать impero, imperâvi, imperâtum 1<br />
пр<strong>и</strong>мер exemplar, exemplâris n<br />
пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать ac-cipio, cêpi, ceptum, 3<br />
пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е inter-sum, fui, – , esse<br />
пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1<br />
пр<strong>и</strong>рода natûra, ae f<br />
пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть venio, vêni, ventum 4<br />
пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть ad-venio, vêni, ventum, 4<br />
пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на causa, ae f<br />
пр<strong>и</strong>ятный iucundus, a, um<br />
продавать vendo, vendidi, venditum 3<br />
промедлен<strong>и</strong>е mora, ae f<br />
просвещать erudio, erudîvi, erudîtum 4<br />
прос<strong>и</strong>ть, говор<strong>и</strong>ть oro, orâvi, orâtum 1<br />
прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать peto, petîvi, petîtum 3<br />
прославлять celebro, celebrâvi, celebrâtum 1<br />
просторный, ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й amplus, a, um<br />
простонародье vulgus, i n<br />
прот<strong>и</strong>в contra + Acc.<br />
прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в adversus + Acc.<br />
прот<strong>и</strong>водействовать ob-sum, fui, – ,esse<br />
прошу, пожалуйста quaeso<br />
прыгать salio, salui, saltum 4<br />
прямой rectus, a, um<br />
пт<strong>и</strong>ца avis, avis f<br />
публ<strong>и</strong>чный publicus, a, um<br />
пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать territo, territâvi, – , 1<br />
путешеств<strong>и</strong>е, путь iter, itineris n<br />
Р<br />
87
раб servus i m<br />
работа, труд labor, labôris m<br />
работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е opus, operis n<br />
работать labôro, laborâvi, laborâtum 1<br />
рабство sertivus, servitûtis f<br />
радоваться gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2<br />
радостный laetus, a, um<br />
разве num<br />
раздражен<strong>и</strong>е irritatio, irritatiônis f<br />
разрушать deleo, delêvi, delêtum 2<br />
разнообразный varius, a, um<br />
рана vulnus, vulneris n<br />
расположенный situs, a, um<br />
рассказывать narro, narrâvi, narrâtum 1<br />
рассуждать, спор<strong>и</strong>ть disputo, disputâvi, disputâtum 1<br />
рассуд<strong>и</strong>тельность prudentia, ae f<br />
растен<strong>и</strong>е planta, ae f<br />
расчет, мысль ratio, ratiônis f<br />
ребенок infans, infantis m<br />
редк<strong>и</strong>й rarus, a, um<br />
резец, ст<strong>и</strong>ль stilus, i m<br />
река fluvius, i m<br />
ремесленн<strong>и</strong>к faber, fabri m<br />
речь oratio, oratiônis f<br />
речь, беседа sermo, sermônis m<br />
р<strong>и</strong>туал ritus, us m<br />
род, народ gens, gentis f<br />
род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е genus, generis n<br />
род<strong>и</strong>на patria, ae f<br />
род<strong>и</strong>тель (отец, мать);<br />
parens, parentis m, f; parentes<br />
род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />
рождать pario, peperi, partum 3<br />
рождаться nascor, natus sum, nasci 3<br />
роза rosa, ae f<br />
рот os, oris n<br />
роскошный luxiriôus, a, um<br />
рука manus, us f<br />
рука (от локтя до к<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>) bracchium, i n<br />
руковод<strong>и</strong>ть administro, ministrâvi, ministrâtum, 1<br />
рукоплескан<strong>и</strong>е plausus, us m<br />
С<br />
с, вместе (предлог) cum + Abl.<br />
с этой стороны citra +Acc.<br />
сад hortus, i m<br />
сам, самый ipse, ipsa, ipsum<br />
самый высок<strong>и</strong>й suprêmus, a, um<br />
свадьба nuptiae, nuptiârum f<br />
свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й recens, gen: recentis<br />
свет lux, lucis f<br />
88
светлый splendidus, a, um<br />
свобода libertas, libertâtis f<br />
свободный liber, libera, liberum<br />
своенравный morôsus, a, um<br />
свой suus, a, um<br />
священный sacer, sacra, sacrum<br />
сдерж<strong>и</strong>вать con-tineo, tinui, tentum 3<br />
себя sui<br />
се<strong>год</strong>ня hodie<br />
селен<strong>и</strong>е, город oppidum, i n<br />
село, деревня vicus, i m<br />
семья familia, ae f<br />
серебро argentum, i n<br />
сердце cor, cordis n<br />
сестра soror, sorôris f<br />
с<strong>и</strong>деть sedeo, sedi, sessum 2<br />
с<strong>и</strong>ла vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim)<br />
с<strong>и</strong>льный fortis, fortis, forte<br />
сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я fabula, ae f<br />
скольз<strong>и</strong>ть, падать labor, lapsus sum, labi 3<br />
сколько quot<br />
сколько quantum=quanto<br />
сколько раз quotiens<br />
скрываться, убегать re-fugio, fûgi, fugitum 3<br />
скупец, жмот avarus, i m<br />
слабый debilis, debilis, debile<br />
слава gloria, ae f<br />
славный clarus, a, um<br />
сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый dulcis, dulcis, dulce<br />
следовательно ergo<br />
следовать sequor, secûtus sum, sequi 3<br />
слеза lacrima, ae f<br />
сл<strong>и</strong>шком nimis<br />
слово verbum, i n<br />
словно как velut<br />
служанка ancilla, ae f<br />
служ<strong>и</strong>ть servo, servâvi, servâtum 1<br />
случай casus, us m<br />
случайно forte<br />
слышать audio, audîvi, audîtum 4<br />
смелый audax, audax, audax, gen: audacis<br />
смертный, смертельный mortâlis, mortâlis, mortâle<br />
смерть mors, mortis f<br />
сметь audeo, ausus sum, audêre 2<br />
смеш<strong>и</strong>вать turbo, turâvi, turâtum 1<br />
смеяться rideo, risi, risum 2<br />
смотреть specto, spectâvi, spectâtum 1<br />
снег nix, nivis f<br />
собака canis, canis m,f<br />
совершать ef-ficio, effêci, effectum 3<br />
89
соглас<strong>и</strong>е concordia, ae f<br />
создавать creo, creâvi, creâtum 1<br />
солнце sol, solis m<br />
соль sal, salis m<br />
сомн<strong>и</strong>тельный dubius, a, um<br />
сон somnus, i m<br />
соседн<strong>и</strong>й vicînus, a ,um<br />
состоян<strong>и</strong>е status, us m<br />
состоять con-sto, stiti, – 3<br />
спальня cubiculum, i n<br />
спать dormio, dormîvi, dormîtum 4<br />
спор, тяжба lis, litis f<br />
спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться litigo, litigâvi, litigâtum 1<br />
справлять emendo, emendâvi, emendâtum 1<br />
спраш<strong>и</strong>вать<br />
rogo, rogâvi, rogâtum 1,<br />
inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1<br />
спраш<strong>и</strong>вать inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3<br />
спраш<strong>и</strong>вать, <strong>и</strong>скать quaero, quaesîvi, quaesîtum 4<br />
спускаться descendo, scendi, scensum 3<br />
сражаться pugno, pugnâvi, pugnâtum 1<br />
сравн<strong>и</strong>вать comparo, parâvi, paratum 1<br />
сред<strong>и</strong> inter<br />
ссора rixa, ae f<br />
став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать prae-pono, posui, positum 3<br />
старан<strong>и</strong>е; наука studium, i n<br />
старательно studiôse<br />
стараться; <strong>и</strong>зучать studeo, studui, – , 2<br />
стар<strong>и</strong>к, старуха senex, senis m,f<br />
старость senectus, senectûtis f<br />
старуха anus, us f<br />
стена murus, i m<br />
степень gradus, us m<br />
станов<strong>и</strong>ться, делаться fio, factus sum fieri<br />
страх timor, timôris m<br />
строг<strong>и</strong>й sevêrus, a, um<br />
строгость severitas, severitâtis f<br />
стро<strong>и</strong>ть aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1<br />
стол mensa, ae f<br />
столько tot<br />
столько раз totiens<br />
стоять sto, steti, statum 1<br />
суд<strong>и</strong>ть existimo, existimâvi, existimâtum 1<br />
суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать iudico, iudicâvi, iudicâtum 1<br />
судьба fortuna, ae f<br />
сужден<strong>и</strong>е sententia, ae f<br />
счастл<strong>и</strong>вый felix, felix, felix gen: felicis<br />
счастл<strong>и</strong>вый beâtus, a, um<br />
сч<strong>и</strong>тать, думать reor, ratus sum, reri 2<br />
сын filius, i m<br />
90
сюда huc<br />
Т<br />
так как, потому что quoniam<br />
так, настолько tam<br />
так; как... так sic; ut... sic<br />
также, тоже quoque<br />
такой talis, talis, tale<br />
тайно secrêto<br />
там ibi<br />
тащ<strong>и</strong>ть traho, traxi, tractum 3<br />
твой tuus, a, um<br />
тело corpus, corporis n<br />
тем не менее, но verum<br />
темный obscûrus, a, um<br />
танцевать, прыгать salto, saltâvi, saltâtum 1<br />
теперь nunc<br />
терпел<strong>и</strong>вый patiens, gen: patientis<br />
терпеть patior, passus sum, pati 3<br />
терпк<strong>и</strong>й acerbus, a, um<br />
т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на silentium, i n<br />
товар<strong>и</strong>щ socius, i m<br />
тогда; как... так tum; cum... tum<br />
только; не только... но <strong>и</strong> solum; non solum, ...sed etiam<br />
тонк<strong>и</strong>й, утонченный tenius, tenius, tenue<br />
топор secûris, secûris f<br />
тороп<strong>и</strong>ться festîno, festinâvi, festinâtum 1<br />
тот же, та же, то же idem, eadem, idem<br />
тот, та, то; он, она, оно ille, illa, illud<br />
трава herba, ae f<br />
требовать postulo, postulâvi, postulâtum 1<br />
трезвость sobrietas, sobrietâtis f<br />
трогать, касаться tango, tetigi, tectum 3<br />
трость baculum, i n; baculus, i m<br />
труба tuba, ae f<br />
трудный difficilis, difficilis, difficile<br />
тун<strong>и</strong>ка tunica, ae f<br />
ты tu<br />
тысяча; тысяч<strong>и</strong> mille; milia<br />
тяжелый, суровый gravis, gravis, grave<br />
тяжесть gravitas, gravitâtis f<br />
У<br />
у, пр<strong>и</strong>, возле apud +Acc<br />
убеждать ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1<br />
убегать fugio, fûgi, fugitum 3<br />
уб<strong>и</strong>вать inter-ficio, fêci, fectum 3, neco, necâvi,<br />
necâtum 1, oc-cîdo, cîdi, cîsum 3<br />
уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать moneo, monui, monitum 2<br />
удар plaga, ae f<br />
91
удел, жреб<strong>и</strong>й alea, aleae f<br />
удовольств<strong>и</strong>е voluptas, voluptâtis f<br />
уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный mirus, a, um<br />
уд<strong>и</strong>вляться miror, mirâtus sum, mirâri 1<br />
удобный commodus, a, um<br />
ужасный horrendus, a, um<br />
уже iam<br />
узк<strong>и</strong>й angustus, a, um<br />
узнавать, знать co-gnosco, gnôvi, gnitum 3<br />
указывать indico, indicâvi, indicâtum 1<br />
укреплять firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />
укреплять con-firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />
украшен<strong>и</strong>е ornamentum, i n<br />
украшенный ornâtus, us m<br />
украшать orno, ornâvi, ornâtum 1<br />
ул<strong>и</strong>ца, путь, дорога via, viae f<br />
ум, разумен<strong>и</strong>е mens, mentis f<br />
уменьшать minuo, minui, minûtum 3<br />
умеренный moderâtus, a, um<br />
ум<strong>и</strong>рать morior, mortuus sum, mori; moritûrus<br />
упорствовать per-sevêro, severâvi, severâtum 1<br />
употреблять utor, usus sum, uti 3<br />
усерд<strong>и</strong>е diligentia, ae f<br />
устанавл<strong>и</strong>вать statuo, statui, statûtum 3<br />
усыновлять ad-opto, optâvi optâtum, 1<br />
уход<strong>и</strong>ть ab-eo, ii, itum, îre<br />
учен<strong>и</strong>к discipulus, i m<br />
уч<strong>и</strong>ть doceo, docui, doctum, 2<br />
уч<strong>и</strong>ться disco, didici, – , 3<br />
Ф<br />
ф<strong>и</strong>алка viola, ae f<br />
форм<strong>и</strong>ровать formo, formâvi, formâtum 1<br />
форум, площадь forum, i n<br />
Х<br />
хватать capio, cêpi, captum 3<br />
хлестать verbero, verberâvi, verberâtum 1<br />
хозя<strong>и</strong>н hospes, hospitis m,f<br />
холод frigus, frigosis n<br />
хорош<strong>и</strong>й bonus, a, um<br />
хорошо, верно sane<br />
хотя, несмотря на то что quamquam<br />
храм aedes, aedis f, templum, i n<br />
худш<strong>и</strong>й, хуже peior, peior, peius<br />
хвал<strong>и</strong>ть laudo, laudâvi, laudâtum 1<br />
Ц<br />
царь rex, regis m<br />
цвет color, colôris m<br />
92
цветок flos, floris m<br />
целый, весь totus, a, um<br />
цена pretium, i n<br />
Ч<br />
час hora, ae f<br />
часто saepe<br />
часть pars, partis f<br />
человек homo, hominis m<br />
человеческ<strong>и</strong>й humânus, a, um<br />
через, за trans + Acc.<br />
через, по per + Acc.<br />
черный niger, nigra, nigrum<br />
черный ater, atra, atrum<br />
честный honestus, a, um<br />
частный; л<strong>и</strong>шенный privâtus, a, um<br />
честь honor, honôris m<br />
четырехугольный quadratus<br />
ч<strong>и</strong>сло numerus, i m<br />
ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть recito, recitâvi, recitâtum 1<br />
ч<strong>и</strong>тать, соб<strong>и</strong>рать, говор<strong>и</strong>ть lego, lêgi, lectum 3<br />
чтен<strong>и</strong>е, урок lectio, lectionis f<br />
что, потому что quod<br />
чтобы не (союз) ne<br />
чтобы; как только ut<br />
чужой aliênus, a, um<br />
чувствовать, замечать sentio, sensi, sensum 4<br />
Ш<br />
ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й latus, a, um<br />
школа schola, ae f<br />
шутка iocus, i m<br />
Э<br />
этот, вот этот iste, ista, istud<br />
этот, эта, это; он, она. оно hic, haec, hoc<br />
этот, эта. это is, ea, id<br />
Ю<br />
юноша, девушка iuveis, iuvenis m,f<br />
юный iuvenis, iuvenis, iuvene<br />
Я<br />
я ego<br />
являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться appareo, apparui, – 2<br />
<strong>язык</strong> lingua, ae f<br />
ясный serenus, a ,um<br />
яйцо ovum, i n<br />
93
ОГЛАВЛЕНИЕ<br />
ПРЕДИСЛОВИЕ…………………………………………………………………………… 3<br />
ALPHABETUM …………………………………………………………………………… 4<br />
Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)……………………………... 5<br />
Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum) в настоящем времен<strong>и</strong> (presens) 7<br />
Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са……………………………………..<br />
Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое<br />
10<br />
прошедшее……………………………………………………………………………<br />
12<br />
Тема пятая. Будущее время (futurum I)………………………………………………….. 13<br />
Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего, четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й…… 16<br />
Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)…………………….. 21<br />
Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное……………………………<br />
Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva<br />
23<br />
et proverbia)…..……………………………………………………………<br />
25<br />
Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)…………………………….. 27<br />
Тема од<strong>и</strong>ннадцатая. Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь…….. 30<br />
Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы………………………………………………<br />
Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (пр<strong>и</strong>даточные<br />
32<br />
предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)…………………………<br />
34<br />
Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е……………………………………… 37<br />
ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ…………………………………………………………………… 39<br />
ГРАММАТИЧЕСКИЙ СПРАВОЧНИК…………………………………………………… 42<br />
ЛАТИНСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ………………………………………………………. 56<br />
РУССКО-ЛАТИНСКИЙ СЛОВАРЬ……………………………………………………… 75<br />
94