17.06.2013 Views

Латинский язык: второй и третий год обучения

Латинский язык: второй и третий год обучения

Латинский язык: второй и третий год обучения

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ФЕДЕРАЛЬНОЕ АГЕНТСТВО ПО ОБРАЗОВАНИЮ<br />

НОВОСИБИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ<br />

Эконом<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й факультет<br />

Кафедра правоведен<strong>и</strong>я<br />

Е. В. Афонас<strong>и</strong>н<br />

ЛАТЫНЬ – ЭТО ПРОСТО!<br />

ОСНОВЫ ЛАТИНСКОГО ЯЗЫКА<br />

И ЮРИДИЧЕСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ.<br />

ВВОДНЫЙ КУРС<br />

Второе <strong>и</strong>здан<strong>и</strong>е, <strong>и</strong>справленное <strong>и</strong> дополненное<br />

Под редакц<strong>и</strong>ей Т. Г. Мяк<strong>и</strong>на<br />

Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<br />

2006


ББК Ш 13(лат)–923:С<br />

УДК 408.4 (075.8)<br />

А 946<br />

Афонас<strong>и</strong>н Е. В. Латынь – это просто! Основы лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а <strong>и</strong> юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вводный курс / Новос<strong>и</strong>б. гос. ун-т. Издан<strong>и</strong>е 2-е , <strong>и</strong>спр. <strong>и</strong> доп.<br />

Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск, 2006. 94 c.<br />

ISBN 5-94356-443-8<br />

Учебное пособ<strong>и</strong>е представляет собой элементарное введен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />

В нем содержатся упражнен<strong>и</strong>я по чтен<strong>и</strong>ю, переводу, граммат<strong>и</strong>ке <strong>и</strong> обратному<br />

переводу с лат<strong>и</strong>нского на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> в кол<strong>и</strong>честве, достаточном для<br />

семестрового курса. Особое вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е уделяется юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>.<br />

Пособ<strong>и</strong>е дополнено граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м справочн<strong>и</strong>ком <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong><br />

русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м словарям<strong>и</strong> лекс<strong>и</strong>ческого м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мума.<br />

Учебное пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов правоведов, нач<strong>и</strong>нающ<strong>и</strong>х<br />

<strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а, <strong>и</strong> составлено на основе курса, ч<strong>и</strong>таемого в течен<strong>и</strong>е<br />

ряда лет на отделен<strong>и</strong><strong>и</strong> правоведен<strong>и</strong>я эконом<strong>и</strong>ческого факультета НГУ.<br />

ISBN 5-94356-443-8<br />

Научный редактор<br />

канд. ф<strong>и</strong>лол.наук, доц. Т. Г. Мяк<strong>и</strong>н<br />

Рецензент<br />

канд. ф<strong>и</strong>лол. наук, доц. А. Ю. Мусор<strong>и</strong>н<br />

2<br />

© Новос<strong>и</strong>б<strong>и</strong>рск<strong>и</strong>й государственный<br />

ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тет, 2006<br />

© Е. В. Афонас<strong>и</strong>н, 2006


ПРЕДИСЛОВИЕ<br />

Это небольшое пособ<strong>и</strong>е предназначено для студентов, делающ<strong>и</strong>х первый шаг в<br />

освоен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. Для углубленного <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я латын<strong>и</strong> рекомендую<br />

обрат<strong>и</strong>ться к детальным руководствам. Прежде всего, могу посоветовать<br />

проч<strong>и</strong>тать вел<strong>и</strong>колепный <strong>и</strong> непревзойденный по элегантност<strong>и</strong> <strong>и</strong>сполнен<strong>и</strong>я<br />

самоуч<strong>и</strong>тель Л<strong>и</strong>д<strong>и</strong><strong>и</strong> В<strong>и</strong>нн<strong>и</strong>чук (М., 1985).<br />

Юр<strong>и</strong>стам рекомендуется обрат<strong>и</strong>ться к спец<strong>и</strong>альным учебн<strong>и</strong>кам, так<strong>и</strong>м как:<br />

Ахтерова О. А., Иваненко Т. В. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> <strong>язык</strong> <strong>и</strong> основы юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческой<br />

терм<strong>и</strong>нолог<strong>и</strong><strong>и</strong>. М., 2001.<br />

Н<strong>и</strong>сенбаум М. Е. Via Latina ad Ius. Учебн<strong>и</strong>к лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а. М., 1996.<br />

Темнов Е. И. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я. М., 2003.<br />

Данное пособ<strong>и</strong>е заканч<strong>и</strong>вается кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>м <strong>и</strong> русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>м<br />

словарям<strong>и</strong>, содержащ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> м<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мум лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>й, которые<br />

необход<strong>и</strong>мо выуч<strong>и</strong>ть в процессе освоен<strong>и</strong>я курса. В то же время следует<br />

помн<strong>и</strong>ть, что эт<strong>и</strong>х словарей совершенно недостаточно для перевода лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х<br />

текстов, поэтому студенты должны обрат<strong>и</strong>ться к более подробным словарям,<br />

лучш<strong>и</strong>м <strong>и</strong>з которых является следующ<strong>и</strong>й:<br />

Дворецк<strong>и</strong>й И. Х. Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь. М., 1976 (<strong>и</strong> пере<strong>и</strong>здан<strong>и</strong>я).<br />

Из электронных ресурсов можно назвать:<br />

Стран<strong>и</strong>цу кафедры класс<strong>и</strong>ческой ф<strong>и</strong>лолог<strong>и</strong><strong>и</strong> Белорусского ун<strong>и</strong>верс<strong>и</strong>тета:<br />

http://graecolatini.narod.ru/<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е тексты можно найт<strong>и</strong> в сет<strong>и</strong> Интернет на спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>з<strong>и</strong>рованных сайтах.<br />

Лучш<strong>и</strong>м собран<strong>и</strong>ем класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х текстов, бесспорно, является проект «Персей»<br />

(http://www.perseus.tufts.edu). Здесь можно в свободном доступе найт<strong>и</strong><br />

множество про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й ант<strong>и</strong>чных авторов, как лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х, так <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>х,<br />

пр<strong>и</strong>чем тексты связаны с <strong>и</strong>нтеракт<strong>и</strong>вным<strong>и</strong> словарям<strong>и</strong>.<br />

Класс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е тексты представлены на следующ<strong>и</strong>х ресурсах:<br />

Истор<strong>и</strong>я Древнего Р<strong>и</strong>ма, в том ч<strong>и</strong>сле отдельный раздел по р<strong>и</strong>мскому праву:<br />

http://ancientrome.ru/<br />

Roman Law Library, ed. A. Koptev, Yves Lassard:<br />

http://www.upmf-grenoble.fr/Haiti/Cours/Ak/<br />

Roman Law Homepage, ed. Thomas Rüfner:<br />

http://www.jura.uni-sb.de/Rechtsgeschichte/Ius.Romanum/english.html<br />

Roman Law Resources, ed. by Ernest Metzger, University of Aberdeen:<br />

http://iuscivile.com/<br />

Дополн<strong>и</strong>тельные матер<strong>и</strong>алы можно найт<strong>и</strong> также на стран<strong>и</strong>це «Центра <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong>я<br />

древней ф<strong>и</strong>лософ<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong> класс<strong>и</strong>ческой трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong><strong>и</strong> НГУ»:<br />

http://www.nsu.ru/classics/<br />

3<br />

Е. А.<br />

Академгородок<br />

1 ноября 2006 г.


Aa<br />

Bb<br />

Cc<br />

Dd<br />

Ee<br />

Ff<br />

Gg<br />

Hh<br />

Ii<br />

Jj<br />

Kk<br />

Ll<br />

Mm<br />

Nn<br />

Oo<br />

Pp<br />

Qq<br />

Rr<br />

Ss<br />

Tt<br />

Uu<br />

Vv<br />

Xx<br />

Yy<br />

Zz<br />

Alphabetum<br />

4<br />

а<br />

б<br />

ц (перед e, i, y, ae, oe), к<br />

(в остальных случаях)<br />

д<br />

э<br />

ф<br />

г<br />

х (г)<br />

<strong>и</strong><br />

й<br />

к (употребляется только<br />

в слове Kalendae)<br />

л<br />

м<br />

н<br />

о<br />

п<br />

в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> qu – кв<br />

р<br />

с (з между согласным<strong>и</strong>)<br />

т<br />

у<br />

в<br />

кс<br />

<strong>и</strong> (в словах греческого<br />

про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>я)<br />

з<br />

Пр<strong>и</strong>мечан<strong>и</strong>е. Сочетан<strong>и</strong>е ngu ч<strong>и</strong>тается [нгв] (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> [нгу], перед гласным); ti<br />

ч<strong>и</strong>тается как [ц<strong>и</strong>] перед гласным, [т<strong>и</strong>] перед согласным; двугласные ae <strong>и</strong> oe<br />

ч<strong>и</strong>таются как [э], двугласные au <strong>и</strong> eu ч<strong>и</strong>таются в од<strong>и</strong>н слог (с неслоговым у:<br />

[ау], [эу]).<br />

Прав<strong>и</strong>ла ударен<strong>и</strong>я. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> бывают кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> (долгота <strong>и</strong><br />

краткость гласных обычно отмечается в словарях). Кроме того, долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong><br />

сч<strong>и</strong>таются закрытые слог<strong>и</strong>. Напр<strong>и</strong>мер, в слове documentum слог men закрыт,<br />

поскольку за его гласным следуют два согласных. Открытые слог<strong>и</strong>, в свою<br />

очередь, всегда кратк<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер, в слове ratio слог ti краток, так как он<br />

открыт, т. е. за его гласным следует гласная i. Открытым, следовательно,<br />

кратк<strong>и</strong>м сч<strong>и</strong>тается также слог, за гласным которого следует одна согласная,<br />

напр<strong>и</strong>мер, слог bi в слове mobilis. Ударен<strong>и</strong>е в лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х словах став<strong>и</strong>тся<br />

регулярным образом. Оно сто<strong>и</strong>т на предпоследнем слоге, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> на третьем от<br />

конца, есл<strong>и</strong> предпоследн<strong>и</strong>й краток, т. е. ударен<strong>и</strong>е, образно говоря, тяготеет к<br />

серед<strong>и</strong>не слова <strong>и</strong> н<strong>и</strong>когда не став<strong>и</strong>тся на последн<strong>и</strong>й слог (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем,<br />

разумеется, случая, когда слово состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з одного слога).


Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)<br />

Лат<strong>и</strong>нское существ<strong>и</strong>тельное, как <strong>и</strong> русское, склоняется по падежам,<br />

однако кол<strong>и</strong>чество падежей <strong>и</strong> <strong>и</strong>х функц<strong>и</strong><strong>и</strong> в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е несколько<br />

отл<strong>и</strong>чаются от русского. Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные делятся на пять т<strong>и</strong>пов<br />

склонен<strong>и</strong>я, которые мы последовательно рассмотр<strong>и</strong>м. Сейчас же начнем с двух<br />

самых простых <strong>и</strong> регулярных т<strong>и</strong>пов склонен<strong>и</strong>я – первого <strong>и</strong> второго.<br />

Практ<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>знакам<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х склонен<strong>и</strong>й являются: окончан<strong>и</strong>е -а в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -ае в род<strong>и</strong>тельном падежах ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла для первого<br />

склонен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я -us, -er, -um в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> -i в род<strong>и</strong>тельном для<br />

второго склонен<strong>и</strong>я.<br />

Так<strong>и</strong>м образом, к первому склонен<strong>и</strong>ю относятся существ<strong>и</strong>тельные с<br />

основой на -а. Напр<strong>и</strong>мер, culpa, culpae (в<strong>и</strong>на). В основном он<strong>и</strong> женского рода, за<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем немногоч<strong>и</strong>сленных существ<strong>и</strong>тельных мужского рода,<br />

обозначающ<strong>и</strong>х професс<strong>и</strong><strong>и</strong>, напр<strong>и</strong>мер, poeta, poetae (поэт), nauta, nautae (моряк),<br />

agricola, agricolae (земледелец) 1 .<br />

Второе склонен<strong>и</strong>е сложнее <strong>и</strong> включает в себя <strong>и</strong>мена мужского <strong>и</strong> среднего<br />

рода. Пр<strong>и</strong> этом к среднему роду пр<strong>и</strong>надлежат существ<strong>и</strong>тельные,<br />

оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -um. По общему прав<strong>и</strong>лу (для всех склонен<strong>и</strong>й),<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> звательный падеж<strong>и</strong> <strong>и</strong>мен среднего рода всегда<br />

совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда оканч<strong>и</strong>ваются на -а. Для <strong>и</strong>мен на<br />

-us второго склонен<strong>и</strong>я – ед<strong>и</strong>нственный раз во всей с<strong>и</strong>стеме лат<strong>и</strong>нского<br />

склонен<strong>и</strong>я – звательный падеж не совпадает с <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельным: meus amicus<br />

verus, мой верный друг, но – mi amice vere, о мой верный друг! Больш<strong>и</strong>нство<br />

<strong>и</strong>мен на -us оканч<strong>и</strong>ваются в звательном падеже на -е 2 , за некоторым<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – nulla regula sine exceptionibus: <strong>и</strong>мена собственные на -ius, так<strong>и</strong>е<br />

как Publius – Publi, а также место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е meus <strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельное filius в<br />

звательном падеже оканч<strong>и</strong>ваются на -i: meus – mi, filius – fili.<br />

Дательный падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда совпадает с<br />

отлож<strong>и</strong>тельным (ablativus – отлож<strong>и</strong>тельный падеж, который может означать<br />

отделен<strong>и</strong>е, оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я, место <strong>и</strong> время <strong>и</strong> перевод<strong>и</strong>тся на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> с<br />

помощью разл<strong>и</strong>чных падежей).<br />

Просклоняем, напр<strong>и</strong>мер, так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные: familia, ae, f (семья),<br />

locus, i m (место), ager, i m (поле), damnum, i n (ущерб).<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. famili-ă famili-ae<br />

Род. famili-ae famili-ārum<br />

Дат. famili-ae famili-is<br />

В<strong>и</strong>н. famili-am famili-as<br />

Отлож. famili-ā famili-a<br />

1<br />

Это явлен<strong>и</strong>е достаточно обычно. В русском <strong>язык</strong>е также существуют так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мена,<br />

напр<strong>и</strong>мер юноша, дядя.<br />

2<br />

Это явлен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а вполне соответствует аналог<strong>и</strong>чному в русском, сравн<strong>и</strong>те,<br />

напр<strong>и</strong>мер: отец – отче <strong>и</strong> amicus – amice. Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong> сходство?<br />

5


Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. loc-us loc-i<br />

Род. loc-i loc-ōrum<br />

Дат. loc-o loc-is<br />

В<strong>и</strong>н. loc-um loc-os<br />

Отлож. loc-o loc-is<br />

Зват. loc-e loc-i<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. ag-er agr-i<br />

Род. agr-i<br />

Дат. agr-o<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отлож.<br />

Зват. ag-er<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. damn-um damn-a<br />

Род. damn-i<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. damn-um damn-a<br />

Отлож.<br />

Зват. damn-a<br />

Остальные клеточк<strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>те самостоятельно!<br />

Nota bene: слова, для того чтобы он<strong>и</strong> <strong>и</strong>мел<strong>и</strong> смысл, должны согласоваться<br />

в роде, ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> падеже. Не забудьте также, что существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные второго склонен<strong>и</strong>я на -er пр<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>и</strong>меют чередован<strong>и</strong>е,<br />

e.g. (exempli gratia): nom. ager, gen. agri, etc. (et cetera). За <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем – как<br />

будет по-латын<strong>и</strong> «Прав<strong>и</strong>л нет без <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й»? – нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных,<br />

которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />

liber, liberi; miser, miseri; asper, asperi; tener, teneri.<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются с двумя падежам<strong>и</strong> – в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong><br />

отлож<strong>и</strong>тельным, пр<strong>и</strong>чем больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х согласуется с тем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> друг<strong>и</strong>м<br />

падежом, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем предлогов in (в, на) <strong>и</strong> sub (под). Напр<strong>и</strong>мер, in silva (в<br />

лесу), in silvam (в лес). Сп<strong>и</strong>сок предлогов см. в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Теперь просклоняйте так<strong>и</strong>е словосочетан<strong>и</strong>я:<br />

tua prima cura magna, poeta clarus, meus et noster amicus verus,<br />

bellum domesticum, collega bonus, nauta miser, agricola liber, tutela<br />

legitima, titulus iustus, culpa lata, causa privata, dolus malus, edictum<br />

perpetuum, iustae nuptiae, aeterna historia, terra incognita, persona<br />

suspecta, pia desideria.<br />

Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />

Ad gloriam. Ab hoc et ab hac. Ab origine. Lapsus calami. Lapsus<br />

linguae. Nomina sunt odiosa. Non multa, sed multum. Per se. Sine ira et<br />

6


studio. Status quo. Ultima ratio. Ex iusta causa. Ex aequo et bono. Ad hoc.<br />

Ad memorandum. Ad usum. Ex libris. In aeternum. Ubi bene, ibi patria.<br />

Sine loco, anno vel nomine. Ante Christum natum. Anno Domini. Vide<br />

supra. In dubio pro reo. Sine causa. Ex delicto. Contra tabulas. Pro forma.<br />

Curriculum vitae. Cum Deo. Ex cathedra. Nemo est iudex in propria<br />

causa. Non est philosophia populare artificium. Via antiqua est via tuta.<br />

NB. Есл<strong>и</strong> вы что-то забыл<strong>и</strong>, табл<strong>и</strong>цу склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных,<br />

пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке в<br />

конце вашего учебн<strong>и</strong>ка. Незнакомые вам слова следует проверять по словарю:<br />

первые несколько тем – по маленькому словар<strong>и</strong>ку, пр<strong>и</strong>лагаемому к данному<br />

пособ<strong>и</strong>ю, затем – по более детальному лат<strong>и</strong>нско-русскому словарю.<br />

Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum)<br />

в настоящем времен<strong>и</strong> (presens)<br />

Выделяют четыре т<strong>и</strong>па лат<strong>и</strong>нского спряжен<strong>и</strong>я. К первому спряжен<strong>и</strong>ю<br />

относятся глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на –а, ко второму – с основой на<br />

долгое –е, к третьему – с основой на согласный звук, к четвертому – с основой<br />

на –i. Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на согласную, нуждаются<br />

в соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной (так называемой темат<strong>и</strong>ческой) гласной.<br />

й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />

Глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я к основе добавляют<br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельную гласную<br />

e перед r<br />

u перед n<br />

i во всех остальных случаях<br />

NB. Табл<strong>и</strong>цу спряжен<strong>и</strong>я глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом<br />

справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Глаголы могут употребляться в разл<strong>и</strong>чных временах, залогах <strong>и</strong><br />

наклонен<strong>и</strong>ях. Начнем с самого простого – настоящего времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельного<br />

наклонен<strong>и</strong>я. Образуется оно довольно просто: к основе глагола (не забудьте о<br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной!) добавляются л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я действ<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

страдательного залога, которые следует запомн<strong>и</strong>ть:<br />

действ<strong>и</strong>тельный залог страдательный залог<br />

-o (m) -or (-r)<br />

-s -ris (-re)<br />

-t -tur<br />

-mus -mur<br />

-tis -mǐni<br />

-nt -ntur<br />

Запомн<strong>и</strong>в это, вы сможете сказать по-латын<strong>и</strong> все что у<strong>год</strong>но. Не вер<strong>и</strong>те?<br />

Попробуйте! Как сказать, напр<strong>и</strong>мер, брать, хватать? – capere, есл<strong>и</strong> забыл<strong>и</strong>, то<br />

посмотр<strong>и</strong>те в словаре. А как сказать я беру кошку? – Felem capio. О, меня<br />

захватывают в рабство! – наверное, думает кошка, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> же: O, heu, in<br />

servitutem capior! – есл<strong>и</strong> это р<strong>и</strong>мская кошка, – <strong>и</strong> пытается убежать. Но скрыться<br />

от вас не так-то просто. Как результат, кошка взята – capta est. Но как сказать:<br />

7


«Я схват<strong>и</strong>л кошку»? Этого вы еще не знаете. Хотя, наверное, кто-то уже знает,<br />

есл<strong>и</strong> посмотрел <strong>и</strong>з любопытства од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з последующ<strong>и</strong>х уроков учебн<strong>и</strong>ка.<br />

Нам только что встрет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь четыре формы глагола брать, хватать.<br />

Найд<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х: capio – capta – capĕre – capior.<br />

Capĕre – это неопределенная форма (третьего, как вы знаете, спряжен<strong>и</strong>я)<br />

глагола брать.<br />

Capio – это первое л<strong>и</strong>цо настоящего времен<strong>и</strong>, я беру. Соответственно,<br />

capis, capit, capimus, capitis, capiunt – ты берешь, он <strong>и</strong>л<strong>и</strong> она берет, мы берем,<br />

вы берете, он<strong>и</strong> берут.<br />

Capta – это страдательное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е прошедшего времен<strong>и</strong>. Здесь оно<br />

женского рода (поскольку речь <strong>и</strong>дет о кошке). Полная форма: captus, capta,<br />

captum – взят, взята, взято.<br />

Теперь есл<strong>и</strong> вы посмотр<strong>и</strong>те в словарь, то обнаруж<strong>и</strong>те, что все глаголы<br />

даны там пр<strong>и</strong>мерно в таком в<strong>и</strong>де: capio, cepi, captum, capĕre. Мы знаем все эт<strong>и</strong><br />

формы, кроме <strong>второй</strong>, которая выражает законченное действ<strong>и</strong>е <strong>и</strong> о которой речь<br />

вперед<strong>и</strong>.<br />

Наконец, capior – это форма настоящего времен<strong>и</strong> страдательного залога.<br />

Напомню: тебя берут будет caperis, его <strong>и</strong>л<strong>и</strong> ее берут – capitur, нас берут –<br />

capimur, вас берут – capimini, <strong>и</strong>х берут – capiuntur.<br />

Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е образуется очень просто:<br />

Сначала вы наход<strong>и</strong>те основу глагола, с темат<strong>и</strong>ческой гласной, есл<strong>и</strong> это<br />

третье спряжен<strong>и</strong>е (т. е. то, что остается, есл<strong>и</strong> отброс<strong>и</strong>ть окончан<strong>и</strong>е -re от<br />

неопределенной формы), напр<strong>и</strong>мер: cape/re. Затем, есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать<br />

своему псу: ХВАТАЙ! – задача уже решена, так как CAPE! <strong>и</strong> будет означать<br />

указан<strong>и</strong>е взять. Есл<strong>и</strong> же у вас целая свора, то употреб<strong>и</strong>те вместо окончан<strong>и</strong>я -e<br />

другое, -TE (с темат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гласным), <strong>и</strong> вы получ<strong>и</strong>те CAPITE!, что знач<strong>и</strong>т<br />

ЦАПАЙТЕ, ХВАТАЙТЕ!<br />

Есл<strong>и</strong> вам, напрот<strong>и</strong>в, нужно сказать ФУ, НЕ СМЕЙ (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> НЕ СМЕЙТЕ)<br />

ХВАТАТЬ! вы скажете NOLI (NOLITE) CAPERE!<br />

Глагол esse быть, как <strong>и</strong> следовало ож<strong>и</strong>дать, склоняется не вполне<br />

регулярным образом: sum, es, est, sumus, estis, sunt (я есть, вы есть, он есть <strong>и</strong><br />

т.д.).<br />

Перевед<strong>и</strong>те теперь <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те несколько выражен<strong>и</strong>й! В как<strong>и</strong>х формах<br />

употреблены здесь глаголы?<br />

Noli accusare! Mittite! Es! Este! Noli esse captus! Nec tecum vivere<br />

possum, nec sine te. Rogo te, Luci Titi, petoque ad te! Credite mihi. Non<br />

credimus tibi. Isti libri tibi a me mittuntur. Noli dicere, si tacere debis. Divide et<br />

impera. Noli dicere quod nescis. Cognosce te ipsum. Da mihi veniam, si erro. Ne<br />

varietur. Probatum est. Ira non excusat delictum. Tantum scimus, quantum<br />

memoria tenemus. Commodium ex iniuria sua nemo habere debet. Credo. Veto.<br />

Absolvo. Condemno. Non liquet. In dubio abstine. Non licet. Dare, facere,<br />

praestare. Respondere, cavere, agere.<br />

Думаю, вы теперь без труда переведете следующ<strong>и</strong>е тексты. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong><br />

определ<strong>и</strong>те основные формы существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> глаголов, которые встречаются<br />

8


в тексте. Имена существ<strong>и</strong>тельные, которые вы встрет<strong>и</strong>те (за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем<br />

mulier) пр<strong>и</strong>надлежат к первым двум склонен<strong>и</strong>ям.<br />

Для облегчен<strong>и</strong>я перевода тексты нескольк<strong>и</strong>х первых разделов<br />

сопровождаются небольш<strong>и</strong>м глоссар<strong>и</strong>ем. Пр<strong>и</strong> переводе остальных текстов<br />

значен<strong>и</strong>е незнакомых лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х слов необход<strong>и</strong>мо проверять по словарю.<br />

Долготу <strong>и</strong> краткость гласных, которую необход<strong>и</strong>мо знать для прав<strong>и</strong>льного<br />

про<strong>и</strong>зношен<strong>и</strong>я слов, также уточняйте по словарю.<br />

Puĕri Romāni cum paedagōgis in scholam propĕrant. Paedagōgi viri docti, sed<br />

servi erant.<br />

Puellae domi manent et mater eas domi laborāre, coquere, sed etiam cantāre,<br />

saltāre, legere, scribere et recitāre docet. Multae matrōnae et mulieres Romānae<br />

doctae erant.<br />

Puĕros magister in schola legĕre, scribĕre et recitāre docet. Magister librum<br />

habet, puĕri tabŭlas et stilos tenent. Puĕri in tabŭlis sententias scribunt, deinde<br />

recǐtant.<br />

Magister bonus pulchre recǐtare potest, puĕri libenter audiunt; magister malus<br />

male recǐtat: pueri dormiunt. Sed magister virgam habet et puĕras verbĕrat.<br />

Orbilium, Horatii poetae clari magistrum, sevērum esse dicunt. Ita Horatius<br />

Orbilium per iocum 'plagōsum' dicit, nam saepe puĕris plagas dat. Discipŭli<br />

magistri verba memoriā tenent: 'Discite, pueri! Non scholae, sed vitae discǐmus.'<br />

domi – дома<br />

stilus, i – палочка для п<strong>и</strong>сьма, ст<strong>и</strong>ль<br />

teneo, tenui, tentum, tenēre – держать<br />

coquo, coxi, coctum, cocere – готов<strong>и</strong>ть, стряпать<br />

mulier, mulieris, f. – женщ<strong>и</strong>на<br />

virga, ae, f. – прут, розга<br />

verbĕro, verberavi, verberatum, verberāre – б<strong>и</strong>ть<br />

iocus, i – шутка<br />

plaga, ae – удар<br />

De servis Romanōrum<br />

Latium in Italia est. Incŏlae Latii Latīni erant. Latium patria linguae Latīnae<br />

erat. Multae et pulchrae villae virōrum Romanōrum in Italia erant.<br />

Romāni magnum numerum servōrum habent. Familia romāna ex dominis,<br />

liberis et servis constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt,<br />

etiam filii servōrum servi esse debent. In villa opulenti viri multi servi laborant.<br />

Multi domini severi sunt, servos saepe vituperant et puniunt. Servi severos<br />

dominos non amant, sed timent. Recte etiam dictum est, inter dominum et<br />

servum nulla amicitia est. Cato, orator Romanōrum clarus, legere solet: Servus<br />

instrumentum vivum est.<br />

Sed Graeci viri docti, qui servi Romanōrum erant, non in agri vel latifundiis<br />

laborāre debent. Multi servi docti paedagōgi, servi a libellis, bibliothecarii,<br />

librarii et etiam vestiplici vestiplicaeque et ornartrices erant. Alii servi Graeci<br />

morbos curant, alii liberos Romanôrum educant et pueros grammāticam,<br />

philosophiam, litteras docent. Magistri Graeci de claris poetis Graecōrum, ut de<br />

Homēro et Hesiōdo, et de philosophis, ut de Platone et Democrito et Pythagore<br />

et aliis viris doctis narrant. Liberi libros poetārum Graecōrum amant et saepe<br />

tragoedias et comoedias clarōrum poetārum legunt.<br />

9


erat, erant<br />

consto, -are, 1<br />

paro, -are, 1<br />

vitupero, -are, 1<br />

soleo, solitus sum, solere, 2<br />

servus a libellis<br />

librarius<br />

vestiplicus, a<br />

ornartrix, icis f<br />

morbus, i m<br />

10<br />

был, был<strong>и</strong><br />

состоять<br />

доставлять, добывать<br />

б<strong>и</strong>ть<br />

<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

чтец<br />

переп<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>к кн<strong>и</strong>г<br />

раб <strong>и</strong>л<strong>и</strong> рабыня, которые след<strong>и</strong>л<strong>и</strong> за<br />

одеждой <strong>и</strong>х господ<br />

рабыня-пар<strong>и</strong>кмахер<br />

болезнь<br />

Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (простое<br />

предложен<strong>и</strong>е, место пр<strong>и</strong>лагательного <strong>и</strong> сказуемого, пасс<strong>и</strong>вные<br />

конструкц<strong>и</strong><strong>и</strong>, падеж<strong>и</strong>, предлог<strong>и</strong> <strong>и</strong> др.)<br />

Построен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского предложен<strong>и</strong>я отл<strong>и</strong>чается от русского некоторым<strong>и</strong><br />

особенностям<strong>и</strong>. Для того чтобы ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong> без ош<strong>и</strong>бок, нужно<br />

помн<strong>и</strong>ть несколько простых прав<strong>и</strong>л.<br />

Прежде всего, глагол-сказуемое, как прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в самом конце пусть<br />

даже очень дл<strong>и</strong>нного предложен<strong>и</strong>я. Всегда <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те его там! Подлежащее же, как<br />

прав<strong>и</strong>ло, сто<strong>и</strong>т в начале <strong>и</strong>л<strong>и</strong> бл<strong>и</strong>же к началу. Для того чтобы убед<strong>и</strong>ться в этом,<br />

просмотр<strong>и</strong>те, пожалуйста, еще раз тексты, которые мы уже ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>.<br />

Далее, л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е употребляются редко,<br />

поэтому предложен<strong>и</strong>е может состоять только <strong>и</strong>з одного слова: lego означает я<br />

говорю. Так что будьте вн<strong>и</strong>мательны (audire debetis). В случае есл<strong>и</strong> глаголсказуемое<br />

сто<strong>и</strong>т в первом <strong>и</strong>л<strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це, подлежащее не <strong>и</strong>щ<strong>и</strong>те. Его нет.<br />

Есл<strong>и</strong> глагол сто<strong>и</strong>т в третьем л<strong>и</strong>це, то скорее всего вы найдете подлежащее в<br />

в<strong>и</strong>де существ<strong>и</strong>тельного в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже, есл<strong>и</strong> же его нет, то употреб<strong>и</strong>те<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е третьего л<strong>и</strong>ца.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong> место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я ставятся (как во французском) после<br />

существ<strong>и</strong>тельного к которому он<strong>и</strong> относятся: amicus meus, vir doctus.<br />

Очень мног<strong>и</strong>е вещ<strong>и</strong> можно выраз<strong>и</strong>ть по-латын<strong>и</strong> замечательно кратко. Не<br />

случайно лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е сентенц<strong>и</strong><strong>и</strong> столь знамен<strong>и</strong>ты. Правда, русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> почт<strong>и</strong> не<br />

уступает лат<strong>и</strong>нскому. Напр<strong>и</strong>мер, кл<strong>и</strong>н выш<strong>и</strong>бают кл<strong>и</strong>ном будет clavus clavo<br />

pellitur, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> лагерь укреплен валом – castra vallo munitur. Попробуете сказать<br />

это по-немецк<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> по-англ<strong>и</strong>йск<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>веденные пр<strong>и</strong>меры – это так называемый<br />

страдательный оборот. Оруд<strong>и</strong>е действ<strong>и</strong>я (кл<strong>и</strong>н, вал) употреблены здесь в<br />

отлож<strong>и</strong>тельном падеже (аблят<strong>и</strong>ве) без предлога. Действующее л<strong>и</strong>цо<br />

употребляется также в аблят<strong>и</strong>ве, <strong>и</strong>нструментальном падеже (который<br />

соответствует здесь русскому твор<strong>и</strong>тельному), но с предлогом -a / -ab: castra a<br />

militibus vallo munitur лагерь укреплен во<strong>и</strong>нам<strong>и</strong> валом.<br />

Очень <strong>и</strong>нтересным явлен<strong>и</strong>ем лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са является так<br />

называемый двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж. Мы уже встречал<strong>и</strong>сь с эт<strong>и</strong>м<br />

оборотом. Помн<strong>и</strong>те?<br />

Ita Horatius Orbilium per iocum 'plagosum' dicit –<br />

Горац<strong>и</strong>й в шутку называет Орб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я драчл<strong>и</strong>вым.


Такой оборот употребляется с глаголам<strong>и</strong> со значен<strong>и</strong>ем называть (apello,<br />

voco, dico, nomino), назначать, <strong>и</strong>зб<strong>и</strong>рать (creo, facio, eligo), сч<strong>и</strong>тать кого-л<strong>и</strong>бо<br />

кем-л<strong>и</strong>бо (puto, habeo, duco, existimo).<br />

Двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный падеж употребляется с глаголам<strong>и</strong>, стоящ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> в<br />

пасс<strong>и</strong>вной форме. Сравн<strong>и</strong>те:<br />

Praedium rusticum fundum apellamus.<br />

Земельный участок называется фундум (двойной в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный).<br />

Praedium rusticum fundus apellatur.<br />

Земельный участок называется фундум (двойной <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный).<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются всего с двумя падежам<strong>и</strong> –<br />

в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельным. Вы помн<strong>и</strong>те, что предлог<strong>и</strong> in в, super над <strong>и</strong> sub<br />

под употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, когда он<strong>и</strong> означают дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е «в»,<br />

«над» <strong>и</strong>л<strong>и</strong> «под», в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж указывает на<br />

местонахожден<strong>и</strong>е: in silvam propero, <strong>и</strong>ду в лес, in silva est, наход<strong>и</strong>тся в лесу, sub<br />

aquam, под воду, sub aqua, под водой. (Впрочем, в русском <strong>язык</strong>е он<strong>и</strong><br />

употребляются так же.) Есл<strong>и</strong> теперь вы посмотр<strong>и</strong>те на сп<strong>и</strong>сок предлогов в<br />

граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке, то ув<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те, что это более <strong>и</strong>л<strong>и</strong> менее общее<br />

прав<strong>и</strong>ло: предлог<strong>и</strong>, означающ<strong>и</strong>е дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пространственное расположен<strong>и</strong>е,<br />

обычно (хотя <strong>и</strong> не всегда) употребляются с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным падежом, а остальные<br />

– с отлож<strong>и</strong>тельным.<br />

Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> запомн<strong>и</strong>те.<br />

Culpa lata dolo malo aequiparatur. Incertae personae legatum inutiliter<br />

relinquitur. Nemo punitur pro alieno delicto. Invito benefitium non datur. Nemo<br />

debet bis punier pro uno delicto. Iniuria non praesumitur. Imperitia culpae<br />

adnumeratur. Negativa non probantur. Consilia multorum requiruntur in<br />

magnis. Victoria concordia gignitur. Asinus asinorum in saecula saeculorum.<br />

Cum servis nullum est conubium. Arbitrium est iudicium boni viri secundum<br />

aequum et bonum. Circulus vitiosus.<br />

Се<strong>год</strong>ня задан<strong>и</strong>е вам будет посложнее. Попробуйте, пожалуйста,<br />

перевест<strong>и</strong> на латынь, <strong>и</strong>спользуя тексты <strong>и</strong>з предыдущ<strong>и</strong>х уроков (прошедшее<br />

время перевод<strong>и</strong>те пока настоящ<strong>и</strong>м).<br />

Мы знаем, что р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е мальч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь в школе, а девочк<strong>и</strong> – дома.<br />

Детей в школе уч<strong>и</strong>л<strong>и</strong> ч<strong>и</strong>тать, п<strong>и</strong>сать, деклам<strong>и</strong>ровать. Мног<strong>и</strong>е<br />

наставн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> был<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong>, поэтому он<strong>и</strong> рассказывал<strong>и</strong> (перевед<strong>и</strong>те:<br />

рассказывают) <strong>и</strong>м о своей род<strong>и</strong>не <strong>и</strong> о знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х поэтах <strong>и</strong><br />

ф<strong>и</strong>лософах. Наставн<strong>и</strong>ка дет<strong>и</strong> должны слушаться. Хорошего<br />

наставн<strong>и</strong>ка он<strong>и</strong> слушают с удовольств<strong>и</strong>ем. – «Знаете л<strong>и</strong> вы<br />

знамен<strong>и</strong>тых греческ<strong>и</strong>х ф<strong>и</strong>лософов, дет<strong>и</strong>?» – спраш<strong>и</strong>вает уч<strong>и</strong>тель.<br />

«Знаем», – отвечает Марк, – «напр<strong>и</strong>мер, П<strong>и</strong>фагор <strong>и</strong> Демокр<strong>и</strong>т был<strong>и</strong><br />

греческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мудрецам<strong>и</strong> (sapiens, nom. plur. sapientes), но Платон был<br />

вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>м (maximus) ф<strong>и</strong>лософом». «А ты, Петр, знаешь л<strong>и</strong> ты, что<br />

твое <strong>и</strong>мя (nomen) греческое?» – «Да, знаю. Греческое слово Petros<br />

означает камень (lapis)». «Прав<strong>и</strong>льно, мой мальч<strong>и</strong>к!»<br />

11


Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного<br />

в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое прошедшее<br />

Простое прошедшее время образуется действ<strong>и</strong>тельно просто. К основе<br />

глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -bā-, а л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я (акт<strong>и</strong>вного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пасс<strong>и</strong>вного залога) остаются те же, кроме первого л<strong>и</strong>ца акт<strong>и</strong>вного залога, где<br />

окончан<strong>и</strong>е -o переход<strong>и</strong>т в -m. Напр<strong>и</strong>мер: amo (люблю) – ama-ba-m (люб<strong>и</strong>л),<br />

ama-ba-s, ama-ba-t, etc. <strong>и</strong>, соответственно, amor (меня любят) – ama-ba-r (меня<br />

люб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>), ama-ba-ris, ama-ba-tur, etc. В третьем <strong>и</strong> четвертом склонен<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельная гласная будет -е- : scrib-e-ba-m, dormi-e-ba-m.<br />

Теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся.<br />

Переп<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те, пожалуйста, текст De servis Romanorum, который мы<br />

ч<strong>и</strong>тал<strong>и</strong>, в простом прошедшем времен<strong>и</strong>. К тому же это совершенно лог<strong>и</strong>чно,<br />

ведь н<strong>и</strong> рабов, н<strong>и</strong> древнего Р<strong>и</strong>ма больше нет. Теперь сделайте то же самое с<br />

переведенным вам<strong>и</strong> в прошлый раз текстом о р<strong>и</strong>мской школе. Bene!<br />

Проч<strong>и</strong>тайте текст о древнегреческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong> р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>х богах <strong>и</strong> бог<strong>и</strong>нях.<br />

Graeci et Romani multos deos et multas deas colebant et apud aras et in<br />

templis eis sacrificabant. Dei deaeque in Olympo sed etiam in templis habitare<br />

putabantur.<br />

In Foro Romano rotundum templum Vestae deae erat, ubi Virgines Vestales<br />

ignem perpetuum custodiebant; non procul Atrium Vestae erat, ubi Virgines<br />

Vestales habitabant.<br />

Primus in numero deorum et maximus Iuppiter, filius Saturni et Rheae esse<br />

nominantur. Locus, ubi Iuppiter sedebat et mundi imperium tenebat, Olympius<br />

altus esse putantur. Inde deus deorum, dominus caeli et mundi, tonabat et<br />

fulminabat: equi rapidi dei per totum mundum volabant. Uxor dei maximi<br />

Iuno, dea nuptiarum, erat. Secundus Saturni filius Neptunus deus oceani erat.<br />

Neptunus et uxor eius Amphitrita oceanum regnabant. Si deus aquarum per<br />

undas equis suis procedebat, mare tranquillum erat, si autem ira commotus<br />

tridente aquas dividiebat, oceanus magnus fluctuabat. Saturnis tertius filius<br />

Pluto, horridus dominus umbrarum, deus inferorum, et uxor eius Proserpina<br />

dea agriculturae sub terra habitabant. Iuppiter multos liberos habebat. Minerva<br />

dea sapientiae et belli erat; Diana dea silvarum, preterea dea lunae erat. Apollo,<br />

frater Dianae, deus artis et scientiarum, patronus poetarum, et Venus dea<br />

pulchra et preaclara amoris erant. Mars deus pugnarum, dum Bacchus laetus<br />

deus vini et uvarum erant. Inter arma tacent Musae.<br />

ara, ae<br />

sacrifico, are<br />

Vesta<br />

Virgo Vestalis<br />

ignis perpetuus<br />

tono, are<br />

fulmino, are,<br />

– алтарь, жертвенн<strong>и</strong>к<br />

– пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />

– Веста, бог<strong>и</strong>ня домашнего очага, а также<br />

покров<strong>и</strong>тельн<strong>и</strong>ца государственной ж<strong>и</strong>зн<strong>и</strong><br />

– дева-весталка, жр<strong>и</strong>ца бог<strong>и</strong>н<strong>и</strong> Весты. Весталк<strong>и</strong><br />

ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong> в особом доме рядом с храмом <strong>и</strong> хран<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

обет целомудр<strong>и</strong>я<br />

– вечный огонь<br />

– греметь<br />

– метать молн<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

12


fulmen, fulminis<br />

volo, are<br />

unda, ae<br />

procedo, ere, 3<br />

commotus<br />

tridens, ntis<br />

fluctuo, are<br />

umbra, ae<br />

– молн<strong>и</strong>я<br />

– летать<br />

– волна<br />

– выступать<br />

– дв<strong>и</strong>ж<strong>и</strong>мый<br />

– трезубец<br />

– волновать<br />

– тень<br />

Тема пятая. Будущее время (futurum I)<br />

Так называемое первое будущее время у глаголов первого <strong>и</strong> второго<br />

спряжен<strong>и</strong>я образуется с помощью суфф<strong>и</strong>кса -b-. Глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого<br />

спряжен<strong>и</strong>я в будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс -a- в первом л<strong>и</strong>це <strong>и</strong> -ē- в<br />

остальных. Удобно представ<strong>и</strong>ть это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы:<br />

Проч<strong>и</strong>тайте.<br />

I <strong>и</strong> II спряжен<strong>и</strong>я III <strong>и</strong> IV спряжен<strong>и</strong>я<br />

-bo -am<br />

-bis -es<br />

-bit -et<br />

-bǐmus -ēmus<br />

-bǐtis -ētis<br />

-bunt -ent<br />

In ludo litterario<br />

"Publi, cur hodie in schola non eras?" – magister puerum rogat. At Publius:<br />

"Aeger eram, – inquit, – in schola adesse non poteram". "O te miserum! Eratne<br />

medicus apud te?" "Medicus me visitabat et mater medicinam asperam mihi<br />

dabat". "O te miserum! Sed responde, non-ne in Campo Martio heri eras et cum<br />

pueris pila ludebas?" Publius tacet, sed mox: "Queso, – inquit, – magister,<br />

medici verba audi: pila animum recreat et corpus confirmat. Ego praeceptis<br />

medici obtemperabam". Sed magister verbam Publi fidem non dat et: "Heri, –<br />

inquit, – tu pila animum recreabas, et ego hodie baculo corpus tibi confirmabo".<br />

Pueri a ludo domum currunt. Deinde in Campum Martium current, sed Publius<br />

domi manebit, nam medicina magistri aspera erat.<br />

Pueri in Campo Martio non solum pila ludent, sed etiam current, salient et<br />

discum iacient. Viri Romani filios Athenas mittere solebat. Adulescentes in<br />

Graecia philosophiae studebant, verba clarorum oratorum audiebant, preclara<br />

aedifitia spectabant. Adulescentes Romani multos amicus in Graecia habebant.<br />

Marci amicus Athenis Romam venit, et cum Marco Romam visitat. Marcus<br />

amico Campum Martium monstrat et: "Est-ne, – inquit, – Athenis campus, ubi<br />

pila ludere et discum iacere potestis?" Et adulescens Graecus: "Athenis<br />

gymnasium et palaestram habemus, ubi viri et pueri cotidie corpora ludis<br />

gymnicis exercent".<br />

13


Ludus litterarius =schola<br />

O te miserum!<br />

mox<br />

baculum, i<br />

iacio, iacere<br />

sed: iaceo, iacere<br />

Athenas, Athenis etc.<br />

– школа<br />

– О, бедный! Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на то, что<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательное стоят в<br />

в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />

– скоро, вскоре<br />

– трость, посох<br />

– метать, бросать<br />

но: лежать<br />

– В Аф<strong>и</strong>ны, в Аф<strong>и</strong>нах<br />

Пр<strong>и</strong> ответе на вопрос куда? (quo?) назван<strong>и</strong>я<br />

городов употребляются в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже без<br />

предлога, в то время как отлож<strong>и</strong>тельный падеж<br />

указывает на дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е откуда? (unde?) <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

нахожден<strong>и</strong>е где? (ubi?)<br />

Мы можем не только ч<strong>и</strong>тать <strong>и</strong> п<strong>и</strong>сать по-латын<strong>и</strong>, но также <strong>и</strong> говор<strong>и</strong>ть.<br />

Можно, напр<strong>и</strong>мер, поговор<strong>и</strong>ть друг с другом, рассказать о вашем учебном<br />

заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>, о том, чем вы <strong>и</strong>нтересуетесь, что <strong>и</strong>зучаете. Вы можете поведать о<br />

том, где вы был<strong>и</strong> <strong>и</strong> что в<strong>и</strong>дел<strong>и</strong> в друг<strong>и</strong>х городах <strong>и</strong> странах, а также о сво<strong>и</strong>х<br />

планах. Наконец, вы просто можете сказать salvete! Начнем же составлять наш<br />

vade-mecum, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й разговорн<strong>и</strong>к.<br />

Следующ<strong>и</strong>е слова <strong>и</strong> выражен<strong>и</strong>я помогут вам рассказать о вашем городе <strong>и</strong><br />

учебном заведен<strong>и</strong><strong>и</strong>:<br />

Forum, i n<br />

oppidum, i n<br />

antiquus, a, um<br />

monumentum, i n<br />

situs, a, um<br />

fenestra, ae f<br />

via, ae f<br />

latus, a, um<br />

strata, ae f<br />

rectus, a, um<br />

magnificus, a ,um<br />

aedificia, ae f<br />

templus, i m<br />

theatrum, i n<br />

hortus, i m<br />

Athenae, arum<br />

Berolinum (Берл<strong>и</strong>н)<br />

Bruxellae, arum<br />

Budapestinum<br />

Genova, ae<br />

Lipsia, ae (Лейпц<strong>и</strong>г)<br />

Londonium<br />

площадь<br />

город<br />

древн<strong>и</strong>й<br />

монумент<br />

расположен<br />

окно<br />

ул<strong>и</strong>ца, путь<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

дорога<br />

прямой<br />

вел<strong>и</strong>колепный<br />

строен<strong>и</strong>е<br />

храм<br />

театр<br />

сад<br />

14<br />

in charta<br />

monstrare,<br />

spectare<br />

terra nostra<br />

res publica<br />

Russia nominatur<br />

finitimus, a ,um<br />

notus, a, um<br />

eras-ne...?<br />

narro, are<br />

visito, are<br />

habito, are<br />

incola, ae m<br />

anno proximo<br />

chartam,<br />

epistulam<br />

mitto, are<br />

Austria, ae<br />

Belgia, ae<br />

Bohemia, ae<br />

Slavia,ae<br />

Britania, ae<br />

Francogalia, ae<br />

Germania,ae<br />

на карте<br />

показывать,<br />

смотреть<br />

наша страна<br />

республ<strong>и</strong>ка<br />

называется<br />

Росс<strong>и</strong>ей<br />

соседн<strong>и</strong>й<br />

знамен<strong>и</strong>тый<br />

был л<strong>и</strong> ты...?<br />

рассказать<br />

посет<strong>и</strong>ть<br />

ж<strong>и</strong>ть<br />

ж<strong>и</strong>тель<br />

в следующем <strong>год</strong>у<br />

открытку,<br />

п<strong>и</strong>сьмо<br />

посылать


Lutetia Parisiorum; Parisii<br />

Madritum, i<br />

Moscovia, ae<br />

Neapolis, is<br />

Petropolis, is<br />

Praga, ae<br />

Roma, ae<br />

Varsovia, ae<br />

Vindobona, ae (Вена)<br />

15<br />

Greacia, ae<br />

Helvetia, ae (Швейцар<strong>и</strong>я)<br />

Hispania, ae<br />

Hungaria, ae<br />

Italia, ae<br />

Polonia,ae<br />

Russia,ae<br />

Europa,ae<br />

orientalis, is (восточный)<br />

occidentalis, is (западный)<br />

Вам, вероятно, пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ятся несколько повседневных выражен<strong>и</strong>й, необход<strong>и</strong>мых<br />

пр<strong>и</strong> разговоре:<br />

Salve, Salvēte<br />

Bene<br />

Optime<br />

Recte<br />

Vale, valete<br />

veniam mihi da<br />

gratiam ago<br />

–Ut te habes?<br />

–sanus sum<br />

quaeso<br />

nunc<br />

olim<br />

nuper<br />

plerumque<br />

hora, ae<br />

Quis narrare, respondere etc. ...<br />

potest?<br />

Cur...?<br />

Quid agis?<br />

Potes-ne... ?<br />

Здравствуй! Здравствуйте!<br />

хорошо<br />

отл<strong>и</strong>чно<br />

прав<strong>и</strong>льно<br />

Будь здоров! Будьте здоровы!<br />

Прошу прощен<strong>и</strong>я!<br />

пр<strong>и</strong>ношу бла<strong>год</strong>арность, бла<strong>год</strong>арю<br />

–Как дела?<br />

–Хорошо, я ж<strong>и</strong>в-здоров.<br />

так, пожалуйста, ладно (вводное слово)<br />

теперь<br />

некогда, когда-то<br />

недавно<br />

обычно<br />

час<br />

Кто может рассказать, ответ<strong>и</strong>ть...?<br />

Почему...?<br />

Что делаешь? Чем занят?<br />

Не мог бы ты...?<br />

Quis vestrum, quaeso, de terris et oppidis nobis narrare potest?<br />

De schola narrate! Quid in ludo et post horam ludorum plerumque agetis?


Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего,<br />

четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й<br />

Вы знаете первое <strong>и</strong> второе склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательных. Я думаю, что вам будет <strong>и</strong>нтересно узнать, как склоняются все<br />

остальные <strong>и</strong>мена. Начнем по порядку.<br />

Третье склонен<strong>и</strong>е<br />

К этому склонен<strong>и</strong>ю относят <strong>и</strong>мена существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные<br />

всех трех родов, пр<strong>и</strong> этом окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен мужского <strong>и</strong> женского родов всегда<br />

совпадают, поэтому мы будем разл<strong>и</strong>чать отдельно формы мужского-женского<br />

<strong>и</strong> среднего родов.<br />

Безош<strong>и</strong>бочным пр<strong>и</strong>знаком пр<strong>и</strong>надлежност<strong>и</strong> к третьему склонен<strong>и</strong>ю<br />

является окончан<strong>и</strong>е -is род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла.<br />

Некоторые существ<strong>и</strong>тельные третьего склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>зменяют основу,<br />

напр<strong>и</strong>мер corpus, corporis (тело, тела), некоторые остаются так<strong>и</strong>м<strong>и</strong> же, напр<strong>и</strong>мер<br />

soror, sororis (сестра, сестры).<br />

Падежные окончан<strong>и</strong>я третьего склонен<strong>и</strong>я запомн<strong>и</strong>ть несложно.<br />

В ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле все существ<strong>и</strong>тельные в род<strong>и</strong>тельном падеже<br />

оканч<strong>и</strong>ваются на -is, в дательном – на -i. Отлож<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла – это, как всегда, ч<strong>и</strong>стая основа, поэтому в случаях, когда<br />

существ<strong>и</strong>тельное оканч<strong>и</strong>вается на согласный, к нему добавляется гласная -е.<br />

Напр<strong>и</strong>мер, sorore (сестрой, от сестры). Род<strong>и</strong>тельный падеж множественного<br />

ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>вается на -um. Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />

множественного ч<strong>и</strong>сла, как вы знаете, всегда совпадают <strong>и</strong> оканч<strong>и</strong>ваются в<br />

третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong> на -ibus.<br />

Теперь вспомн<strong>и</strong>м о разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong><strong>и</strong> существ<strong>и</strong>тельных мужского-женского <strong>и</strong><br />

среднего родов.<br />

1. Существ<strong>и</strong>тельные мужского <strong>и</strong> женского родов в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже<br />

(всегда, не только в третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>!) <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -m в ед<strong>и</strong>нственном,<br />

<strong>и</strong> -s во множественном ч<strong>и</strong>сле (вспомн<strong>и</strong>те только о соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельной гласной -е<br />

для тех, у которых основа оканч<strong>и</strong>вается на согласный звук). Ну а <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный<br />

падеж во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>вается на -es.<br />

2. Что касается среднего рода, то <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong><br />

так<strong>и</strong>х существ<strong>и</strong>тельных всегда совпадают, а во множественном ч<strong>и</strong>сле всегда<br />

оканч<strong>и</strong>ваются на -а.<br />

Вот, пожалуй, <strong>и</strong> все, что вам нужно знать о третьем склонен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Вы можете<br />

теперь сам<strong>и</strong> состав<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>чку окончан<strong>и</strong>й. Она может выглядеть так:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Род Муж. <strong>и</strong> жен. средн. Муж. <strong>и</strong> жен. средн.<br />

Имен. разл<strong>и</strong>чные<br />

Род. -is<br />

Дат. -i<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отл.<br />

Заполн<strong>и</strong>те остальные клеточк<strong>и</strong>!<br />

Теперь просклоняем несколько слов <strong>и</strong> словосочетан<strong>и</strong>й.<br />

16


Consul (так назывался глава Р<strong>и</strong>мской Республ<strong>и</strong>к<strong>и</strong>) в род<strong>и</strong>тельном падеже будет<br />

consulis. Далее мы знаем: ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло, дательный consuli, в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный<br />

consulem, отлож<strong>и</strong>тельный consule ..., думаю, далее вы сможете продолж<strong>и</strong>ть<br />

сам<strong>и</strong>, <strong>и</strong> даже нар<strong>и</strong>совать <strong>и</strong> заполн<strong>и</strong>ть табл<strong>и</strong>цу.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. consul<br />

Род. consulis<br />

Дат. consuli<br />

В<strong>и</strong>н. consules<br />

Отлож.<br />

Подобным образом склоняются так<strong>и</strong>е существ<strong>и</strong>тельные, как:<br />

flumen, fluminis n – река<br />

sol, solis m –солнце<br />

nomen, nominis n – <strong>и</strong>мя<br />

homo, hominis m – человек<br />

lex, legis f – закон<br />

tempus, temporis n – время<br />

repetitio, repetitionis f – повторен<strong>и</strong>е<br />

flos, floris m – цветок<br />

carmen, carminis n – песня<br />

Наверное, вы замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что существ<strong>и</strong>тельные такого т<strong>и</strong>па могут быть всех трех<br />

родов <strong>и</strong> род этот может не совпадать с родом соответствующего по значен<strong>и</strong>ю<br />

существ<strong>и</strong>тельного в русском <strong>язык</strong>е. Так, закон для р<strong>и</strong>млян<strong>и</strong>на был женского<br />

рода.<br />

Заполн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е табл<strong>и</strong>чк<strong>и</strong>.<br />

Обрат<strong>и</strong>те вн<strong>и</strong>ман<strong>и</strong>е на некоторые особенност<strong>и</strong>!<br />

carmen, -inis n.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. carmen<br />

Род. carminis<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. carmina<br />

Отлож.<br />

mare, maris n – море<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. mare maria<br />

Род.<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н.<br />

Отлож. mari<br />

Последн<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з двух пр<strong>и</strong>веденных выше пр<strong>и</strong>меров – это существ<strong>и</strong>тельное так<br />

называемого гласного т<strong>и</strong>па, т. е. с основой на -i. Так же склоняются exemplar,<br />

exemplaris, n (пр<strong>и</strong>мер), animal, animalis, n (ж<strong>и</strong>вотное) <strong>и</strong> некоторые друг<strong>и</strong>е.<br />

17


Пом<strong>и</strong>мо того, в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е <strong>и</strong>меется несколько существ<strong>и</strong>тельных<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>й<br />

<strong>и</strong>з прав<strong>и</strong>ла. Вот некоторые <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х. Это так называемое смешанное<br />

склонен<strong>и</strong>е:<br />

Остальные клеточк<strong>и</strong> – за вам<strong>и</strong>!<br />

Так же склоняются<br />

dens, dentis m<br />

urbs, urbis f<br />

civis, civis m<br />

feles, felis f<br />

mensis, mensis m<br />

ars, artis, f – <strong>и</strong>скусство<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен.<br />

Род. artium<br />

Дат. artius<br />

В<strong>и</strong>н. artem<br />

Отлож. arte<br />

– зуб<br />

– город<br />

– граждан<strong>и</strong>н<br />

– кошка<br />

– месяц<br />

Одно очень нужное слово vis – с<strong>и</strong>ла не употребляется в нескольк<strong>и</strong>х падежах,<br />

т. е. нельзя сказать по-латын<strong>и</strong>: у меня нет с<strong>и</strong>лы, но только: с<strong>и</strong>л мо<strong>и</strong>х нет больше<br />

(viri mihi desunt).<br />

Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> перевед<strong>и</strong>те.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. vis vires<br />

Род. –– virium<br />

Дат. –– viribus<br />

В<strong>и</strong>н. vim vires<br />

Отлож. vi viribus<br />

Sine legibus nulla est civitas. Vox populi – vox Dei. O tempora, o mores!<br />

(Cicero) Populus Romanus cum Carthaginiensibus terra marique bella<br />

gerit. Ab urbe condita. Ad exemplum. Ad fontes. Memento mori. Mensis<br />

currentis. Civis ius sacrum est. Salus populi summa lex est. Vim vi<br />

repellere licet. Amicus mihi Plato, sed magis amica veritas. Dura lex, sed<br />

lex. Urbi et orbi.<br />

18


De familia Romana<br />

De familia Romana ex libris virorum Romanorum doctorum cognoscimus.<br />

Primum locum in ea vir obtinebat. Sed in familia Romana non solum dominus et<br />

domina et filii filaeque ipsorum, sed etiam servi erant. Servorum officia varia<br />

erant. Alii eorum, catenis vincti, agros in latifundiam colebant, alii in ludis<br />

gladiatoriis exercebatur, alii domi ministrabant, alii fabri erant et ferrum,<br />

argentum aurumque formabant, alii alia faciebant. Multi servorum, praecipue<br />

Greaci, viri docti esse sciuntur. Ei scribae et medici et magistri liberorum erant.<br />

Servi vitam molestam et miseram agebant, ut a dominis iniuste puniebantur.<br />

Nonulli servi iniuriam dominorum non ferebant et armis contra eos pugnabant.<br />

Четвертое <strong>и</strong> пятое склонен<strong>и</strong>я<br />

Нам осталось разобрать еще два склонен<strong>и</strong>я. К н<strong>и</strong>м относятся сравн<strong>и</strong>тельно<br />

небольшое ч<strong>и</strong>сло существ<strong>и</strong>тельных, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>хся в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла соответственно на -u, -us, <strong>и</strong> на -еs.<br />

Существ<strong>и</strong>тельные, оканч<strong>и</strong>вающ<strong>и</strong>еся на -u (среднего рода) <strong>и</strong> -us (мужского <strong>и</strong><br />

женского рода), в род<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -<br />

us. Это <strong>и</strong> есть безош<strong>и</strong>бочный способ определ<strong>и</strong>ть этот т<strong>и</strong>п склонен<strong>и</strong>я. Во всем<br />

остальном <strong>и</strong>мена четвертого склонен<strong>и</strong>я похож<strong>и</strong> на третье склонен<strong>и</strong>е. Напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. exercitus, m –войско exersitus<br />

Род. exersitus exersituum<br />

Дат. exersitui exercitibus<br />

В<strong>и</strong>н. exersitum exersitus<br />

Отлож. exersitu exircitibus<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. cornu, n –рог cornua<br />

Род. cornus cornuum<br />

Дат. cornu cornibus<br />

В<strong>и</strong>н. cornu cornua<br />

Отлож. cornu cornibus<br />

Существ<strong>и</strong>тельных на -us женского рода немного:<br />

manus, -us<br />

porticus, -us<br />

tribus, -us<br />

Idus, Iduum<br />

рука, отряд<br />

порт<strong>и</strong>к, крытая галерея<br />

тр<strong>и</strong>ба, так назывался адм<strong>и</strong>нстрат<strong>и</strong>вный район<br />

древнего Р<strong>и</strong>ма<br />

Иды, только во множественном ч<strong>и</strong>сле, назван<strong>и</strong>е<br />

од<strong>и</strong>ннадцатого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пятнадцатого дня месяца<br />

Существ<strong>и</strong>тельное женского рода domus, -us <strong>и</strong>меет несколько неправ<strong>и</strong>льных<br />

форм (что естественно, вспомн<strong>и</strong>те англ<strong>и</strong>йское home, at home):<br />

Quo properas? – Domum propero.<br />

unde venis? – domo venio.<br />

ubi manes? – domi maneo<br />

19<br />

Куда спеш<strong>и</strong>шь? – Я <strong>и</strong>ду домой<br />

Откуда <strong>и</strong>дешь? – Я <strong>и</strong>ду <strong>и</strong>з дома<br />

Где пребываешь? – Дома


Во всех остальных случаях domus, -us склоняется нормально. Заполн<strong>и</strong>те.<br />

Проч<strong>и</strong>тайте.<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. domus domus<br />

Род. domorum,<br />

domuum<br />

Дат.<br />

В<strong>и</strong>н. domos<br />

Отлож. domo<br />

De domo Romana<br />

Domus multorum Romanorum parvae erant. Divites Romani non in urbe, sed<br />

in oppidis ad mare sitis pulchras domos sibi aedificaverunt. En domum<br />

Romanum Greaco exemplo aedificatam videmus. En ostium latum videre<br />

possumus. Porticus ampla ostium ornat. Ante domus lauros altas et quercus<br />

umbrosa sunt.Vestibulum, atrium, tablinum, cubicula in domo sunt. Atrium<br />

in media domo est, tectum eo apertum est et in medio id fons parvus<br />

impluviumque videmus. Etiam peristylium, Graeco modo paratum, statuis<br />

ornatum videmus. Post domum hortus est, ubi pulchrae et multae plantae,<br />

rubras et albas rosas, liliae albae et violae pulchrae sunt.<br />

Potestis-ne, discipuli, de domo vestra nobis narrare?<br />

Ad usum:<br />

Greaco exemplo,<br />

Graeco modo<br />

ostium, i<br />

vestibulum, i<br />

atrium, i<br />

tablinum, i<br />

porticus, i f<br />

quersus, i f<br />

tectum, i n<br />

impluvium, i n<br />

– по греческому<br />

образцу,<br />

– греческ<strong>и</strong>м<br />

способом<br />

– вход<br />

– передняя<br />

– атр<strong>и</strong>й, зал<br />

– терасса, каб<strong>и</strong>нет<br />

– порт<strong>и</strong>к<br />

– дуб<br />

– потолок<br />

– бассейн<br />

20<br />

cubiculum, i<br />

peristylium, i<br />

paratus, a, um<br />

planta, ae<br />

ruber, rubra,<br />

rubrum<br />

alba, ae<br />

rosa, ae<br />

lilium, i<br />

viola, ae<br />

– спальня<br />

– пер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ль,<br />

коллонада<br />

– устроенный<br />

– растен<strong>и</strong>е<br />

– красный<br />

– белый<br />

– роза<br />

– л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />

– ф<strong>и</strong>алка<br />

Несколько существ<strong>и</strong>тельных женского рода, которые оканч<strong>и</strong>ваются в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже на -es, образуют пятое склонен<strong>и</strong>е. Больш<strong>и</strong>нство <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х,<br />

так<strong>и</strong>е как spes, spei – надежда, fides, fidei – вера, представляют собой<br />

абстрактные понят<strong>и</strong>я <strong>и</strong> склоняются только в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле. Полностью<br />

склоняются только dies, diei – день 3 <strong>и</strong> res, rei -вещь. Пр<strong>и</strong>веду од<strong>и</strong>н пр<strong>и</strong>мер:<br />

Ч<strong>и</strong>сло Ед<strong>и</strong>нственное Множественное<br />

Имен. res -вещь res<br />

3<br />

dies, diei -- в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> день мужского рода, а в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> назначенный день, срок --<br />

женского. meridies, -ei полдень – мужского рода.


Род. rei rerum<br />

Дат. rei rebus<br />

В<strong>и</strong>н. rem res<br />

Отлож. re rebus<br />

Legite, quaeso!<br />

De re publica<br />

Res publica – res populi est. Variae sunt formae et status rerum publicarum.<br />

Gloriam rei publicae exersitus defendit. Viri boni rem publicam amant, in rebus<br />

secundis et in rebus adversis rei publicae auxilio sunt. Cives saepe de rebus<br />

publicis atque de commodis rei publicae disputant. Vir bonus nullum periculum<br />

pro re publica, nullum incomodiam pro patria vitat. Fidem virorum Romanorum<br />

poetae saepe laudabant. Diebus festis populus Romanus deis deabusque<br />

sacrificabat et pro re publica deos orabat.<br />

Res mancipii et nec mancipii<br />

Omnes res aut mancipii aut nec mancipii sunt. Mancipii res sunt omnia<br />

praedia in Italico solo tam rustica, qualis est fundus, quam urbana, qualis est<br />

domus, item iura praediorum rusticorum (servitutes), velut via, iter, actus,<br />

aquaductus, item servi et quadrupedes, velut boves, muli, equi, asini. Ceterae<br />

res nec mancipii sunt (Ulpianus).<br />

O tempora, o mores!<br />

O tempora, o mores! Res publica Romana in magno periculo est. Catilina, vir<br />

malus, consul esse desiderat, consules, praetores, quaestores interficere studet.<br />

Catilinae caedes, rapinae, discordia civium, bella intestina grata sunt, civibus<br />

bonis perniciem et mortem parat. Iam exercitum contra Romam in Etruria habet.<br />

Senatores in senatu de rebus publicis disputant. Ciceroni consilia Catilinae iam<br />

nota sunt, itaque orationem habet, qua de Catilinae coniuratione senatoribus<br />

enarrat. Catilina, qui in senatu aderat, Ciceronis oratione permotus et perterritus<br />

Romam relinquit et ad exersitum suum fugit. Romani Ciceronem patrem patriae<br />

apellant, nam patriam periculo liberavit (NB perfectum). Memoria verba tenete:<br />

salus rei publicae suprema lex.<br />

Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)<br />

Время, выражающее завершенное действ<strong>и</strong>е, перфект, образуется с<br />

помощью <strong>второй</strong> словарной формы глагола. Эта форма, так называемая основа<br />

перфекта, образуется для абсолютного больш<strong>и</strong>нства глаголов регулярно: о<br />

й К глагола добавляется суфф<strong>и</strong>кс -v-<br />

Глаголы первого <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й к обычной основе<br />

глагола добавляют суфф<strong>и</strong>кс<br />

-v-<br />

Глаголы второго спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют суфф<strong>и</strong>кс<br />

-u-<br />

А глаголы третьего спряжен<strong>и</strong>я – суфф<strong>и</strong>ксы<br />

-s- (часто как -x-), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -u-<br />

Проблема, однако, в том, что некоторые глаголы <strong>и</strong>меют своеобразные<br />

формы перфекта, поэтому <strong>и</strong>х всегда нужно проверять по словарю.<br />

21


Перфект может образовываться, напр<strong>и</strong>мер, посредством удл<strong>и</strong>нен<strong>и</strong>я<br />

гласной основы – capio, cepi, <strong>и</strong>л<strong>и</strong> посредством удвоен<strong>и</strong>я основы – do, dedi.<br />

Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да в акт<strong>и</strong>вном залоге образуется<br />

добавлен<strong>и</strong>ем к основе перфекта спец<strong>и</strong>альных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й перфекта.<br />

Давно прошедшее время (plusquamperfectum) образуется от основы<br />

перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса -era- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й.<br />

Будущее время совершенного в<strong>и</strong>да (<strong>и</strong>л<strong>и</strong> второе будущее, futurum II)<br />

образуется от основы перфекта с помощью суфф<strong>и</strong>кса - eri- <strong>и</strong> обычных л<strong>и</strong>чных<br />

окончан<strong>и</strong>й.<br />

Представ<strong>и</strong>м это в в<strong>и</strong>де табл<strong>и</strong>цы, longum iter per praecepta, breve et efficax<br />

per exempla.<br />

Perfectum Plusquamperfectum Futurum II<br />

Л<strong>и</strong>цо, Ч<strong>и</strong>сло<br />

Ед<strong>и</strong>нственное<br />

scrip-s-i scrip-s-eram<br />

scrip-s-ero<br />

1<br />

я нап<strong>и</strong>сал я (давно) нап<strong>и</strong>сал я (до этого) нап<strong>и</strong>шу<br />

2 scrip-s-isti scrips-eras scrips-eris<br />

3 scrip-s-it scrips-erat scrips-erit<br />

Множественное scrip-s-imus scrips-eramus scrips-erimus<br />

1<br />

2 scrip-s-istis scrips-eratis scrips-eritis<br />

3 scrip-s-erunt scrips-erant scrips-erint<br />

Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да пасс<strong>и</strong>вного залога образуется<br />

анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>: к страдательному перфектному пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю, которое мы знаем,<br />

добавляется соответствующая форма глагола esse, напр<strong>и</strong>мер: liber scriptus est<br />

кн<strong>и</strong>га является нап<strong>и</strong>санной, liber scriptus erat кн<strong>и</strong>га была нап<strong>и</strong>сана, liber<br />

scriptus erit кн<strong>и</strong>га будет нап<strong>и</strong>сана.<br />

Перфект, время совершенного в<strong>и</strong>да, употребляется, в том случае, есл<strong>и</strong> вы<br />

желаете:<br />

– рассказать о каком-л<strong>и</strong>бо событ<strong>и</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong>мевшем место в прошлом, напр<strong>и</strong>мер<br />

veni я пр<strong>и</strong>шел, dixi я сказал;<br />

– выраз<strong>и</strong>ть состоян<strong>и</strong>е, которое продолжается в настоящем, но является<br />

результатом действ<strong>и</strong>я в прошлом, напр<strong>и</strong>мер, vixit он прож<strong>и</strong>л, sibi persuasit он<br />

убед<strong>и</strong>лся, apellatum est называется.<br />

Давно прошедшее время (plusquamperfectum) означает действ<strong>и</strong>е, которое<br />

соверш<strong>и</strong>лось ранее другого действ<strong>и</strong>я в прошлом.<br />

Соответственно будущее совершенное время указывает на событ<strong>и</strong>е в<br />

будущем, которое должно про<strong>и</strong>зойт<strong>и</strong> до того событ<strong>и</strong>я, на которое указывает<br />

простое будущее время.<br />

Обе эт<strong>и</strong> формы <strong>и</strong>спользуются в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ut sementem feceris, ita metes как посеешь, так <strong>и</strong> пожнешь.<br />

Употреблен<strong>и</strong>е времен станет понятным, есл<strong>и</strong> перевест<strong>и</strong> предложен<strong>и</strong>е так:<br />

сначала посеешь (feceris), а затем пожнешь (metes).<br />

Давайте теперь немного потрен<strong>и</strong>руемся. Проч<strong>и</strong>тайте <strong>и</strong> определ<strong>и</strong>те<br />

граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е формы глаголов в следующ<strong>и</strong>х предложен<strong>и</strong>ях:<br />

Fuimus Troes, fuit Troia! Senatores Romani Ciceronem consulem, postquam<br />

civitatem Romanam servavit, patrem partiae nominaverunt. Heri affuistis, hodie<br />

22


adestis, cras aberitis. Gaius Iulius Caesar, postquam a Pharmace, rege Pontico,<br />

victoriam reportavit, ad amicum suum scripsit: “Veni, vidi, vici”. Quod periit,<br />

periit. Homo quidam interrogavit servum, genere Lacedaemonium: “Probus-ne<br />

eris, si te emero?” Ille: “Etiam si non emeris”. Alea iacta est. Exegi<br />

monumentum (Horatius).<br />

Legite, quaeso:<br />

De puero mendaci<br />

Puer, custos ovium, saepe per iocum auxilium rogavit et magna voce<br />

clamavit: "Auxilium mihi date! Lupus adest!" Vicini auxilio veniebant, sed<br />

lupum non videbant et puer eos irridebat. Aliquando lupi re vera in oves<br />

irruerunt, et puer, ut antea, clamavit: "Lupi adsunt! Auxilium mihi date!" Sed<br />

nemo pueri mendaci credidit neque ei auxilium dedit, et lupi multas oves<br />

arripuerunt.<br />

Homini mendaci, etiamsi vera dicit, nemo credit.<br />

In principio (Vetus Testamentum, Liber Genesis, 1, 1-5)<br />

In principio creavit Deus coelum et terram. Terra autem erat inanis, et vacua,<br />

et tenebrae erant super faciem abyssi. Et Spiritus Dei ferebatur super aquas.<br />

Dixitque Deus: Fiat lux. Et facta est lux. Et vidit Deus lucem, quod esset bona.<br />

Et dividit lucem a tenebris. Appellavitque lucem diem, et tenebras noctem;<br />

factumque est vespere, et mane, dies unus.<br />

esset – перевед<strong>и</strong>те: было (сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глагола быть)<br />

Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное<br />

Нам уже <strong>и</strong>звестно пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского глагола, которое<br />

образуется от третьей словарной формы. Теперь познаком<strong>и</strong>мся с пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ем<br />

настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога (participium praesentis activi).<br />

Это пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е образуется путем пр<strong>и</strong>бавлен<strong>и</strong>я к основе глагола форманта<br />

-ns.<br />

Как обычно, глаголы первого <strong>и</strong> второго спряжен<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>соед<strong>и</strong>няют его<br />

прямо к основе, а глаголы третьего <strong>и</strong> четвертого спряжен<strong>и</strong>й <strong>и</strong>спользуют для<br />

этого соед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный гласный -е-. Напр<strong>и</strong>мер, legere ч<strong>и</strong>тать, lectus est<br />

проч<strong>и</strong>танный, legens ч<strong>и</strong>тающ<strong>и</strong>й, ч<strong>и</strong>тая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е склоняется так же как<br />

существ<strong>и</strong>тельные <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я, од<strong>и</strong>наково для всех<br />

трех родов (не забудьте, что <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельный <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> среднего<br />

рода всегда совпадают <strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле оканч<strong>и</strong>ваются на -а.):<br />

Nom.<br />

sing.<br />

spectans смотрящ<strong>и</strong>й, смотрящая, смотрящее, смотря<br />

Gen. spectantis смотрящего, смотрящей, смотрящего<br />

Dat.<br />

Etc.<br />

spectanti смотрящему, смотрящей, смотрящему<br />

Аналог<strong>и</strong>чно пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>ю настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога образуется<br />

так называемое отглагольное существ<strong>и</strong>тельное, герунд<strong>и</strong>й (gerundium).<br />

Для того чтобы образовать герунд<strong>и</strong>й, к основе глагола добавляется<br />

формант -nd <strong>и</strong> падежные окончан<strong>и</strong>я второго склонен<strong>и</strong>я:<br />

23


leg-e-re ч<strong>и</strong>тать, чтен<strong>и</strong>е, gen. leg-e-nd-i чтен<strong>и</strong>я, dat. leg-e-nd-o для чтен<strong>и</strong>я,<br />

acc. ad leg-e-nd-um для чтен<strong>и</strong>я, abl. leg-e-nd-o чтен<strong>и</strong>ем, ч<strong>и</strong>тая. Множественного<br />

ч<strong>и</strong>сла герунд<strong>и</strong>й не <strong>и</strong>меет.<br />

Отглагольное пр<strong>и</strong>лагательное – герунд<strong>и</strong>в (gerundivum) – образуется с<br />

помощью того же форманта -nd- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й пр<strong>и</strong>лагательного первого <strong>и</strong><br />

второго склонен<strong>и</strong>я. Оно употребляется во всех падежах <strong>и</strong> ч<strong>и</strong>слах <strong>и</strong> означает<br />

цель действ<strong>и</strong>я <strong>и</strong>л<strong>и</strong> долженствован<strong>и</strong>е:<br />

Nom.<br />

Gen.<br />

Dat<br />

Acc<br />

Abl<br />

legendus, -a, -um est должен, должна, должно быть проч<strong>и</strong>танным<br />

legendi causa рад<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong>я<br />

встречается редко<br />

ad legendum, am, um для чтен<strong>и</strong>я<br />

legendo чтен<strong>и</strong>ем (в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> оруд<strong>и</strong>я)<br />

В больш<strong>и</strong>нстве случаев герунд<strong>и</strong>в в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> определен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong><br />

существ<strong>и</strong>тельном означает то же самое, что герунд<strong>и</strong>й с прямым дополнен<strong>и</strong>ем:<br />

Necessitas librorum legendorum <strong>и</strong><br />

Necessitas legendi libros<br />

означает одно <strong>и</strong> то же: Необход<strong>и</strong>мость ч<strong>и</strong>тать кн<strong>и</strong>г<strong>и</strong>.<br />

Существующее наряду с герунд<strong>и</strong>вом другое отглагольное<br />

существ<strong>и</strong>тельное, суп<strong>и</strong>н, также образуется от третьей словарной формы глагола<br />

<strong>и</strong> не <strong>и</strong>меет аналог<strong>и</strong><strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е. Оно употребляется только в двух падежах<br />

– в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельном.<br />

В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется с глаголам<strong>и</strong> дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

обозначает цель: veni auditum пр<strong>и</strong>шел, чтобы послушать.<br />

Отлож<strong>и</strong>тельный падеж суп<strong>и</strong>на употребляется в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с<br />

пр<strong>и</strong>лагательным<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> ус<strong>и</strong>лен<strong>и</strong>я, напр<strong>и</strong>мер: turpe dictu<br />

прот<strong>и</strong>вно говор<strong>и</strong>ть.<br />

Перевед<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е предложен<strong>и</strong>я:<br />

Quidquid it est, timeo Danaos et dona ferentes. Facile dictu, dificile factu.<br />

Ars scribendi. Ars amandi. Facile ad intellegendum. Docendo discimus.<br />

Legendis oratoribus et poetis discemus. Ab urbe condita. Ad urbem condendam.<br />

Mihi legendum est. Puella amanda. Legit epistulam scriptam. Reddo tibi librum<br />

lectum. Mendaci homini, verum quidem dicendi, credere non possum. Socrates<br />

saepe ridens verum dicebat.<br />

In ludo:<br />

Nunc, amici mei, multae et pulchrae proverbia etiam memoria tenetis. Hodie<br />

unisquisque vestrum proverbia, quae memoria tenet, recitabit. Qui, quaeso, multa<br />

recitare potest, praemio donabitur!<br />

Quis verstrum primus esse vult?<br />

Legite<br />

De viro avaro<br />

Vir quidam ad fluvium sedens, flebat et lamentabat, nam securis, qua navem<br />

resarciebat, in aquam exciderat. Tum fluvii deus, qui fletum viri audiverat,<br />

emersit et: "Cur ploras?" – interrogavit. Tum vir: "Eheu, securis mea excidit in<br />

aquam; faber sum, et securim novam emere non possum, pecunia mihi deest".<br />

24


Tum deus aqua se immersit et paulo post venit, securim auream gerens. "Est-ne<br />

eadem, quam amisisti? Si tuam securis cognoveris, accipies eam". Negavit vir<br />

probus. Tum deus portavit aliam argenteam. Faber autem hanc quoque non<br />

accepit. Tum deus eandem, quae exciderat, portavit eaque faber suam cognovit.<br />

Deus probitate viri comotus tres secures ei donavit.<br />

Faber laetus domum properavit et vicinis omnia narravit. Tum vicinus eius<br />

ad fluvium properavit, securim sua sponte in aqua dimisit et ad fluvium sedens<br />

lamentavit. Tum deus idem emersit, auream securim gerens et: "Est-ne tua?" –<br />

interrogavit. Ille vero: "Haec mea securis est", – clamavit. At deus iratus:<br />

"Homo es avarus et mendax, neque auream, neque tuam securim habebis", – et<br />

in undas se immersit. Sic vir avarus se ipse securi privavit.<br />

Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong><br />

нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva et proverbia)<br />

Склонен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательных первого <strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>й н<strong>и</strong>чем не<br />

отл<strong>и</strong>чается от склонен<strong>и</strong>я существ<strong>и</strong>тельных. Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я<br />

склоняются по образцу существ<strong>и</strong>тельных третьего склонен<strong>и</strong>я гласного т<strong>и</strong>па, то<br />

есть в отлож<strong>и</strong>тельном падеже ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла оканч<strong>и</strong>ваются на -i, в<br />

род<strong>и</strong>тельном множественного на -ium. Пр<strong>и</strong>лагательные среднего рода в<br />

<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном <strong>и</strong> в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном множественного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют окончан<strong>и</strong>е -ia.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я бывают:<br />

(1) Одного окончан<strong>и</strong>я, то есть так<strong>и</strong>е, которые оканч<strong>и</strong>ваются од<strong>и</strong>наково во<br />

всех трех родах, напр<strong>и</strong>мер sapiens мудрый, -ая, ое.<br />

(2) Двух окончан<strong>и</strong>й, то есть те, которые в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong>меют две разл<strong>и</strong>чные формы, одну для мужского <strong>и</strong><br />

женского рода, другую для среднего. Напр<strong>и</strong>мер: fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный, -ая,<br />

с<strong>и</strong>льное, omnis, omnis, omne целый, целая, целое.<br />

(3) Трех окончан<strong>и</strong>й (так<strong>и</strong>х не очень много). Напр<strong>и</strong>мер: celer, celeris, celere<br />

быстрый, быстрая, быстрое.<br />

Следует запомн<strong>и</strong>ть несколько пр<strong>и</strong>лагательных, которые в порядке<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>я склоняются по согласному т<strong>и</strong>пу:<br />

princeps, -ipis<br />

vetus, -eris<br />

dives, -itis<br />

pauper, -eris<br />

particeps, -ipis<br />

25<br />

первый<br />

старый<br />

богатый<br />

бедный<br />

участвующ<strong>и</strong>й<br />

Legite, quaeso, et memoria tenete!<br />

Ars longa, vita brevis. Omnium malorum stultitia est mater communis.<br />

Homo sapiens. Sapienti sat(is). Dives pauperem non intellegit. Omne<br />

initium difficile est. Nemo omnia potest scire. Volens nolens. Ducunt<br />

volentem fata, nolentem trahunt.<br />

В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, так же как <strong>и</strong> в русском, пр<strong>и</strong>лагательные <strong>и</strong>меют тр<strong>и</strong><br />

степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я: полож<strong>и</strong>тельную, сравн<strong>и</strong>тельную <strong>и</strong> превосходную. И<br />

некоторые <strong>и</strong>з лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>лагательных, как <strong>и</strong> русск<strong>и</strong>е, образуют ее<br />

нерегулярно.


Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется посредством форманта<br />

-ior для мужского <strong>и</strong> женского рода <strong>и</strong> -ius для среднего. Род<strong>и</strong>тельный падеж всех<br />

родов оканч<strong>и</strong>вается на -ioris. Склоняются пр<strong>и</strong>лагательные в сравн<strong>и</strong>тельной<br />

степен<strong>и</strong> так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я двух окончан<strong>и</strong>й:<br />

iustus, iusta, iustum справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, iustior, iustior, iustius более<br />

справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое.<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные в превосходной степен<strong>и</strong> к основе пр<strong>и</strong>бавляют од<strong>и</strong>н <strong>и</strong>з<br />

следующ<strong>и</strong>х суфф<strong>и</strong>ксов: -issim-, -rim- <strong>и</strong>л<strong>и</strong> -lim-, <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>я первого-второго<br />

склонен<strong>и</strong>й: iust-issim-us, a, um на<strong>и</strong>более справедл<strong>и</strong>вый, -ая, ое, celer-rim-us, a,<br />

um на<strong>и</strong>легчайш<strong>и</strong>й, -ая, -ое, facil-lim-us, a, um на<strong>и</strong>простейш<strong>и</strong>й, -ая, ое.<br />

Склоняются так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>лагательные по первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ю.<br />

Наконец, несколько пр<strong>и</strong>лагательных образуют степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я от<br />

разных основ, напр<strong>и</strong>мер: bonus, melior, optimus хорош<strong>и</strong>й, лучш<strong>и</strong>й, на<strong>и</strong>лучш<strong>и</strong>й,<br />

magnus, magius, maximus большой, больше, вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й.<br />

Степень сравнен<strong>и</strong>я может быть образована оп<strong>и</strong>сательно:<br />

magis idoneus более удобный<br />

maxime idoneus на<strong>и</strong>более удобный.<br />

Более подробно об этом смотр<strong>и</strong>те в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Legite:<br />

De Solone et Croeso<br />

Solo, unus e septem sapientibus, qui leges utilissimas Atheniensibus scripsit,<br />

terras alienas libenter visitabat. Aliquando Croesus, Lydiae rex, Solonem<br />

invitavit, nam divitias suas viro sapienti ostendere desideravit. Croesus Solone<br />

divitior, sed Solo Croeso sapientior erat. Creosus, qui se ipsem felicissimum<br />

putabat, nam divitissimus erat, Solonem interrogavit: "Quem tu, vir sapiens,<br />

omnium hominum felissimus putas?". Solo respondit: "Tellum Atheniensem<br />

felicissimum puto, nam filios bonos honestesque educavit et ipse pro patria<br />

pugnans morte honestissima vitam finivit". Alios quoque viros, qui mortem<br />

honestam habuerant, nominavit. His verbis auditis, rex iratus: "Nonne me<br />

felicissimum omnium hominum putas? Quis enim pulchriores vestes,<br />

splendidiores gemmas, aedificia ampliora habet? Cur, igitur, non me, tam<br />

divitem hominem, sed Tellum quendam felicissimum esse credis?" "O rex, –<br />

inquit Solo, – fortuna humana saepe mutatur. Nunc te divitem et regem video,<br />

sed felicem non prius te nominabo, quam vitam bona et honesta morte finiveris.<br />

Nemo ante mortem a me felix nominabitur". Hoc responsum minime regi<br />

placuit, et Solo regnum eius reliquit.<br />

Memorabile dictum<br />

Nemo nostrum idem est in senectute, qui fuit iuvenis, nemo est mane, qui fuit<br />

pridie; quidquid vides, currit cum tempore, nihil ex his, quae videmus, manet.<br />

Hoc est quod ait Heraclitus: in idem flumen bis non descendimus, manet idem<br />

fluminis nomen, aqua transmissa est (Seneca).<br />

Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)<br />

26


Лат<strong>и</strong>нское сослагательное наклонен<strong>и</strong>е, modus coniunctivus, употребляется<br />

в больш<strong>и</strong>нстве случаев так же, как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е:<br />

(1) для выражен<strong>и</strong>я сомнен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> неуверенност<strong>и</strong>,<br />

(2) в пр<strong>и</strong>даточных пр<strong>и</strong>ложен<strong>и</strong>ях для выражен<strong>и</strong>я цел<strong>и</strong>, намерен<strong>и</strong>я,<br />

повелен<strong>и</strong>я;<br />

(3) пр<strong>и</strong> передаче косвенной реч<strong>и</strong>, то есть, для выражен<strong>и</strong>я мыслей, не<br />

пр<strong>и</strong>надлежащ<strong>и</strong>х автору высказыван<strong>и</strong>я.<br />

Образуется сослагательное наклонен<strong>и</strong>е достаточно просто <strong>и</strong> регулярно.<br />

Прежде всего, сослагательное наклонен<strong>и</strong>е глаголов в акт<strong>и</strong>вном <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вном<br />

залогах образуется од<strong>и</strong>наково – с помощью одн<strong>и</strong>х <strong>и</strong> тех же суфф<strong>и</strong>ксов. Далее,<br />

л<strong>и</strong>чные окончан<strong>и</strong>я полностью сохраняются <strong>и</strong> ед<strong>и</strong>нственным пр<strong>и</strong>знаком<br />

сослагательного наклонен<strong>и</strong>я являются указанные, сво<strong>и</strong> для каждого времен<strong>и</strong>,<br />

суфф<strong>и</strong>ксы, которые могут быть сведены в табл<strong>и</strong>цу:<br />

Время Способ образован<strong>и</strong>я Пр<strong>и</strong>меры<br />

Настоящее суфф<strong>и</strong>кс-е- для<br />

глаголов первого<br />

спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

суфф<strong>и</strong>кс-а-для всех<br />

остальных<br />

Простое<br />

прошедшее<br />

к неопределенной<br />

форме глагола<br />

пр<strong>и</strong>бавляются<br />

соответствующ<strong>и</strong>е<br />

(акт<strong>и</strong>вные <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

пасс<strong>и</strong>вные окончан<strong>и</strong>я)<br />

Совершенное образуется от основы<br />

перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />

суфф<strong>и</strong>кса -eri- <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />

Совершенное<br />

прошедшее<br />

Формы<br />

совершенного <strong>и</strong><br />

совершенного<br />

прошедшего<br />

пассс<strong>и</strong>вного<br />

залога<br />

окончан<strong>и</strong>й<br />

образуется от основы<br />

перфекта добавлен<strong>и</strong>ем<br />

суфф<strong>и</strong>кса -isse- <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вных л<strong>и</strong>чных<br />

окончан<strong>и</strong>й<br />

составляются <strong>и</strong>з<br />

пасс<strong>и</strong>вного пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

соответствующей<br />

формы глагола быть<br />

27<br />

I. orn-e-m, orn-e-s orn-e-t ...<br />

я, ты, он украшал бы<br />

orn-e-r, orn-e-ris, orn-e-tur ...<br />

меня, тебя, его украс<strong>и</strong>л<strong>и</strong> бы<br />

III. mitt-a-m, mitt-a-s, mitt-a-t...<br />

я, ты, он послал бы<br />

mitt-a-r, mitt-a-ris, mitt-a-tur<br />

меня, тебя, его послал<strong>и</strong> бы<br />

Формы глагола быть:<br />

sim, sis, sit, simus, sitis, sint<br />

ornare-m, ornare-s, ornare-t...<br />

ornare-r, ornare-ris, ornare-tur...<br />

Формы глагола быть:<br />

essem, esses, esset, essemus, essetis,<br />

essent<br />

ornav-erim, ornav-eris, ornav-erit<br />

ornav-erimus, ornav-eritis, ornav-erint<br />

Формы глагола быть:<br />

fuerim, fueris, fuerit, fuerimus,<br />

fueritis, fuerint<br />

ornav-issem, ornav-isses, ornav-isset<br />

ornav-issemus, ornav-issetis, ornavissent<br />

Формы глагола быть:<br />

fuissem, fuisses, fuisset, fuissemus,<br />

fuissetis, fuissent<br />

missus, missa, missum sim, sis, sit,<br />

simus, sitis, sint<br />

я был послан<br />

missus, missa, missum essem, esses,<br />

esset, essemus, essetis, essent<br />

я был послан (ранее, давно)<br />

Так<strong>и</strong>м образом, мы в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, что сослагательное наклонен<strong>и</strong>е образуется<br />

несложно, однако нужно быть очень вн<strong>и</strong>мательным<strong>и</strong>, чтобы не соверш<strong>и</strong>ть<br />

ош<strong>и</strong>бку. Следует, однако, отмет<strong>и</strong>ть, что в некоторых случаях лат<strong>и</strong>нское


сослагательное наклонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меет особенност<strong>и</strong>, не соответствующ<strong>и</strong>е нормам<br />

русского <strong>язык</strong>а.<br />

Более подробно смотр<strong>и</strong>те об этом в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Теперь про<strong>и</strong>ллюстр<strong>и</strong>рую употреблен<strong>и</strong>е лат<strong>и</strong>нского конъюнкт<strong>и</strong>ва на<br />

нескольк<strong>и</strong>х пр<strong>и</strong>мерах.<br />

В лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е употребляется, как вы<br />

знаете, только во втором л<strong>и</strong>це (e.g. scribe! scribite!). Во всех остальных случаях<br />

указан<strong>и</strong>е, повелен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>л<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е что-л<strong>и</strong>бо сделать <strong>и</strong>л<strong>и</strong> не делать выражается<br />

(в том ч<strong>и</strong>сле <strong>и</strong> во втором л<strong>и</strong>це) с помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва:<br />

scribam!<br />

scribas! scribe!<br />

scribat!<br />

scribamus!<br />

scribatis! scribite!<br />

scribant!<br />

Ne audiant!<br />

Нап<strong>и</strong>шу-ка я! (форма употребляется<br />

редко)<br />

П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>!<br />

Пусть он п<strong>и</strong>шет!<br />

Так нап<strong>и</strong>шем же!<br />

П<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те!<br />

Пусть он<strong>и</strong> п<strong>и</strong>шут!<br />

Пусть он<strong>и</strong> не слушают!<br />

С помощью конъюнкт<strong>и</strong>ва выражается пожелан<strong>и</strong>е:<br />

Utinam amicus meus hodie veniat!<br />

О, есл<strong>и</strong> бы мой друг пр<strong>и</strong>шел се<strong>год</strong>ня!<br />

Utinam Ciceronem vivum videre possem!<br />

О, есл<strong>и</strong> бы я мог в<strong>и</strong>деть ж<strong>и</strong>вого Ц<strong>и</strong>церона!<br />

Как вы, вероятно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> пожелан<strong>и</strong>е осуществ<strong>и</strong>мо, то<br />

употребляется настоящее время, есл<strong>и</strong> же оно неосуществ<strong>и</strong>мо, то<br />

прошедшее.<br />

Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е употребляется в пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях,<br />

которые вводятся союзам<strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>, nisi есл<strong>и</strong> не, ut чтобы, ne чтобы не.<br />

Si id dicas, erres. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это, то ош<strong>и</strong>бался бы.<br />

Si id dixeris, erraveris. Есл<strong>и</strong> бы ты сказал это, то ош<strong>и</strong>бся бы.<br />

Si id diceres, errares. Есл<strong>и</strong> бы ты говор<strong>и</strong>л это (теперь), то ош<strong>и</strong>бался бы<br />

(но ты не говор<strong>и</strong>шь так).<br />

NB. Как в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>м, сослогательное наклонен<strong>и</strong>е простого прошедшего времен<strong>и</strong><br />

снова означает нереальное событ<strong>и</strong>е в настоящем.<br />

В пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>ях пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ны наблюдается явлен<strong>и</strong>е, которое не<br />

<strong>и</strong>меет аналога в русском <strong>язык</strong>е, так называемое прав<strong>и</strong>ло согласован<strong>и</strong>я времен,<br />

которое состо<strong>и</strong>т в следующем: Действ<strong>и</strong>я главного <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>й<br />

должны быть согласованы во времен<strong>и</strong>.<br />

Поэтому есл<strong>и</strong> сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в настоящем <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

будущем времен<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в повел<strong>и</strong>тельном наклонен<strong>и</strong><strong>и</strong>, то сказуемое пр<strong>и</strong>даточного<br />

предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве настоящего времен<strong>и</strong>; есл<strong>и</strong> же<br />

сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в одном <strong>и</strong>з прошедш<strong>и</strong>х времен,<br />

сказуемого пр<strong>и</strong>даточного предложен<strong>и</strong>я должно быть в конъюнкт<strong>и</strong>ве простого<br />

прошедшего времен<strong>и</strong>:<br />

Croesus Solonem invitat, ut ei divitias suas monstret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глашает Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />

Croesus Solonem invitavit, ut ei divitias suas monstraret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong> богатства.<br />

28


Croesus Solonem invitaverat, ut ei divitias suas monstraret.<br />

Крез пр<strong>и</strong>глас<strong>и</strong>л (тогда, давно) Солона, чтобы показать ему сво<strong>и</strong><br />

богатства.<br />

NB. Вы, конечно, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что в русском <strong>язык</strong>е время главного<br />

предложен<strong>и</strong>я не вл<strong>и</strong>яет на пр<strong>и</strong>даточное.<br />

Аналог<strong>и</strong>чно, косвеная речь передается в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

русского, сослагательным наклонен<strong>и</strong>ем:<br />

Quid leges? Rogo, quid legas.<br />

Что ты ч<strong>и</strong>таешь? Я спраш<strong>и</strong>ваю, что ты ч<strong>и</strong>таешь?<br />

Legatis!<br />

Non, ut edam vivo, sed ut vivam edo. Sit tibi terra levis! Cedant!<br />

Dicamus. Quid faciam? Quid faceram? Utinam frater veniat! Do, ut des,<br />

facio, ut facias. Omnia vincit amor et nos cedamus amori (Vergilius).<br />

Gaudeamus (carmen scholasticum)<br />

Gaudeāmus igitur,<br />

Iuvenes dum sumus!<br />

Post iucundam iuventūtem,<br />

Post molestam senectūtem<br />

Nos habēbit humus.<br />

De corvo et vulpe<br />

Corvus, caseo rapto, cum praeda in arborem volavit. Vulpes casei cupida:<br />

"Quam pulchrae, – inquit, – pennae tuae sunt! Quanta est pulchritudo corporis<br />

tui et capitis! Si vocem dulcem haberes, nemo te superaret!" His verbis auditis,<br />

corvus stultus, de caseo non cogitans, cantavit, ut vocem suam ostenderet. Illo<br />

autem cantante, vulpes praedam asportavit.<br />

Ad fontes<br />

Legite Epistulam ad Atticum III, 5:<br />

Cicero Attico salutem dicit (s.d.)<br />

Terentia tibi et saepe et maximas agit gratias. Id est mihi gratissimum. Ego<br />

vivo miserrimus et maximo dolore conficior. Ad te quid scribam, nescio. Si<br />

enim es Romae, iam me assequi non potes; sin es in via, cum eris me assecutus,<br />

coram agemus, quae erunt agenda. Tantum te oro, ut, quoniam me semper<br />

amavisti, eodem amore sis. Ego enim idem sum, inimici mei mea mihi non me<br />

ipsum ademerunt. Cura, ut valeas.<br />

VII Idibus Aprilibus<br />

29


Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />

ц<strong>и</strong>фры<br />

I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

V<br />

VI<br />

VII<br />

VIII<br />

IX<br />

X<br />

XI<br />

XII<br />

......<br />

XVIII<br />

XIX<br />

XX<br />

XXI<br />

...........<br />

XXX<br />

C<br />

M<br />

MM<br />

Тема од<strong>и</strong>ннадцатая.<br />

Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь<br />

Cardinalia<br />

Кол<strong>и</strong>чественные<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

unus, una, unum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

duo, duae, duo<br />

tres, tres, tria<br />

quattuor<br />

quinque<br />

sex<br />

septem<br />

octo<br />

novem<br />

decem<br />

undecim<br />

duodecim<br />

.........<br />

duodeviginti<br />

undeviginti<br />

viginti<br />

viginti unus<br />

triginta<br />

centum<br />

mille<br />

duo milia<br />

Ordinalia<br />

Порядковые<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

primus, a, um<br />

первый, -ая, -ое<br />

secundus, a, um<br />

tertius, a, um<br />

quartus, a, um<br />

quintus, a, um<br />

sextus, a,um<br />

septimus, a, um<br />

octavus, a, um<br />

nonus, a, um<br />

decimus, a, um<br />

undecimus, a, um<br />

duodecimus, a, um<br />

............<br />

duodevicesimus, a, um<br />

undevicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

primus, a, um<br />

tricesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

millesimus, a, um<br />

bis millesimus, a, um<br />

30<br />

Adverbia numeralia<br />

Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />

semel<br />

однажды<br />

bis<br />

ter<br />

quater<br />

quinquies<br />

sexies<br />

septies<br />

octies<br />

novies<br />

decies<br />

undecies<br />

duodecies<br />

duodevicies<br />

undevicies<br />

vicies<br />

vicies semel<br />

tricies<br />

centies<br />

millies<br />

bis milies<br />

Этот сп<strong>и</strong>сок содерж<strong>и</strong>т некоторые лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, которые<br />

следует помн<strong>и</strong>ть. Полный сп<strong>и</strong>сок можно посмотреть в граммат<strong>и</strong>ческом<br />

справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Из простых кол<strong>и</strong>чественных ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong>зменяются по падежам только<br />

первые тр<strong>и</strong>, остальные ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные от 4 до 100 не склоняются. Напрот<strong>и</strong>в,<br />

сотн<strong>и</strong> от 200 до 900 склоняются (e.g. ducenti milites); 1000 склоняется только во<br />

множественном ч<strong>и</strong>сле.<br />

Порядковые ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные, как показывают окончан<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>зменяются по<br />

первому <strong>и</strong> второму склонен<strong>и</strong>ям, пр<strong>и</strong>чем, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а,<br />

склоняется каждая составляющая часть (anno vicesimo primo, в двадцать<br />

первом <strong>год</strong>у, pagina tricessima sexta стран<strong>и</strong>ца тр<strong>и</strong>дцать шестая).<br />

Выуч<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сла <strong>и</strong> для трен<strong>и</strong>ровк<strong>и</strong> нап<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>те р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>м<strong>и</strong> ц<strong>и</strong>фрам<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

проп<strong>и</strong>сью: 1932 <strong>год</strong>, 996 <strong>год</strong>, 2002 <strong>год</strong>.<br />

Legite<br />

De mensibus<br />

Cur mensis nonus a numero septem, mensis decimus a numero octo,<br />

undecimus a numero novem et duodecimus a numero decem nomen habet?<br />

Romulo regnante annus decem menses habebat (qui annus Romuli appellabatur)


et primus anni mensis Martius erat. Si a mense Martio menses numerabis,<br />

September – septimus, October – octavus, November – nonus, December –<br />

decimus mensis est. Sed postea ante Martium duo menses additi sunt: Ianuarius<br />

et Februarius; Ianuarius primus anni mensis factus est, sed nomina mensium<br />

mutata non sunt.<br />

Annus, igitur, duodecim menses habet, qui sunt:<br />

Primus Mensis Ianuarius, qui a Iano, principii deo, nomen habet.<br />

Secundus Mensis Februarius, qui a februo, Romanorum ritu sacro,<br />

appellatur.<br />

Tertius Mensis Martius, qui a Marte deo, Romuli patre, nomen habet.<br />

Quatrus Mensis Aprîlis a Venere dea, quae apud Graecos Aphroditae nomen<br />

habet, appellatur.<br />

Quintus Mensis Maius a Maia dea, Mercurii matre, et<br />

Sextus Mensis Iunius a Iunone, Iovis uxore, nomen habet.<br />

Septimus Mensis Iulius a Gaio Iulio Caesare et<br />

Octavus Mensis Augustus a Octaviano Augusto appellatur.<br />

Nonnus Mensis September a numero septem,<br />

Decimus Mensis Octôber a numero octo,<br />

Undecimus Mensis November a numero novem,<br />

Duodecimus Mensis December a numero decem nomina habent.<br />

Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>й календарь был устроен весьма пр<strong>и</strong>хотл<strong>и</strong>во. Каждый месяц <strong>и</strong>мел<br />

тр<strong>и</strong> опорных дня, по которым определял<strong>и</strong>сь все остальные. Первый день месяца<br />

назывался Kalendae, тр<strong>и</strong>надцатый (а в Martius, Maius, Iulius, October –<br />

пятнадцатый) день назывался Idus (Gen. Iduus), а девятый день перед <strong>и</strong>дам<strong>и</strong> –<br />

Nonae (Gen. Nonarum). Так<strong>и</strong>м образом, ноны пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь на пятый <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

седьмой день месяца. День накануне календ, нон <strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>д назывался pridie.<br />

Отсчет дней велся назад от одного <strong>и</strong>з опорных дней, напр<strong>и</strong>мер:<br />

31 января<br />

30 января<br />

..........<br />

20 января<br />

..........<br />

14 января<br />

13 января<br />

Prid(ie)<br />

Kal(endas)<br />

Feb(ruarias)<br />

III Kal Feb<br />

..........<br />

XIII Kal Feb<br />

...................<br />

XIX Kal Feb<br />

Id(ibus)<br />

Ian(uariis)<br />

12 января<br />

11 января<br />

.............<br />

6 января<br />

5 января<br />

4 января<br />

3 января<br />

2 января<br />

1 января<br />

31<br />

Prid Id Ian<br />

III Id Ian<br />

..............<br />

VIII Id Ian<br />

Non(ae) Ian<br />

Prid Non(as) Ian<br />

III Id Ian<br />

II Id Ian<br />

Kal Ian<br />

Так<strong>и</strong>м образом, третьего января 2215 <strong>год</strong>а, согласно р<strong>и</strong>мскому<br />

<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>ю, будет anno MMCCXV ante diem tertium Idus Ianuarias.<br />

В древнем Р<strong>и</strong>ме счет лет велся Ab Urbe condita от основан<strong>и</strong>я города<br />

(трад<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>онно датой основан<strong>и</strong>я Р<strong>и</strong>ма сч<strong>и</strong>тается 753 <strong>год</strong> до н. э.). Современное<br />

лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е, введенное в средн<strong>и</strong>е века, за <strong>и</strong>сходную точку берет «дату<br />

рожден<strong>и</strong>я И<strong>и</strong>суса Хр<strong>и</strong>ста» <strong>и</strong> нос<strong>и</strong>т назван<strong>и</strong>е anno Domini от рождества<br />

Хр<strong>и</strong>стова.<br />

Дн<strong>и</strong> недел<strong>и</strong> нос<strong>и</strong>л<strong>и</strong> <strong>и</strong>мена божеств, которые отождествлял<strong>и</strong>сь с<br />

назван<strong>и</strong>ям<strong>и</strong> планет: Lunae dies, Martis dies, Mercuri dies, Iovis dies, Veneris<br />

dies, Saturni dies, Solis dies.


Знак<strong>и</strong> созвезд<strong>и</strong>й зод<strong>и</strong>акального круга называл<strong>и</strong>сь так:<br />

aries, taurus, gemini, carcer, leo, virgo<br />

libra, scorpius, arcitenens, caper, amphora, pisces.<br />

Ad libitum<br />

Ad Kalendas Graecas. Tertius gaudens. Tertium non datur. Non bis in<br />

idem. Tres faciunt collegium. Unum et idem.<br />

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus,<br />

rumoresque senum severiorum<br />

omnis unius aestimemus assis.<br />

soles occidere et redire possunt:<br />

nobis, cum semel occidit brevis lux,<br />

nox est perpetua una dormienda.<br />

da mi basia mille, deinde centum,<br />

dein mille altera, dein secunda centum,<br />

dein usque altera mille, deinde centum<br />

dein, cum millia multa fecerimus,<br />

conturbabimus illa, ne sciamus,<br />

aut ne quis malus invidere possit,<br />

cum tantum sciat esse basiorum.<br />

(Catullus)<br />

Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />

Немног<strong>и</strong>е, но очень употреб<strong>и</strong>тельные лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е глаголы <strong>и</strong>меют<br />

особенност<strong>и</strong> в спряжен<strong>и</strong><strong>и</strong>. Постепенно мы выуч<strong>и</strong>м все эт<strong>и</strong> особенные <strong>и</strong><br />

нерегулярные формы, в настоящ<strong>и</strong>й момент запомн<strong>и</strong>те самые главные<br />

особенност<strong>и</strong>, а в случае сомнен<strong>и</strong>й обращайтесь к граммат<strong>и</strong>ческому справочн<strong>и</strong>ку<br />

<strong>и</strong> проверяйте значен<strong>и</strong>я глаголов по словарю.<br />

Во-первых, так же как <strong>и</strong> в русском <strong>язык</strong>е, некоторые глаголы по форме<br />

пасс<strong>и</strong>вны, но тем не менее <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вное значен<strong>и</strong>е. Именно так<strong>и</strong>м, напр<strong>и</strong>мер,<br />

является глагол utor, usus est, uti – я пользуюсь, я воспользовался, пользоваться.<br />

Аналог<strong>и</strong>чное явлен<strong>и</strong>е наблюдается в русском <strong>язык</strong>е: подобно так<strong>и</strong>м глаголам<br />

как улыбаться, опасаться, надеяться, русск<strong>и</strong>й глагол пользоваться <strong>и</strong>меет<br />

возвратную част<strong>и</strong>цу -ся, которая неотдел<strong>и</strong>ма от него (в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер, от<br />

дуть – дуться), но которая, однако, не вл<strong>и</strong>яет на акт<strong>и</strong>вность его значен<strong>и</strong>я.<br />

Глаголы такого т<strong>и</strong>па, которые называются отлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong> (<strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

полуотлож<strong>и</strong>тельным<strong>и</strong>, есл<strong>и</strong> он<strong>и</strong> <strong>и</strong>меют некоторые формы в акт<strong>и</strong>вном залоге) не<br />

вызывают н<strong>и</strong>как<strong>и</strong>х трудностей, есл<strong>и</strong> вы запомн<strong>и</strong>те, что он<strong>и</strong> спрягаются в<br />

пасс<strong>и</strong>ве, но <strong>и</strong>меют акт<strong>и</strong>вные значен<strong>и</strong>я.<br />

Запомн<strong>и</strong>те несколько отлож<strong>и</strong>тельных <strong>и</strong> полуотлож<strong>и</strong>тельных глаголов.<br />

arbitror, arbitratus sum, arbitrari<br />

fateor, fassus sum, fateri<br />

prefiteor, prefessus sum, prefiteri<br />

loquor, locutus sum, loqui<br />

policeor, policitus sum, policeri<br />

32<br />

думаю, подумав, думать<br />

пр<strong>и</strong>знаюсь, пр<strong>и</strong>знавш<strong>и</strong>сь, пр<strong>и</strong>знаться<br />

преподаю, преподав, преподавать<br />

говорю, сказавш<strong>и</strong>й, сказать<br />

обещаю, пообещал, обещать<br />

делю, раздел<strong>и</strong>л, дел<strong>и</strong>ть


partior, partitus sum, partiri<br />

imitor, imitatus sum, imitari<br />

miror, miratus sum, mirari<br />

reor, ratus sum, reri<br />

labor, lapsus sum, labi<br />

obliviscor, oblitus sum, oblivisci<br />

mentior, mentitus sum, mentiori<br />

sortior, sortitus sum, sortiri<br />

gaudeo, gavisus sum, gaudere<br />

soleo, solitus sum, solere<br />

audeo, auditus sum, audere<br />

confido, confisus sum, confidere<br />

33<br />

подражаю, подражал, подражать<br />

уд<strong>и</strong>вляюсь, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>лся, уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>ться<br />

сч<strong>и</strong>таю, посч<strong>и</strong>тал, сч<strong>и</strong>тать<br />

скольжу, поскользнулся, скольз<strong>и</strong>ть<br />

забываю, забыл, забывать<br />

лгу, солгал, лгать<br />

бросаю, брос<strong>и</strong>л, брос<strong>и</strong>ть (жреб<strong>и</strong>й)<br />

радуюсь, обрадовался, радоваться<br />

<strong>и</strong>мею, <strong>и</strong>мел, <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

смею, посмел, сметь<br />

доверяю, довер<strong>и</strong>л, доверять<br />

Во-вторых, <strong>и</strong>меется несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов, которые называются<br />

недостаточным<strong>и</strong>, поскольку у каждого <strong>и</strong>з н<strong>и</strong>х употребляется только несколько<br />

форм. Запомн<strong>и</strong>те на<strong>и</strong>более важные <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х.<br />

inquam, inquis, inquit,<br />

inquiunt, inquies, inquiet<br />

aio, ait<br />

coepi, coeptum, coepisse<br />

odi, odisse<br />

menini, memento, mementote,<br />

meminisse<br />

говорю, говор<strong>и</strong>шь, говор<strong>и</strong>т, сказал,<br />

говор<strong>и</strong>м, скажешь, скажет<br />

говорю, говор<strong>и</strong>т, сказал<br />

начал, начал<strong>и</strong>, нач<strong>и</strong>нать<br />

ненав<strong>и</strong>жу, ненав<strong>и</strong>деть<br />

помню, помн<strong>и</strong>, помн<strong>и</strong>те,<br />

помн<strong>и</strong>ть<br />

Наконец, несколько лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х глаголов являются неправ<strong>и</strong>льным<strong>и</strong>.<br />

sum, fui, – , esse<br />

edo, edi, essum, edere (esse)<br />

fero, tuli, latum, ferre<br />

volo, volui, –, velle<br />

nollo, nolui, –, nolle<br />

malo, malui, –, male<br />

eo, ii, itum, ire<br />

fio, factus sum, fieri<br />

быть<br />

есть<br />

нест<strong>и</strong><br />

желать<br />

не желать<br />

предпоч<strong>и</strong>тать<br />

<strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

делать<br />

Некоторые <strong>и</strong>х н<strong>и</strong>х, напр<strong>и</strong>мер sum, volo, вам уже знакомы. Основные<br />

формы эт<strong>и</strong>х глаголов вы найдете в граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

Основной особенностью всех эт<strong>и</strong>х глаголов является <strong>и</strong>х способность<br />

образовывать сложные формы. Для этого <strong>и</strong>спользуются разл<strong>и</strong>чные пр<strong>и</strong>ставк<strong>и</strong>,<br />

которые также подвергаются разл<strong>и</strong>чным фонет<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х <strong>и</strong>зменен<strong>и</strong>ям. Ab-esse,<br />

напр<strong>и</strong>мер, означает быть на расстоян<strong>и</strong><strong>и</strong>, то есть отсутствовать. Я<br />

отсутствовал будет a-fui. Соответственно, adesse означает пр<strong>и</strong>сутствовать,<br />

affui – пр<strong>и</strong>сутствовал. Аналог<strong>и</strong>чным же образом affero означает пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть,<br />

aufero напрот<strong>и</strong>в унос<strong>и</strong>ть, confero снос<strong>и</strong>ть вместе, differo разл<strong>и</strong>чать, infero<br />

внос<strong>и</strong>ть, нач<strong>и</strong>нать, offero предлагать, praefero предпоч<strong>и</strong>тать. Мног<strong>и</strong>е <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х<br />

форм вошл<strong>и</strong> в современные <strong>язык</strong><strong>и</strong>, <strong>и</strong> вы без труда <strong>и</strong>х узнаете.


Перевед<strong>и</strong>те <strong>и</strong> объясн<strong>и</strong>те так<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры.<br />

(<strong>и</strong>спользуйте табл<strong>и</strong>цу неправ<strong>и</strong>льных глаголов в справочн<strong>и</strong>ке!)<br />

Dictus. Locutus. Promissus. Policitus. Memento mori. I! Confer. Refero.<br />

Relatum. Exitum. Initum. Peritum. Perire. Transitum. Dulce et decorum<br />

est pro patria mori. Fata sunt quae di fantur. Omnia fata fiunt. Thales,<br />

unus e sapientibus Graecorum, omnia ex aqua orta esse docebat. Ave,<br />

Caesar, moritûri te salûtant. Ut aritâtur ita loquitur. Quidquid est natum,<br />

moritur. Quidquid moritur, natum erat.<br />

Legite<br />

De Lacedaemoniorum brevitate<br />

Lacedaemoniis multis verbis et longa oratione uti non placuit, sed res omnes<br />

breviter exponebant. Aliquando Samiorum legati, qui Lacedaemonem venerunt,<br />

ut auxilium orarent, longa oratione usi sunt. Responderunt Lacedaemonii:<br />

"Prima, quae dixistis, sumus obliti; postrema non intelleximus, quia prima de<br />

memoria nostra excesserant".<br />

Scriptores tradunt Lacedaemonem honestissimum domicilium senectutis<br />

fuisse. Aliquando Athenis in theatrum, ut ludos spectaret, vir quidam grandis<br />

natu venit. Locum tamen ei nemo dedit. In theatro etiam legati Lacedaemonii<br />

erant; unus ex iis rogavit, cur nemo seni locum dedisset, et collegas admonuit,<br />

ut consurgerent et seni locum darent. Lacedaemoniis legatis ab Atheniensibus<br />

plausus est datus. Tum unus ex legatis interrogavit, cur Athenienses id non<br />

fecissent primum; nam ostenderunt se scire, quod rectum esset.<br />

Lacedaemone peregrinus quidam altero pede stans ad virum Lacedaemonium<br />

quendam: "Tu tantum temporis, quantum ego, pede uno stare non possis". Cui<br />

Lacedaemonius: "Recte quidem; sed ex anseribus nullus est, qui altero pede<br />

stare non possit".<br />

Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са<br />

(пр<strong>и</strong>даточные предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)<br />

В этом разделе мы <strong>и</strong>зуч<strong>и</strong>м несколько характерных для лат<strong>и</strong>нского <strong>язык</strong>а<br />

с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х конструкц<strong>и</strong>й, которые могут вызывать затруднен<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong><br />

переводе на русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong>.<br />

Прежде всего, рассмотр<strong>и</strong>м так называемые <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные обороты (мы с<br />

н<strong>и</strong>м<strong>и</strong> уже несколько раз встречал<strong>и</strong>сь, напр<strong>и</strong>мер, в нашем тексте о Крезе <strong>и</strong><br />

Солоне):<br />

Solo Croesum felicem non putat. – Солон не сч<strong>и</strong>тает Креза счастл<strong>и</strong>вым.<br />

Эту же мысль можно выраз<strong>и</strong>ть с помощью такого оборота, который на<br />

русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> перевод<strong>и</strong>тся пр<strong>и</strong>даточным предложен<strong>и</strong>ем:<br />

Solo Croesum felicem esse non putat.<br />

Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез счастл<strong>и</strong>в.<br />

Есл<strong>и</strong> же мы хот<strong>и</strong>м выраз<strong>и</strong>ть эту мысль в прошедшем <strong>и</strong>л<strong>и</strong> будущем<br />

времен<strong>и</strong>, мы должны будем употреб<strong>и</strong>ть соответствующую неопределенную<br />

форму глагола. Для этой цел<strong>и</strong>, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского <strong>язык</strong>а, в лат<strong>и</strong>нском<br />

<strong>и</strong>меются <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вы прошедшего <strong>и</strong> будущего времен<strong>и</strong>, а также пасс<strong>и</strong>вного <strong>и</strong><br />

акт<strong>и</strong>вного залогов. Табл<strong>и</strong>цу эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вов вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />

граммат<strong>и</strong>ческом справочн<strong>и</strong>ке.<br />

34


Напр<strong>и</strong>мер, мы можем сказать, что Солон не сч<strong>и</strong>тает, что Крез был <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

будет счастл<strong>и</strong>в бла<strong>год</strong>аря только своему богатству:<br />

Solo Croesum felicem fuisse (futurum esse) non putat.<br />

Сравн<strong>и</strong>те также:<br />

Thales Milesius aquam esse initium rerum putabat.<br />

Фалес М<strong>и</strong>летск<strong>и</strong>й сч<strong>и</strong>тал, что вода является началом всех вещей.<br />

Аналог<strong>и</strong>чно этому обороту, где, как вы, без сомнен<strong>и</strong>я, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>,<br />

дополнен<strong>и</strong>е сто<strong>и</strong>т в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже, стро<strong>и</strong>тся другой <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вный<br />

оборот с дополнен<strong>и</strong>ем в <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельном падеже. Он также перевод<strong>и</strong>тся на<br />

русск<strong>и</strong>й <strong>язык</strong> сложноподч<strong>и</strong>ненным предложен<strong>и</strong>ем, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Minerva ex capite Iovis nata esse dicebatur.<br />

Говорят, что М<strong>и</strong>нерва род<strong>и</strong>лась <strong>и</strong>з головы Юп<strong>и</strong>тера.<br />

Такая конструкц<strong>и</strong>я на<strong>и</strong>более употреб<strong>и</strong>тельна в неопределенно-л<strong>и</strong>чных<br />

предложен<strong>и</strong>ях. Глагол-сказуемое главного предложен<strong>и</strong>я сто<strong>и</strong>т в таком случае в<br />

пасс<strong>и</strong>ве.<br />

Оба эт<strong>и</strong>х <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вных оборота употребляются с глаголам<strong>и</strong> т<strong>и</strong>па<br />

говор<strong>и</strong>ть, полагать, утверждать, думать, чувствовать (напр<strong>и</strong>мер,<br />

радоваться, печал<strong>и</strong>ться), желать, разрешать. И соответственно, думают,<br />

полагают, кажется, утверждают <strong>и</strong> т. д. Вот некоторые <strong>и</strong>з эт<strong>и</strong>х глаголов.<br />

Запомн<strong>и</strong>те <strong>и</strong>х!<br />

dico, aio<br />

narro<br />

respondeo<br />

scribo<br />

trado<br />

nego<br />

nuntio<br />

affirmo<br />

censeo, aritror<br />

credo<br />

spero<br />

scio<br />

intelligo<br />

puto, existimo<br />

sentio<br />

говорю<br />

рассказываю<br />

отвечаю<br />

п<strong>и</strong>шу<br />

передаю<br />

отр<strong>и</strong>цаю<br />

сообщаю<br />

утвержтаю<br />

полагаю<br />

верю<br />

надеюсь<br />

знаю<br />

пон<strong>и</strong>маю<br />

полагаю<br />

чувствую<br />

35<br />

video<br />

audio<br />

gaudeo, laetor<br />

doleo<br />

volo<br />

iubeo<br />

veto<br />

constat, notum est<br />

apparet<br />

oportet<br />

decet<br />

interest<br />

necesse est<br />

(ne)fas est<br />

в<strong>и</strong>жу<br />

слышу<br />

радуюсь<br />

печалюсь<br />

желаю<br />

распоряжаюсь<br />

запрещаю<br />

<strong>и</strong>звестно<br />

ясно<br />

следует<br />

подобает<br />

важно<br />

необход<strong>и</strong>мо<br />

(не)позволено<br />

Следующ<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>меры помогут вам лучше понять особенност<strong>и</strong> эт<strong>и</strong>х<br />

оборотов:<br />

Scio me nihil scire. Cum recte vivis, ne cures verba malorum (Cato).<br />

Videor vicisse. Videtur victum iri. Videmur victuri (esse). Homerus caesus<br />

fuisse dicitur. Pater filio dixit se aegrotum esse. Scriptores veteres Romam<br />

a Romulo et Remo conditam esse tradunt. Homo sum, humani nihil a me<br />

alienum puto. Vetamur venire. Cicero videtur omnes oratores eloquentia<br />

superavisse.<br />

Теперь рассмотр<strong>и</strong>м еще два т<strong>и</strong>па пр<strong>и</strong>даточных предложен<strong>и</strong>й с союзам<strong>и</strong><br />

cum когда, потому что <strong>и</strong> si есл<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong>ведем такой пр<strong>и</strong>мер:


Pythagoras, cum in geometria quidam novi invenisset, musis bovem<br />

immolavisse dicitur. Говорят, что П<strong>и</strong>фагор, (каждый раз), когда<br />

открывал что-л<strong>и</strong>бо новое в геометр<strong>и</strong><strong>и</strong>, пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>л в жертву быка.<br />

Сказуемое в данном пр<strong>и</strong>даточном предложен<strong>и</strong><strong>и</strong> сто<strong>и</strong>т в коньюнкт<strong>и</strong>ве, пр<strong>и</strong><br />

этом должно соблюдаться согласован<strong>и</strong>е времен.<br />

С помощью союзов si есл<strong>и</strong> бы, nisi, ni есл<strong>и</strong> бы не, quodsi <strong>и</strong>так, есл<strong>и</strong> бы<br />

можно выраз<strong>и</strong>ть неосуществое желан<strong>и</strong>е, напр<strong>и</strong>мер:<br />

Si tacuisses, philosophus mansisses.<br />

Есл<strong>и</strong> бы ты молчал, сошел бы за ф<strong>и</strong>лософа.<br />

Вот еще несколько предложен<strong>и</strong>й подобного рода:<br />

Iuppiter, cum vidisset mores hominum corruptos esse, constituit totum<br />

genus humanum perdere.<br />

Solo aliquando inter convivium silebat et a Periandro, tyranno Corinthi,<br />

interrogatus est: 'Tacesne, quod verba tibi desunt, an studes, ut stultitiam<br />

tuam silentio occultes?' Tum Solo: 'Si stultus essem, non tacerem'.<br />

Думаю, теперь вы без труда поймете так<strong>и</strong>е <strong>и</strong>стор<strong>и</strong><strong>и</strong> о ф<strong>и</strong>лософах:<br />

De Xanthippe, Socratis uxore<br />

Scriptores narrant Xanthipen, Socratis uxorem, mulierem morosam et<br />

iurgiosam fuisse. Alcibiades rogavit Socratem, cur tam acerbam et iurgiosam<br />

mulierem domo non expelleret. "Quoniam, – inquit Socrates, – cum illam domi<br />

patiar, possum quoque ceterorum hominum iras et iniurias facilius tolerare".<br />

Aliquando Socrates, ut Xanthippae rixam fugeret, domum reliquit et ante<br />

fores consedit. Tum mulier, quiete viri irritata, de fenestra aqua immunda virum<br />

perfudit. "Nonne dicebam, – inquit philosophus, – tantum tonitrum pluviam<br />

secuturam esse?"<br />

De Socratis discipulo<br />

Aliquando Socrati a discipulis multa dona oblata sunt. Tum Aeschines<br />

adulescens tristi vultu: "Mihi, –inquit, – cum pauperrimus sim, nihil digni est,<br />

quod dare tibi possum. Itaque dono tibi, quod unum habeo, me ipsum. Quod<br />

munus parvum esse scio, tamen rogo, ut benevole accipias". Cui Socrates: "Tua<br />

modestia, – inquit, – digna est, ut laudetur. Sed, cum animam tuam mihi des,<br />

noli putare tuum munus esse parvum! Libenter accipio, quod mihi donas, et<br />

curabo, ut te meliorem tibi reddam, quam accepi".<br />

De Biante<br />

Bias, unus e septem sapientibus, cum patria eius ab hostibus expugnata esset<br />

et omnes cives, multa de suis rebus secum asportantes, in fuga essent,<br />

interrogatus est, cur nihil ex bonis suis servaret. Tum: "Omnia, – inquit, – mea<br />

mecum porto".<br />

De Alexandro Magno et Diogene<br />

Alexander Magnus, cum aliquando Corinthi esset, ad Diogenem venit<br />

eumque interrogavit: "Quid optas, Diogenes? Faciam, quidquid volueris". Tum<br />

ille: "Opto,– inquit, – ne solem mihi intercipias". Quo audito, Alexander<br />

exclamavisse dicitur: "Nisi Alexander essem, Diogenes esse vellem!"<br />

Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е<br />

36


Sentio vos carmina amare. В таком случае, вам будет <strong>и</strong>нтересно выуч<strong>и</strong>ть<br />

еще несколько про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>й лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>х поэтов <strong>и</strong> узнать о некоторых пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пах<br />

лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я.<br />

Основные особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>я могут быть сведены к<br />

следующему. Дело в том, что лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х – так же как <strong>и</strong> греческ<strong>и</strong>й – был<br />

основан на р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческом пр<strong>и</strong>нц<strong>и</strong>пе 4 . Р<strong>и</strong>тм, который дост<strong>и</strong>гается чередован<strong>и</strong>ем<br />

долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, составляет мелод<strong>и</strong>ю ст<strong>и</strong>хотворной фразы. В отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от<br />

современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>фма отсутствует <strong>и</strong> даже <strong>и</strong>збегается <strong>и</strong> сч<strong>и</strong>тается<br />

вульгарной. Как вы знаете, лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е гласные бывают долг<strong>и</strong>м<strong>и</strong> <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Пр<strong>и</strong><br />

чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> ст<strong>и</strong>хов это пр<strong>и</strong>обретает первостепенное значен<strong>и</strong>е. Следует помн<strong>и</strong>ть, что,<br />

в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от современной поэз<strong>и</strong><strong>и</strong>, р<strong>и</strong>тм<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е часто не совпадает с<br />

обычным ударен<strong>и</strong>ем в слове. Как в действ<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>л<strong>и</strong>сь<br />

ст<strong>и</strong>хотворные строк<strong>и</strong> древн<strong>и</strong>м<strong>и</strong> грекам<strong>и</strong> <strong>и</strong>л<strong>и</strong> р<strong>и</strong>млянам<strong>и</strong>, сказать трудно, так же<br />

как <strong>и</strong> воспро<strong>и</strong>звест<strong>и</strong> тон<strong>и</strong>ческое ударен<strong>и</strong>е древнего <strong>язык</strong>а. По этой пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не пр<strong>и</strong><br />

чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха в настоящее время актуальная долгота <strong>и</strong> краткость<br />

слогов не воспро<strong>и</strong>звод<strong>и</strong>тся, вместо этого долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong> становятся ударным<strong>и</strong>,<br />

кратк<strong>и</strong>е – безударным<strong>и</strong>.<br />

Ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>цей р<strong>и</strong>тма является стопа (pes), которая состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з определенного<br />

ч<strong>и</strong>сла долг<strong>и</strong>х <strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х слогов, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от ст<strong>и</strong>хотворного размера. Мерой<br />

дл<strong>и</strong>тельност<strong>и</strong> слога является так называемая мора – время, необход<strong>и</strong>мое для<br />

про<strong>и</strong>знесен<strong>и</strong>я краткого слога. Долг<strong>и</strong>й слог обычно звучал в два раза дольше,<br />

чем кратк<strong>и</strong>й, хотя существовал<strong>и</strong> долг<strong>и</strong>е слог<strong>и</strong>, равные трем кратк<strong>и</strong>м (triseme),<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> даже четырем кратк<strong>и</strong>м слогам (tetraseme).<br />

Основные стопы<br />

назван<strong>и</strong>е <strong>и</strong> размер стопы порядок <strong>и</strong> кол<strong>и</strong>чество слогов<br />

трехморные:<br />

трохей (trohaeus)<br />

ямб (iambus)<br />

тр<strong>и</strong>брах<strong>и</strong>й (tribrachus)<br />

четырехморные 5 :<br />

дакт<strong>и</strong>ль (dactylos)<br />

анапест (anapaestus)<br />

спондей (spondeus)<br />

долг<strong>и</strong>й кратк<strong>и</strong>й<br />

кратк<strong>и</strong>й долг<strong>и</strong>й<br />

тр<strong>и</strong> кратк<strong>и</strong>х<br />

долг<strong>и</strong>й два кратк<strong>и</strong>х<br />

два кратк<strong>и</strong>х долг<strong>и</strong>й<br />

два долг<strong>и</strong>х<br />

Далее, ст<strong>и</strong>хотворная строка составляется <strong>и</strong>з определенного кол<strong>и</strong>чества<br />

стоп, <strong>и</strong> это определяет ст<strong>и</strong>хотворный размер. На<strong>и</strong>более <strong>и</strong>звестным<strong>и</strong> <strong>и</strong><br />

характерным<strong>и</strong> размерам<strong>и</strong> являются hexameter dactylicus, геро<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й ст<strong>и</strong>х<br />

эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>х поэм, который в сочетан<strong>и</strong><strong>и</strong> с pentameter dactylicus образуют так<br />

называемый элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й д<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>х. Про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>я более мелк<strong>и</strong>е чаще всего<br />

п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь ямбам<strong>и</strong>. Ямб<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й тр<strong>и</strong>метр (versus senarius) состо<strong>и</strong>т <strong>и</strong>з шест<strong>и</strong> ямбов.<br />

Характерной особенностью лат<strong>и</strong>нского ст<strong>и</strong>ха является <strong>и</strong>збеган<strong>и</strong>е з<strong>и</strong>ян<strong>и</strong>я<br />

(hiatus). То есть, сочетан<strong>и</strong>е двух гласных (в конце одного слова <strong>и</strong> в начале<br />

следующего) было недопуст<strong>и</strong>мым. В случае такого сочетан<strong>и</strong>я конечная гласная,<br />

даже есл<strong>и</strong> слово оканч<strong>и</strong>валось на m <strong>и</strong> предыдущее нач<strong>и</strong>налось на h<br />

(пр<strong>и</strong>дыхан<strong>и</strong>е), не ч<strong>и</strong>талась. Напр<strong>и</strong>мер, monstr(um) horrend(um) inform(e) ingens.<br />

4<br />

Poesis est perpetuum argumentum e rythmis, ut Ilias Homeri et Annalis Enni. Poetice est ars<br />

earum rerum (Terentius Varro).<br />

5<br />

Существуют также менее употреб<strong>и</strong>тельные пят<strong>и</strong>- <strong>и</strong> шест<strong>и</strong>морные стопы, напр<strong>и</strong>мер:<br />

cretic, bacchius, choriambus.<br />

37


В глаголах-связках es, est, напрот<strong>и</strong>в, отбрасывается первая гласная: vilius<br />

argentum (e)st auro. Поскольку полностью на одном дыхан<strong>и</strong><strong>и</strong> строку про<strong>и</strong>знест<strong>и</strong><br />

трудно, пр<strong>и</strong> чтен<strong>и</strong><strong>и</strong> вслух внутр<strong>и</strong> строк<strong>и</strong> употребляется цезура-остановка.<br />

Дакт<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м гекзаметром п<strong>и</strong>сал<strong>и</strong>сь эп<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е поэмы, так<strong>и</strong>е как Эне<strong>и</strong>да<br />

Верг<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я, букол<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, сатуры.<br />

Вот, напр<strong>и</strong>мер, строк<strong>и</strong> <strong>и</strong>з эпоса Энн<strong>и</strong>я (Ennius, Annales):<br />

Excita quom tremelis anus attulit artubus lumen,<br />

Talia tum memorat lacrumans, exterrita somno:<br />

'Euridica prognata, pater quam noster amavit,<br />

Vires vitaque corpus meum nunc deserit omne.<br />

Проч<strong>и</strong>тайте также строку <strong>и</strong>з сатуры Энн<strong>и</strong>я:<br />

Simia quam similis turpissima bestia nobis.<br />

Элег<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м ст<strong>и</strong>хом нап<strong>и</strong>саны следующ<strong>и</strong>е строк<strong>и</strong>:<br />

Sex horas dormire sat est iuvenique senique,<br />

Dá septém pigró, nullí concésseris ócto.<br />

Póma dat áutumnús, formósa (e)st méssibus áestás,<br />

Vér praebét florés, ígne levátur hiéms.<br />

(Ovidius Remedia amoris)<br />

Шест<strong>и</strong>стопным ямбом нап<strong>и</strong>сана следующая басня Федра о Сократе:<br />

Vulgár(e) amíci nómen, séd rará (e)st fidés.<br />

Cum párvas áedes síbi fundásset Sócrátes,<br />

ex pópulo síc, nescío quis, út fierí solét:<br />

'Quaesó, t(am) angústam, tállis vír, ponís domúm?<br />

'Utin(am), – ínquit, – véris hánc amícis ímpleám'.<br />

Ad fontes<br />

Recitate et memoria tenete carmina Horatii:<br />

Ad Leuconoe<br />

Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi<br />

Finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios<br />

Temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati,<br />

Seu plures hiemes, seu tribuit Iuppiter ultimam,<br />

Quae nunc oppositis debilitat pumicibus more<br />

Tyrrenum. Sapias, vina liques, et spatio brevi<br />

Spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit invida<br />

Aetas: carpe diem, quam minimum credula postero.<br />

(Quintus Horatius Flaccus)<br />

ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ<br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е юр<strong>и</strong>д<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>е терм<strong>и</strong>ны <strong>и</strong> <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>я<br />

Abusus non tollit usum. Accepto damno. Accessio cedit principali. Actio bonae<br />

fidei. Actio in factum concepta. Actio in ius concepta. Actio in personam. Actio in<br />

38


em. Actio noxalis. Actio poenalis. Alibi. A potiori. Argumenta ponderantur, non<br />

numerantur. Argumentum ad oculos.<br />

Bis dat qui cito dat. Bonorum possessio.<br />

Casum sentit dominus. Caveat emptor. Ceteris paribus. Condicio sine qua non.<br />

Contra factum non datur argumentum. Conventio facit legam. Corpus delicti.<br />

Crescente malitia crescere debet et poena. Cuius commodum, eius debet esse<br />

incommodum. Cuius commodum, eius periculum. Curia advisare vult!<br />

Damnum emergens et lucrum cessans. Deceptus pro nolente est. Duo cum<br />

faciunt idem, non est idem.<br />

Ex maleficio non oritur contractus. Ex turpi causa actio non oritur.<br />

Falsus in uno falsus in omnibus. Fraus omnia corrumpit.<br />

Grata, rata et accepta.<br />

Habeat sibi! Hereditas iacens. Heres succedens in honore succedit in onere.<br />

Imperitia culpae adnumeratur. Iniuria non excusat iniuriam. In maxima potentia<br />

minima licentia. Ita utere tuo, ut alienum non laedas. Iuris effectus in excutione<br />

consistit. Iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedare, suum ciuque<br />

tribuere. Ius est ars boni et aequi. Ius utendi-fruendi. Ius vitae necisque.<br />

Legem brevem esse oportet. Leges virtus haec est: imperare, vetare, promittere,<br />

punire. Lex prospicit non respicit.<br />

Melior est causa possidentis. Melior est iustitia praeveniens, quam puniens.<br />

Modus vivendi. Mutatis mutandis.<br />

Nec vi, nec clam, nec praecario. Nemo debet bis puniri pro uno delicto. Nemo<br />

inauditus condemnari debet, si non sit contumax. Nemo iudex in propria causa. Nemo<br />

pluris iuris ad alium transfere potest, quam ipse haberet. Nemo praesens nisi intelligat.<br />

Nemo praesumitur malus. Non bis in idem. Non efficit affectus nisi sequatur effectus.<br />

Non obligat lex, nisi promulgata. Non omne, quod licet, honestum est. Non progredi<br />

est regredi. Non videtur vim facere, qui iure suo utitur. Nullum crimen, nulla poena<br />

sine lege.<br />

Onus probandi. Opus citatum.<br />

Par in parem non habet iurisdictionem. Paribus sententiis reus absolvitur. Pax<br />

quaerenda est. Post hoc non est propter hoc. Prior tempore potior iure.<br />

Qui tacet, consentire videtur. Quis? Quibus auxiliis? Quomodo? Quando? Cur?<br />

Quod erat demonstrandum.<br />

Reus excipiendo fit actor.<br />

Salus populi suprema lex esto. Scire leges non est verba tenere, sed vim ac<br />

mentem. Semper moram fur facere videtur. Si actum sit publico iudicio, delegandum<br />

est privatum. Si iudicas, cognosce. Summum ius – summa iniuria.<br />

Turpes conditiones remittendae sunt.<br />

Ubi meam rem invenio, ibi eam vindico.<br />

Volens nolens. Volenti non est iniuria.<br />

XII tabulae sive Lex XII tabularum<br />

Tabula III<br />

1. Aeris confessi rebusque iure XXX dies iusti sunto.<br />

2. Post deinde manus iniectio esto. In ius ducito.<br />

39


5. ... nisi pacti forent habebantur in vinculus dies sexaginta. Inter eos dies trinis<br />

nundinis continuis ad praetorem in comitium producebantur, quantaeque pecuniae<br />

iudicati essent praedicabatur. Tertiis autem nun dinis capite poenas dabant aut trans<br />

Tiberim peregre venum ibant.<br />

6. Tertiis nundinis partis secanto. Si plus minusve secuerunt, se fraude esto.<br />

Tabula IV<br />

1. ... feminas etsi perfectae aetatis sint in tutela esse.<br />

7c. ... prodigo interdicitur bonorum suorum administratio.<br />

Tabula VIII<br />

1a. ... Si quis occentavisset sive carmen condidisset, quod infamiam feceret<br />

flagitiumve alleri ... ut fustibus feriretur.<br />

2. Si membrum rupsit, ni cum eo pacit, talio esto.<br />

12. Si nox furtum factum sit, si im occisit, iure caesus esto.<br />

23. Qui falsum testimonium dixisse convictus esset, e saxo Tarpeio deiceretur.<br />

26. Ne quis in urbe coetus nocturnos agitaret.<br />

Tabula IX<br />

3. ... iudicem arbitrumve iure datum, qui ob rem dicendam pecuniam accepisse<br />

convictus est, capite poenitur.<br />

6. Interfici ... indemnatum quemcumque hominem ... (vetuerunt).<br />

Archipoeta Confessio<br />

Aestuans intrinsecus ira vehementi<br />

in amaritudine loquor meae menti:<br />

Factus de materia levis elementi,<br />

folio sum similis de quo ludunt venti.<br />

Feror ego veluti sine nauta navis,<br />

ut per vias aeris vaga fertur avis.<br />

Non me tenet vincula, non me tenet clavis,<br />

Quaero mei similis et adiungor pravis.<br />

Mihi cordis gravitas res videtur gravis,<br />

Iocus est amabilis dulciorque favis.<br />

Quidquid Venus imperat, labor est suavis,<br />

quae nunquam in cordibus habitat ignavis.<br />

Secundo redarquor etiam de ludo,<br />

sed cum ludus corpore me dimittat nudo,<br />

frigidus exterius, mentis aestu sudo,<br />

tunc versus et carmina meliora cudo.<br />

Tertio capitulo memoro tabernam,<br />

Illam nullo tempore sprevi neque spernam,<br />

donec sanctos angelos venientes cernam,<br />

cantantes pro mortius 'requiem aeternum'.<br />

Meus est propositum in taberna moris,<br />

ut sint vina proxima morientis ori.<br />

Tunc cantabunt laetius angelorum chori:<br />

'Sit Deus propitius huic potatori!'<br />

40


Requiem aeternam dona eis Domine,<br />

Et lux perpetua luceat eis.<br />

In memoria aeterna erit justus,<br />

Ab auditione mala non timebit.<br />

Requiem aeternam dona eis Domine.<br />

Dies irae, Dies illa!<br />

Solvet saeclum in favilla,<br />

Teste David cum Sybilla.<br />

Quantus tremor est futurus,<br />

Quanto Judex est venturus<br />

Cuncta stricte discussurus.<br />

Tuba mirum spargens sonum<br />

Per sepulcra regionum<br />

Coget omnes ante thronum.<br />

Mors stupebit et natura,<br />

Cum resurget creatura<br />

Judicanti responsura.<br />

Liber scriptus proferetur,<br />

In quo totum continetur<br />

Inde mundis indicetur.<br />

Judex ergo cum sedebit<br />

Quitquit latet, apparebit<br />

Nil inultum remanebit.<br />

Dies irae, Dies illa!<br />

Quid sum miser tunc dicturus<br />

Quem patronum rogaturus<br />

Cum vix Justis sit securus?<br />

Rex tremendae majestatis,<br />

Qui salvandos salvas gratis<br />

Salva me fons pietatis.<br />

Recordares, Jesu pie<br />

Quod sum causa Tue vie<br />

Ne me perdas illa die.<br />

Quaerens me sedisti lassus,<br />

Redemisti crucem passus,<br />

Tantus labor non sit cassus.<br />

Requiem<br />

41<br />

Juste Judex ultionis,<br />

Donum fac remissionis,<br />

Ante diem rationis.<br />

Ingemisco tamquam reus<br />

Culpa rubet vultus meus<br />

Supplicanti parce Deus.<br />

Qui Mariam absolvisti<br />

Et latronem exhaudisti<br />

Mihi quoque spem dedisti.<br />

Preces meae non sunt dignae,<br />

Sed Tu, bonus, fac benique<br />

Ne perenni cremer igne.<br />

Inter Oves locum praesta<br />

Et ab hoedis me sequestra<br />

Stamiens in parte dextra.<br />

Confutatis maledictus<br />

Flammis acribus addictis<br />

Voca me cum benedictis<br />

Oro suplex et acclinis<br />

Cor contritum quasi cinis,<br />

Gere curam mei finis.<br />

Lacrimosa dies illa<br />

Qua resurget ex favilla,<br />

Judicandus homo reus<br />

Huic ergo parce, Deus.<br />

Pie Iesu, Domine, dona<br />

eis requiem sempiternam, Amen.<br />

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi,<br />

Dona eis requiem sempiternem,<br />

Lux aeterna luceat eis, Domine,<br />

Cum sanctis Tuis in aeternum,<br />

Quia pius est.<br />

Requiem aeternam dona eis Domine,<br />

Et lux perpetua lucat eis.


Граммат<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>й справочн<strong>и</strong>к<br />

1. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong>мен существ<strong>и</strong>тельных<br />

Табл<strong>и</strong>ца падежных окончан<strong>и</strong>й<br />

Склонен<strong>и</strong>е I II III IV V<br />

Гласная a o согл.+e, i u<br />

e<br />

основы<br />

m n m,f n m n<br />

Nom. sing. -a -us, -er -um самые<br />

разл<strong>и</strong>чные<br />

-us -û -ês<br />

Gen. sing. -ae -î -is -û -êi<br />

Dat. sing. -ae -ô -î -ui -û -êi<br />

Acc. sing. -am -um -em -um -û -em<br />

Abl. sing. -â -ô -e -î -û -ê<br />

m n m,f n m n<br />

Nom. plur. -ae -î -a -ês -a/-ia -ûs -ua -ês<br />

Gen. plur. -ârum -ôrum -um -ium -uum -êrum<br />

Dat. plur. -îs -îs -ibus -ibus -êbus<br />

Acc. plur. -âs -ôs -a = Nom.plur. =Nom.plur. =<br />

Nom.plur.<br />

Abl. plur. = Dat. plur для всех склонен<strong>и</strong>й<br />

Эту довольно сложную на в<strong>и</strong>д табл<strong>и</strong>цу можно не уч<strong>и</strong>ть, но тем не менее<br />

запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> воспользоваться нескольк<strong>и</strong>м<strong>и</strong> мнемон<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong> прав<strong>и</strong>лам<strong>и</strong>.<br />

Прав<strong>и</strong>ла таковы:<br />

Окончан<strong>и</strong>я род<strong>и</strong>тельного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла можно легко<br />

запомн<strong>и</strong>ть, есл<strong>и</strong> замет<strong>и</strong>ть, что он<strong>и</strong> все вместе образуют фразу:<br />

Эх И - <strong>и</strong>с - ус ей.<br />

Окончан<strong>и</strong>я дательного падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла составят фразу:<br />

Эх по-п<strong>и</strong>-руй с ней<br />

В<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла всегда оканч<strong>и</strong>вается на -m, а<br />

множественного на -s.<br />

Аблят<strong>и</strong>в в ед<strong>и</strong>нственном ч<strong>и</strong>сле – это просто ч<strong>и</strong>стая основа, то есть та часть<br />

слова, которая остается после отделен<strong>и</strong>я окончан<strong>и</strong>я.<br />

Окончан<strong>и</strong>я <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного падежа множественного ч<strong>и</strong>сла заш<strong>и</strong>фрованы в<br />

такой фразе:<br />

Эх И-а-ков, ест наш Иа-ков, пусть дурак (veniam!) ест –<br />

вы можете это сам<strong>и</strong> провер<strong>и</strong>ть.<br />

Дательный <strong>и</strong> отлож<strong>и</strong>тельный падеж<strong>и</strong> во множественном ч<strong>и</strong>сле совпадают <strong>и</strong><br />

оканч<strong>и</strong>ваются два раза на -<strong>и</strong>с, два раза на -<strong>и</strong>бус <strong>и</strong> од<strong>и</strong>н раз на -ебус.<br />

Успехов в <strong>и</strong>зучен<strong>и</strong><strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я!<br />

Остается только добав<strong>и</strong>ть, что пр<strong>и</strong>лагательные, а также мног<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я <strong>и</strong><br />

нареч<strong>и</strong>я склоняются точно так же. Подробност<strong>и</strong> вы сможете найт<strong>и</strong> в<br />

соответствующем разделе этого справочн<strong>и</strong>ка.<br />

42


2. Место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

Л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

Вы, наверное, замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что л<strong>и</strong>чные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е<br />

употребляются гораздо реже, чем в русском. Другой особенностью лат<strong>и</strong>нского<br />

<strong>язык</strong>а является отсутств<strong>и</strong>е пр<strong>и</strong>вычных нам л<strong>и</strong>чных место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>й он, она, он<strong>и</strong>.<br />

Оставш<strong>и</strong>еся я, ты, мы <strong>и</strong> вы <strong>и</strong> возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е себя склоняются так:<br />

Имен. ego я tu ты ---------- nos мы vos вы<br />

Род. mei меня tui тебя sui себя nostri нас vestri вас<br />

nostrum <strong>и</strong>з нас vestrum <strong>и</strong>з вас<br />

Дат. mihi мне tibi тебе sibi себе nobis нам vobis вам<br />

В<strong>и</strong>н. me меня te тебя se себя nos нас vos вас<br />

Отлож. me мной te тобой se собой nobis нам<strong>и</strong> vobis вам<strong>и</strong><br />

Замет<strong>и</strong>л<strong>и</strong>, что русск<strong>и</strong>е <strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я склоняются очень похоже? Две<br />

параллельные формы нас, вас, <strong>и</strong>з нас <strong>и</strong>з вас употребляются так: pater noster -<br />

наш отец, Nemo vestrum -- н<strong>и</strong>кто <strong>и</strong>з вас.<br />

Возвратное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е, в отл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>е от русского, употребляется только<br />

пр<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельно к третьему л<strong>и</strong>цу: te vides -- ты в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>шь себя, nos videtis -- вы<br />

в<strong>и</strong>д<strong>и</strong>те себя, se vident -- он<strong>и</strong> в<strong>и</strong>дят себя.<br />

Есл<strong>и</strong> вы хот<strong>и</strong>те сказать, что вы что-то берете с собой, то предлог с вы должны<br />

постав<strong>и</strong>ть после соответствующего место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в отлож<strong>и</strong>тельном падеже:<br />

omnia mea mecum porto!<br />

Mea – это пр<strong>и</strong>тяжательное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е мое. Став<strong>и</strong>тся такое место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />

после определяемого существ<strong>и</strong>тельного: amicus meus мой друг <strong>и</strong> склоняется как<br />

пр<strong>и</strong>лагательное первого <strong>и</strong>л<strong>и</strong> второго склонен<strong>и</strong>я, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от рода:<br />

meus, mea, meum мой, моя, мое<br />

tuus, tua, tuum твой, твоя, твое<br />

suus, sua, suum свой, своя, свое<br />

noster, nostra, nostrum наш, наша, наше<br />

vester, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />

Указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е очень разнообразны:<br />

is, ea, id этот, эта, это (напр<strong>и</strong>мер: eum librum legi, я прочел эту кн<strong>и</strong>гу)<br />

hic, haec, hoc этот, эта, это (указывает на на<strong>и</strong>более бл<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й предмет: hunc<br />

librum legi, я прочел эту самую кн<strong>и</strong>гу (которая у меня в руках))<br />

ille, illa, illud тот, та, то (указывает на наболее удаленный предмет: illum<br />

librum legi, я прочел ту (не знаю где она теперь!) кн<strong>и</strong>гу)<br />

iste, ista, istud этот, эта, это (указывает на предмет связанный с друг<strong>и</strong>м<br />

л<strong>и</strong>цом: istum librum legi, я прочел эту твою кн<strong>и</strong>гу).<br />

Склоняются указательные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я так же, как <strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong><br />

второго склонен<strong>и</strong>я, с одн<strong>и</strong>м <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем: род<strong>и</strong>тельный падеж ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла всех родов оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а дательный на -i.<br />

43


Некоторые формы своеобразны. Напр<strong>и</strong>мер:<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />

Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

m f n m f n<br />

Имен. is ea id ei (ii) eae ea<br />

Род. eius eorum earum eorum<br />

Дат. ei eis (iis)<br />

В<strong>и</strong>н. eum eam id eos eas ea<br />

Отлож. eo ea eo eis (iis)<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. hic haec hoc hi hae haec<br />

Род. huius horum harum horum<br />

Дат. huic his<br />

В<strong>и</strong>н. hunc hanc hoc hos has heac<br />

Отлож. hoc hac hoc his<br />

Так же склоняются определ<strong>и</strong>тельные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

ipse, ipsa, ipsum сам, сама, само<br />

idem, eadem, idem тот же, та же, то же<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. idem eadem idem eidem<br />

(idem)<br />

eaedem eadem<br />

Род. eiusdem eorundem earundem eorundem<br />

Дат. eidem eisdem (isdem)<br />

В<strong>и</strong>н. eundem eandem idem eosdem easdem eadem<br />

Отлож. eodem eadem eoem eisdem (isdem)<br />

Относ<strong>и</strong>тельное место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е<br />

qui quae quod употребляется как пр<strong>и</strong>лагательное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> который,<br />

которая, которое, <strong>и</strong> как существ<strong>и</strong>тельное в значен<strong>и</strong><strong>и</strong> кто, что.<br />

Ед<strong>и</strong>нственное ч<strong>и</strong>сло<br />

44<br />

Множественное ч<strong>и</strong>сло<br />

Имен. qui que quod qui quae quae<br />

Род. cuius quorum quarum quorum<br />

Дат. cui quibus<br />

В<strong>и</strong>н. quem quam quod quos quas quae<br />

Отлож. quo qua quo quibus<br />

Это же место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>е употребляется как вопрос<strong>и</strong>тельное<br />

quis? quid? кто? что?<br />

qui? quae? quod? который? которая? которое? <strong>и</strong> какой? какая? какое?<br />

Неопределенные место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я<br />

aliquis aliqua aliquid кто-н<strong>и</strong>будь


aliqui aliqua aliquod<br />

quidam quaedam quiddam<br />

quidam quaedam quoddam<br />

quilibet quaelibet quodlibet<br />

45<br />

какой-н<strong>и</strong>будь<br />

кто-то<br />

какой-то<br />

какой у<strong>год</strong>но, любой<br />

Место<strong>и</strong>менные пр<strong>и</strong>лагательные склоняются так же, как указательные<br />

место<strong>и</strong>мен<strong>и</strong>я, то есть <strong>и</strong>х род<strong>и</strong>тельный падеж оканч<strong>и</strong>вается на -ius, а<br />

дательный на -i.<br />

unus una unum<br />

solus sola solum<br />

totus tota totum<br />

alius alia aliud<br />

alter altera alterum<br />

uter utra utrum<br />

neuter neutra neutrum<br />

uterque utraque utrumque<br />

ullus ulla ullum<br />

nullus nulla nullum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

ед<strong>и</strong>нственный --<br />

весь, целый --<br />

другой (<strong>и</strong>з мног<strong>и</strong>х)<br />

другой (<strong>и</strong>з двух)<br />

который (<strong>и</strong>з двух)<br />

н<strong>и</strong>кто (<strong>и</strong>з двух)<br />

оба<br />

какой-л<strong>и</strong>бо<br />

н<strong>и</strong>какой<br />

3. Особенност<strong>и</strong> склонен<strong>и</strong>я <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />

<strong>и</strong>мен пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й<br />

Пр<strong>и</strong>лагательные могут быть в полож<strong>и</strong>тельной <strong>и</strong>л<strong>и</strong> в одной <strong>и</strong>з степеней<br />

сравнен<strong>и</strong>я. Сред<strong>и</strong> н<strong>и</strong>х разл<strong>и</strong>чаются пр<strong>и</strong>лагательные первого <strong>и</strong> второго <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные третьего склонен<strong>и</strong>я. Эт<strong>и</strong> последн<strong>и</strong>е <strong>и</strong>меют ряд особенностей.<br />

Именно он<strong>и</strong> могут быть одного, двух <strong>и</strong>л<strong>и</strong> трех окончан<strong>и</strong>й:<br />

Одного окончан<strong>и</strong>я Двух окончан<strong>и</strong>й<br />

m,f n m,f n<br />

Nom. Sing sapiens sapiens fortis forte<br />

Gen. sapientis sapientis fortis fortis<br />

Dat., Abl. sapientî sapientî fortî fortî<br />

Acc. sapientem sapiens fortem forte<br />

Nom. Plur. sapientês sapientia fortês fortia<br />

Gen. sapientium sapientium fortium fortium<br />

Dat., Abl. sapientibus sapientibus fortibus fortibus<br />

Acc. sapientes sapientia fortês fortia<br />

Пр<strong>и</strong>лагательных трех окончан<strong>и</strong>й всего девять, <strong>и</strong> он<strong>и</strong> склоняются так же, как <strong>и</strong><br />

пр<strong>и</strong>лагательные двух окончан<strong>и</strong>й, за <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>ем, разумеется, <strong>и</strong>мен<strong>и</strong>тельного<br />

падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла. Вот <strong>и</strong>х сп<strong>и</strong>сок:<br />

acer, acris, acre<br />

saluber, salubris, salubre<br />

equester, equestris, equestre<br />

celer, celeris, celere<br />

paluster, palusteris, palustere<br />

pedester, pedesteris, pedestere<br />

celeber, celebris, celebre<br />

alacer, alacris, alacre<br />

резк<strong>и</strong>й<br />

целебный<br />

конный<br />

быстрый<br />

болот<strong>и</strong>стый<br />

пеш<strong>и</strong>й<br />

прославленный<br />

бодрый


volucer, volucris, volucre крылатый<br />

Сравн<strong>и</strong>тельная степень пр<strong>и</strong>лагательных образуется с помощью форманта -ior,<br />

ius. Превосходная – с помощью суфф<strong>и</strong>ксов -issim-, -rim-, -lim- <strong>и</strong> окончан<strong>и</strong>й -us,<br />

a, um.<br />

Супплет<strong>и</strong>вные степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я<br />

Полож<strong>и</strong>тельная степень Сравн<strong>и</strong>тельная степень Превосходная степень<br />

bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й melior, melius optimus, a ,um<br />

malus, a, um плохой peior, peius pessimus, a, um<br />

magnus, a, um большой maior, maius maximus, a, um<br />

parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й minor, minus minimus, a, um<br />

multi, ae a мног<strong>и</strong>е plures, plura plurimi, ae, a<br />

С<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>ческая особенность:<br />

– Существ<strong>и</strong>тельное с которым что-л<strong>и</strong>бо сравн<strong>и</strong>вается сто<strong>и</strong>т в отлож<strong>и</strong>тельном<br />

падеже: argentum vilius auro est = argentum vilius est, quam aurum серебро<br />

дешевле золота.<br />

– Часть сравн<strong>и</strong>ваемая с целым став<strong>и</strong>тся в род<strong>и</strong>тельном падеже без предлога:<br />

Homerus poetarum celeberissimus Гомер – знамен<strong>и</strong>тейш<strong>и</strong>й <strong>и</strong>з поэтов.<br />

Нареч<strong>и</strong>я<br />

Нареч<strong>и</strong>я в лат<strong>и</strong>нском <strong>язык</strong>е бывают самостоятельные (e.g. ubi, semper) <strong>и</strong><br />

про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных.<br />

Про<strong>и</strong>зводные от пр<strong>и</strong>лагательных нареч<strong>и</strong>я образуются от формы род<strong>и</strong>тельного<br />

падежа ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла, посредством замены окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />

окончан<strong>и</strong>ем нареч<strong>и</strong>я:<br />

I-II скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -i<br />

заменяется на -e.<br />

III скл. окончан<strong>и</strong>е gen. sing. -is<br />

заменяется на -iter<br />

46<br />

latus lat-i lat-e<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й ш<strong>и</strong>рокого ш<strong>и</strong>роко<br />

felix felic-is felic-iter<br />

счастл<strong>и</strong>вый счастл<strong>и</strong>вого счастл<strong>и</strong>во<br />

В качестве нареч<strong>и</strong>я употребляется также формы в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельного <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

отлож<strong>и</strong>тельного падежа некоторых существ<strong>и</strong>тельных, напр<strong>и</strong>мер partim частью,<br />

multum много, facile легко, casu случайно, multo мног<strong>и</strong>м, гораздо, merito<br />

заслуженно.<br />

Сравн<strong>и</strong>тельная степень нареч<strong>и</strong>й образованных от пр<strong>и</strong>лагательных совпадает с<br />

формой сравн<strong>и</strong>тельной степен<strong>и</strong> соответствующего пр<strong>и</strong>лагательного среднего<br />

рода в в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельном падеже: altius выше, felitius счастл<strong>и</strong>вее.<br />

Превосходная степень образуется от превосходной степен<strong>и</strong> пр<strong>и</strong>лагательного с<br />

помощью суфф<strong>и</strong>кса -е: fortissime наболее с<strong>и</strong>льно, minime менее всего.


Р<strong>и</strong>мск<strong>и</strong>е<br />

ц<strong>и</strong>фры<br />

I<br />

II<br />

III<br />

IV<br />

V<br />

VI<br />

VII<br />

VIII<br />

IX<br />

X<br />

XI<br />

XII<br />

......<br />

XVIII<br />

XIX<br />

XX<br />

XXI<br />

...........<br />

XXVII<br />

XXIX<br />

XXX<br />

.......<br />

XL<br />

L<br />

LX<br />

LXX<br />

LXXX<br />

XC<br />

C<br />

CXX<br />

CC<br />

..........<br />

D<br />

................<br />

M<br />

MM<br />

MMM<br />

Cardinalia<br />

Кол<strong>и</strong>чественные<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

unus, una, unum<br />

од<strong>и</strong>н, одна, одно<br />

duo, duae, duo<br />

tres, tres, tria<br />

quattuor<br />

quinque<br />

sex<br />

septem<br />

octo<br />

novem<br />

decem<br />

undecim<br />

duodecim<br />

.........<br />

duodeviginti<br />

undeviginti<br />

viginti<br />

viginti unus<br />

duodetriginta<br />

undetriginta<br />

triginta<br />

..........<br />

quadraginta<br />

quinquaginta<br />

sexaginta<br />

septuaginta<br />

octaginta<br />

nonaginta<br />

centum<br />

centum viginti<br />

ducenti, a, um<br />

...............<br />

quingenti, a, um<br />

....................<br />

mille<br />

duo milia<br />

tria milia<br />

4. Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

Ordinalia<br />

Порядковые<br />

ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные<br />

primus, a, um<br />

первый, -ая, -ое<br />

secundus, a, um<br />

tertius, a, um<br />

quartus, a, um<br />

quintus, a, um<br />

sextus, a,um<br />

septimus, a, um<br />

octavus, a, um<br />

nonus, a, um<br />

decimus, a, um<br />

undecimus, a, um<br />

duodecimus, a, um<br />

............<br />

duodevicesimus, a, um<br />

undevicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

primus, a, um<br />

duodetricesimus, a, um<br />

undetricesimus, a, um<br />

tricesimus, a, um<br />

.............<br />

quadragesimus, a, um<br />

quinquagesimus, a, um<br />

sexagesimus, a, um<br />

septuagesimus, a, um<br />

octogesimus, a, um<br />

nonagesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

centesimus, a, um<br />

vicesimus, a, um<br />

ducentesimus, a, um<br />

...................<br />

quingentesimus, a, um<br />

................<br />

millesimus, a, um<br />

bis millesimus, a, um<br />

ter millesimus, a, um<br />

47<br />

Adverbia numeralia<br />

Ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельные нареч<strong>и</strong>я<br />

semel<br />

однажды<br />

bis<br />

ter<br />

quater<br />

quinquies<br />

sexies<br />

septies<br />

octies<br />

novies<br />

decies<br />

undecies<br />

duodecies<br />

duodevicies<br />

undevicies<br />

vicies<br />

vicies semel<br />

duodetricies<br />

undetricies<br />

tricies<br />

............<br />

quadragies<br />

quinquagies<br />

sexagies<br />

septuagies<br />

octogies<br />

nonagies<br />

centies<br />

centies vicies<br />

bis centies<br />

................<br />

quinquies centies<br />

......................<br />

millies<br />

bis milies<br />

ter milies


Склонен<strong>и</strong>е ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельных 1, 2, 3, 1000<br />

m f n m f n m,f n f<br />

Nom. unus una unum duo duae duo tres tria milia<br />

Gen. unius duôrum<br />

duârum<br />

duôrum<br />

trium milium<br />

Dat. uni duôbus<br />

duâbus<br />

duôbus<br />

tribus milibus<br />

Acc. unum unam unum duos duas duo tres tria milia<br />

Abl. unô unâ unô = Dat. = Dat. = Dat.<br />

5. Предлог<strong>и</strong><br />

Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>е предлог<strong>и</strong> употребляются только с двумя падежам<strong>и</strong>:<br />

a/ab/abs<br />

de<br />

e/ex<br />

cum<br />

ad<br />

ante<br />

apud<br />

adversus<br />

circa,<br />

circum<br />

citra, cis<br />

contra<br />

erga<br />

extra<br />

inter<br />

infra<br />

intra<br />

iuxta<br />

от<br />

от, <strong>и</strong>з, с, о<br />

<strong>и</strong>з<br />

с<br />

к, у, пр<strong>и</strong><br />

перед, до<br />

у, пр<strong>и</strong>, около<br />

прот<strong>и</strong>в<br />

около, вокруг<br />

по эту сторону<br />

прот<strong>и</strong>в<br />

относ<strong>и</strong>тельно к<br />

вне<br />

между<br />

под<br />

внутр<strong>и</strong><br />

возле, рядом<br />

с отлож<strong>и</strong>тельным:<br />

pro<br />

prae<br />

sine<br />

с в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным:<br />

ob<br />

penes<br />

prope<br />

per<br />

preater<br />

post<br />

propter<br />

secundum<br />

supra<br />

versus<br />

ultra<br />

trans<br />

48<br />

за, вместо<br />

перед, <strong>и</strong>з-за,<br />

вследств<strong>и</strong>е<br />

без<br />

вследств<strong>и</strong>е<br />

у, в руках у<br />

бл<strong>и</strong>з<br />

через, по<br />

кроме, м<strong>и</strong>мо<br />

после<br />

бл<strong>и</strong>з, рядом,<br />

вследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

согласно, следуя<br />

над, выше<br />

к, по направлен<strong>и</strong>ю к<br />

за, далее, за<br />

пределам<strong>и</strong><br />

через, за<br />

С в<strong>и</strong>н<strong>и</strong>тельным, означая дв<strong>и</strong>жен<strong>и</strong>е, <strong>и</strong> с отлож<strong>и</strong>тельным, означая<br />

местонахожден<strong>и</strong>е:<br />

in<br />

sub<br />

super<br />

в<br />

под<br />

над<br />

Кроме того, с род<strong>и</strong>тельным падежом в функц<strong>и</strong><strong>и</strong> предлогов употребляются<br />

пр<strong>и</strong>лагательные<br />

causa<br />

gratia<br />

рад<strong>и</strong>, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

<strong>и</strong>з-за, рад<strong>и</strong>, для<br />

Напр<strong>и</strong>мер, amicorum causa, <strong>и</strong>з-за друзей, exempli gratia, для пр<strong>и</strong>мера, напр<strong>и</strong>мер


6. Глагол<br />

С<strong>и</strong>стема спряжен<strong>и</strong>я, особенност<strong>и</strong> четырех спряжен<strong>и</strong>й.<br />

<strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол <strong>и</strong>зменяется по л<strong>и</strong>цам ед<strong>и</strong>нственного <strong>и</strong> множественного ч<strong>и</strong>сла<br />

<strong>и</strong> временам. Разл<strong>и</strong>чаются два залога – акт<strong>и</strong>вный <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>вный, <strong>и</strong> тр<strong>и</strong> наклонен<strong>и</strong>я<br />

– <strong>и</strong>зъяв<strong>и</strong>тельное, сослагательное <strong>и</strong> повел<strong>и</strong>тельное.<br />

Прав<strong>и</strong>льные глаголы, в зав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мост<strong>и</strong> от конечного гласного основы, делятся на<br />

четыре т<strong>и</strong>па спряжен<strong>и</strong>я.<br />

К первому спряжен<strong>и</strong>ю относят глаголы с основой, оканч<strong>и</strong>вающейся на -à.<br />

Ко второму – на долгую гласную -ê.<br />

Глаголы четвертого спряжен<strong>и</strong>я <strong>и</strong>меют основу, оканч<strong>и</strong>вающуюся на долгое î.<br />

Наконец, третье спряжен<strong>и</strong>е объед<strong>и</strong>няет глаголы, основа которых оканч<strong>и</strong>вается<br />

на кратк<strong>и</strong>е гласные -e <strong>и</strong> -i.<br />

Словарная форма глагола. Разл<strong>и</strong>чаются четыре основные глагольные формы.<br />

Именно он<strong>и</strong> указываются в словаре. Первой формой является первое л<strong>и</strong>цо<br />

ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла настоящего времен<strong>и</strong>, <strong>второй</strong> -- первое л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного<br />

ч<strong>и</strong>сла совершенного времен<strong>и</strong> (перфекта), третьей -- отглагольное<br />

существ<strong>и</strong>тельное (суп<strong>и</strong>н), наконец, четвертой -- неопределенная форма глагола<br />

настоящего времен<strong>и</strong> акт<strong>и</strong>вного залога. Эт<strong>и</strong> формы являются опорным<strong>и</strong>, зная <strong>и</strong>х,<br />

можно образовать любую форму глагола. Пр<strong>и</strong>меры:<br />

orno ornâvî ornâtum ornare, 1<br />

moveô môvi môtum movêre, 2<br />

ago egi actum, agere, 3<br />

capiô cêpi captum capere, 3<br />

audiô audîvi auditum audîre, 4<br />

Неопределенная форма глагола в акт<strong>и</strong>ве <strong>и</strong> пасс<strong>и</strong>ве<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

Время: настоящее ornâ-re ornâ-ri<br />

Совершенное прошедшее ornav-isse ornâtus, a, um esse<br />

Будущее orna-tûrus, a, um esse ornâtum iri<br />

Повел<strong>и</strong>тельное наклонен<strong>и</strong>е<br />

Второе л<strong>и</strong>цо ед<strong>и</strong>нственного ч<strong>и</strong>сла:<br />

ч<strong>и</strong>стая основа ornâ monê cape audî<br />

Второе л<strong>и</strong>цо множественного ч<strong>и</strong>сла:<br />

основа + суфф<strong>и</strong>кс te ornâte monête capite audîte<br />

Табл<strong>и</strong>ца л<strong>и</strong>чных окончан<strong>и</strong>й<br />

Действ<strong>и</strong>тельный залог Страдательный залог Совершенное время<br />

Sing. 1 - o/-m -or/-r -i<br />

2 -s -ris -isti<br />

3 -t -tur -it<br />

Plur. 1 -mus -mur -imus<br />

2 -tis -mini -istis<br />

3 -nt -ntur -erunt<br />

49


Образован<strong>и</strong>е времен лат<strong>и</strong>нского глагола<br />

1. Настоящее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

orn-ô orn-e-m mone-ô mone-a-o mitt-ô mitt-a-m audi-ô audi-a-m<br />

ornâ-s orn-ê-s monê-s mone-â-s mitt-i-s mitt-â-s audî-s audi-â-s<br />

orna-t orn- ê -t mone-t mone-a-t mitt-i-t mitt-a-t audi-t audi-a-t<br />

ornâ-mus orn-ê-mus monê-mus mone-â-mus mitt-imitt-â- audî-mus audi-âmusmusmus<br />

ornâ-tis orn-ê-tis monê-tis mone-â-tis mitt-i-tis mitt-â-tis audî-tis audi-â-tis<br />

orna-nt orn-e-nt mone-nt mone-a-nt mitt-iu-nt mitt-a-nt audi-u-nt audi-a-nt<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />

orn-or orn-e-r mone-or mone-a-or mitt-or mitt-a-r audi-or audi-a-or<br />

ornâ-ris orn-ê-ris monê-ris mone-âris<br />

mitt-e-ris mitt-â-ris audî-ris audi-â-ris<br />

ornâ-tur orn-ê-tur monê-tur mone-âtur<br />

mitt-i-tur mitt-â-tur audî-tur audi-â-tur<br />

ornâ-mur orn-ê-mur monê-mur mone-â- mitt-i-mur mitt-â- audî-mur audi-âmurmurmur<br />

ornâ-minî orn-êmonêmone-âmitt-imitt-â- audî-minî audi-âminîminîminîminîminîminî<br />

orna-ntur orn-e-ntur mone-ntur mone-antur<br />

50<br />

mitt-untur<br />

2. Простое прошедшее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

mitt-antur <br />

audi-untur <br />

audi-antur<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

.<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

orn-â-ba-m ornâre-m monê-ba- m monêre-m mittê-ba- mittere-m audiê-ba- audire-m<br />

mm<br />

ornâ-ba-s ornâre-s monê-ba-s monêre-s<br />

etc.<br />

mittê-ba-s mittere-s audiê-bas<br />

audire-s<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат.<br />

ornâ-ba-r ornâr-e-r monê-ba-r monêre-emitt-ê-ba- mitter-e-r audiê-ba-r audîr-e-r<br />

rrornâ-ba-<br />

ornâr-e-ris monê-bamonêr-emitt-ê-bamitter-êaudiê-ba- audîr-ê-ris<br />

risrisrisrisrisris<br />

etc.


I<br />

II<br />

3. Будущее время<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

ornâ-b-o monê-b-o mitt-a-m audi-a-m<br />

ornâ-b-i-s monê-b-i-s mitt-ê-s audi-ê-s<br />

ornâ-b-i-t monê-b-i-t mitt-e-t audi-e-t<br />

ornâ-b-i-mus monê-b-i-mus mitt-ê-mus audi-ê-mus<br />

ornâ-b-i-tis monê-b-i-tis mitt-ê-tis audi-ê-tis<br />

ornâ-b-u-nt monê-b-u-nt mitt-ê-nt audi-ê-nt<br />

I<br />

II<br />

III<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог<br />

ornâ-b-or monê-b-or mitt-a-r audi-a-r<br />

ornâ-b-e-ris monê-b-e-ris mitt-ê-ris audi-ê-ris<br />

ornâ-b-i-tur monê-b-i-tur mitt-ê-tur audi-ê-tur<br />

ornâ-b-i-mur monê-b-i-mur mitt-ê-mur audi-ê-mur<br />

ornâ-b-i-minî monê-b-i-minî mitt-ê-minî audi-ê-mini<br />

ornâ-b-u-ntur monê-b-u-ntur mitt-ê-ntur audi-ê-ntur<br />

III<br />

4. Совершенное время (Perfectum)<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

ornâv-î ornâv- monu-î monu-erim mîs-î mîs-erim audîv-î audîverimerim<br />

ornâv-istî ornâv-eris monu-istî monu-eris mîs-istî mîs-eris audîv-isti audîv-eris<br />

ornâv-it ornâv-erit monu-it monu-erit mîs-it mîs-erit audîv-it audîv-erit<br />

ornâvornâvmonumonu- mîs-imus mîsaudîvaudîvimuserimusimuserimuserimusimuserimusornâvornâv- monu-istis monu-eritis mîs-istis mîs-eritis audîvaudîvistiseritisistiseritisornâvornâvmonu- monu-êrint mîs-êrunt mîs-êrint audîvaudîvêruntêrintêruntêruntêrint 51<br />

IV<br />

IV


5. Совершенное прошедшее (Plusquamperfectum)<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог<br />

I II III IV<br />

Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат. Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат Изъяв<strong>и</strong>т. Сослагат<br />

ornâvornâvmonu- monu-issem mîs-eram mîs-issem audîvaudîveramissemerameramissemornâvornâv- monu-eras monu-issês mîs-eras mîs-issês audîvaudîverasissêserasissês ornâv-erat ornâv- monu-erat monu-isset mîs-erat mîs-isset audîvaudîvisseteratissetornâvornâvmonumonumîsmîsaudîvaudîveramusissêmuseramusissêmuseramusissêmuseramusissemusornâvornâvmonu- monu-issêtis mîs-eratis mîsaudîvaudîveratisissêtiseratisissêtiseratisissêtisornâvornâvmonu- monu-isset mîs-êrant mîsaudîvaudîvêrantissentêrantissentêrantissênt I<br />

6. Совершенное будущее (Futurum exactum)<br />

II<br />

ornâv-ero monu-ero mîs-ero audîv-ero<br />

ornâv-eris monu-eris mîs-eris audîv-eris<br />

ornâv-erit monu-erit mîs-erit audîv-erit<br />

ornâv-erimus monu-erimus mîs-erimus audîv-erimus<br />

ornâv-eritis monu-eritis mîs-eritis audîv-eritis<br />

ornâv-êrint monu-êrint mîs-êrint audîv-êrint<br />

III<br />

Совершенное время пасс<strong>и</strong>вного залога<br />

Образуется анал<strong>и</strong>т<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>:<br />

пасс<strong>и</strong>вное пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е глагола + соответствующая форма esse<br />

ornâtus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

monitus,-a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

missus, -a , -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

auditus, -a, -um + sum, eram, ero, sim, essem<br />

52<br />

IV


Неправ<strong>и</strong>льные глаголы<br />

Основные формы Перевод Особенност<strong>и</strong> спряжен<strong>и</strong>я<br />

(остальные формы регулярны)<br />

sum, fuî, – , esse быть sum es est sumus estis sunt<br />

(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />

edô, êdî, êssum,<br />

edere (êsse)<br />

fero, tuli, latum,<br />

ferre<br />

volo, volui, –, velle<br />

nollo, nolui, –, nolle<br />

malo, malui, –, male<br />

есть<br />

нест<strong>и</strong><br />

желать<br />

не желать<br />

предпоч<strong>и</strong>тать<br />

praesens: edo ês êst edimus êstis edunt<br />

praesens coniu.: edim edis edit<br />

edîmus edîtis êdint<br />

imperf.: êssem êssês êsset<br />

êssemûs êssêtis êssent<br />

imperativus: ês êste<br />

praesens activi: fero fers fert<br />

ferimus fertis ferunt<br />

praesens passivi: feror ferris fertur<br />

ferimur ferimini feruntur<br />

imperfec. coniu.: ferrem ferres ferret<br />

ferremus ferretis ferrent<br />

imperativ.: fer, ferte<br />

praesens: volo vis vult volumus vultis volunt<br />

nolo, non vis, non vult,<br />

nolumus, non vultis nolunt<br />

malo mavis mavult<br />

malumus mavultis malunt<br />

praes.coniu.: velim (nolim, malim ) velis velit<br />

velimus velitis velit<br />

imperf.: vellem (nollem, mallem) velles vellet<br />

vellemus velletis vellent<br />

imperativ.: noli, nolite<br />

eô, iî, itum, îre <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> praesens: eo is it imus istis eunt<br />

(остальные формы см. отдельную табл<strong>и</strong>цу)<br />

fio, factus sum, fierî делать praesens: fîo fîs fit<br />

- - fîunt<br />

praesens coniu.: fîam fîâs fîat<br />

fîâmus fîâtis fîant<br />

53


Спряжен<strong>и</strong>е глагола быть sum, fui, –, esse<br />

Наклонен<strong>и</strong><br />

е<br />

Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />

Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />

время<br />

Sing. 1 sum sim eram essem ero<br />

2 es sis eras esses eris<br />

3 est sit erat esset erit<br />

Plur. 1 sumus simus eramus essemus erimus<br />

2 estis sitis eratis essetis eritis<br />

3 sunt sint erant essent erunt<br />

Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />

время<br />

совершенное<br />

Sing. 1 fui fuerim fueram fuissem fuero<br />

2 fuisti fueris fueras fuisses fueris<br />

3 fuit fuerit fuerat fuisset fuerit<br />

Plur. 1 fuimus fuerimus fueramus fuissemus fuerimus<br />

2 fuistis fueritis fueratis fuissetis fueritis<br />

3 fuerunt fuerint fuerant fuissent fuerunt<br />

Спряжен<strong>и</strong>е глагола <strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eô, iî, itum, îre<br />

Наклонен<strong>и</strong><br />

е<br />

Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательное Изъяв<strong>и</strong>тельное Сослагательн. Изъяв<strong>и</strong>тельное<br />

Время Настоящее время Простое прошедшее время Будущее<br />

время<br />

Sing. 1 eô eam îbam îrem îbo<br />

2 îs eas îbas îres îbis<br />

3 ît eat îbat îret îbit<br />

Plur. 1 îmus eâmus îbâmus îrêmus îbimus<br />

2 îtis eâtis îbâtis îrêtis îbitis<br />

3 eunt eant îbant îrent îbunt<br />

Совершенное время Совершенное прошедшее Будушее<br />

время<br />

совершенное<br />

Sing. 1 iî ierim ieram issem iero<br />

2 istî ieris ieras isses ieris<br />

3 iit ierit ierat isset ierit<br />

Plur. 1 iimus ierimus ieramus issemus ierimus<br />

2 istis ieritis ieratis issetis ieritis<br />

3 iêrunt ierint ierant issent ierint<br />

Imperatius: î, îte<br />

Participium praes. iêns, euntis<br />

Gerundium: eundi<br />

54


Нел<strong>и</strong>чные формы глагола<br />

Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е<br />

Акт<strong>и</strong>вный залог:<br />

ornâns monêns mittêns audîens<br />

Настоящее время основа + ns<br />

Будущее время основа + turus, -a, -um ornâtûrus monitûrus missurûs<br />

audîtûrus<br />

Пасс<strong>и</strong>вный залог:<br />

Перфект<br />

Герунд<strong>и</strong>в:<br />

основа глагола + nd +<br />

окончан<strong>и</strong>я -us, -a, -um<br />

Герунд<strong>и</strong>й:<br />

основа глагола + nd +<br />

окончан<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательного<br />

второго склонен<strong>и</strong>я в<br />

косвенных падежах<br />

Суп<strong>и</strong>н:<br />

третья словарная форма+<br />

окончан<strong>и</strong>я I (-um) II (-u)<br />

основа суп<strong>и</strong>на + us, -a, -um<br />

Герунд<strong>и</strong>в Герунд<strong>и</strong>й Суп<strong>и</strong>н<br />

55<br />

ornâtus monitus missus audîtus<br />

ornandus, a, um monendus, a, um mittendus, a, um audiendus,<br />

a, um<br />

Gen. ornandî monendî mittendî audiendî<br />

Dat. ornandô monendô mittendô audiendô<br />

Acc. ornandum monendum mittendum audiendum<br />

Abl. ornandô monendô mittendô audiendô<br />

I ornâtum monitum missum audîtum<br />

II ornâtû monitû missû audîtû


Лат<strong>и</strong>нско-русск<strong>и</strong>й словарь<br />

a, ab + abl.<br />

A<br />

от, <strong>и</strong>з<br />

ab-eo, ii, itum, îre уход<strong>и</strong>ть<br />

ab-solvo, solvi, solûtum, 3 освобождать<br />

ab-sum, afui, – abesse отсутствовать<br />

ac-cipio, cêpi, ceptum, 3 пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />

ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1 обв<strong>и</strong>нять<br />

acerbus, a, um терпк<strong>и</strong>й<br />

Ad + Acc у, пр<strong>и</strong>; к, до<br />

ad-do, didi, ditum, 3 пр<strong>и</strong>бавлять<br />

ad-dûco, duxi, ductum, 3 довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть<br />

I adeo настолько, до такой степен<strong>и</strong><br />

II ad-eo, ii, itum, îre подход<strong>и</strong>ть<br />

ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1 убеждать<br />

administro, ministrâvi,<br />

руковод<strong>и</strong>ть<br />

ministrâtum, 1<br />

ad-moneo, monui, monitum, 1 напом<strong>и</strong>нать, побуждать<br />

ad-opto, optâvi optâtum, 1 усыновлять<br />

ad-sum, afui, – , adesse быть<br />

adulescens, ntis молодой человек<br />

ad-venio, vêni, ventum, 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />

adversus + Acc. прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в<br />

aedes, aedis f храм<br />

aedificium, i n здан<strong>и</strong>е<br />

aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1 стро<strong>и</strong>ть<br />

aeger, aegra, aegrum больной<br />

aestas, aestâtis f лето<br />

ager, agri m поле<br />

ago, êgi, actum, 3 вест<strong>и</strong><br />

agricola, ae m земледелец<br />

aio, ait говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. глаг.)<br />

alacer, alacris, alacre быстрый<br />

albus, a, um белый<br />

alea, aleae f жреб<strong>и</strong>й<br />

aliênus, a, um чужой<br />

alio в другое место<br />

aliquando однажды<br />

aliquis, aliquid кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь<br />

aliquis, aliqua, aliquod какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь, какой-л<strong>и</strong>бо<br />

alius, alia, aliud другой<br />

alter, altera, alterum другой (<strong>и</strong>з двух)<br />

altus, a, um высок<strong>и</strong>й<br />

amans, amantis, m f любящ<strong>и</strong>й<br />

ambulo, ambulâvi, ambulatum 1 гулять<br />

amîca, ae f подруга<br />

amicitia, ae f дружба<br />

amîcus, i m друг<br />

amo, amâvi, amâtum люб<strong>и</strong>ть<br />

56


amor, amoris m любовь<br />

amplus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

an л<strong>и</strong><br />

ancilla, ae f служанка<br />

angustus, a, um узк<strong>и</strong>й<br />

anima, ae f душа<br />

animal, animalis n ж<strong>и</strong>вотное<br />

annus, i m <strong>год</strong><br />

ante + Acc перед, до<br />

antea прежде<br />

antiquus, a, um древн<strong>и</strong>й<br />

anus, us f старуха<br />

aperio, aperui, apertum 4 открывать<br />

appareo, apparui, – 2 являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться<br />

appello, appellâvi, appellâtum 1 называть<br />

ap-propinquo, âvi, âtum 1 пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться<br />

aptus, a, um пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный<br />

apud + Acc у, пр<strong>и</strong>, возле<br />

aqua, ae f вода<br />

aquila, ae m f орел<br />

ara, ae f алтарь<br />

arbor, arboris f дерево<br />

argentum, i n серебро<br />

arma, armôrum n оруж<strong>и</strong>е<br />

ars, artis f <strong>и</strong>скусство<br />

ascendo, ascendi, ascensum 3 восход<strong>и</strong>ть<br />

asper, era, erum трудный; горьк<strong>и</strong>й<br />

at но, же<br />

ater, atra, atrum черный<br />

atque = ac <strong>и</strong> также, а также<br />

atrium, i n атр<strong>и</strong>й<br />

attentus, a, um вн<strong>и</strong>мательный<br />

audax, audax, audax, gen: audacis смелый<br />

audeo, ausus sum, audêre 2 сметь<br />

audio, audîvi, audîtum 4 слышать<br />

aurum, i m золото<br />

aut <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

autem но, же<br />

autumnus, i m осень<br />

auxilium, i n помощь<br />

avarus, a, um алчный<br />

avarus, i m скупец, жмот<br />

avis, avis f пт<strong>и</strong>ца<br />

B<br />

baculum, i n; baculus, i m трость<br />

barba, ae f борода<br />

beâtus, a, um счастл<strong>и</strong>вый<br />

bellum, i n война<br />

beneficium, i n бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е<br />

57


enigne ласково, любезно<br />

bestia, ae f зверь<br />

bibliothecarius, i m б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь<br />

bibo, bibi, --, 3 п<strong>и</strong>ть<br />

bis дважды<br />

bonitas, bonitâtis f добро<br />

bonus, a, um хорош<strong>и</strong>й<br />

bracchium, i n рука<br />

brevis, brevis, breve кратк<strong>и</strong>й<br />

brevitas, brevitâtis f краткость<br />

C<br />

caelum, i n небо<br />

caeruleus, a, um голубой<br />

candidus, a, um белоснежный<br />

canis, canis m,f собака<br />

canto, cantâvi, cantâtum 1 петь<br />

capio, cêpi, captum 3 хватать<br />

caput, capitis n голова<br />

caritas, caritâtis f дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет<br />

carmen, carminis, n песня<br />

carus, a, um дорогой<br />

casa, ae f дом<br />

casus, us m случай<br />

causa, ae f пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на<br />

cedo, cessi, cessum 3 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

celebro, celebrâvi, celebrâtum 1 прославлять<br />

celer, celeris, celere быстрый<br />

celeriter быстро<br />

certus,a, um верный<br />

charta ae f карта; открытка<br />

circum + Acc вокруг<br />

cito быстро<br />

citra + Acc с этой стороны<br />

civis, civis m,f граждан<strong>и</strong>н<br />

civitas, civitâtis f государство<br />

clamo, clamâvi, clamâtum 1 кр<strong>и</strong>чать<br />

clarus, a, um славный<br />

co-gnosco, gnôvi, gnitum 3 знать<br />

colo, colui, cultum 3 возделывать; поч<strong>и</strong>тать<br />

color, colôris m цвет<br />

commodus, a, um удобный<br />

comparo, parâvi, paratum 1 сравн<strong>и</strong>вать<br />

com-prehendo, prehendi, prehensum пон<strong>и</strong>мать<br />

concordia, ae f соглас<strong>и</strong>е<br />

con-do, dido, ditum 3 основывать<br />

con-firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />

con-sto, stiti, – 3 состоять<br />

con-tineo, tinui, tentum 3 сдерж<strong>и</strong>вать<br />

contra + Acc прот<strong>и</strong>в<br />

58


copia, ae f <strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е<br />

coqua, ae f повар<strong>и</strong>ха<br />

cor, cordis n сердце<br />

corpus, corporis n тело<br />

cotidie ежедневно<br />

cras завтра<br />

credo, credidi, creditum 3 вер<strong>и</strong>ть<br />

creo, creâvi, creâtum 1 создавать<br />

cubiculum, i n спальня<br />

I cum + Abl предл. с, вместе<br />

II cum союз. когда, в то время как<br />

cum....tum как...как<br />

cupio, cupîvi, cupîtum 3 желать<br />

cur почему<br />

curo, curâvi, curâtum 1 леч<strong>и</strong>ть<br />

curro, cucurri, cursum 3 бежать<br />

custodio, custodîvi, custodîtum 4 охранять<br />

D<br />

de+ Abl от, <strong>и</strong>з; о<br />

dea, ae f бог<strong>и</strong>ня<br />

debeo, debui, debitum 2 быть должным<br />

debilis, debilis, debile слабый<br />

defendo, defendi, defensum 3 защ<strong>и</strong>щать<br />

deinde затем<br />

deleo, delêvi, delêtum 2 разрушать<br />

denique наконец<br />

dens, dentis m зуб<br />

descendo, scendi, scensum 3 спускаться<br />

de-spero, sperâvi, sperâtum 1 отча<strong>и</strong>ваться<br />

destino, destinâvi, destinâtum 1 предназначать<br />

desum, fui, --, esse не хватать<br />

deus, i m бог<br />

dexter, dextra, dextrum правый<br />

dico, dixi, dictum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

dies, diêi m день<br />

difficilis, difficilis, difficile трудный<br />

dignus, a, um достойный<br />

diligentia, ae f усерд<strong>и</strong>е<br />

diligo, dilexi, dilectum 3 люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать<br />

discipulus, i m учен<strong>и</strong>к<br />

disco, didici, – , 3 уч<strong>и</strong>ться<br />

disputo, disputâvi, disputâtum 1 рассуждать, спор<strong>и</strong>ть<br />

diu долго<br />

dives, dives, dives, gen: divitis богатый<br />

do, dedi, datum, dare 1 дать<br />

doceo, docui, doctum, 2 уч<strong>и</strong>ть<br />

dolor, dolôris m боль, горе<br />

domus, us f дом<br />

donec пока, до тех пор пока<br />

59


dono, donâvi, donâtum 1 дать<br />

dormio, dormîvi, dormîtum 4 спать<br />

dubius, a, um сомн<strong>и</strong>тельный<br />

duco, duxi, ductum 3 вест<strong>и</strong><br />

dulcis, dulcis, dulce сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый<br />

dum пока<br />

E<br />

e, ex <strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong><br />

ecce вот<br />

edo, edi, esum, edere (esse) есть<br />

educo, educâvi, educâtum 1 восп<strong>и</strong>тывать<br />

ef-ficio, effêci, effectum 3 совершать<br />

ego я<br />

emendo, emendâvi, emendâtum 1 справлять<br />

emergo, mersi, mersum 3 возн<strong>и</strong>кать<br />

emo, emi, emptum 3 покупать<br />

enim <strong>и</strong>бо<br />

eo, ii, itum, ire <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

epistula, ae f п<strong>и</strong>сьмо<br />

ergo следовательно<br />

erro, errâvi, errâtum 1 ош<strong>и</strong>баться<br />

erudio, erudîvi, erudîtum 4 просвещать<br />

etiam, etiamsi даже, даже есл<strong>и</strong><br />

exceptio, exceptiônis f <strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е<br />

exemplar, exemplâris n пр<strong>и</strong>мер<br />

exersitus, us m войско<br />

ex-igo, êgi, actum 3 <strong>и</strong>згонять<br />

existimo, existimâvi, existimâtum 1 суд<strong>и</strong>ть<br />

expôno, posui, positum 3 выставлять<br />

ex-specto, spectâvi, spectâtum 1 ож<strong>и</strong>дать<br />

extra за, вне<br />

F<br />

faber, fabri m ремесленн<strong>и</strong>к<br />

fabula, ae f сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я<br />

facilis, facilis, facile легк<strong>и</strong>й<br />

facio, fêci, factum 3 делать<br />

fallo, fefelli, falsum 3 ош<strong>и</strong>баться<br />

fama, ae f молва<br />

familia, ae f семья<br />

fateor, fassus sum, fatêri 2 пр<strong>и</strong>знаваться<br />

felix, felix, felix gen: felicis счастл<strong>и</strong>вый<br />

femina, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />

fenestra, ae f окно<br />

fero, tuli, lâtum, ferre нест<strong>и</strong><br />

ferrum, i n железо<br />

festîno, festinâvi, festinâtum 1 тороп<strong>и</strong>ться<br />

festus, a, um праздн<strong>и</strong>чный<br />

fidêlis, fedêlis, fidêle верный<br />

60


fides, fidei f вера<br />

filia, ae f дочь<br />

filius, i m сын<br />

finio, finîvi, finîtum 4 кончать<br />

finis, finis m конец<br />

fio, factus sum fieri станов<strong>и</strong>ться, делаться<br />

firmo, firmâvi, firmâtum 1 укреплять<br />

fleo, flêvi, flêtum 2 плакать<br />

flos, floris m цветок<br />

fluvius, i m река<br />

folium, i n л<strong>и</strong>ст<br />

fons, fontis m <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<br />

formo, formâvi, formâtum 1 форм<strong>и</strong>ровать<br />

forte случайно<br />

fortis, fortis, forte с<strong>и</strong>льный<br />

fortuna, ae f судьба<br />

forum, i n форум, площадь<br />

frater, fratris m брат<br />

frigus, frigosis n холод<br />

frustra напрасно<br />

fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />

fulmen, fulminis n молн<strong>и</strong>я<br />

fundo, fundâvi, fundâtum 1 основывать<br />

futûrus будущ<strong>и</strong>й<br />

G<br />

gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2 радоваться<br />

gemma, ae f камень, украшен<strong>и</strong>е<br />

gens, gentis f род, народ<br />

genus, generis n род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е<br />

gloria, ae f слава<br />

gradus, us m степень<br />

grandis, grandis, grande большой; пож<strong>и</strong>лой<br />

gratia, ae f бла<strong>год</strong>арность<br />

gratus, a, um м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный<br />

gravis, gravis, grave тяжелый, суровый<br />

gravitas, gravitâtis f тяжесть<br />

H<br />

habeo, habui, habitum 2 <strong>и</strong>меть<br />

habito, habitâvi, habitâtum 1 об<strong>и</strong>тать<br />

haud не, совсем не<br />

herba, ae f трава<br />

heri вчера<br />

I hîc здесь<br />

II hic, haec, hoc этот, эта, это; он, она, оно<br />

hiems, hiemis f; hieme з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой<br />

hodie се<strong>год</strong>ня<br />

homo, hominis m человек<br />

61


honestus, a, um честный<br />

honor, honôris m честь<br />

hora, ae f час<br />

horrendus, a, um ужасный<br />

hortus, i m сад<br />

hospes, hospitis m,f хозя<strong>и</strong>н<br />

hostis, hostis m враг<br />

huc сюда<br />

humânus, a, um человеческ<strong>и</strong>й<br />

humilis, humilis, humile н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный<br />

humus, i f; humi земля; на земле<br />

I<br />

iaceo, iacui, – , 2 лежать<br />

iacio, ieci, iactum 3 бросать<br />

iam уже<br />

ianua, ae f дверь<br />

ibi где<br />

idem, eadem, idem тот же. та же. то же<br />

igitur <strong>и</strong>так<br />

ignavia, ae f праздность<br />

ignis, ignis m огонь<br />

ille, illa, illud тот, та, то; он, она, оно<br />

illustro, illustrâvi, illustrâtum 1 освещать<br />

imâgo, imaginis f образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е<br />

imitatio, imitatiônis f подражан<strong>и</strong>е<br />

imitor, imitâtus sum imitâri 1 подражать<br />

immundus, a, um неч<strong>и</strong>стый<br />

impero, imperâvi, imperâtum 1 пр<strong>и</strong>казывать<br />

im-pleo, plêvi, plêtum 2 наполнять<br />

im-probus, a, um не<strong>год</strong>ный, бесчестный<br />

in 1. с Acc. на вопрос куда: в, на<br />

2. с Abl. на вопрос где: в, на, сред<strong>и</strong><br />

incipio, cêpi, ceptum 3 нач<strong>и</strong>нать<br />

incola, ae m f ж<strong>и</strong>тель<br />

inde оттуда, затем<br />

indico, indicâvi, indicâtum 1 указывать<br />

indignâtus, a, um возмущенный<br />

in-duo, indui, indûtum 3 надевать<br />

infans, infantis m ребенок<br />

ingens, ingens, ingens; gen: ingentis огромный<br />

initium, i n начало<br />

in-iuria, ae f несправедл<strong>и</strong>вость<br />

in-opia, ae f бедность<br />

inquam, inquit говор<strong>и</strong>ть (недостаточный глагол)<br />

inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3 спраш<strong>и</strong>вать<br />

insipiens, gen: insipientis неразумный<br />

insula, ae f остров<br />

insum, fui, – , esse быть внутр<strong>и</strong><br />

62


intactus, a, um нетронутый, целый<br />

intellego, intellexi, intellectum 3 пон<strong>и</strong>мать<br />

inter сред<strong>и</strong><br />

interdum <strong>и</strong>ногда<br />

interea между тем<br />

inter-ficio, fêci, fectum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />

inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />

inter-sum, fui, – , esse пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е<br />

intro, intrâvi, intrâtum 1 вход<strong>и</strong>ть<br />

invenio, vêni, ventum 4 наход<strong>и</strong>ть<br />

invidia, ae f зав<strong>и</strong>сть<br />

invîto, invitâvi, invitâtum 1 пр<strong>и</strong>глашать<br />

iocus, i m шутка<br />

ipse, ipsa, ipsum сам, самый<br />

ira, irae f гнев<br />

ir-rideo, rîsi, rîsum 2 подшуч<strong>и</strong>вать<br />

irritatio, irritatiônis f раздражен<strong>и</strong>е<br />

is, ea, id этот, эта. это<br />

iste, ista, istud этот, вот этот<br />

ita; itaque <strong>и</strong>так<br />

iter, itineris n путь<br />

iubeo, iussi, iussum 2 пр<strong>и</strong>казывать<br />

iucundus, a, um пр<strong>и</strong>ятный<br />

iudico, iudicâvi, iudicâtum 1 суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать<br />

ius, iuris n закон<br />

I iuvenis, iuvenis, iuvene юный<br />

II iuveis, iuvenis m,f юноша, девушка<br />

iuvo, iuvi, iutum 1 помогать<br />

L<br />

labor, labôris m работа, труд<br />

labor, lapsus sum, labi 3 скольз<strong>и</strong>ть, падать<br />

labôro, laborâvi, laborâtum 1 работать<br />

lac, lactis n молоко<br />

lacrima, ae f слеза<br />

lacus, i m озеро<br />

laetus, a, um радостный<br />

lamento, lamentâvi, lamentâtum 1 жаловаться<br />

latus, a, um ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й<br />

laudo, laudâvi, laudâtum 1 хвал<strong>и</strong>ть<br />

lavo, lavi, lautum 1 мыть<br />

lectio, lectionis f чтен<strong>и</strong>е, урок<br />

legâtus, i m легат, посол<br />

lego, lêgi, lectum 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

lente медленно<br />

lepidus, a, um <strong>и</strong>зящный<br />

levis, levis, leve легк<strong>и</strong>й<br />

lex, legis f закон<br />

libenter охотно<br />

liber, libri m кн<strong>и</strong>га<br />

63


liber, libera, liberum свободный<br />

liberi, liberôrum m дет<strong>и</strong><br />

libero, liberâvi, liberâtum 1 освобождать<br />

libertas, libertâtis f свобода<br />

licens, gen: licentis вольный<br />

lilium, i n л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я<br />

lingua, ae f <strong>язык</strong><br />

linquo, linqui, – , 3 оставлять<br />

lis, litis f спор, тяжба<br />

litigo, litigâvi, litigâtum 1 спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться<br />

littera, ae f; litterae, litterârum f буква; л<strong>и</strong>тература, п<strong>и</strong>сьменность<br />

loco, locâvi, locâtum 1 помещать, размещать<br />

locus, i m место<br />

longus, a, um дл<strong>и</strong>нный<br />

loquor, locûtus sum, loqui 3 говор<strong>и</strong>ть<br />

ludo, lisi, lusum 3 <strong>и</strong>грать<br />

ludus, i m <strong>и</strong>гра; школа<br />

luna, ae f луна<br />

lupus, i m волк<br />

lux, lucis f свет<br />

luxiriôus, a, um роскошный<br />

M<br />

maestus, a, um печальный<br />

magis более, больше<br />

magister, i m наставн<strong>и</strong>к<br />

magistra, ae f наставн<strong>и</strong>ца<br />

magnus, a, um большой<br />

maior, maior, maius больш<strong>и</strong>й (срав. степ.)<br />

malo, maui, – , malle предпоч<strong>и</strong>тать<br />

malus, a, um злой<br />

maneo, mansi, mansum 3 оставаться<br />

manus, us f рука<br />

mare, maris n море<br />

marîtus, i m муж<br />

mater, matris f мать<br />

matrôna, ae f женщ<strong>и</strong>на<br />

maximus, a, um на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й<br />

medicamentum, i n лекарство<br />

medicîna, ae f наука мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ны<br />

medicus, i n врач<br />

melior, melior, melius лучш<strong>и</strong>й<br />

memini, meminisse; memento помн<strong>и</strong>ть<br />

memoria, ae f память<br />

mendax, mendâcis лж<strong>и</strong>вый<br />

mens, mentis f ум, разумен<strong>и</strong>е<br />

mensa, ae f стол<br />

mensis, mensis m месяц<br />

mentior, mentîtus sum, mentîri 4 лгать<br />

meus, mea, meum мой, моя, мое<br />

64


mihi мне<br />

miles, militis m во<strong>и</strong>н<br />

mille; milia тысяча; тысяч<strong>и</strong><br />

minime менее всего<br />

minuo, minui, minûtum 3 уменьшать<br />

miror, mirâtus sum, mirâri 1 уд<strong>и</strong>вляться<br />

mirus, a, um уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный<br />

miser, misera, miserum маленьк<strong>и</strong>й; несчастный<br />

mitto, misi, missum 3 посылать<br />

mobilis, mobilis, mobile подв<strong>и</strong>жный<br />

moderâtus, a, um умеренный<br />

modo недавно<br />

modus, modi m образ, способ<br />

molestia, ae f непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е<br />

mollis, mollis, molle мягк<strong>и</strong>й<br />

moneo, monui, monitum 2 уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать<br />

mons, montis m гора<br />

monstro, monstrâvi, monstrâtum 1 показывать<br />

mora, ae f промедлен<strong>и</strong>е<br />

morbus, i m болезнь<br />

morior, mortuus sum, mori; ум<strong>и</strong>рать<br />

moritûrus<br />

morôsus, a, um своенравный<br />

mors, mortis f смерть<br />

mortâlis, mortâlis, mortâle смертный, смертельный<br />

mos, moris m обычай<br />

moveo, môvi, môtum 2 дв<strong>и</strong>гать<br />

mox вскоре<br />

mulier, mulieris f женщ<strong>и</strong>на<br />

multitûdo, multitûdinis f множество<br />

multus, a, um мног<strong>и</strong>й<br />

murus, i m стена<br />

mus, muris m мышь<br />

mutabilis, mutabilis, mutabile <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый<br />

muto, mutâvi, mutâtum 1 менять<br />

mutus, a, um немой<br />

N<br />

nam <strong>и</strong>бо, ведь<br />

narro, narrâvi, narrâtum 1 рассказывать<br />

nascor, natus sum, nasci 3 рождаться<br />

natûra, ae f пр<strong>и</strong>рода<br />

nauta, ae m моряк<br />

navis, navis f корабль<br />

-ne вопрос<strong>и</strong>тельная част<strong>и</strong>ца: л<strong>и</strong>, разве<br />

ne (1) отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца, употр. с<br />

конъюнкт<strong>и</strong>вом не,<br />

(2) союз чтобы не<br />

nec = neque <strong>и</strong> не<br />

necessarius, a, um необход<strong>и</strong>мый<br />

65


neco, necâvi, necâtum 1 уб<strong>и</strong>вать<br />

neglego, neglexi, neglectum 3 пренебрегать<br />

nego, negâvi, negâtum 1 отр<strong>и</strong>цать<br />

nemo н<strong>и</strong>кто<br />

nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

ne-scio, nescîvi, nescîtum 4 не знать<br />

neuter, neutra, neutrum н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух)<br />

neve <strong>и</strong> чтобы не<br />

ni, nisi есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме<br />

niger, nigra, nigrum черный<br />

nihil = nil н<strong>и</strong>что<br />

nimis сл<strong>и</strong>шком<br />

nix, nivis f снег<br />

nobilis, nobilis, nobile знатный<br />

noceo, nocui, nocitum 2 вред<strong>и</strong>ть<br />

nomen, nominis n <strong>и</strong>мя<br />

nomino, nominâvi, nominâtum 1 <strong>и</strong>меновать<br />

non не, нет<br />

nondum еще не<br />

nonne неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong><br />

nonnullus, a, um некоторый<br />

nos мы<br />

noster, nostra, nostrum наш<br />

noto, notâvi, notâtum 1 отмечать<br />

notus, a, um <strong>и</strong>звестный<br />

novus, a, um новый<br />

nox, noctis f ночь<br />

nubes, nubis f облако<br />

nudus, a, um голый<br />

nullus, a, um н<strong>и</strong>какой<br />

num разве<br />

numerus, i m ч<strong>и</strong>сло<br />

numquam н<strong>и</strong>когда<br />

nunc теперь<br />

nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1 <strong>и</strong>звещать<br />

nuptiae, nuptiârum f свадьба<br />

nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4 корм<strong>и</strong>ть<br />

nux, nucis f орех<br />

O<br />

ob + Acc. <strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3 забывать (кого + дат.)<br />

obscûrus, a, um темный<br />

ob-sum, fui, – ,esse прот<strong>и</strong>водействовать<br />

obtempero, obtemperâvi,<br />

пов<strong>и</strong>новаться<br />

obtemperâtum<br />

oc-cido, cidi, câsum 3 падать, случаться<br />

oc-cîdo, cîdi, cîsum 3 уб<strong>и</strong>вать<br />

occupo, occupâvi, occupâtum 1 захватывать<br />

oculus, i m глаз<br />

66


odium, i n ненав<strong>и</strong>сть<br />

olim когда-то<br />

omnîmo вообще<br />

omnis, omnis, omne весь<br />

oportet, oportuit, oportêre 3 нужно, следует (только третье<br />

л<strong>и</strong>цо)<br />

oppidum, i n город<br />

optimus, a, um лучш<strong>и</strong>й<br />

opulentus, a, um богатый<br />

opus, operis n работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е<br />

oratio, oratiônis f речь<br />

orâtor, oratôris m оратор<br />

ornamentum, i n украшен<strong>и</strong>е<br />

ornâtus, us m украшенный<br />

orno, ornâvi, ornâtum 1 украшать<br />

oro, orâvi, orâtum 1 говор<strong>и</strong>ть, прос<strong>и</strong>ть<br />

os, oris n рот<br />

os, ossis n кость<br />

ostendo, ostendi, ostentum 3 показывать<br />

ostium, i n вход<br />

ovis, ovis f овца<br />

ovum, i n яйцо<br />

P<br />

paedagôgus, i m педагог<br />

parcus, a, um бережл<strong>и</strong>вый<br />

parens, parentis m, f; parentes род<strong>и</strong>тель (отец, мать); род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />

pareo, parui, – , 2 подч<strong>и</strong>няться<br />

pario, peperi, partum 3 рождать<br />

paro, parâvi, parâtum 1 готов<strong>и</strong>ть<br />

pars, partis f часть<br />

parvus, a, um маленьк<strong>и</strong>й<br />

pastor, pastôris m пастух<br />

pateo, patui, --, 2 быть открытым<br />

pater, patris m отец<br />

patiens, gen: patientis терпел<strong>и</strong>вый<br />

patior, passus sum, pati 3 терпеть<br />

patria, ae f род<strong>и</strong>на<br />

paulum = paulo мало, немного<br />

pauper, gen: pauperis бедный<br />

pax, pacis f м<strong>и</strong>р<br />

pecunia, ae f деньг<strong>и</strong><br />

peior, peior, peius худш<strong>и</strong>й, хуже<br />

per + Acc. через, по<br />

perigrînus, a, um <strong>и</strong>ноземный<br />

per-fundo, fûdi, fûssum 3 обл<strong>и</strong>вать<br />

periculum, i n опасность<br />

perîtus, a, um опытный<br />

perpetuus, a, um постоянный<br />

per-sevêro, severâvi, severâtum 1 упорствовать<br />

67


pes, pedis m нога<br />

pessimus, a, um на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й<br />

peto, petîvi, petîtum 3 прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать<br />

pietas, pietâtis f благочест<strong>и</strong>е<br />

piger, pigra, pigrum лен<strong>и</strong>вый<br />

pius, a, um набожный<br />

placeo, placui, placitum 2 нрав<strong>и</strong>ться; постановлять<br />

plaga, ae f удар<br />

planta, ae f растен<strong>и</strong>е<br />

plausus, us m рукоплескан<strong>и</strong>е<br />

plerumque пре<strong>и</strong>мущественно<br />

plures, plures, plure более многоч<strong>и</strong>сленные, мног<strong>и</strong>е<br />

plurimus, a, um вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й<br />

pluvia, ae f дождь<br />

poena, ae f наказан<strong>и</strong>е<br />

poêta, ae m поэт<br />

pono, posui, positum 3 класть<br />

populus, i m народ<br />

porta, ae f ворота<br />

porto, portâvi, portâtum 1 нест<strong>и</strong><br />

pos-sum, potui, – , posse быть в с<strong>и</strong>лах, мочь<br />

post + Acc. за, после<br />

postea потом<br />

postquam после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong><br />

postulo, postulâvi, postulâtum 1 требовать<br />

potestas, potestâtis f с<strong>и</strong>ла<br />

poto, potâvi, potum 1 п<strong>и</strong>ть<br />

prae + Abl. перед, вперед<strong>и</strong><br />

praebeo, praebui, praebitum 2 давать<br />

praecipio, cêpi, ceptum 3 предп<strong>и</strong>сывать, наставлять<br />

praecipue пре<strong>и</strong>мущественно<br />

prae-pono, posui, positum 3 став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать<br />

praesens, gen: presentis настоящ<strong>и</strong>й<br />

praeter + Acc. пом<strong>и</strong>мо, кроме<br />

pretium, i n цена<br />

pridem прежде, раньше<br />

primus, a, um первый<br />

principium, i n начало<br />

prior, prior, prius первый<br />

privâtus, a, um частный; л<strong>и</strong>шенный<br />

privo, privâvi, privâtum 1 л<strong>и</strong>шать (чего-л<strong>и</strong>бо)<br />

pro + Abl. вперед, за<br />

probo, probâvi, probâtum 1 ободрять, <strong>и</strong>спытывать<br />

procul недалеко<br />

pro-mitto, missi, missum 3 обещать<br />

prope + Acc. бл<strong>и</strong>з, рядом<br />

propero, properâvi, properâtum 1 <strong>и</strong>дт<strong>и</strong><br />

propter по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не<br />

pro-sum, profui, – , prodesse помогать<br />

proverbium, i n <strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е<br />

68


proximus, a, um бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й<br />

prudentia, ae f рассуд<strong>и</strong>тельность<br />

publicus, a, um публ<strong>и</strong>чный<br />

puella, ae f девочка<br />

puer, pueri m мальч<strong>и</strong>к<br />

pugno, pugnâvi, pugnâtum 1 сражаться<br />

pulcher, pulchra, pulchrum крас<strong>и</strong>вый<br />

punio, punîvi, punîtum 4 наказывать<br />

puto, putâvi, putâtum 1 думать, сч<strong>и</strong>тать<br />

Q<br />

quadratus четырехугольный<br />

quaero, quaesîvi, quaesîtum 4 спраш<strong>и</strong>вать<br />

quaeso прошу, пожалуйста<br />

qualis, qualis, quale какой<br />

quam как, насколько<br />

quamdiu как долго<br />

quamquam хотя, несмотря на то что<br />

quantum=quanto сколько<br />

quantus, a, um какой<br />

-que <strong>и</strong><br />

qui, quae, quod который, какой<br />

quia потому что, так как<br />

quidam, quaedam, quoddam какой-то, нек<strong>и</strong>й<br />

quidem вероятно, действ<strong>и</strong>тельно, в самом<br />

деле<br />

quies, quiêtis f покой<br />

quiesco, quiêvi, quiêtum 3 отдыхать<br />

quilibet, quaelibet, quodliet каждый, любой<br />

quis, quid кто, что<br />

quisque, quaeque, quidque каждый<br />

quisquis, quidquid кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й кто, все<br />

что<br />

quivis, quaevis, quodvis какой у<strong>год</strong>но<br />

quo куда<br />

quod что, потому что<br />

quomodo как<strong>и</strong>м образом, как<br />

quondam когда-то, некогда<br />

quoniam так как, потому что<br />

quoque также, тоже<br />

quot сколько<br />

quotiens сколько раз<br />

R<br />

rapidus, a, um быстрый<br />

rapio, rapui, raptum 3 хватать<br />

rarus, a, um редк<strong>и</strong>й<br />

ratio, ratiônis f расчет, мысль<br />

recens, gen: recentis свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й<br />

recito, recitâvi, recitâtum 1 ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть<br />

recte прав<strong>и</strong>льно<br />

69


ectus, a, um прямой<br />

re-fugio, fûgi, fugitum 3 убегать<br />

regio, regiônis f область<br />

regno, regnâvi, regnâtum 1 прав<strong>и</strong>ть<br />

regula, ae f прав<strong>и</strong>ло<br />

remedium, i n лекарство<br />

reor, ratus sum, reri 2 сч<strong>и</strong>тать, думать<br />

re-paro, parâvi, parâtum 1 обновлять<br />

repetitio, repetitiônis f повторять<br />

res, rei f<br />

res gestae<br />

res pulica<br />

res secundae<br />

70<br />

вещь, дело, предмет<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong><br />

государство, республ<strong>и</strong>ка<br />

благополуч<strong>и</strong>е, успех<br />

respondeo, respondi, responsum 2 отвечать<br />

reverentia, ae f почет<br />

rex, regis m царь<br />

rideo, risi, risum 2 смеяться<br />

ritus, us m р<strong>и</strong>туал<br />

rixa, ae f ссора<br />

rogo, rogâvi, rogâtum 1 спраш<strong>и</strong>вать<br />

rosa, ae f роза<br />

rotundus, a, um круглый<br />

ruber, rubra, rubrum красный<br />

rus, ruris n деревня<br />

rusticus, a, um деревенск<strong>и</strong>й<br />

S<br />

sacer, sacra, sacrum священный<br />

sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1 пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву<br />

saeculum, i n век<br />

saepe часто<br />

sal, salis m соль<br />

salio, salui, saltum 4 прыгать<br />

salto, saltâvi, saltâtum 1 танцевать, прыгать<br />

salus, salûtis f благо, благополуч<strong>и</strong>е<br />

salveo 2 быть здоровым, пр<strong>и</strong>ветствовать<br />

salvus, a, um здоровый<br />

sane хорошо, верно<br />

sano, sanâvi, sanâtum 1 <strong>и</strong>сцелять<br />

sanus, a, um здоровый<br />

sapiens, gen: sapientis мудрый<br />

sapientia, ae f мудрость<br />

sarcina, ae f груз, бремя<br />

satis = sat достаточно<br />

schola, ae f школа<br />

scientia, ae f наука<br />

scio, scivi (ii), scitum 4 знать<br />

scribo, scripsi, scriptum 3 п<strong>и</strong>сать<br />

secrêto тайно<br />

secundum + Acc. по, согласно


secûris, secûris f топор<br />

sed но<br />

sedeo, sedi, sessum 2 с<strong>и</strong>деть<br />

semel однажды<br />

semper всегда<br />

sempiternus вечный<br />

senectus, senectûtis f старость<br />

senex, senis m,f стар<strong>и</strong>к, старуха<br />

sententia, ae f сужден<strong>и</strong>е<br />

sentio, sensi, sensum 4 чувствовать, замечать<br />

sepulcrum, i n гробн<strong>и</strong>ца<br />

sequor, secûtus sum, sequi 3 следовать<br />

serenus, a ,um ясный<br />

sermo, sermônis m речь, беседа<br />

sero поздно<br />

sertivus, servitûtis f рабство<br />

servo, servâvi, servâtum 1 служ<strong>и</strong>ть<br />

servus i m раб<br />

seu = sive; seu... seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong><br />

severitas, severitâtis f строгость<br />

sevêrus, a, um строг<strong>и</strong>й<br />

si есл<strong>и</strong><br />

sic; ut... sic так; как ... так<br />

signum, i n знак<br />

silentium, i n т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />

silva, ae f лес<br />

simia, ae f обезьяна<br />

similis, similis, simile похож<strong>и</strong>й<br />

simul одновременно<br />

simul, simulac как только, л<strong>и</strong>шь только<br />

sine + Abl. без<br />

singulâris, singulâris, singulâre ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный<br />

sinister, sinistra, sinistrum левый<br />

sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4 жаждать<br />

situs, a, um расположенный<br />

sive=seu <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

sobrietas, sobrietâtis f трезвость<br />

socius, i m товар<strong>и</strong>щ<br />

sol, solis m солнце<br />

soleo, solutus sum, solêre 2 <strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е<br />

solum; non solum, ...sed etiam только; не только... но <strong>и</strong><br />

solus, a, um од<strong>и</strong>н<br />

somnus, i m сон<br />

sordidus, a, um грязный<br />

soror, sorôris f сестра<br />

sors, sortis f жреб<strong>и</strong>й<br />

spectâtor, spectatôris m зр<strong>и</strong>тель<br />

specto, spectâvi, spectâtum 1 смотреть<br />

sperno, sprevi, spretum 3 пренебрегать<br />

spero, sperâvi, sperâtum 1 надеяться<br />

71


spes, spei f надежда<br />

spiritus, us m дуновен<strong>и</strong>е, дух<br />

splendidus, a, um светлый<br />

sponte добровольно<br />

statim немедленно<br />

statuo, statui, statûtum 3 устанавл<strong>и</strong>вать<br />

status, us m состоян<strong>и</strong>е<br />

stella, ae f звезда<br />

stilus, i m резец, ст<strong>и</strong>ль<br />

sto, steti, statum 1 стоять<br />

studeo, studui, – , 2 стараться; <strong>и</strong>зучать<br />

studiôse старательно<br />

studium, i n старан<strong>и</strong>е; наука<br />

stultitia, ae f глупость<br />

stultus, a, um глупый<br />

sub + Acc. et Abl. под<br />

subito внезапно<br />

sui себя<br />

sum, fui, – , esse быть<br />

summus, a, um высш<strong>и</strong>й<br />

sumo, sumpsi, sumptum 3 брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать<br />

super над, наверху<br />

superbus, a, um высокомерный<br />

super, superâvi, superâtum 1 превосход<strong>и</strong>ть<br />

supervacuus, a, um <strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й<br />

suprêmus, a, um самый высок<strong>и</strong>й<br />

suspendo, pensi, pensum 3 вешать<br />

suus, a, um свой<br />

T<br />

tabella, ae f дощечка<br />

tablînum, i n каб<strong>и</strong>нет<br />

tabula, ae f доска, табл<strong>и</strong>ца<br />

taceo, tacui, tacitum 2 молчать<br />

talis, talis, tale такой<br />

tam так, настолько<br />

tamen однако<br />

tandem наконец<br />

tango, tetigi, tectum 3 трогать, касаться<br />

temere легкомысленно<br />

tempero, temperâvi, temperâtum 1 овладевать<br />

tempestas, tempestâtis f время, по<strong>год</strong>а; буря<br />

templum, i n храм<br />

tempus, temporis n время<br />

teneo, tenui, tentum 2 держать<br />

tenius, tenius, tenue тонк<strong>и</strong>й, утонченный<br />

terra, ae f земля<br />

territo, territâvi, – , 1 пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать<br />

timeo, timui, – , 2 бояться<br />

timor, timôris m страх<br />

72


tolero, tolerâvi, tolerâtum 1 перенос<strong>и</strong>ть<br />

tot столько<br />

totiens столько раз<br />

totus, a, um целый, весь<br />

tra-do, didi, ditum 3 передавать<br />

traho, traxi, tractum 3 тащ<strong>и</strong>ть<br />

tranquillitas, tranquillitâtis f покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на<br />

trans+Acc через, за<br />

translatio, translatiônis f перенос, перевод<br />

tribuo, tribui, tribûtum 3 дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать<br />

tristis, tristis, triste печальный<br />

tristia, ae f печаль<br />

tu ты<br />

tuba, ae f труба<br />

tum; cum... tum тогда; как... так<br />

tunica, ae f тун<strong>и</strong>ка<br />

turbo, turâvi, turâtum 1 смеш<strong>и</strong>вать<br />

turpis, turpis, turpe безобразный, постыдный<br />

turpiter постыдно<br />

tutus, a, um безопасный<br />

tuus, a, um твой<br />

ubi где<br />

ultimus, a, um последн<strong>и</strong>й<br />

ultra+Acc за, по ту сторону<br />

unda, ae f волна<br />

unde откуда<br />

unusquisque, unaquaeque,<br />

каждый<br />

unumquodque<br />

urbs, urbis f город<br />

ursus, i m медведь<br />

usque безостановочно, вплоть до<br />

ut как<br />

ut чтобы; как только<br />

uter, utra, utrum который (<strong>и</strong>з двух)<br />

uterque, utraque, utrumque <strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой<br />

utilis, utilis, utile полезный<br />

utinam о, есл<strong>и</strong> бы<br />

utor, usus sum, uti 3 употреблять<br />

uva, ae f в<strong>и</strong>ноград<br />

uxor, uxôris f жена<br />

V<br />

valde очень<br />

valeo, valui, – , 2 желать<br />

varius, a, um разнообразный<br />

vasto, vastâvi, vastâtum 1 опустошать<br />

vel <strong>и</strong>л<strong>и</strong><br />

velut словно как<br />

vendo, vendidi, venditum 3 продавать<br />

venio, vêni, ventum 4 пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть<br />

73


ventus, i m ветер<br />

ver, veris n весна<br />

verbero, verberâvi, verberâtum 1 хлестать<br />

verbum, i n слово<br />

vere правд<strong>и</strong>во<br />

verum, i n правда<br />

verum тем не менее, но<br />

verus, a, um правд<strong>и</strong>вый<br />

verter, vestra, vestrum ваш, ваша, ваше<br />

vestimentum, i n одежда<br />

vestio, vestîvi, vestîtum 4 одевать<br />

vestis, vestis f одежда<br />

vexo, vexâvi, vexâtum 1 беспоко<strong>и</strong>ть<br />

via, viae f путь<br />

vicînus, a ,um соседн<strong>и</strong>й<br />

victor, victôris m побед<strong>и</strong>тель<br />

victoria, ae f победа<br />

victus, us m п<strong>и</strong>ща<br />

vicus, i m село, деревня<br />

video, vîdi, vîsum 2 в<strong>и</strong>деть<br />

vilis, vilis, ville дрянной<br />

villa, ae f в<strong>и</strong>лла<br />

vinco, vici, victum 3 побеждать<br />

vinum, i n в<strong>и</strong>но<br />

viola, ae f ф<strong>и</strong>алка<br />

vipera, ae f змея<br />

vir, viri m муж, мужч<strong>и</strong>на<br />

virgo, virginis f девушка<br />

virtus, virtûtis f доблесть<br />

vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim) с<strong>и</strong>ла<br />

visito, visitâvi, visitâtum 1 посещать<br />

vita, ae f ж<strong>и</strong>знь<br />

vitium, i n порок<br />

vito, vitâvi, vitâtum 1 <strong>и</strong>збегать<br />

vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1 пор<strong>и</strong>цать<br />

vivo, vixi, victum 3 ж<strong>и</strong>ть<br />

voco, vocâvi, vocâtum 1 звать<br />

volo, volui, – , velle желать<br />

voluptas, voluptâtis f удовольств<strong>и</strong>е<br />

vos вы<br />

vox, vocis f голос<br />

vulgâris, vulgâris, vulgâre обыденный<br />

vulgus, i n простонародье<br />

vulnus, vulneris n рана<br />

74


Русско-лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й словарь<br />

А<br />

алтарь ara, ae f<br />

алчный avarus, a, um<br />

атр<strong>и</strong>й atrium, i n<br />

бедность<br />

Б<br />

in-opia, ae f<br />

бедный pauper, gen: pauperis<br />

бежать curro, cucurri, cursum 3<br />

без sine + Abl.<br />

безобразный, постыдный turpis, turpis, turpe<br />

безопасный tutus, a, um<br />

безостановочно, вплоть до usque<br />

белоснежный candidus, a, um<br />

белый albus, a, um<br />

бережл<strong>и</strong>вый parcus, a, um<br />

беспоко<strong>и</strong>ть vexo, vexâvi, vexâtum 1<br />

б<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>отекарь bibliothecarius, i m<br />

благо, благополуч<strong>и</strong>е salus, salûtis f<br />

бла<strong>год</strong>арность gratia, ae f<br />

бла<strong>год</strong>еян<strong>и</strong>е beneficium, i n<br />

благополуч<strong>и</strong>е, успех res secundae<br />

благочест<strong>и</strong>е pietas, pietâtis f<br />

бл<strong>и</strong>жайш<strong>и</strong>й proximus, a, um<br />

бл<strong>и</strong>з, рядом prope + Acc.<br />

бог deus, i m<br />

богатый opulentus, a, um<br />

богатый dives, dives, dives, gen: divitis<br />

бог<strong>и</strong>ня dea, ae f<br />

более, больше magis<br />

болезнь morbus, i m<br />

боль, горе dolor, dolôris m<br />

больной aeger, aegra, aegrum<br />

больш<strong>и</strong>й (срав. степ.) maior, maior, maius<br />

большой magnus, a, um<br />

большой; пож<strong>и</strong>лой grandis, grandis, grande<br />

борода barba, ae f<br />

бояться timeo, timui, – , 2<br />

брат frater, fratris m<br />

брать, пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать sumo, sumpsi, sumptum 3<br />

бросать iacio, ieci, iactum 3<br />

будущ<strong>и</strong>й futûrus<br />

буква; л<strong>и</strong>тература,<br />

littera, ae f; litterae, litterârum f<br />

п<strong>и</strong>сьменность<br />

быстро cito<br />

быстро celeriter<br />

быстрый rapidus, a, um<br />

быстрый celer, celeris, celere<br />

75


быстрый alacer, alacris, alacre<br />

быть sum, fui, – , esse<br />

быть ad-sum, afui, – , adesse<br />

быть в с<strong>и</strong>лах, мочь pos-sum, potui, – , posse<br />

быть внутр<strong>и</strong> insum, fui, – , esse<br />

быть должным debeo, debui, debitum 2<br />

быть здоровым,<br />

пр<strong>и</strong>ветствовать<br />

salveo 2<br />

быть открытым pateo, patui, --, 2<br />

в, на (с в<strong>и</strong>н. на вопрос<br />

куда, с отлож. на вопрос где)<br />

В<br />

in<br />

ваш, ваша, ваше verter, vestra, vestrum<br />

в другое место alio<br />

вел<strong>и</strong>чайш<strong>и</strong>й plurimus, a, um<br />

век saeculum, i n<br />

вера fides, fidei f<br />

вер<strong>и</strong>ть credo, credidi, creditum 3<br />

верный fidêlis, fedêlis, fidêle<br />

верный certus,a, um<br />

вероятно, действ<strong>и</strong>тельно,<br />

в самом деле<br />

quidem<br />

весна ver, veris n<br />

вест<strong>и</strong> duco, duxi, ductum 3<br />

вест<strong>и</strong> ago, êgi, actum, 3<br />

весь omnis, omnis, omne<br />

ветер ventus, i m<br />

вешать suspendo, pensi, pensum 3<br />

вечный sempiternus<br />

вещь, дело, предмет res, rei f<br />

в<strong>и</strong>деть video, vîdi, vîsum 2<br />

в<strong>и</strong>лла villa, ae f<br />

в<strong>и</strong>но vinum, i n<br />

в<strong>и</strong>ноград uva, ae f<br />

внезапно subito<br />

вн<strong>и</strong>мательный attentus, a, um<br />

вода aqua, ae f<br />

возделывать; поч<strong>и</strong>тать colo, colui, cultum 3<br />

возн<strong>и</strong>кать emergo, mersi, mersum 3<br />

возмущенный indignâtus, a, um<br />

во<strong>и</strong>н miles, militis m<br />

вокруг circum + Acc.<br />

волк lupus, i m<br />

волна unda, ae f<br />

вольный licens, gen: licentis<br />

вообще omnîmo<br />

ворота porta, ae f<br />

восп<strong>и</strong>тывать educo, educâvi, educâtum 1<br />

восход<strong>и</strong>ть ascendo, ascendi, ascensum 3<br />

76


вот ecce<br />

война bellum, i n<br />

войско exersitus, us m<br />

вперед, за pro + Abl.<br />

враг hostis, hostis m<br />

врач medicus, i n<br />

вред<strong>и</strong>ть noceo, nocui, nocitum 2<br />

время tempus, temporis n<br />

всегда semper<br />

вскоре mox<br />

вход ostium, i n<br />

вход<strong>и</strong>ть intro, intrâvi, intrâtum 1<br />

вчера heri<br />

вы vos<br />

высок<strong>и</strong>й altus, a, um<br />

высокомерный superbus, a, um<br />

выставлять expôno, posui, positum 3<br />

высш<strong>и</strong>й summus, a, um<br />

где<br />

Г<br />

ubi<br />

глаз oculus, i m<br />

глупость stultitia, ae f<br />

глупый stultus, a, um<br />

гнев ira, irae f<br />

говор<strong>и</strong>ть, разговар<strong>и</strong>вать loquor, locûtus sum, loqui 3<br />

говор<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>меновать dico, dixi, dictum 3<br />

говор<strong>и</strong>ть, сказать (недостат. aio, ait<br />

глаг.)<br />

inquam, inquit<br />

<strong>год</strong> annus, i m<br />

голова caput, capitis n<br />

голос vox, vocis f<br />

голубой caeruleus, a, um<br />

голый nudus, a, um<br />

гора mons, montis m<br />

город urbs, urbis f<br />

горьк<strong>и</strong>й, трудный asper, era, erum<br />

государство civitas, civitâtis f<br />

государство, республ<strong>и</strong>ка res pulica<br />

готов<strong>и</strong>ть paro, parâvi, parâtum 1<br />

граждан<strong>и</strong>н civis, civis m,f<br />

гробн<strong>и</strong>ца sepulcrum, i n<br />

груз, бремя sarcina, ae f<br />

грязный sordidus, a, um<br />

гулять ambulo, ambulâvi, ambulatum 1<br />

Д<br />

даже, даже есл<strong>и</strong> etiam, etiamsi<br />

давать praebeo, praebui, praebitum 2<br />

дар<strong>и</strong>ть, давать dono, donâvi, donâtum 1<br />

77


дать do, dedi, datum, dare 1<br />

дважды bis<br />

дверь ianua, ae f<br />

дв<strong>и</strong>гать moveo, môvi, môtum 2<br />

девочка puella, ae f<br />

девушка virgo, virginis f<br />

делать facio, fêci, factum 3<br />

дел<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>суждать tribuo, tribui, tribûtum 3<br />

день dies, diêi m<br />

деньг<strong>и</strong> pecunia, ae f<br />

деревенск<strong>и</strong>й rusticus, a, um<br />

дерево arbor, arboris f<br />

деревня rus, ruris n<br />

держать teneo, tenui, tentum 2<br />

дет<strong>и</strong> liberi, liberôrum m<br />

дл<strong>и</strong>нный longus, a, um<br />

добро bonitas, bonitâtis f<br />

добровольно sponte<br />

доблесть virtus, virtûtis f<br />

довод<strong>и</strong>ть, пр<strong>и</strong>вод<strong>и</strong>ть ad-dûco, duxi, ductum, 3<br />

дождь pluvia, ae f<br />

долго diu<br />

дом domus, us f<br />

дорогов<strong>и</strong>зна; любовь, почет caritas, caritâtis f<br />

дорогой carus, a, um<br />

доска, табл<strong>и</strong>ца tabula, ae f<br />

достаточно satis = sat<br />

достойный dignus, a, um<br />

дочь filia, ae f<br />

дощечка tabella, ae f<br />

древн<strong>и</strong>й antiquus, a, um<br />

друг amîcus, i m<br />

другой alius, alia, aliud<br />

другой (<strong>и</strong>з двух) alter, altera, alterum<br />

дружба amicitia, ae f<br />

дрянной vilis, vilis, ville<br />

думать, сч<strong>и</strong>тать puto, putâvi, putâtum 1<br />

дуновен<strong>и</strong>е, дух spiritus, us m<br />

душа anima, ae f<br />

Е<br />

ед<strong>и</strong>н<strong>и</strong>чный, <strong>и</strong>сключ<strong>и</strong>тельный singulâris, singulâris, singulâre<br />

ед<strong>и</strong>ножды, однажды semel<br />

ежедневно cotidie<br />

есл<strong>и</strong> si<br />

есл<strong>и</strong> бы; о, есл<strong>и</strong> бы! utinam<br />

есл<strong>и</strong> не, есл<strong>и</strong> бы не; кроме ni, nisi<br />

есть edo, edi, esum, edere (esse)<br />

еще не nondum<br />

78


Ж<br />

жаждать sitio, sitîvi (ii), sitîtum 4<br />

жаловаться lamento, lamentâvi, lamentâtum 1<br />

желать volo, volui, – , velle<br />

желать valeo, valui, – , 2<br />

желать cupio, cupîvi, cupîtum 3<br />

железо ferrum, i n<br />

жена uxor, uxôris f<br />

женщ<strong>и</strong>на mulier, mulieris f, matrôna, ae f,<br />

femina, ae f<br />

ж<strong>и</strong>вотное animal, animalis n<br />

ж<strong>и</strong>знь vita, ae f<br />

ж<strong>и</strong>л<strong>и</strong>ще, дом casa, ae f<br />

ж<strong>и</strong>тель incola, ae m f<br />

ж<strong>и</strong>ть vivo, vixi, victum 3<br />

жреб<strong>и</strong>й sors, sortis f<br />

З<br />

за, вне extra<br />

за, по ту сторону ultra + Acc.<br />

за, после post + Acc.<br />

забывать (кого+дат.) obliviscor, oblîtus sum, oblivisci 3<br />

зав<strong>и</strong>сть invidia, ae f<br />

завтра cras<br />

закон lex, legis f<br />

затем deinde<br />

захватывать occupo, occupâvi, occupâtum 1<br />

защ<strong>и</strong>щать defendo, defendi, defensum 3<br />

звать voco, vocâvi, vocâtum 1<br />

звезда stella, ae f<br />

зверь bestia, ae f<br />

здан<strong>и</strong>е aedificium, i n<br />

здесь hîc<br />

здоровый sanus, a, um<br />

здравый, здоровый salvus, a, um<br />

земледелец agricola, ae m<br />

земля terra, ae f<br />

земля; на земле humus, i f; humi<br />

з<strong>и</strong>ма; з<strong>и</strong>мой hiems, hiemis f; hieme<br />

злой malus, a, um<br />

змея vipera, ae f<br />

знак signum, i n<br />

знатный nobilis, nobilis, nobile<br />

знать scio, scivi (ii), scitum 4<br />

золото aurum, i m<br />

зр<strong>и</strong>тель spectâtor, spectatôris m<br />

зуб dens, dentis m<br />

И<br />

<strong>и</strong> et; -que<br />

79


<strong>и</strong> не nec = neque<br />

<strong>и</strong> также, а также atque = ac<br />

<strong>и</strong> тот <strong>и</strong> другой uterque, utraque, utrumque<br />

<strong>и</strong> чтобы не neve<br />

<strong>и</strong>бо enim<br />

<strong>и</strong>бо, ведь nam<br />

<strong>и</strong>дт<strong>и</strong> eo, ii, itum, ire, propero, properâvi,<br />

properâtum 1, cedo, cessi, cessum 3<br />

<strong>и</strong>гра; школа ludus, i m<br />

<strong>и</strong>грать ludo, lisi, lusum 3<br />

<strong>и</strong>з, от, со времен<strong>и</strong> e, ex<br />

<strong>и</strong>з-за, по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не ob + Acc.<br />

<strong>и</strong>збегать vito, vitâvi, vitâtum 1<br />

<strong>и</strong>звестный notus, a, um<br />

<strong>и</strong>звещать nuntio, nuntiâvi, nuntiâtum 1<br />

<strong>и</strong>згонять ex-igo, êgi, actum 3<br />

<strong>и</strong>зречен<strong>и</strong>е proverbium, i n<br />

<strong>и</strong>зл<strong>и</strong>шн<strong>и</strong>й supervacuus, a, um<br />

<strong>и</strong>зменч<strong>и</strong>вый mutabilis, mutabilis, mutabile<br />

<strong>и</strong>зоб<strong>и</strong>л<strong>и</strong>е copia, ae f<br />

<strong>и</strong>зящный lepidus, a, um<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong> aut, sive = seu, vel<br />

<strong>и</strong>л<strong>и</strong>; то л<strong>и</strong>... то л<strong>и</strong> seu = sive; seu...seu<br />

<strong>и</strong>меновать nomino, nominâvi, nominâtum 1<br />

<strong>и</strong>меть habeo, habui, habitum 2<br />

<strong>и</strong>меть обыкновен<strong>и</strong>е soleo, solutus sum, solêre 2<br />

<strong>и</strong>мя nomen, nominis n<br />

<strong>и</strong>ногда interdum<br />

<strong>и</strong>ноземный perigrînus, a, um<br />

<strong>и</strong>сключен<strong>и</strong>е exceptio, exceptiônis f<br />

<strong>и</strong>скусство ars, artis f<br />

<strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я, деян<strong>и</strong>я, подв<strong>и</strong>г<strong>и</strong> res gestae<br />

<strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к fons, fontis m<br />

<strong>и</strong>сцелять sano, sanâvi, sanâtum 1<br />

<strong>и</strong>так ita; itaque, igitur<br />

К<br />

к, до; у, пр<strong>и</strong> ad+Acc<br />

каб<strong>и</strong>нет tablînum, i n<br />

каждый quisque, quaeque, quidque<br />

каждый, всяк<strong>и</strong>й unusquisque, unaquaeque, unumquodque<br />

каждый, любой quilibet, quaelibet, quodliet<br />

как ut<br />

как долго quamdiu<br />

как только, л<strong>и</strong>шь только simul, simulac<br />

как, насколько quam<br />

как... как cum... tum<br />

как<strong>и</strong>м образом, как quomodo<br />

какой quantus, a, um<br />

какой qualis, qualis, quale<br />

80


какой у<strong>год</strong>но quivis, quaevis, quodvis<br />

какой-то, какой-н<strong>и</strong>будь,<br />

какой- л<strong>и</strong>бо<br />

aliquis, aliqua, aliquod<br />

какой-то, нек<strong>и</strong>й quidam, quaedam, quoddam<br />

камень, украшен<strong>и</strong>е gemma, ae f<br />

карта; открытка charta ae f<br />

класть pono, posui, positum 3<br />

кн<strong>и</strong>га liber, libri m<br />

когда, в то время как (союз) cum<br />

когда-то olim<br />

когда-то, некогда quondam<br />

корабль navis, navis f<br />

корм<strong>и</strong>ть nutrio, nutrîvi, nutrîtum 4<br />

конец finis, finis m<br />

кончать finio, finîvi, finîtum 4<br />

кость os, ossis n<br />

который (<strong>и</strong>з двух) uter, utra, utrum<br />

который, какой qui, quae, quod<br />

кто бы н<strong>и</strong>, что бы н<strong>и</strong>, всяк<strong>и</strong>й<br />

кто, все что<br />

quisquis, quidquid<br />

кто, что quis, quid<br />

кто-н<strong>и</strong>будь, что-н<strong>и</strong>будь aliquis, aliquid<br />

крас<strong>и</strong>вый pulcher, pulchra, pulchrum<br />

красный ruber, rubra, rubrum<br />

кратк<strong>и</strong>й brevis, brevis, breve<br />

краткость brevitas, brevitâtis f<br />

кр<strong>и</strong>чать clamo, clamâvi, clamâtum 1<br />

круглый rotundus, a, um<br />

куда quo<br />

ласково, любезно<br />

Л<br />

benigne<br />

лгать mentior, mentîtus sum, mentîri 4<br />

левый sinister, sinistra, sinistrum<br />

легат, посол legâtus, i m<br />

легк<strong>и</strong>й levis, levis, leve<br />

легк<strong>и</strong>й, нетрудный facilis, facilis, facile<br />

легкомысленно temere<br />

лежать iaceo, iacui, – , 2<br />

лекарство remedium, i n<br />

лекарство medicamentum, i n<br />

лен<strong>и</strong>вый piger, pigra, pigrum<br />

лес silva, ae f<br />

лето aestas, aestâtis f<br />

леч<strong>и</strong>ть curo, curâvi, curâtum 1<br />

лж<strong>и</strong>вый mendax, mendâcis<br />

л<strong>и</strong> an<br />

л<strong>и</strong>, разве (вопрос<strong>и</strong>тельная<br />

част<strong>и</strong>ца)<br />

-ne<br />

л<strong>и</strong>л<strong>и</strong>я lilium, i n<br />

81


л<strong>и</strong>ст folium, i n<br />

л<strong>и</strong>шать (чего + отлож.) privo, privâvi, privâtum 1<br />

луна luna, ae f<br />

лучш<strong>и</strong>й optimus, a, um<br />

лучш<strong>и</strong>й melior, melior, melius<br />

люб<strong>и</strong>ть amo, amâvi, amâtum<br />

люб<strong>и</strong>ть, поч<strong>и</strong>тать diligo, dilexi, dilectum 3<br />

любовь amor, amoris m<br />

любящ<strong>и</strong>й amans, amantis, m f<br />

М<br />

маленьк<strong>и</strong>й parvus, a, um<br />

маленьк<strong>и</strong>й; несчастный miser, misera, miserum<br />

мало, немного paulum = paulo<br />

мальч<strong>и</strong>к puer, pueri m<br />

мать mater, matris f<br />

медведь ursus, i m<br />

мед<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>на medicîna, ae f<br />

медленно lente<br />

между тем interea<br />

менее всего minime<br />

менять muto, mutâvi, mutâtum 1<br />

место locus, i m<br />

месяц mensis, mensis m<br />

м<strong>и</strong>лый; бла<strong>год</strong>арный gratus, a, um<br />

м<strong>и</strong>р pax, pacis f<br />

мне mihi<br />

море mare, maris n<br />

молва fama, ae f<br />

молн<strong>и</strong>я fulmen, fulminis n<br />

молодой человек adulescens, ntis<br />

молоко lac, lactis n<br />

молчать taceo, tacui, tacitum 2<br />

множество multitûdo, multitûdinis f<br />

мног<strong>и</strong>е, многоч<strong>и</strong>сленные plures, plures, plure<br />

мног<strong>и</strong>й multus, a, um<br />

моряк nauta, ae m<br />

мой, моя, мое meus, mea, meum<br />

мощь, с<strong>и</strong>ла potestas, potestâtis f<br />

мудрость sapientia, ae f<br />

мудрый sapiens, gen: sapientis<br />

муж marîtus, i m<br />

муж, мужч<strong>и</strong>на vir, viri m<br />

мы nos<br />

мыть lavo, lavi, lautum 1<br />

мышь mus, muris m<br />

мягк<strong>и</strong>й mollis, mollis, molle<br />

Н<br />

набожный pius, a, um<br />

82


над, наверху super<br />

надевать in-duo, indui, indûtum 3<br />

надежда spes, spei f<br />

надеяться spero, sperâvi, sperâtum 1<br />

называть appello, appellâvi, appellâtum 1<br />

на<strong>и</strong>больш<strong>и</strong>й maximus, a, um<br />

на<strong>и</strong>худш<strong>и</strong>й pessimus, a, um<br />

наказан<strong>и</strong>е poena, ae f<br />

наказывать punio, punîvi, punîtum 4<br />

наконец denique, tandem<br />

наполнять im-pleo, plêvi, plêtum 2<br />

напом<strong>и</strong>нать, побуждать ad-moneo, monui, monitum, 1<br />

напрасно frustra<br />

народ populus, i m<br />

наставн<strong>и</strong>к magister, i m<br />

наставн<strong>и</strong>ца magistra, ae f<br />

настолько, до такой степен<strong>и</strong> adeo<br />

настоящ<strong>и</strong>й praesens, gen: presentis<br />

наука scientia, ae f<br />

начало initium, i n, principium, i n<br />

нач<strong>и</strong>нать incipio, cêpi, ceptum 3<br />

наход<strong>и</strong>ть invenio, vêni, ventum 4<br />

наш noster, nostra, nostrum<br />

не знать ne-scio, nescîvi, nescîtum 4<br />

не мочь, не быть в состоян<strong>и</strong><strong>и</strong> nequeo, nequîvi, nequîtum, nequîre<br />

не хватать desum, fui, --, esse<br />

не, нет non<br />

не, совсем не haud<br />

небо caelum, i n<br />

не<strong>год</strong>ный, бесчестный im-probus, a, um<br />

недавно modo<br />

недалеко procul<br />

некоторый nonnullus, a, um<br />

немедленно statim<br />

немой mutus, a, um<br />

ненав<strong>и</strong>сть odium, i n<br />

необход<strong>и</strong>мый necessarius, a, um<br />

непр<strong>и</strong>ятность, огорчен<strong>и</strong>е molestia, ae f<br />

неразумный insipiens, gen: insipientis<br />

несправедл<strong>и</strong>вость in-iuria, ae f<br />

нест<strong>и</strong> fero, tuli, lâtum, ferre<br />

нетронутый, целый intactus, a, um<br />

неужел<strong>и</strong> не, не л<strong>и</strong> nonne<br />

неч<strong>и</strong>стый immundus, a, um<br />

н<strong>и</strong> од<strong>и</strong>н (<strong>и</strong>з двух) neuter, neutra, neutrum<br />

н<strong>и</strong>зк<strong>и</strong>й; скромный humilis, humilis, humile<br />

н<strong>и</strong>какой nullus, a, um<br />

н<strong>и</strong>когда numquam<br />

н<strong>и</strong>кто nemo<br />

н<strong>и</strong>что nihil=nil<br />

83


но sed<br />

но, же autem, at<br />

новый novus, a, um<br />

нога pes, pedis m<br />

нос<strong>и</strong>ть, нест<strong>и</strong> porto, portâvi, portâtum 1<br />

ночь nox, noctis f<br />

нрав<strong>и</strong>ться; постановлять placeo, placui, placitum 2<br />

нужно, следует (только третье<br />

л<strong>и</strong>цо)<br />

oportet, oportuit, oportêre 3<br />

О<br />

обв<strong>и</strong>нять ac-cûso, cusâvi, cusatum, 1<br />

обезьяна simia, ae f<br />

обещать pro-mitto, missi, missum 3<br />

об<strong>и</strong>тать habito, habitâvi, habitâtum 1<br />

облако nubes, nubis f<br />

область regio, regiônis f<br />

обл<strong>и</strong>вать per-fundo, fûdi, fûssum 3<br />

обновлять re-paro, parâvi, parâtum 1<br />

ободрять, <strong>и</strong>спытывать probo, probâvi, probâtum 1<br />

образ, <strong>и</strong>зображен<strong>и</strong>е imâgo, imaginis f<br />

образ, способ modus, modi m<br />

обыденный vulgâris, vulgâris, vulgâre<br />

обычай mos, moris m<br />

овладевать tempero, temperâvi, temperâtum 1<br />

овца ovis, ovis f<br />

огонь ignis, ignis m<br />

огромный ingens, ingens, ingens; gen: ingentis<br />

одежда vestis, vestis f , vestimentum, i n<br />

одевать vestio, vestîvi, vestîtum 4<br />

од<strong>и</strong>н solus, a, um<br />

одновременно simul<br />

однажды, как то раз aliquando<br />

однако tamen<br />

ож<strong>и</strong>дать ex-specto, spectâvi, spectâtum 1<br />

озеро lacus, i m<br />

окно fenestra, ae f<br />

опасность periculum, i n<br />

опустошать vasto, vastâvi, vastâtum 1<br />

опытный perîtus, a, um<br />

оратор orâtor, oratôris m<br />

орел aquila, ae m f<br />

орех nux, nucis f<br />

оруж<strong>и</strong>е arma, armôrum n<br />

освещать illustro, illustrâvi, illustrâtum 1<br />

освобождать libero, liberâvi, liberâtum 1<br />

осень autumnus, i m<br />

основывать con-do, dido, ditum 3<br />

основывать, стро<strong>и</strong>ть fundo, fundâvi, fundâtum 1<br />

оставаться maneo, mansi, mansum 3<br />

оставлять linquo, linqui, – , 3<br />

84


остров insula, ae f<br />

от, <strong>и</strong>з a, ab + Abl.<br />

от, <strong>и</strong>з; о de + Abl.<br />

отвечать respondeo, respondi, responsum 2<br />

отвязывать, освобождать ab-solvo, solvi, solûtum, 3<br />

отдыхать quiesco, quiêvi, quiêtum 3<br />

отец pater, patris m<br />

открывать aperio, aperui, apertum 4<br />

откуда unde<br />

отмечать noto, notâvi, notâtum 1<br />

отр<strong>и</strong>цательная част<strong>и</strong>ца (употр. ne<br />

с конъюнкт<strong>и</strong>вом)<br />

отр<strong>и</strong>цать nego, negâvi, negâtum 1<br />

отсутствовать ab-sum, afui, – abesse<br />

оттуда, затем inde<br />

отча<strong>и</strong>ваться de-spero, sperâvi, sperâtum 1<br />

очень valde<br />

охранять custodio, custodîvi, custodîtum 4<br />

охотно libenter<br />

ош<strong>и</strong>баться fallo, fefelli, falsum 3<br />

erro, errâvi, errâtum 1<br />

П<br />

падать, случаться oc-cido, cidi, câsum 3<br />

память memoria, ae f<br />

пастух pastor, pastôris m<br />

педагог paedagôgus, i m<br />

перед, до ante + Acc.<br />

перед, вперед<strong>и</strong> prae + Abl.<br />

передавать tra-do, didi, ditum 3<br />

перенос, перевод translatio, translatiônis f<br />

перенос<strong>и</strong>ть tolero, tolerâvi, tolerâtum 1<br />

первый primus, a, um<br />

песня carmen, carminis, n<br />

петь canto, cantâvi, cantâtum 1<br />

печаль tristia, ae f<br />

печальный maestus, a, um, tristis, tristis, triste<br />

п<strong>и</strong>сать scribo, scripsi, scriptum 3<br />

п<strong>и</strong>сьмо epistula, ae f<br />

п<strong>и</strong>ть poto, potâvi, potum 1<br />

п<strong>и</strong>ть bibo, bibi, --, 3<br />

п<strong>и</strong>ща victus, us m<br />

плакать fleo, flêvi, flêtum 2<br />

по пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>не propter<br />

по, согласно secundum +Acc.<br />

победа victoria, ae f<br />

побеждать vinco, vici, victum 3<br />

побед<strong>и</strong>тель victor, victôris m<br />

повар<strong>и</strong>ха coqua, ae f<br />

пов<strong>и</strong>новаться obtempero, obtemperâvi, obtemperâtum<br />

85


повторять repetitio, repetitiônis f<br />

по<strong>год</strong>а; буря tempestas, tempestâtis f<br />

под sub+Acc et Abl<br />

подв<strong>и</strong>жный mobilis, mobilis, mobile<br />

подражан<strong>и</strong>е imitatio, imitatiônis f<br />

подражать imitor, imitâtus sum imitâri 1<br />

подруга amîca, ae f<br />

подход<strong>и</strong>ть ad-eo, ii, itum, îre<br />

подшуч<strong>и</strong>вать ir-rideo, rîsi, rîsum 2<br />

подч<strong>и</strong>няться pareo, parui, – , 2<br />

поздно sero<br />

пока dum<br />

пока, до тех пор пока donec<br />

показывать ostendo, ostendi, ostentum 3<br />

показывать monstro, monstrâvi, monstrâtum 1<br />

покой quies, quiêtis f<br />

покой, т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на tranquillitas, tranquillitâtis f<br />

покупать emo, emi, emptum 3<br />

поле ager, agri m<br />

полезный utilis, utilis, utile<br />

помещать, размещать loco, locâvi, locâtum 1<br />

пом<strong>и</strong>мо, кроме praeter + Acc.<br />

помогать pro-sum, profui, – , prodesse<br />

помогать iuvo, iuvi, iutum 1<br />

помн<strong>и</strong>ть memini, meminisse; memento<br />

помощь auxilium, i n<br />

пон<strong>и</strong>мать intellego, intellexi, intellectum 3<br />

пон<strong>и</strong>мать, схватывать com-prehendo, prehendi, prehensum<br />

пор<strong>и</strong>цать vitupero, vituperâvi, vituperâtum 1<br />

порок vitium, i n<br />

посещать visito, visitâvi, visitâtum 1<br />

после того как, впоследств<strong>и</strong><strong>и</strong> postquam<br />

последн<strong>и</strong>й ultimus, a, um<br />

постоянный perpetuus, a, um<br />

постыдно turpiter<br />

посылать mitto, misi, missum 3<br />

потом postea<br />

потому что, так как quia<br />

пох<strong>и</strong>щать, хватать rapio, rapui, raptum 3<br />

похож<strong>и</strong>й similis, similis, simile<br />

почему cur<br />

почет reverentia, ae f<br />

поэт poêta, ae m<br />

правда verum, i n<br />

правд<strong>и</strong>во vere<br />

правд<strong>и</strong>вый verus, a, um<br />

прав<strong>и</strong>ло regula, ae f<br />

прав<strong>и</strong>льно recte<br />

прав<strong>и</strong>ть regno, regnâvi, regnâtum 1<br />

право, закон ius, iuris n<br />

86


правый dexter, dextra, dextrum<br />

праздн<strong>и</strong>чный festus, a, um<br />

праздность ignavia, ae f<br />

превосход<strong>и</strong>ть super, superâvi, superâtum 1<br />

предназначать destino, destinâvi, destinâtum 1<br />

предп<strong>и</strong>сывать, наставлять praecipio, cêpi, ceptum 3<br />

предпоч<strong>и</strong>тать malo, maui, – , malle<br />

прежде antea<br />

прежде, раньше pridem<br />

прежн<strong>и</strong>й prior, prior, prius<br />

пре<strong>и</strong>мущественно praecipue<br />

пре<strong>и</strong>мущественно plerumque<br />

пренебрегать sperno, sprevi, spretum 3<br />

пренебрегать neglego, neglexi, neglectum 3<br />

пр<strong>и</strong>бавлять ad-do, didi, ditum, 3<br />

пр<strong>и</strong>бл<strong>и</strong>жаться ap-propinquo, âvi, âtum 1<br />

пр<strong>и</strong>глашать invîto, invitâvi, invitâtum 1<br />

пр<strong>и</strong><strong>год</strong>ный aptus, a, um<br />

пр<strong>и</strong>знаваться fateor, fassus sum, fatêri 2<br />

пр<strong>и</strong>казывать iubeo, iussi, iussum 2<br />

пр<strong>и</strong>казывать impero, imperâvi, imperâtum 1<br />

пр<strong>и</strong>мер exemplar, exemplâris n<br />

пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать ac-cipio, cêpi, ceptum, 3<br />

пр<strong>и</strong>н<strong>и</strong>мать участ<strong>и</strong>е inter-sum, fui, – , esse<br />

пр<strong>и</strong>нос<strong>и</strong>ть жертву sacrificio, sacrificâvi, sacrificâtum 1<br />

пр<strong>и</strong>рода natûra, ae f<br />

пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть venio, vêni, ventum 4<br />

пр<strong>и</strong>ход<strong>и</strong>ть ad-venio, vêni, ventum, 4<br />

пр<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>на causa, ae f<br />

пр<strong>и</strong>ятный iucundus, a, um<br />

продавать vendo, vendidi, venditum 3<br />

промедлен<strong>и</strong>е mora, ae f<br />

просвещать erudio, erudîvi, erudîtum 4<br />

прос<strong>и</strong>ть, говор<strong>и</strong>ть oro, orâvi, orâtum 1<br />

прос<strong>и</strong>ть, <strong>и</strong>скать peto, petîvi, petîtum 3<br />

прославлять celebro, celebrâvi, celebrâtum 1<br />

просторный, ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й amplus, a, um<br />

простонародье vulgus, i n<br />

прот<strong>и</strong>в contra + Acc.<br />

прот<strong>и</strong>в, напрот<strong>и</strong>в adversus + Acc.<br />

прот<strong>и</strong>водействовать ob-sum, fui, – ,esse<br />

прошу, пожалуйста quaeso<br />

прыгать salio, salui, saltum 4<br />

прямой rectus, a, um<br />

пт<strong>и</strong>ца avis, avis f<br />

публ<strong>и</strong>чный publicus, a, um<br />

пугать, с<strong>и</strong>льно устрашать territo, territâvi, – , 1<br />

путешеств<strong>и</strong>е, путь iter, itineris n<br />

Р<br />

87


раб servus i m<br />

работа, труд labor, labôris m<br />

работа; про<strong>и</strong>зведен<strong>и</strong>е opus, operis n<br />

работать labôro, laborâvi, laborâtum 1<br />

рабство sertivus, servitûtis f<br />

радоваться gaudeo, gavîsus sum, gaudêre 2<br />

радостный laetus, a, um<br />

разве num<br />

раздражен<strong>и</strong>е irritatio, irritatiônis f<br />

разрушать deleo, delêvi, delêtum 2<br />

разнообразный varius, a, um<br />

рана vulnus, vulneris n<br />

расположенный situs, a, um<br />

рассказывать narro, narrâvi, narrâtum 1<br />

рассуждать, спор<strong>и</strong>ть disputo, disputâvi, disputâtum 1<br />

рассуд<strong>и</strong>тельность prudentia, ae f<br />

растен<strong>и</strong>е planta, ae f<br />

расчет, мысль ratio, ratiônis f<br />

ребенок infans, infantis m<br />

редк<strong>и</strong>й rarus, a, um<br />

резец, ст<strong>и</strong>ль stilus, i m<br />

река fluvius, i m<br />

ремесленн<strong>и</strong>к faber, fabri m<br />

речь oratio, oratiônis f<br />

речь, беседа sermo, sermônis m<br />

р<strong>и</strong>туал ritus, us m<br />

род, народ gens, gentis f<br />

род, про<strong>и</strong>схожден<strong>и</strong>е genus, generis n<br />

род<strong>и</strong>на patria, ae f<br />

род<strong>и</strong>тель (отец, мать);<br />

parens, parentis m, f; parentes<br />

род<strong>и</strong>тел<strong>и</strong><br />

рождать pario, peperi, partum 3<br />

рождаться nascor, natus sum, nasci 3<br />

роза rosa, ae f<br />

рот os, oris n<br />

роскошный luxiriôus, a, um<br />

рука manus, us f<br />

рука (от локтя до к<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>) bracchium, i n<br />

руковод<strong>и</strong>ть administro, ministrâvi, ministrâtum, 1<br />

рукоплескан<strong>и</strong>е plausus, us m<br />

С<br />

с, вместе (предлог) cum + Abl.<br />

с этой стороны citra +Acc.<br />

сад hortus, i m<br />

сам, самый ipse, ipsa, ipsum<br />

самый высок<strong>и</strong>й suprêmus, a, um<br />

свадьба nuptiae, nuptiârum f<br />

свеж<strong>и</strong>й, недавн<strong>и</strong>й recens, gen: recentis<br />

свет lux, lucis f<br />

88


светлый splendidus, a, um<br />

свобода libertas, libertâtis f<br />

свободный liber, libera, liberum<br />

своенравный morôsus, a, um<br />

свой suus, a, um<br />

священный sacer, sacra, sacrum<br />

сдерж<strong>и</strong>вать con-tineo, tinui, tentum 3<br />

себя sui<br />

се<strong>год</strong>ня hodie<br />

селен<strong>и</strong>е, город oppidum, i n<br />

село, деревня vicus, i m<br />

семья familia, ae f<br />

серебро argentum, i n<br />

сердце cor, cordis n<br />

сестра soror, sorôris f<br />

с<strong>и</strong>деть sedeo, sedi, sessum 2<br />

с<strong>и</strong>ла vis (acc. vim, abl. vi, plur. vim)<br />

с<strong>и</strong>льный fortis, fortis, forte<br />

сказка, <strong>и</strong>стор<strong>и</strong>я fabula, ae f<br />

скольз<strong>и</strong>ть, падать labor, lapsus sum, labi 3<br />

сколько quot<br />

сколько quantum=quanto<br />

сколько раз quotiens<br />

скрываться, убегать re-fugio, fûgi, fugitum 3<br />

скупец, жмот avarus, i m<br />

слабый debilis, debilis, debile<br />

слава gloria, ae f<br />

славный clarus, a, um<br />

сладк<strong>и</strong>й, м<strong>и</strong>лый dulcis, dulcis, dulce<br />

следовательно ergo<br />

следовать sequor, secûtus sum, sequi 3<br />

слеза lacrima, ae f<br />

сл<strong>и</strong>шком nimis<br />

слово verbum, i n<br />

словно как velut<br />

служанка ancilla, ae f<br />

служ<strong>и</strong>ть servo, servâvi, servâtum 1<br />

случай casus, us m<br />

случайно forte<br />

слышать audio, audîvi, audîtum 4<br />

смелый audax, audax, audax, gen: audacis<br />

смертный, смертельный mortâlis, mortâlis, mortâle<br />

смерть mors, mortis f<br />

сметь audeo, ausus sum, audêre 2<br />

смеш<strong>и</strong>вать turbo, turâvi, turâtum 1<br />

смеяться rideo, risi, risum 2<br />

смотреть specto, spectâvi, spectâtum 1<br />

снег nix, nivis f<br />

собака canis, canis m,f<br />

совершать ef-ficio, effêci, effectum 3<br />

89


соглас<strong>и</strong>е concordia, ae f<br />

создавать creo, creâvi, creâtum 1<br />

солнце sol, solis m<br />

соль sal, salis m<br />

сомн<strong>и</strong>тельный dubius, a, um<br />

сон somnus, i m<br />

соседн<strong>и</strong>й vicînus, a ,um<br />

состоян<strong>и</strong>е status, us m<br />

состоять con-sto, stiti, – 3<br />

спальня cubiculum, i n<br />

спать dormio, dormîvi, dormîtum 4<br />

спор, тяжба lis, litis f<br />

спор<strong>и</strong>ть, ссор<strong>и</strong>ться litigo, litigâvi, litigâtum 1<br />

справлять emendo, emendâvi, emendâtum 1<br />

спраш<strong>и</strong>вать<br />

rogo, rogâvi, rogâtum 1,<br />

inter-rogo, rogâvi, rogâtum 1<br />

спраш<strong>и</strong>вать inquîro, inquisîvi, inquisîtum 3<br />

спраш<strong>и</strong>вать, <strong>и</strong>скать quaero, quaesîvi, quaesîtum 4<br />

спускаться descendo, scendi, scensum 3<br />

сражаться pugno, pugnâvi, pugnâtum 1<br />

сравн<strong>и</strong>вать comparo, parâvi, paratum 1<br />

сред<strong>и</strong> inter<br />

ссора rixa, ae f<br />

став<strong>и</strong>ть вперед, предпоч<strong>и</strong>тать prae-pono, posui, positum 3<br />

старан<strong>и</strong>е; наука studium, i n<br />

старательно studiôse<br />

стараться; <strong>и</strong>зучать studeo, studui, – , 2<br />

стар<strong>и</strong>к, старуха senex, senis m,f<br />

старость senectus, senectûtis f<br />

старуха anus, us f<br />

стена murus, i m<br />

степень gradus, us m<br />

станов<strong>и</strong>ться, делаться fio, factus sum fieri<br />

страх timor, timôris m<br />

строг<strong>и</strong>й sevêrus, a, um<br />

строгость severitas, severitâtis f<br />

стро<strong>и</strong>ть aedi-fico, ficâvi, ficâtum, 1<br />

стол mensa, ae f<br />

столько tot<br />

столько раз totiens<br />

стоять sto, steti, statum 1<br />

суд<strong>и</strong>ть existimo, existimâvi, existimâtum 1<br />

суд<strong>и</strong>ть, сч<strong>и</strong>тать iudico, iudicâvi, iudicâtum 1<br />

судьба fortuna, ae f<br />

сужден<strong>и</strong>е sententia, ae f<br />

счастл<strong>и</strong>вый felix, felix, felix gen: felicis<br />

счастл<strong>и</strong>вый beâtus, a, um<br />

сч<strong>и</strong>тать, думать reor, ratus sum, reri 2<br />

сын filius, i m<br />

90


сюда huc<br />

Т<br />

так как, потому что quoniam<br />

так, настолько tam<br />

так; как... так sic; ut... sic<br />

также, тоже quoque<br />

такой talis, talis, tale<br />

тайно secrêto<br />

там ibi<br />

тащ<strong>и</strong>ть traho, traxi, tractum 3<br />

твой tuus, a, um<br />

тело corpus, corporis n<br />

тем не менее, но verum<br />

темный obscûrus, a, um<br />

танцевать, прыгать salto, saltâvi, saltâtum 1<br />

теперь nunc<br />

терпел<strong>и</strong>вый patiens, gen: patientis<br />

терпеть patior, passus sum, pati 3<br />

терпк<strong>и</strong>й acerbus, a, um<br />

т<strong>и</strong>ш<strong>и</strong>на silentium, i n<br />

товар<strong>и</strong>щ socius, i m<br />

тогда; как... так tum; cum... tum<br />

только; не только... но <strong>и</strong> solum; non solum, ...sed etiam<br />

тонк<strong>и</strong>й, утонченный tenius, tenius, tenue<br />

топор secûris, secûris f<br />

тороп<strong>и</strong>ться festîno, festinâvi, festinâtum 1<br />

тот же, та же, то же idem, eadem, idem<br />

тот, та, то; он, она, оно ille, illa, illud<br />

трава herba, ae f<br />

требовать postulo, postulâvi, postulâtum 1<br />

трезвость sobrietas, sobrietâtis f<br />

трогать, касаться tango, tetigi, tectum 3<br />

трость baculum, i n; baculus, i m<br />

труба tuba, ae f<br />

трудный difficilis, difficilis, difficile<br />

тун<strong>и</strong>ка tunica, ae f<br />

ты tu<br />

тысяча; тысяч<strong>и</strong> mille; milia<br />

тяжелый, суровый gravis, gravis, grave<br />

тяжесть gravitas, gravitâtis f<br />

У<br />

у, пр<strong>и</strong>, возле apud +Acc<br />

убеждать ad-hortor, hortâtus sum, hortâri, 1<br />

убегать fugio, fûgi, fugitum 3<br />

уб<strong>и</strong>вать inter-ficio, fêci, fectum 3, neco, necâvi,<br />

necâtum 1, oc-cîdo, cîdi, cîsum 3<br />

уговар<strong>и</strong>вать, предостерегать moneo, monui, monitum 2<br />

удар plaga, ae f<br />

91


удел, жреб<strong>и</strong>й alea, aleae f<br />

удовольств<strong>и</strong>е voluptas, voluptâtis f<br />

уд<strong>и</strong>в<strong>и</strong>тельный mirus, a, um<br />

уд<strong>и</strong>вляться miror, mirâtus sum, mirâri 1<br />

удобный commodus, a, um<br />

ужасный horrendus, a, um<br />

уже iam<br />

узк<strong>и</strong>й angustus, a, um<br />

узнавать, знать co-gnosco, gnôvi, gnitum 3<br />

указывать indico, indicâvi, indicâtum 1<br />

укреплять firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />

укреплять con-firmo, firmâvi, firmâtum 1<br />

украшен<strong>и</strong>е ornamentum, i n<br />

украшенный ornâtus, us m<br />

украшать orno, ornâvi, ornâtum 1<br />

ул<strong>и</strong>ца, путь, дорога via, viae f<br />

ум, разумен<strong>и</strong>е mens, mentis f<br />

уменьшать minuo, minui, minûtum 3<br />

умеренный moderâtus, a, um<br />

ум<strong>и</strong>рать morior, mortuus sum, mori; moritûrus<br />

упорствовать per-sevêro, severâvi, severâtum 1<br />

употреблять utor, usus sum, uti 3<br />

усерд<strong>и</strong>е diligentia, ae f<br />

устанавл<strong>и</strong>вать statuo, statui, statûtum 3<br />

усыновлять ad-opto, optâvi optâtum, 1<br />

уход<strong>и</strong>ть ab-eo, ii, itum, îre<br />

учен<strong>и</strong>к discipulus, i m<br />

уч<strong>и</strong>ть doceo, docui, doctum, 2<br />

уч<strong>и</strong>ться disco, didici, – , 3<br />

Ф<br />

ф<strong>и</strong>алка viola, ae f<br />

форм<strong>и</strong>ровать formo, formâvi, formâtum 1<br />

форум, площадь forum, i n<br />

Х<br />

хватать capio, cêpi, captum 3<br />

хлестать verbero, verberâvi, verberâtum 1<br />

хозя<strong>и</strong>н hospes, hospitis m,f<br />

холод frigus, frigosis n<br />

хорош<strong>и</strong>й bonus, a, um<br />

хорошо, верно sane<br />

хотя, несмотря на то что quamquam<br />

храм aedes, aedis f, templum, i n<br />

худш<strong>и</strong>й, хуже peior, peior, peius<br />

хвал<strong>и</strong>ть laudo, laudâvi, laudâtum 1<br />

Ц<br />

царь rex, regis m<br />

цвет color, colôris m<br />

92


цветок flos, floris m<br />

целый, весь totus, a, um<br />

цена pretium, i n<br />

Ч<br />

час hora, ae f<br />

часто saepe<br />

часть pars, partis f<br />

человек homo, hominis m<br />

человеческ<strong>и</strong>й humânus, a, um<br />

через, за trans + Acc.<br />

через, по per + Acc.<br />

черный niger, nigra, nigrum<br />

черный ater, atra, atrum<br />

честный honestus, a, um<br />

частный; л<strong>и</strong>шенный privâtus, a, um<br />

честь honor, honôris m<br />

четырехугольный quadratus<br />

ч<strong>и</strong>сло numerus, i m<br />

ч<strong>и</strong>тать вслух, про<strong>и</strong>знос<strong>и</strong>ть recito, recitâvi, recitâtum 1<br />

ч<strong>и</strong>тать, соб<strong>и</strong>рать, говор<strong>и</strong>ть lego, lêgi, lectum 3<br />

чтен<strong>и</strong>е, урок lectio, lectionis f<br />

что, потому что quod<br />

чтобы не (союз) ne<br />

чтобы; как только ut<br />

чужой aliênus, a, um<br />

чувствовать, замечать sentio, sensi, sensum 4<br />

Ш<br />

ш<strong>и</strong>рок<strong>и</strong>й latus, a, um<br />

школа schola, ae f<br />

шутка iocus, i m<br />

Э<br />

этот, вот этот iste, ista, istud<br />

этот, эта, это; он, она. оно hic, haec, hoc<br />

этот, эта. это is, ea, id<br />

Ю<br />

юноша, девушка iuveis, iuvenis m,f<br />

юный iuvenis, iuvenis, iuvene<br />

Я<br />

я ego<br />

являться, обнаруж<strong>и</strong>ваться appareo, apparui, – 2<br />

<strong>язык</strong> lingua, ae f<br />

ясный serenus, a ,um<br />

яйцо ovum, i n<br />

93


ОГЛАВЛЕНИЕ<br />

ПРЕДИСЛОВИЕ…………………………………………………………………………… 3<br />

ALPHABETUM …………………………………………………………………………… 4<br />

Тема первая. Имя существ<strong>и</strong>тельное (nomen substantivum)……………………………... 5<br />

Тема вторая. <strong>Лат<strong>и</strong>нск<strong>и</strong>й</strong> глагол (verbum) в настоящем времен<strong>и</strong> (presens) 7<br />

Тема третья. Особенност<strong>и</strong> лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са……………………………………..<br />

Тема четвертая. Прошедшее время несовершенного в<strong>и</strong>да (imperfectum), <strong>и</strong>л<strong>и</strong> простое<br />

10<br />

прошедшее……………………………………………………………………………<br />

12<br />

Тема пятая. Будущее время (futurum I)………………………………………………….. 13<br />

Тема шестая. Имена существ<strong>и</strong>тельные третьего, четвертого <strong>и</strong> пятого склонен<strong>и</strong>й…… 16<br />

Тема седьмая. Прошедшее время совершенного в<strong>и</strong>да (Perfectum)…………………….. 21<br />

Тема восьмая. Пр<strong>и</strong>част<strong>и</strong>е <strong>и</strong> отглагольное существ<strong>и</strong>тельное……………………………<br />

Тема девятая. Склонен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> степен<strong>и</strong> сравнен<strong>и</strong>я пр<strong>и</strong>лагательных <strong>и</strong> нареч<strong>и</strong>й (nomina adiectiva<br />

23<br />

et proverbia)…..……………………………………………………………<br />

25<br />

Тема десятая. Сослагательное наклонен<strong>и</strong>е (coniunctivus)…………………………….. 27<br />

Тема од<strong>и</strong>ннадцатая. Имя ч<strong>и</strong>сл<strong>и</strong>тельное, р<strong>и</strong>мское лето<strong>и</strong>сч<strong>и</strong>слен<strong>и</strong>е <strong>и</strong> календарь…….. 30<br />

Тема двенадцатая. Неправ<strong>и</strong>льные глаголы………………………………………………<br />

Тема тр<strong>и</strong>надцатая. Более сложные явлен<strong>и</strong>я лат<strong>и</strong>нского с<strong>и</strong>нтакс<strong>и</strong>са (пр<strong>и</strong>даточные<br />

32<br />

предложен<strong>и</strong>я, <strong>и</strong>нф<strong>и</strong>н<strong>и</strong>т<strong>и</strong>вные <strong>и</strong> незав<strong>и</strong>с<strong>и</strong>мые обороты)…………………………<br />

34<br />

Тема четырнадцатая. Лат<strong>и</strong>нское ст<strong>и</strong>хосложен<strong>и</strong>е……………………………………… 37<br />

ТЕКСТЫ ДЛЯ ЧТЕНИЯ…………………………………………………………………… 39<br />

ГРАММАТИЧЕСКИЙ СПРАВОЧНИК…………………………………………………… 42<br />

ЛАТИНСКО-РУССКИЙ СЛОВАРЬ………………………………………………………. 56<br />

РУССКО-ЛАТИНСКИЙ СЛОВАРЬ……………………………………………………… 75<br />

94

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!