«МЭДЕНИ МУРА»MEMJIEKETTIK БАГДАРЛАМАСЫНЬЩК1ТАП СЕРИЯЛАРЫКДЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ТУЦГЫШПРЕЗИДЕНТ1НУРСУЛТАН НАЗАРБАЕВТЬЩБАСТАМАСЫ БОЙЫНША ШЫГАРЫЛДЫАлматы2006

«МЭДЕНИ MYPA*МЕМЛЕКЕТПК БАГДАРЛАМАСЫНICKE АСЫРУ Ж0Н1НДЕПКОГАМДЫК КЕЦЕСТЩ КУРАМЫКул-Мухаммед Мухтар, тврагаДосжан Ардак, твраганъщ орынбасарыАскаров Элi6eK, жауапты хатшыКргамдьщ кецесгтц мушелериАбдрахманов СауытбекАяган Бурк1тЭбусейггова МеруертЭж1гали CepiKЭйпмова BipraHHMЭл)мбай НурсанЭуезов МуратБазылган НэшлБайпаков КарлБиекенов КенесБурханов КамалЕрпсбаев ЕрмухаметКенжегозин МаратКаскабасов СейггНысанбаев Эбд1мэл1к0м1рбеков БайтурсынСалгара КойшыгараСариева РыстыСейшмбек АкселеуСултанов КуанышТаймагамбетов ЖакенТуякбаева БаянХусайынов Кебей

О ^ Л ^ р И Х Ы ^ О )Он томдык,

РЕДАКЦИЯЛ ЫК, БАС АЛКД:К,ИР АБАЕВ С. С., к р YFA-нын академии, терага;1КАБДОЛОВ 3. K-JKP YFA-ньщ академии;КДСКДБАСОВ С. А., КД5 YFA-иыц академии, тераганыцорынбасарыБЕРД1БАЙ Р. Б. КД3 YFA-ньщ академии;ЕЛЕУКЕНОВ Ш . Р., филология кылымдарыньщ докторы,профессор;НУРЕАЛИ Р. Н., КР YFA-нын академии.

КАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БТЛТМ ЖЭНЕ ГЫЛЫММИНИСТРЛ1ПКАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МЭДЕНИЕТ ЖЭНЕ АКПАРАТМИНИСТРЛ1Г1М.О.ЭУЕЗОВ АТЫНДАГЫ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ 6НЕР ИНСТИТУТЫб-томXX гасырдын басындагы казак эдебиет](1900-1917)Жалпы редакциясын баскаргандар -филология гылымдарынын докторы, профессор1Аскар ЕГЕУБАЕВТ!филология гылымдарынын докторы, профессорЖумагали ЫСМАГУЛОВ.Алматы2006

ББК 83.3 КазК 18М.О.ЭУЕЗОВ АТЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТ ЖЭНЕ ©НЕРИНСТИТУТЫНЫЦ ЕЫЛЫМИ КЕЦЕС1 YCblHFAHЕгеубаев A.K..J филология гылымдарыньщ докторы, профессор;К,аск,абасов С А ., КР YFA-ньщ академии;Кирабаев С.С., КР YFA-ньщ академии;К эш ш ев Т.К., филология гылымдарыньщ докторы, профессор;Ысмагулов Ж., филология гылымдарыиыц докторы, профессор.Жауапты шыгарушы:Т. Элбеков, филология гылымдарыиыц кандидаты.К 18 Казак эдебиетшщ тарихы. Он томдык. 6-том.Алматы. КДЗакпарат, 2006. - 610 бет.ISBN 9965-654-06-9Редакциялык, алк,а:“Казак эдебиеп тарихынын” алтыншы томында XX гасырдынбасындагы эдеби процестерге талдау жасалды. Сол кезевдеп эдебиеттщдаму ерекшелйстер1 сарапталып, белгш сез зергерлершщ мураларызерттелш. Клтапта халык поэзиясы еюдцер!мен 6ipre Алаш кайраткерлер1калыптастырган жана эдебиетгщ сол кезендеп жай-куй1 жэне еркевдеужолы, уласу зандылыкгары карастырылды.XX гасыр басындагы казак эдебиетшщ шынайы рухы, улттын азаттыгымен елдщ тэу е л а эд т жолывдагы езекп аркауы патшалык Ресейшнотаршылдыгы тусында да, кенестйс саясат кезщде де ашылмай, айтылмайкелген еда. Улттык эдебиетгщ улы тулгалары Шэкэр1м Кудайбершулы,Ахмет Байтурсынулы, Mipжaкып Дулатовтан бастап б1ркатар кернеKTiтулгалардын туындылары арнайы талданды. ТэуелЫзшк алганга дейшэдебиет тарюсындагы орны жете сараланбай келген Гумар Караш,Жиенгали Тшепбергенов, Бернияз Кулеев, Нарманбет Орманбетулысынды б!рнеше ipi акындардын шыгармашылыгы зерттелш.Томга библиографиялык материалдар сурыпталып усынылды.4603010000452(05)-0бС.ТорайгыровББК 83.3 Казж; те енер институты, 2006академ и к ? спасы, коркемдсу, 2006К 1 Т А П Х А Н А С Ы

К1Р1СПЕОн томдык «Казак эдебиеп тарихынын» Teprimni, 6eciHuiiжэне алтыншы ютаптары тугае б1рдэу1рдеп эдеби процестщ iuiKiсырткызандылыктарын саралап керсетумен катар, социалистреализм эдебиеп алдындата керкемсез mexipeciH де камтиды.Бр белесп кезен де эдебиеттщ ез уакытына сай жедел дамыган,жанп>фу ypaici кен, мазмуны барынша бай эдебиет болуьгменерекшеленедь Эр жыддарда онын тарихи-теориялык мэселелер1де жан-жакты байсалды зерттелш отырды. Академиялык зерттеуенбектершн шпнде 1961 жылы жарык керген «Казак эдебиетшщтарихы» уштомдышнын тугае 6ip ютабы осы XX гасыр басындагыэдебиетпн тарихына арналган е,ш. Осы кезеннщ эдеби тадцауларыеткен гасырдын езщде кернекп эдебиетшшердщ жарыккашыгарган жинактарында жарияланды. М.Эуезов, С.Муканов,К-Жумалиев, Е.Ысмайылов, Б.Шалабаев, Т.Нуртазин, М. Каратаев,С. Кирабаев, З.Кабдолов, М.Жармухамедулы, т.б. эдебиетзерттеушшердщ енбектершде талданды. XX гасырдын басындагыкеркем шыгармалар да каз1рп замангы казак эдебиетшщтарихында елеут i3 калдырды, dpi олар XX гасырдын бастауындатурып, эдебиеттщ одан dpi дамуына жол ашкан едьГалымдар мен эдебиетшшер осы кезецдеп эдебиет тарихынаарналган енбектерш эр жыддарда жариялап журтшылык назарына^сынып отырды. Бр орайда С.Сейфуллиннщ «Казак эдебиеп»(1932 ж.), С. Мукановтын «XX гасырдагы казак эдебиеп* (1932ж.), т.б. енбекгер ез мэнш жогалткан жок. 0ткен гасырдыналпысыншы жылдарында жарык керген «Казак эдебиетшщтарихы» атты академиялык кептомдык зерттеу енбеп эдебиеттарихын, оньщ шшде XX гасыр эдебиетшщ шыгармаларынзертгеудеп межел1 6ip белес болса, одан кейшп кезендерде де XXгасыр эдебиеп жайында белгш галымдардын, каламгерлердщ

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАСКЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 8зерттеу енбектер1 мен кезкарастары турл1 денгейде жарияланыпотырды. «XX гасырдагы казак эдебиеп. Октябрь алдындагыкезен» (Хрестоматия, 1983), «XX гасырдын бас кез1ндеп казакэдебиеп» (1994), «20—30 жылдардагы казак эдебиеп» (1997),Б.Кенжебаевтын «XX гасыр басындагы казак эдебиеп», «Бесгасыр жырлайды» (3 т. 1985), т. б. б1ркатар енбектерде осы кезеннщнепзп сипаты сараланды. Сонымен 6ipre, кенестж идеологиянынсалдарьшан, саяси шщердщ KecipiHeH нак осы тустагы улттыкэдебиетпн езекжарды идеясы мен ерекшел]ктер1 толык толымдызерделенш ашыл май калгандыгы да шындык.1917 жылгы казан тенкеркшен кейш онын алдындагы Алашуранды эдебиет, улттык-демократтык багытгагы езге де туындылармен жазушылар енбектерше кезкарас езгердк Б1ртшдеп кугынсургшнауканына ушырап, узак жылдар бойы капаста кадды.XX гасьфдьщ басындагы эдебиет тынысын зерделеуге арналган6eciHuii томда бурынгы зерттеу жумыстарына да методологиялыктуршдан назар аудара отырып, кептеген эдеби муралар жанакезкарас тургысынан багаланды. Казакстан Республикасынынтэуелаздт жылдарында рухани дуниенщ жанщруына, эдебиетпжана ртгык таным ересшен тануга умтылыс басымдыкпенжургею аян. Сол максатта кептеген бурыннан магдум шыгармалармен авторлардын дуниетаным тужырымдары тарихи шындыккасэйкес талданды. XX гасыр басындагы казак эдебиеп мен казаккогамынын тарихы арасындагы жанды байланыска баса назараударылып, содан туындайтын керкемдж шындык пен тарихишындыктын аражшне жете кещл белшда. Жана реалистж,демократтык-агартушылык эдебиет пен дэстурш эдебиеттщезара ундестш мен керкемдж-эстетикалык багыттары ескерщщ.¥лттык эдебиетп жедел дамыткан Ахмет Байтурсынов, М1ржакыпДулатов, Жусшбек Аймауытов, Магжан Жумабаев,СэбитДенентаев, Султанмахмуг Торайгыров, Сэкен Сейфуллинтргалары мен эдебиеттеп мэртебел! жанашылдык кызметшеарнайы назар аударыдды. Сол аркылы Алаш уранды кезеннщкеркемдж шындыгы зерделенда. Улттык эдебиеттщ epiciHкенейпп, epeciH бижтеткен б р р ы жанашыл дарындардындэстур жалгастыгы XX гасырда да канат жайды. Абай мектеб!,Абай дэстур1 мен дуниетанымы XX гасырдан бастап жана казакэдебиетшщ алтын аркауына айналды. Осы кезенде казак эдебиепжанрлык, турлж тургыдан, мазмун мен халыктык мурат жашнанжедел ecin еркендед!. Эдебиетпн поэтикасы байыды, тэж1рибес1молыкты. Баспасез бен эдебиет байланысы артты. Котам менэдебиет аралытындагы байланыс барынша айкындык си патадды. Эдеби байланыс epicrejii. Тугастай алганда, XX гасырдынбасында эдебиет жана сипаттармен толысып, улттык сананын сара

9 К1Р1СПЕKepiHicine жол ашты. Кдзак эдебиеп тарихынын алтыншы томыосындай басты-басты сипаттарымен ерекшеленеда.Алтыншы томды aaipneyre эдебиеттанудын кернекп мамандарыкатысты. Осы деу1р зандылыкгары туралы терен i3 калдырганipi зерттеуштердш кезкарастары мен енбекгер! де ужымдыкзерттеу icinse езщдок орнын тапты. Кептеген акындардыншыгармалары мен ем1рбаян деректер! туралы кыска тужырымдышолу дэйектер1 усынылды. Он бес кернекп акынга арнайымонографиялык портреттер (сымбаттамалар) эз4рлещи. Алтыншытомный алгысезш, KipicneciH («XX гасырдын басындагы казакэдебиеп») филология гылымдарыныц докторы, профессор,зерттеу жобасынын жетеюто АД.Егеубаев жазды. Жалпы шолубел1мшде усынылган Алаш ардагерлер*, 1917 жыл fa дейшп казакэдебиетщдеп цензура, эдеби байланыстар туралы тараулар менжекелеген акындар шыгармашылыгы туралы тармакшаларды,акындардын эм1рбаяны мен шыгармашылык кызмепженгндеп дерекгемелерш филология гылымдарынын докторы,профессор Ж. Т1лепов, филология гылымдарынын докторы,профессор З.Бисеигали, филология гылымдарынын докторы,профессор З.Сеййгжанов, филология гылымдарынын докторы,профессор СДэу1тов, филология гылымдарынын кандидаты,доцент в.ЭбдЙманулы, филология гылымдарынын кандидатыЖ.Шалгынбай, филология гылымдарынын кандидаты, Т.Элбеков,филология гылымдарынын кандидаты К.Раев, филологиягылымдарынын кандидаты А.Калиев жазды.Монотрафиялык тараулардын авторлары: КР YFA академип,филология гылымдарынын докторы, профессор С.Кирабаев(«Султанмахмут Торайгыров», «Спандияр Кебеев»), КР VFAакадемип, филология гылымдарынын докторы, профессорР.Нургали («Элихан Бекейханов»), филология гылымдарынындокторы, профессор Ж.Ысмагров («Ахмет Байтурсынулы»,«М1ржакып Дулатов»), филология гылымдарынын докторы,профессор Т.Кэйшев («Сэбит Двнентаев»), филологиягылымдарынын докторы, профессор М.Базарбаев пен филологиягылымдарынын докторы, щюфессор Б.Эбдаазиулы («Шэкэр1мКзщайбершулы»), филология гылымдарынын докторы, профессорМ .Жармухамедулы («1916 жылгы улт-азаггык кетершекебайланысты туган поэзия»), филология гылымдарынын докторы,профессор К-МэшЬур Жусш («МэшЪур Жусш Кепейулы»),филология гылымдарынын докторы, профессор Б.ЭбдЬазиулы(«Нарманбет Орманбетулы»), филология гылымдарынын докторы,профессор Т.Тебегенов («Тайыр Жомартбаев», «Турмагамбет{зтшеуов»), филология гылымдарынын кандидаты К-Сыдиыкулы(«Гумар Караш», «Эюрам Галымов»), филология гылымдарынындокторы С.Бэймешпе («Жиенгали Тшепбергенов»), филология

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 10шлымдарыньщ кандидаты, доцент С.Ергебек («МухаметжанСералин»), филология гылымдарыньщ кандидаты, доцентС.Корабай («Абайдын эдеби Meicre6i*), филологиягылымдарыньщ кандидаты С. Жэмбеков («Бернияз Кулеев»).XX гасырдын басындагы эдеби муралардын колжазбаларынагылыми сипаттамалар мен библжирафиядык керсеткшггерщлайындауга институттын Абайтану жэне жана дэрр эдебиепбагпмшщ аспиранты Ж.Кужимаяова мен aFa лаборантЗ.Токсанбаева катысты.

XX ГАСЫРДЫН, б а с ы н д а КАЗАК ЭДЕБИЕПКдзак эдебиеп тарихындагы озщщк ерекшедш басымтустардын 6ipi — XX гасыр басындагы он бес-жиырма жыл.Бул кезен шиелешсп когамдык-саяси окигаларга толы болдыда, мэдени-рухани дуниеде курдеш де шешуип кубылыстардытудырды. XIX гасырдын сонына карай калыптасып, озшдгкдаму сатысына кетершген агартушылык, демократтыкбагыттагы эдебиет кайраткерлерше енш жана XX гасырдынтабалдырыгында туындаган казак халкынын улттык-элеуметпксан алуан мэселелерше араласып, сан-салалы улттык манызы зортакырыптарды козгауына тура келда.Бул кезде казак жер1 тугастай Ресей империясынынотаршыддыгына eTin болган едь Ресей билтне б1ржолата тускенказак елшщ кокейкесп тарихи мэселелерш саяси жолмен, РесейДумасына катысу, Ресейде бшм алган казак зиялыларыныцкайраткерлш аркылы жузеге асыруга талап жасау кезкарасыбайкалып келе жатты. BipaK бул шын мэтнде суга кеткен талкармайдынын Kepi идей элжуаз, келешеп кемесю эрекеттерболатын. Ресей ыкпалына б1ржолата кешкеннен кейш, олмемлекеттщ шю-сырткы шиелетсп жагдайларынын барлыгыКдзак елше де тйселей эсер етп. Bipimni орыс революциясы (1905ж.), Bipimui дуние жузшк согыс (1914 ж.), патша самодержавиеммен большевиктер партиясынын арасындагы текетарес тудырганахуал, казак жерше орыс переселендерщщ бурынгыдан да коптепкелушщ удей Tycyi, турл1 куапы саяси агымдар мен партиялардынказак жерше де дендеп ене бастауы казак кауымьшьщ TipinwiriHширек гасырдан астам уакыт бойы аласапыранга rycipfli. Булкезен сипатын 1лияс Жансупров “Абайдын ата заманы” депатай отырып, казак елшщ котам курылысына, шаруа туршесырттан 03repic Kipe бастаган кез деп багалады. Ол e3repic —шаруашылыкта базар 03repici де, котам жуйесшщ ел билеу туршде

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 12— орыс патшасына бодан болып, орыс тэрпб1мен баскарылуe3repici дейда. «Кырдын шаруашылыгына езгерк юрпзе бастагансауда капиталынын базары кырды кимелеп жаулаумен келшKipreHiH» айтады. «Кыр казагын жаулап алып, бодан еткен орыспатшасы елге езшщ билеу TepTi6iH юрпзш, ез aMipiH, ез тэрпбшicKe асырып отыратын ез адамдарын койды. Сонымен еддш тебеаде, T epeci де езгердЬ дей келе, 1лияс Жансупров енш казактынбурынгы аксуйектер1, ханзадалары, ру жуандары патша уюметшщелдеп Tiperi болып, кемек, колдауды орыстардан алып турганынсипаттайды. Елдщ билгпне, ез устемдйтне таласкандар орыскаарка суйенетш эдет шыккандыгын, еши ру агалары, аксуйектерпатшашылданып, орыс эюмдерше айналгандыгын жазады1. Б рда казак кауымыньщ ортасындагы кайшылыкты кушейте тускенезгерш еш.Осы кезендеп эдебиеттщ даму зандылыктарынын бастысипаттарын профессор Бейсенбай Кенжебаев еткен гасырдыналпысыншы, токсаныншы жылдарда жарык керген зерттеуенбектершде мумюндйтнше толымды керсетш бердь «XIXгасырдын ортасынан бастап Кдзакстанда да капитализм дэуренсурда»2 деп туйшдеген галым XX гасыр басындагы саясиэлеуметтжжагдайдын алгышарттарын мынадай деректерменбайланыстырады. «1904 жылгы орыс-жапон согысы, Россиядагы1905-1907 жылдардагы буржуазиялык-демократиялык тенкерю,1914-1918 жылдардагы 6ipimni империалиспк согыс, казакхалкынын 1916 жылгы рт-азаттык KeTepinici, 1917 жылгыакпандагы буржуазиялык-демократиялык тенкерк, солжылгы Казан TeHKepici — осынын 6epi Россияда империализмеркендеу1н1н нэтижес1 еш.Сез жок, б р экономикалык зор езгерктер, саяси курес,кетершстер, сурапыл согыстар, тенкерктер ез кезендершдеказак арасындагы оку-агарту жумыстарына, казак тшшде шыкканютап, журнал, газетгердщ мазмунына, акын-жазушылардынкезкарастарына, казак эдебиетшщ багытына улкен эсер erri*3.XX гасыр басындагы казак эдебиетшщ урдкш сол тустагы казаккауымынын саяси-элеуметтж ахуал ынан белш карау мумюн емес.Эдеби шыгармалардын квркемд1к-идеялык табигатын, жанрлыктурлену ерекшелйстерше дешнп imici кубылыстарын тек когамдагыкарым-катынастар мен сол мазасыз дэупрдеп дуниетаным аясындагана парыктауга болады. Ал б р кезен казак кауымы ушш асакурдел1 тарихи белес ед1.1А.Кунанбайулы. Толык жинагы. А., 1933,8 -12-66.2Б.Кенжебаев. Жиырмасыншы жылдардагы казак совет эдебиетк А., 1961,19-6.3Б.Кенжебаев. XX гасыр басындагы эдебиет. А., 1993,4-6.

13 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫЦЦАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПНак осы белеете алашшылдардын кекейкесп муддеабой керсетш, б1ртщдеп козгалыс катар ын тузеп, Алашордакайраткерлер1 ыкдалды элеуетп кушке айнала бастады.Большевиктер партиясынын да казак жерше тамыр жайып,белсешн кушке ие болуы карама-кайшылыкты удете тусп. Сейтшею гасырга жуык мерз1мда камтыран Кдзакстаннын Ресейгекосылуынын узак npoueci аякгалып, Ресейде канат жайранимпериализмнщ TeMip курсауы дала OMipiHe шенгелш epKiHсалды. Капиталист карым-катынас, сауда-саттык, eRaipicm баюмуддеи, соран суйенген катыгез отарлаушылык саясатынын кулшзардаптары шарыктау шепне жетп. Шортанбай, Дулат болжапжырлайтын зар заман eлeci шын кершюке айналды. «Акша*деген мал шыкты. «Казак жер1 даркан бай елке екеш таныльш,жырткыштык турде пайдалану, талан-таражга салу, тепн пайда,онай олжа табу аймарына айнала бастады. Кен байлыктары баржерлерде турпайы концессиялар ашылды, пайдакунемдер агылыпкелш жатты, шурайлы жерлер тартылып алынды, жергшкп байфеодалдармен патша уюметшщ эюмдер1 едщ бултартпай баскару,тонау, езгшеу, улттык ой-сана мен мэдениеттщ дамуына мумкшшкбермеу icTepiH журпзу жуйесш ныгайта тусп*4.Осындай тубегейш езгерю тусында казактын улттьпс эдебиеп детулей тускендей еда. Солай десек те, ендгп жерде улттык эдебиеттщ«бодандыры* айкын сезипп, цензура, кадагалаудын курсауы каттыбуре тусп. Жана-жана ашылып, бой тузей бастаган казак 6acnace3iмен баспа орындары, ютаптары ашык кыспакка урынды. Соганкарам астан, улттык эдебиеттщ идеялык-керкемдак багьггтары,акындык мектептер мен агымдар бурынгыдан да айкындальш жанатакыр ыптарга барды. Жер, ел тендш, теуелаздак, оку-агарту, калынхалыкгы ояту — бул аралыкгагы эдебиеттщ езекг1 такырыбына,езекжарды сезше айналды. XIX гасырдагы курдел1 рухани толысуypjiici 'эдебиет пен енердеп агартушылык, демократтык багыткаалып келш, одан epi epiciH кенейтуге бастаса, енда, XX гасырдынбасында, Еуразия кешеппнде туындап отырган пэрменда саяситенкеркппддумпулер мулде жана, кей жардайларда кутпегентосын мэселелер мен ой-толгамдарды алга тартты. Когамдьпссаясипартиялар ез алдына дербес буын катайтып улпрмеген,заман улпешдеп ел кайраткерлер1 аз казак когамында эдебиетпн,элеуетп элеуметпк керкем сеэдщ, акын-жазушылардын кызмепелда уйытып, бурын-сонды бол маган бастаушылык мэнге иеболды.Sipbnni орыс TeracepiciHiH халык шине жеткен думпулершенкей1нп туста казак даласьшда коптеген газеттер, журналдар мен4 Ш. Сэтпаева . XX гасырдын бас кезщдеп казак эдебиеп. А., 1994,4-6.

КАЗАК ЗДЕБИЕТ1Н1Ц ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 14ютаптар эр Typni таралыммен турл1 денгейде жарык Kepin тарадды5.1907-1917 жылдар аралыгындагы он шакты жылда «Казак газета»,«Серке*, «Казакстан», «Еппм даласы», «Казак», «Айкал», «Алаш»,«Б1рлж туы», «Сарыарка», «Yni жуз», т.б. турл1 басылымдаржарыкка шыкты. 1918-1919 жылдары Жусшбек Аймауытов пенМухтар Эуезов непзш калаган «Абай» журналы аз уакытта улттыкэдебиет пен мэдениетта жана белеске кетере алды. Bipi жарыккерш, енда 6ipi токтап калып, уздак-создык сипатта жарияланганб р Mep3iMfli басылымдарда эдебиет, элеуметпк мэселелер!непзп езекп улттык такырыптардын катарында кершдь Typniкезкарастар айтьшды. Орынбор, Казан, Семей калаларындагыбаспалардан ютаптардын жарык Kepyi жишеда. BipaK, бетбурыстысерпшмен жариялангандай кершген басылымдардын Ke6iHiHтагдыры ауыр болды: Олар кеп табан Tipen тура алмай, 6ipiHeH сон6ipi жабьшьпт, 6ipiHeH сон 6 ip i токтап калып жатгы. Б р орайдакауым арасында б1ршама кен канат жазып, ыкпал еткен, казаккогамынын шындыгын айкара ашкан улттык муддеш жогарыбаспасез орындары «Казак» газета мен «Айкап» журналынынтарихи орны аса зор. Ахмет Байтурсынов («Казак» газета) пенМукамеджан Сералиннщ («Айкап» журналы) басшылыгыменшыга бастаган газет пен журнал казак эдебиетшщ, казак елшщкелел1 зэру мэселелерш утыныкты турде тарихи ахуал аясындаталдап жазып отырды. Тыгырыкты тустагы казак халкыньщ арыкарай даму, Lnrepi басу жолдарын керсетш беруге тырысты. Еюбасылымнын арасындагы туындаган nilcip кайшьшыктары менайтыс-тартыстар да туптеп келгенде, сол кездеп элеуметпксаясижагдайдын ерекшеллтнен туындаган еда. Б р басылымдар6ipiuaMa узакгау мерз1мде туракты жарык керш, ел йшнде зорбеделге, ерекше ыкпалга ие болса, «Казакстан» секшп газетHe6api ею жылдай гана шыгып турды. Жарык керген баспасезматериалдарынын, керкем публицистика мен эдебиеттщ ара ж ттугасып кеткендей ед1. Сез eHepi толайым казак ахуалын, казакхалш жырлап, сипатгауга, алдагы булдыр кундерден жол i3Aeyreбагытталгандай эсер етта. Эдебиетте катар тузе ген р ы дэстурл1суреткерлер тобы керкем эдебиет пен публицистиканы, рттьпссаяси-когамдык кезкарасты жарыстыра дамытты.1904 жылы ры Абай Кунанбайры дуние салды.Акыннын шыгармаларын хатка Tycipy колга алынды. Абайдынэдеби хатшысы Мурсейгг (Нурсейгг) Бжеулы 1905 жылы акынелендер! мен карасездерш араб эл1пби1мен Komipin шыкты. Бесжылдын шшде ры акын шыгармаларынын уш колжазбасы5Х.Бекхожин. Кдзак баспасезшщдаму жолдары. А., 1964.Б.Жацып. Кдзак публицистикасынын калыптасып, даму жоддары. А., 2004.

15 XX РАСЫРДЫК БЛСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП(1905, 1907, 1910) тузщш. 1909 жылы б р шыгармалар Санкт-Петербургте «Кдзак акыны ИбраЪим Кунанбай рынын елеш»деген атпен жеке ютап болып басылды. Жинакка юрген КэютайЫскакры Кунанбаевтын «Абай (ИбраИим) КунанбаиулыныцeMipi» атты макаласы куш бупнге дейш кунды енбектердщкатарында багаланады. Ютапты бастырып шыгаруга Кэютайдынкурд асы, сырлас досы Элихан Бекейханов бастамашы, жебеуипболтаны мэл1м. Абай муралары Орынборда (1916), Казан менТашкентте (1922) жинак турщде жарык кердг Ташкентте жарыккерген басылымды шыгарушылар Абайдын б р ютабы Кдзанбасылымынан кейшп ушшпп басылымы екендопн, акын елендер1окушыларга, бшм беру саласына аса кажетп болгандьпстан, Бшмберу комиссиясы жеделдепп жариялатып отыртандыгын керсетшжазды. Кггапты Э31рлеуд1 мойнына алган Нэз1р Терекровтын«эр турл1 элеуметпк* ютермен колы тимегецщпн, ютап 6ipa3кешеущдеп тургандыгын, эйтсе де тездепп бастьфу, токтатпайшыгару жагынан Нэз^рдщ пкелей ыкпалы тигендшн айтпады.Абайдын б р ютабын «дурыстаушылар: Халил Дос —Мухаммедовпен Уэли —Хан Омаров»6. 1916 жьшы Орынборда жарык керген«Абай термес!» жинагын катарга коссак, б р , эрине, акыншыгармаларынын терпнпп басылымы. Айналасы он уш жылдыншшде, терт кайыра жарыкка шыгару сол кездеп жагдайдыескергенде ерекше ыкьшасты танытады. Б р , эрине, казак елшщрухани eMipiwieri р ы кубылыс едк Бутан дейш де, сол тустада казак ютаптары эр турл1 дэрежеде жарияланып турса да, 6ipакыннын шыгармашылык eMipi мен кызметше ерекше ыкыластанытып, осындай жуйелшжпен жариялап, насихаттау ултыкэдебиет тынысындагы шгершщшк жаналык болатын.Алаштын ардакты ардагерлер1 Элихан Бекейханов, АхметБайтурсыновтар казактын бас акынынын мурасы женшдеп терентанымдык шыгармаларын жариялатты. XIX гасырдын сонындаказак эдебиетшщ бурын-сонды болмаган аскар биптне кетершгенАбай дэстур1, реалиспк керкемдж таным дуниес* осыдан кейшпулттык сез енершщ муратын, максатын, 6iTiM-nimiHiH б1ржолатаайкындап, беютш Kerri. Абайдан сонгы казак эдебиеп реалиспксипатын тапты, жана багытта epic кенейгп. XX гасьфдыналгашкы он—жиырма жылындагы казак эдебиетшде Шэкэр^мКудайбердиев, Магжан Жумабаев, Ахмет Байтурсынов, ЖусшбекАймауытов, М1ржакып Дулатов шыгармалары жоталанып кезгетусеш. М1ржакыптын «Оян, казак!» ютабы «Калын елгм, казагым»деп теб1ренген, imi канжылай емиренген Абайдын езекжарды‘Абай. Ыбырай Кунанбайулынын тандамалы aiewiepi. ТурюстанРеспубликасынын баспасез таратушы Maxuiici. Ташкент, 1922 жыл, 1-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 16муцынын жалгасы сынды, р т жнерш одан api карай кайрауicnerri шыкты. Султанмахмуг Торайгыров, Сэбит Денентаев,Мухаметжан Сералин, Бернияз Кулеев, Спандияр Кебеев сындытргалы таланттардын акындык шабытты шактары мен когамдыккайраткерлшнщ белсенш Kywiepi осы кезенге туспа-тус кедпц.£ Эдебиет тарихынан мэл1м эр жанрдагы керкем эдеби мураларга,керкем эдеби, публицистикалык жазбаларга Караганда, XXгасырдын басындагы ширек гасыр казак эдебиетшщ баз калпындадаралык таныткан, халык тагдырынын ертше Tycin, санасынансартап болган улттык мудденш пзгшш колына алган сэп депкараган дурыс. Sip жагынан, Ресей патшасынын бодандыгындаболганымен, 1905-1907 жыддардагы дурбеленш кезен, РесейYKiMeiiHiH, большевиктер партиясынын TereyipiHiHeH ancipen,алыс-жакынды бурш устаган шенгелшщ «босансып», байтал туплбас кайгыньщ Ke6iH киген тусында бодан елдердщ K63i ашык зиялыеюлдер1 ез ултыньщ, елшщ ендш келешегш ойлап, алгы кундердщкамын жей бастаган сеюдш. Еюшшден, казак ортасынын iiuiciдаму жеш де шсш-жетшп, осындай 6ip курдел! де кайшылыктыкезенге аяк баскандыгы анык-ты. Эдебиет кашангыдай осыурщстщ езегщдеп кубылыстардын тамырын басты. Сейтш, XXгасырдын басындагы казак эдебиеп идеялык сарындарымен де,керкемдж 1эдешстер1мен, жанрлык 6iriMiMeH де, алуан кырлытакырып, сан сырлы мазмун, сазымен де рттык эдебиеттщ ез1ндж6inMiH бщщреде. 6 KiHinrrici, нак осы он бес—жиырма жылдагыказак эдебиеп шыгармалары эдебиет тарихында езше лайыктыTHicri багасын толык ала алмады. Казан тенкершнен кейш,советтж жуйе пзгщш б1ржолата колына каратканнан сон, ею гасырарасындагы, ею заман жалгасындагы «eniapa* кезендеп казакэдебиетшщ аки каты мейлшше TepicKe шыгарылды, бурмаланды,6ipTe-6ipTe тунекке тасталып, капас какпасы таре жабылды.Б р тустагы казак эдебиетшщ кулл1 сипаты мен дамузандылыкгарынын KepiHicTepi, езшдж кемшшк-жепетжтершекарамастан, казак топырагындагы рттык керкем сез енершщтабиги болмысын танытады. Жаратылысынан казак елшщмуддесш талгаган эдебиетпн dpi карайгы даму жолы да айкын,epicn болатын. Заман беп Tepic бурылды. BipTe-6ipre эдебиет текенеетж кептщ тезше тусп. Б р кезенда бел in алып карастырудагымаксат эдебиет тарихындагы эр белесл кездщ, мерз)м жагынанузак-кыскалыгына карамастан, езше тэн зацдылыкгарын жанжактыашып карастыруды кеэдейдкXX гасыр басындагы эдебиет шамамен ширек гасырлык уакыттыкамтыса да (шартты турде Казак ACCP-i курылган 1920 ж. дейш),Совет эдебиеп floyipi хронологияльж тургыдан 1917 жылдан бастапсаналатындыктан, «1900-1917 жылдардагы эдебиет* деп нактылап

17________________________________XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПалуга тура келед1. Ею гасыр аралыгында казак эдебиетшщерекшелт де мол болды, сонымен катар осы кезецдеп эдебиурдос, керкемшк таным зацдылыктары казак тарихынын да елеул1беттерше шындык сэулесш туаредк Сондыктан да болу керек,каншама тыйым салынды, сол тусташ ipi-ipi кайраткер акынжазушыларсаяси кугын-сургш курбаны болды дегеннщ езшде,бул кезецдеп эдебиеттщ кекейкесп мэселелерше эдебиетшшерэр уакыт айналып согып, мэн 6epin отырды. Дегенмен, бул дэучрэдебиепне ашык улттык мудде битнен карауга тек КСРО ыпырап,Кдзак ел1 тэуелаэдж алганнан берп жыддарда, Алаш кайраткерлер1акталганнан бертшп кезде гана мумкшдж туганы тарихи шындык.Солай десек те, ез тусында XX гасырдын басындаш эдебипроцесс б>ршама зерттелш, турл1 сапалы гылыми енбектер де,зерттеу, окулыктар да жарык кердь Сол кыска мерз1мд1 тусташказак каламгерлершщ шыгармалары мен кезкарастары хакындаэр килы багалар бершш келш. Сэбит Мукановтын «XX гасырдашказак эдебиеп» (1932 ж.), Бейсенбай Кенжебаевтын «Кдзакхалкынын XX гасыр басындаш казак эдебиеп» (19S8 ж.), «XXгасыр басындаш казак эдебиеп» (19S6 ж., 1993 ж.), ЕсмагамбетЫсмайыловтын «XX гасырдаш казак эдебиеп» (1941 ж.), БелпбайШалабаевтын «Кдзак прозасынын тарихы» (1968 ж.), ЭнуарДербюалиншн «Казактын Октябрь алдындаш демократияшылэдебиеп» (1966 ж.), Турсынбек Кэюшевпн «Сын сапары» (1971 ж.),«Казак эдебиеп сынынын тарихы» (1994 ж.), Айкын Нуркатовтын«Абайдын акындык дэстур1» (1966), Бурют Ыскаковтьщ «Казактатарэдеби байланысы» (1976), «XX гасырдаш казак эдебиеп.Октябрь алдындаш кезен. Хрестоматия» (1983), ЗейнолБисенгалиевтщ «XX гасыр басындаш казак романы» (1997ж.), Дикан Камзабекулынын «Алаш жэне эдебиет» (2002), т.б.монографиялык ютаптар мен окулыктарда бул кезен эдебиепэр кырынан карастырылды. Казак ССР Рылым академиясыМ.О.Эуезов атыидагы Эдебиет жэне енер институтынын галымдаружымы бастырып шыгарган «XX гасыр бас кезшдеп казак эдебиеп»(1994 ж.), «Кдзак эдебиепнщ тарихы» (II т. 2 ютап, 1965 ж.) сындыiprefli енбектерде де б р тусташ эдеби урдас ерекшелт арнайыкозгалды. Академиялык «Казак эдебиепнщ тарихы» (II т. 2 ютап,1965 ж.) басылымынын улкен Mim - осы XX гасыр басындашказак эдебиепн егжей-тегжейш саралап багалай алмады. Солтусташ саясаттын пэрмешмен б1ркатар жансак тужырымдарга жолберш. Кептеген шыгармалар мен акындар, агартушылар туралыжетюлйсп турде сез болмады немесе мудгк АуЫ^"Т1Е|НВШШ.Енш 6ip шыгармалар (мыс. М.Сералиннщ «' опжартш?Р?Ш5,^ЖЙ)кисынсыз мшедш.атБндагь. ГОЙУ-Дщакадемик С.Беисембаеватындагы гылыми

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 1XX гасыр басындагы казак ортасындагы рттык эдебиетынысыкандай едд? Нак осы туста жазба эдебиеттщ бшжтде 6iiiiMAi, дуниетанымы кен epicii, элемдж эдебиеттщ уздйулплер1мен жаксы таныс, ез елшщ еткеш мен болашагы жайлызаман атмында толганган акындар мен жазушылардын куаттытолкыны, кесек дарынды суректерлердщ шогыры бой керсетп. Солтолкынньщ белортасында Шэкэр1м, М1ржакып, Магжан, Ахмет,Жусшбектер турды. Осы аса элеуетп толкыннын шыгармаларыаркылы казактын рттык эдебиетшщ жана кезеш замана сезшайтты. Кдзак елешнщ мазмуны да, ернеп мен рухы да жанатолгаммен шыга бастады. «Оян, казак!» сол рттык поэзиянынжаца куншщ берш байрагындай журт кецшн аударды да турды.He6epi жиырма жасьшда Кдркаралы петициясьша бел nieuiin,битек сыбанып катыскан М1ржакып Дулатов (1885-1935 ж.ж.)алгашкы елен, публицистикалык макалаларымен кдлын казак елшжанашылдыкка, тек жатпауга, оянуга ундедь Уфа каласындагы«Шарк» баспасы «Оян, казак!» ютабын шыгарганнан кейш-ак(1909 ж.) акыннын азаматтык уш алыска естиш. «М1ржакып негеотырсын калам тартпай» деген сауалды Te6ipeHicneH басталгантолгамды ой казакты б1рл1кке, ттрлиасе шакырган куаттыпублицистикалык поэзия аркауына, азаматтык толгамга расады.EipjiiK жок алты ауызды халыкпыз гой,Кдтардан сол себепй калыппыз гой! —деп, Абай сездерше ун косып, Абай кущрешсше жауап1здегендей болады. «Гылым мен магрифатты керек кылмай»,«надандык шэрбатына» канган тунектен шыгудын жолын 1здейда.Салбекселйсп кой, жата бермей «Оян!» дейд1. М1ржакып поэзиятшшде Ресей бодандыгына юрген жылдарды, казак жершщ жатколына етш болган жьшын атап керсетеда. Айтылуга, халыкжадында калуга THicri даталар мен деректерд1 акын осылай дажурт есше салгандай екен. Абайдын когамдык-философиялыкKYHipeHicTi ойларынан кейшп леп, xirepni кадам осы ед1. Кдзаккауымынын бар болмысын, yMirri кундер1 мен кушкп тундершенKefiiHri акын «Оян, казак!» демеске болмайтын-ды. Абайдынрухани суреткерлж мектебшен дэрю алып шыккан акындар казаккамын осылай толгана ойлаган-ды.Ахмет Байтурсынов, Жусшбек Аймауытов, Мухтар Эуезов eciriHашкан дана Абайдын реалистж суреткерлж дэстур! жоталаныпкерщщ, абайтанудын тугырлы 1ргетасы каланды.XX гасьф —кауырт когамдык кубылыстар мен метаморфозаларгасыры. Тарихи рттык сана тулеп, жангырыкты. Алаштргаларынын когамдык сананы б!ржолата жана белеске кетерш

19_______________________________ XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАта к а з а к э д е б и е пmyi эдебиеттщ тубегейл1 мудделерщ айкындап бергендейед». Жана каламгерлер, жана котам, ел кайраткерлер1 шыкты.Саяси куреснн манызы артты. Сонымен 6ipre, когамдыккарым-катынастардын жеделдеу1, баспагерлж icTiH канатжаюы, эдебиеттеп эртурл1 керкемдйс-жанрлык терен тулеулерэстетикалык танымнын жанашылдыгына бастады. Осы тустакэаби эдебиетке тэн басты жанрлардын 6opi де эртурл! денгейдеxepinai. Эдеби сын да, эдебиеттану, прозанын кесек жанрлары,аударма, драматургия тосын жаналык бодуымен 6ipre жедел дамуypfliciH танытты.ЭДЕБИЕТТАНУ, ЭДЕБИ СЫН. Эдеби мураларды жинактап,жариялау жэне эдебиеттану, сын сипатындаты туындылар XXгасыр басьшда жана сапалык кьфынан ep ic ке нейти. Отан улттыкбаспасез бен ютаптардын жшрек шыта бастатандыты да ьпспал erri.Баспасез беттершде жана жарык керген ютаптарды сипаттаган,мазмундаган, жарнамалаган хабар-ошарлар жарык кере бастады.Ондай материалдарда кебшесе авторды таныстыру, жарияланганшыгармалардын мэнщ тусшдору, шыккан ютаптын артыккемншнп,магынасы, багасы, кайдан капай сатып, жаздырып алутаболатындыгы айтылып отырды. Белгш деген жазушыпардын,зиялы кауым еюлдерщщ ем1рбаян матлуматтарын, казанамаларынжазып жариялау эдетке юрд1. Зиялылардын eM ipi мен кызмептуралы очерктер, портреттер жазыла тусп. Сондай шатьш баспасезжарияланымдарында эдебиет туралы, эдеби шыгармаларгакезкарас ынтайындаты, T ypni шыгармаларга тшсшше бата бергенсездер кездесе бастады.Эдебиеттану сипатындаты дуниелер бурын «Турюстан уэлаяты*,«Дала уэлаяты» сынды басылымдарда, турл1 ведомостарда тишкашыпKepiHin турса, XX гасырдын басындаты улттык баспасезбетгершдё енда максатты турде жарияланды. Бул орайда, ecipece,«Казак», «Айкап* беттерщдеп эдебиеттану, ютап сыны туралы сезокырманта езщще 6ip багыт берда. «Казак» газепнде 6ip сездщтарихи магьшасы туралы жазылган доктор Хал ел Досмухамедовтын«Алаш» не сез?» деген шагын тана андатпасыньщ ез] плтану,эдебиеттану саласындаты кызыгушылыкты. тш тарихына ущпудакерсетедц. He6opi он-он бес жолдык газет хабарында тшдщ келе л iMdceneci кетершген. Сонда: «Казактын» 12 немер1нде «Окшау сез*жазган «Кыр бал асы на» жауап: Орал облысында Уральски казачивойскагакараганкалмактарбар. «Кыр баласынын» eTiнi ш i (свздг ежттеген ба —авт.) бойынша, «Алаш* деген калмакTili нде сез бар ма? Магынасы казакша не болады?» дегетмдекалмактар айтты: «Калмак тшнде «Алаш» деген сез бар, казакшамагынасы —елпрпш, аямаушы, жаугер» деп. «Алаш» деп калмактаржактьфмаган орында айпады. Жаны ашымай, хайуанатты кеп

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 20ел ripe беретш аншыларды да калмакгар «Алаш» деп агайды*7деп жазады доктор Халел Досмрамедов. Бран Караганда, Алашкайраткерлер1 осы сездщ TepKiHiHe кэд1мгшей зерттеу журпзгентэр1зд1. Оны «Кыр баласынын», Элихан Бекейхановтын «Алаш»ce3i туралы талдауынан да ангарамыз. XX гасырдын басында Алашсезшщ казак ртынын, б1рлис-берекенш ураны етш алынгандыгыда Э.Бекейханов кезкарасынан8 айкьшдала тусед!. Ол Децткьшшакты, Ci6ipfliH кунбатыс жагын, осы кунп Сарыарканы,Едш-Жайык елкесш иелж еткен Жошынын рысына алты рулы елкарагандыгын тусЬвдре келш, «Жошы рысынын ураны «Алаш»болыпты. Жошы рысында алты ру болгандыктан, «Алты Алаш»болады» деп пысыктайды Э. Бекейханов, «Алаш» сезше непзодеел адамы, «Отан Kicici» деген маши жуктейдк Осы такьфыптаол «Турк баласы»9 деген атпен жарык керген макалаларындада «алаш» сезше катысты кезкдрасын пысыктайды. Кейшнен«Алаш» api уран, api партия аты болганы тарихтан мэл1м. Солжолда алдын-ала тищк сараптама жасалганы, лингвистикалыкзерттеу сипатындагы 1здешстер болгандыгы осы шагын деректенде сезшеш.Эдебиеттщ жаналыктарын, жарияланган шыгармалар менютаптарды таныстырган, магынасын ашкан агьшдагы сыникезкарас, сын nixip, окырман niicipi сынды дуниелер жарык Kepinотырды. «Роман бэйгеа»10 деген макал ада редакция атынан:«Газетамыздын 117 нем1ршде Есенгр кажынын хаты басылды.ОлKiciHiH жарыска тусетш романдарды сынауга шакырган Kicwepi эркаладан болгандыктан, бастары косылуы мумкш eMecTiri кершеда.120 нем1рде б р туралы Элихан хаты басылды. Элиханнынпшршше, ютаптар сыншыларга почтамен кезек ж!бершш,эр кайсысы арнап сын жазып, сонан кейш Есенгр кажыныцK epceiyiM eH 6ipH em e адам 6ip жерде карап шыгуы лайык кершд®деп жазылыпты. «Сын», «сыншыдан сыншыга» ж1берудеген сездерерюн айналымда колданылады. Демек, роман сыны, сез сыны,ютап сыны баспасез беттершде толык турактанып улпргендтнекумэн жок. Бр жерде жана эдебиеттщ, кэаби табигаты айкындалатускен эдебиеттщ сыны, «эдеби сын, шыгарма сыны» туралысез козгалып отыргандыктан, рттык эстетикада эл1мсактан бар«сын» угымын каузап кайталау артык. Жана эдебиеттщ касхбибшктшк белплерш бьлд^ретш б1ркатар макала, талдау пшрлер XXгасыр басындагы эдебиетгщ кубылысты жаналыгы репнде кунды.7ХДосмухамедов. «Алаш* не сез? / / “Кдзак” газет1,1913, №15,23 мамыр.* д.Бекейханов. Кдзакгар,1910.’ Турк баласы// “Казак" ra3eri, 1913, №2, 10 акпан; №3, 17 акпан; №5,9 наурыз; №7,22 наурыз; №9,6 cayip.10Роман бэйгеа// “Казак” газет|, 1915, №122,26 cayip.

21 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПАбай шыгармаларынын Ташкента жарияланган (1922) yuiiHuiiбасылымына «дурыстаушылардан» беташар сезш жазган «ХалилДос - Мухамметов пен Уэли - Хан Омаров*11 акын мурасынынтекстологиясы мен басылымдарына байланысты кекейкесппшрлерш бщшрд1. d c ip e c e , акын шыгармаларынын алгашкыбасылымынын кем-кепктерш нактылап керсетш берд1, жанабасылымда ездер! устанган кезкарасты эдеби тургыдан айкындапTyciHaipfli. Абай елендерщде кездесетш Арка ешрше гана тэнсездер туралы, парсы пленен, орыс плшен енген сездерге катыстыезшдж устанымдарын ортага салган. Шыгармаларын жариялауданазар аударатын ерекшел1ктерге токталган. «Интернатта орысшаокып журген* казак балалары туралы кейб^р елендерд1 булбасылымда алып калгандарын бшдшедк Сонымен 6ipre, Абайшыгармаларынын халыктык мэнше кенш белш, жалпы журткабфдей TyciHiKri, сауатты басылуынын манызьш мегзейдь Бул,эрине, сол тустагы мандайалды эдеби сын макалалардын 6ipi ед1.Элихан Бекейхановтын «Турж, кыргыз, казакЬэм хандар шежтреи»Шэкэр1м Кудайберд1улы*, «Жана ютаптар»12 атты макалаларыда казак тарихына катысты ютаптын мэн-магынасын ашканенбек болды. Жусшбек Аймауытов Ахмет Байтурсыновтын «Tinкуралы* окулыгы, жазу емлес! туралы макаласын13 жариялатты,Шэкэрш Крайбердиевтщ «Шеж1ре*14ютабына niKip бищрдо. А.Байтурсьшовтын «Тш куралына» М. Дулатов та сын niKip бищргенмакаласын15 жариялаткан. Жарык керген ютаптар туралы пшрлеррттык баспасез беттерщде эртурл1 денгейде жарияланьш турганыбайкалады. Сонымен катар б1ркатар ютаптар мен жарияланымдартуралы б^рнеше кезкарас жарык Kepin, б1рнеше авторлардынП1юрлер1 токайласып отырады. Бул да эдеби сын табигатынатэн белгшер. Ондай ipmi-ycaxrbi баспасез жарияланымдарьшантаныстыру, TyciHflipy, аннотация, рецензия, шолу туршдеп эдебисыннын, эдебиет зерттеудщ кэЫби нышандары айкын танылды.Бурынырак, эр кезде жазьшып, газет, журнал беттерщдежарык керген жеке эдеби тулгалар туралы шыгармашылыкгумырнамалыктужырымды сымбаттамалар жел1а де — осыкезеннщ жана ypflicn кубылысы. М1ржакып Дулатовтын «ШоканШынгысулы Уэлихан (1837-1865)», «Хаз1рет Султан», «Григорий11 Абай. Ыбырай Кдоанбайрынын тандамалы алекдерь Турю станРеспубликасынын баспасезтаратушы мэжшсь Ташкент, 1922 жыл, 1 б.13“Кдзак” газеп, 1913,№12,28cayip; 1915,№112,15наурыз.13Желкек. Жазу мэселеы.Шэкэр1м аксакалга// “Казак” газет!, 1915, №114,28 наурыз.14Желкек. Шэкэрш аксакалга// Казак, 1916, №168,9 акпан.15М.Д. Tin кдаал / / “Кдзак” газеп, 1915, №93,4 кантар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 22Николаевич Потанин*, «Абай*16, Ахмет Байтурсыновтын«Казактын бас акыны*17, Мухаметжан Сералиннщ1* «Тэрж1ман»газетшщ редакторы И.Гаспринскийдщ енбектер1 туралы,Мустафа Шокайдыц «Эбубэюр Диваев»19 сынды макалаларыгылыми дэйекта козкарастарымен, мол деректшпмен улттыкэдебиеттанудын непзше тугыр болып каланды. ЖусшбекАймауытовтын такырып аясы мейлшше кен болып кел еда.«Казак* газета «Хохол талшщ мэселем»20 деген макала жариялап,Ресей отарындагы улттар тшшщ проблемасы жайында мэселекетершта. Мундай сымбаттама макалалар осы туста кеп жарыкKepfli api казак эдебиета мен мэдениетшщ еюлдер!мен катар калкадершшебаска елдердан ipi кайраткерлершщ, казак эдебиепнекатысы бар шыгыс, орыс, тури тшдес улыстар каламгерлершщшыгармашылыктарын да камтып отырды. Жеке шыгармашылыктулгалар женшдеп енбектердщ iiniwie ЖYciпбeк Аймауытовтын(Мухтар Эуезовпен 6ipirin жазган) «Абайдын eMipi жэне кызмета»,«Абайдан кейшп акындар» макалалары21 эдебиет тарихындаKeciMOi орын алады.Сондай-ак казак эдебиетшщ тарихына, теориялыкмэселелерше, тал тазалыгына, тал тарихына, фольклорлык мураларжайына, эпос, батырлык жырлар сеюлда эдеби мэселелергетерендеп барган гылыми пайымдаулар да кездеседь Отанбелшп калам иелер1 мен 6ipre таныла коймаган талапкерлерде атсалысты. Мысалы, «Айкап» журналына ашык хат22 жазганАКузембаев «Кырык мысал», «Бакытсыз Жамал», «Оян, казак!»,«Гулкашима», «Топ жарган», «Шайыр» ютаптарына сын жазаотырып, Шыгыс эдебиетшщ нускаларынан, казак эдебиетшщулплершен жарияланган шыгармалар жайлы да ой туйш, талтазалыгы мэселесше niicip косады. Райымжан Мэрсековтын23«Казак эдебиета жайынан» жазган макаласы казак эдебиетандэ^рлеу мэселесше дейш терендеп, керкемдж тургыдан езгешеталгамы бшк талдаулармен астастырган. Ол эдебиетп дэуарлеудауш кезенге беледа. B ip im n ic i —«есю замандагы, казак арасына жазу" “Кдзак” газету 1913, №16, 31 мамыр; 1914, №71, 73,76,77; 1915, №150,21 кыркуйек.17“Кдзак” газеп, 1913, №39,40,43.“ М.Сералин. Жуырда орны толмастай елш//Айкап, 1914, № 17, 257-6.19М.Шоцаев. Эбубэюр Диваев// “Кдзак” газет!, 1915, №156,31 караша.“ Хохол тшшш мэселеЫ / / Кдзак, 1915, №163,31 желтоксан.J1 «Абай», 1918, №2,3.и Айкап, 1914, №4,65-6.и Р.Мэрсеков. Кдзак эдебиеп жайынан// “Кдзак” газет], 1915, №112,15 наурыз; №113,19 наурыз.

23 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПтаралмай тургандагы кез», екшпй flayipi —«жазудын халык арасынакеб1рек таралган заманы» дейдь Ал «Абай маркумнан 6epi карайказак эдебиетшщ ушшпп дэуф1 басталды» деп жазды Р. Мэрсеков«Казак эдебиеп жайынан». YuiiHiui дэу1р улпа ретшде Абай менАлтынсарин елендершен мысал келтфш талдайды, осылар кейшп«тузу жолга* тускен эдебиетке, жас акындарга енеге болды дептуйедь Газет Р.Мэрсековтыц эдебиет туралы кепшшж алдындажасаган баяндамасын макала турщде усынган. «Кыр баласы»деген буркеншж атпен Элихан Бекейханов жазган ете келемд1«Кара кыпшак Кобыланды» макаласына газет «Сын» деген айдарташп жариялаган. Элихан Бекейханов бул макаласында KyHiбупнге дейш манызды эдеби-тарихи мэселелерге талдау жасаган.Кобыланды жырынын тарихи деректшп Heri3iH саралайды да,кептеген тарихи тулгалар заманын салыстыра келш, КобыландыeMip сурген заман, ол катыскан жорык, согыстарды аныктауга ниететеда. «Жыр басында Кебжп калмак ед[, енш хан болып тур. Ногайжуртынын ханы «Кекетай асы» деген 6ip жыр бар. Муны Шоканорысша жазган. Кобыланды жырындагы Ke6iicri хан осы Кекетайхан болмасын. Бул Кекетай жыры кыргыз айтатын «Манас»жырынын 6ip тарауы» деп жырдан мысал келпрт тусщщредк«Жогарыда жазганымнан аньж болар «Кобыландьша» акын коскан,тарихка келмейтш кеп косымша бар. Казак тарихына катысты сез«Кобыландыда» аз кершедЬ24 деп тужырым туйед1. «Кобьшанды»жырынын сездерш, Шокан енбектерш, Шэкэр1М шежзресш,тарихи маглуматтарды гылыми айналымга тартады, салыстырмалыталдау жасайды. Мше, XX гасыр басындагы эдебиеттанутуындыларьшьщ 6ip сипатты KepiHici, сез лэм1 мен манер! осыынгайда болып келедь Элихан мырза жырдан халыктын турмыс -салты, Tipoimri, ерекшелш заманына сай, уакьгтына лайыктыKepiHin туру керекттн айтып, «Кобьшандьщагы» сондай тустарды,сездерш, елен тармактарын беттер1мен атап-тустеп керсетед1 де,кейш косылган, кейшп жырлаушы кейб1р акын-жыраулардынжанынан коскандарын аршып бщщредь Тайбурылдын шабысынсипатгайтын рефрещи «Бул жаксы елен, «Кобыландыны» алгашшыгарган шьш казак акынынын ce3i-ay!» деп суйшш айтады.Абай сынына жанасатын елендер мыналар деп кептеген жьфпарактарыннын санын Ti3in келш, «Кобьшандыны» шыгарганKici тепнде жаксы акын екен деген сез осы елендерге карапайтылган болар» деп болжайды. Э.Бекейханов жырдын бертшпнускаларында батырды мусылмандыкка «караткан» сездердщ,«Сал-сал», «Заркум» секщй елендердщ жетегшде журген «кулжэне надан акындар коскан» косакгалган коспалардьщ бармКыр баласы. Кара кыпшак Кобыланды. / / “Кдзак” газеп, 1915, №126 - 129.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 24екендшн ашып кезге тоскан. «Кобыланды» казак тшнде тунгышбасылган жыр» дей келе, ютаптын басылым безещлршуше де,баспага усынушыларга да сын кезкарасын бщцрген. «Заркум»,«Сал-сал» баспасын орысша «макулатура», ягни бакалшы жолыдейдь Шокан ютабы басылган жол «литература жолы атанады»деп корытады. BipmiH кездегеш - окушыдан «алым алу», eKiHiuiciрылым жолы ек ен дтн тусйшредь Макалада ютаптын 6e3enaipuiyiтуралы да сез бар. Жырда суреттелетш Тайбурыл кандай, ютаптынсыртындагы сурет кандай деп сурак койган Элихан Бекейханбатыр мен аттын суретше де 6ipa3 орынды сын айтады. «Ютапташат — орыстын «тяжеловоз» дейтш жук аты. Шабандыры епздщ азакалдьшда» дейш. «KiTan бетшдеп суретте Кобылекен 6ip нашарбакалшы болып сальшран. Кобыланды батыр мурнынан айрыльшпуштиып тур» деп, казактын «Ат ернад, ер мурынды келед1» дейтшмакалын есше алады. «Орыстын уш батырын с алган Васнецовшебердш картинасы бар. Б р ашык хапын сыртына басылып, 5тиынра сатылады. Осы орыс батырларынын суреттерше карасак,Кобыланды батырга мшпзген боз айгыр Добрыня Никитичтш,Кобыланды батыр e3i — Алеша Попович, кун салып карауы ИльяМуромец кершедь Б р менщ жоруым рас болса, «Кобыландыны»баскан баскарма адаскан. Б р уят. Муны мэдени журттарда урлыкдецщ. Ютапты кайта басканда Кобыланды батырдын езшщcypeTiH де, атынын cypeTiH де жырдары жазуга дэл кылып басукерек. Тайбурылды тяжеловоз айгырга айырбастаганга казаккез1 уялады». Сондай жырда айгылатын Караспан, Ындулытаудан бастап Балалы тау, Жайыкка дейшл ондаган жер-суаттарын Ti3in керсетш, жер-су Ьэм Kici аттарын ютапты кайтабасканда аярына элшпе тэрт!‘б1мен басса Ьем ютаптьщ кайсыбетшде кездесетшш керсетсе деген талек косады. Гылыми талап.Казан каласындагы «Умид» мэтбурасынан 1914 ж. «Кара кыпшакКобыланды» ютабынын жарык керуше орай жазган ЭлиханБекейхановтын б р макаласына арнайы токталудагы максат—сыннын гылыми непэщштн, эдебиеттанушылык максат-муддесшангарта кету. Сонымен 6ipre осы макалада, сол тустагы ютапбастыру эстетикасы да, рттык мудде де, эдеби процестеп карамакайшылыктыагымдар кактыгысы да жаксы ангарылады. Жырдынтарихи непздш л мэселeci терен де тэлщщ турде эдш козгалган.Сол кездщ ез1нде жыр мен тарихи шындыктын сэйкесттмэселесшщ кетершу] эдеби-танымдык уршстщ каншалыкгы теренкарастырыла бастагандыгын керсетсе керек.Жана дау'хрде келе бастаган с оны жанрлар туралы да осы кездепэдебиет туралы сездерде niKip козгалды. Эс/ресе, роман жанрыныцсипаты, н епзп белплерi женшде турЛ1 кезкарастар (Арысры.«Роман не нэрсе?», Казак, 1914, №48, 31 кантар; Талапкер.

25 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАFH КАЗАК ЭДЕБИЕП«Роман жарысы туралы», Кдзак, 1914, №56,57, 30 наурыз, 4 coyip.)жарияланып турды. Сол туста ещп гана бой корсете бастагандрамалык шыгармалар туралы да niidp козгалып турды. «Айкап»журналынын 6ipHeuie санында жарияланган «Манап» драмасытуралы баспасезде С. Сейфуллин, М. Дулатов бастап niKip косты.Осы кезенде баспасез беттершде жуйел1 турде Kepi нген фольклортуралы макала, талдаулар эдебиеттанудын келел1 6ip саласынкамтыды. Макал-мэтелдер, ертегшер мен жумбактар, казак ауызэдебиеп материалдары бойынша тарихи шолу ниетшдеп талаптар,тарихи шындык пен керкемдж шындык аракатынасы мэселелер!туралы 6ipKaTap енбектер жарык керд1. Алашуглы Азамат дегенбуркеншж атпен «Айкапта» жарияланган макаласында М1ржакыпДулатов25 Абылай хан туралы ел аузына жинакталган деректергеназар аудара отырып, Абылай жэне онын айналасы мен заманытуралы тарихка бойлайды. Потаниннщ казак тшндеп ертепэкпмелердо, аныздарды жинап жургендт, А. Баржаксиннынказактын 1300 макалын жинап орыс тшше аударганы, баспаданшыгармак талаптары сез болады. «Айкап» журналы жумбактармен макал-мэтелдер, ертегшер туралы элденеше макала, мэтшдержариялап, niKip козгаган.Султанмахмуг Торайгыровтын «Казак тшндеп елен ютаптарыжайынан»26 атты макаласы —эдеби сыннын белесп улпа репндеэдебиет тарихында ез орны бар енбек. Бул макалада жеке ютаптартуралы кыска пшрлерден казак еленднщ даму урдасше сараптамажасауга умтьшыс кврщш. Эдеби сыннын тынысы кещгендтбайкалды. ДПытармашылык урдютеп тагы 6ip жанашылдык сипатретшде акын, жазушьшардын гылым, мэлениет, котам дамуыжен1нде курдел! проблемаларды тубегейл! шешуге кулшыныстарынатуга болар ед1. Олар макала, пшр, ой косу ьшгайындагы турл1окшау сез, публицистика, керкем эдеби шыгарма шепнен шыгып,суйекп гылыми талдауларга, курдел1 окулыктар жазуга атсалысты.Жусшбек Аймауытовтын — психология, Магжан Жумабаевтынпедагогика ауылындагы, эскери flapirep Хал ел Досмухамбетовтынежелп турю жазбалары, эдебиет тарихы женшдеп, белгш 6ipмамандык салаларындагы ipi гылыми енбектер1, монографиялары- XX гасыр басындагы казак бшм беру саласындагы ipi кадамдар.Б р ртжанды ардагерлерд4н жанкепгп ренессанстык рухтан тутанэрекеггер1 еда. Сонымен 6ipre 6uiiKTi, жан-жакты терен бшмштрталардын айтпаута, жазбаута дэп жетпеген, ртка кажетгшйтнжан-дуниес^мен ce3iHin барып аткарган iaaeHicTepi деп караганжен. Жэне сол енбектер улттык гылымнын, гылыми тщдщ1}АМашуглы. Хан Абылай// «Айкап», 1912, № 6,7.“ «Айкап», 1913, Ш 19,20,22,23.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 26калыптасып, еркендеуше мурындык болды. Магжан Жумабаев«Педагогика» атты гылыми жумысынын юрюпесщде «Менпедагогика майданында бэйп алып журген жуйрж емеспш»27 депбастап, осы енбегш жазганына KeuiipiM сурагандай кшпрейедо.Магжаннын «Педагогикасы» сол кезендеп таза казак тшшдеугыныкты, тшге жещл, санага сергек тиетш, гылыми непздо б1рден6ip оку куралы едйЭдебиет пен тш eHepi хакында гылыми непздемес1 6epixенбектерш жазган Ахмет Байтурсынов зердел1 кезкарастарымензерттеу iciH гылыми жуйеге Tycipfli. Ол —казак халкынын руханидуниесш жангыртып, улттык тарихи санасын тулеткен дара да данадарын.Ол казак танымын элемд1К еркениеттщ аса курдел! дешыргалан урдасп жолына бастады. Уыздай уылжып турган казакмэдениетш адамзаттык адуьшды таным мектебшен етазт ,буганасын беютп, канатын катайтты. Шокан, Абай улыктаганулттык сананы еркениет KepiriHfle суарды, замана зангарынашыгарды, шындады.Гул аман ьщ бшкп де саналы кызмеи мен ipreni енбектер1 казак6uiiMi мен мэдениетш жиырмасыншы гасыр мэртебесше беледьАяулы ойшылдын туган халкына деген махаббаты, ушкан уя,кара орманына деген курией ap6ip жазбасында журек нурындаймелдареп тунып тур. Улттык алфавита жуйелеуден бастап, казакгылымы мен агартушылык iciH дамытудагы жуйел! сез, дарындышыгармалары бшм мэртебесш улыктап, ел мерейш ecipe 6epepiхак.Бшм nipiHin сонау 189S жылы жариялаткан казак халкынынырым-нанымдары мен макал-мэтелдер1 туралы тырнакалды3eprreyi KyHi бупнге дейш рухани кундылыгын сактап калды. бткен6ip гасыр шпнде талай гылыми талдауларга аркау болды. «Эгпб-Ш», «Tin куралы», «Маса», «Эдебиет таныткыш» ютаптары менмэдени муралар туралы, бшм беру мен оку iciHiH эдос-амалдарыжайлы шыгармалары Казак елшщ Ka3ipri рухани тэуелиздтнныгайтуга тжелей непз калап отыр. Бугшп бшм беру, агарту,мэдениет саласындагы ран-гайыр гстердщ бастау кез1 де, бойынтузер жулын омырткасы да, Ахмет Байтурсынов дуниетанымы.Эдебиеттану саласындагы алгашкы ipreni зерттеу —«Казактынбас акыны» Абай тулгасынын халыктык касиетш улыктайды.KacTepni акындык кубылыстын кыр-сырын саралап, эстетикалыкTeriH зерделеген гылыми-зерттеушшк кезкарасы Абайтанумектебшщ 1ргетасына айналды.Ахмет Байтурсынов каламынан шыккан «Жоктау», «Ер Сайын»27М.Жумабаев. Шыгармалар, 3-т. —А., 1996,222-6.

27 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!(1923 ж., Мэскеу) сынды зерттеу ютаптары — ежелп эдебимураларды улттык мудце орайында танудын уздпс ynrici. Ютаптажинакталып, талданган жиырма уш жоктау, ecipece, Казыбекби мен Абылай ханды, казактын асыл улдарын жоктаган эдебимуралар —ел тарихынын казыналы парактарын айкара ашкан асылдуниелер. Асан Кайгы, Нысанбай жырау, Будабай акын, Наурызбайби, Алтыбас, Шортанбай, Байток, Cyrip, Мурат, Шернияз, тагабаска ондаган тулгалы жыраулар мен шешенднс сез зергерлер1казактын Бас галымы Ахмет Байтурсынов талдаулары аркылытунгаш рет кэаби Giniicri эдеби зерттеу нысанасына шндкКазак баспасы тарихында тунгыш рет аударма ютап шыгарудынкешбасшысы. Улттык максаты барынша айкын, кептаралымдыipi басылым «Кдзак» газетшщ уйымдастырушысы, бас редакторы.Алаштын ардакты кайраткершщ бул реттеп кызмеп мен таланткыры женшдеп сындарлы бага ел! де айтылары анык.Казак элемшдеп заманауи кубылыс Ахмет Байтурсыновтындара тултасын тану, талантты мураларын ел иплшне жарату ici ещптана бастау алды. EniMi3 тэуелаздак алган аз уакытта бул максаттакеп icrep, шаралар аткарылды. Шыгармалары, гылыми зертгеулер}жарияланды, бугаудага ce3i, бодандыктагы мурасы бостандыкалды. Эйтсе де, тарихи танымнын, бшм кызметшщ уакытпен 6ipreесейш, уакытпен даритын Kaaip-Kacneii бар. Котам кайраткершщб1ркатар муралары arci де болса назардан тыс калып келеш.1923 жылы жазды деген (Мукгар Эуезов жазбаларынан мэл1м)«Мэдениет тарихы» ютабынын колжазбасы дереказ. Оньщ ycTiHeустаз, агартушы, мемлекет кайраткершщ эдеби-тарихи мурасынкэаби бшктшкпен ciHipy Ka3ipri мамандардан, урпактан тшепдецгейдеп кабшет* бшмш талап етсе керек.XX гасырдын басындагы эдеби процестщ жаналыгы эдебиетпен тищщ тарихи 9pi теориялык келел1 мэселелерше кещненкозгау салып. эдебиеттанудын одан dpi калыптасып дамуына жолашуы болды. Эдебиет тарихы мен теориясына катысты кезкарастаржоталанып керйад. Шыгыс пен батыс эдебиетш жаксы бшетш,казак эдебиетшщ муралары мен дэстурш жете таныган бшмшкалам иелер1 шыкты. Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, С.Габбасов,Э.Галымов, С. Двнентаев, М.Жолдыбаев, Т.Жомартбаев,М.Кэыймов, М.Ж.Кепеев, Г.Кдрашев, Ш.Кудайбердиев,С.Сейфуллин, М.Сералин, С.Торайгаров, т.б. кептеген алашзиялылары ел жэне жер мэселеамен 6ipre эдебиет пен мэдениетжайлы ойларында макалалары мен хабарларында «Айкап», «Кдзак»секщш баспасез беттерщде ортага салып отырды. Жарык кергенютаптардын деншде кездесетш сонгы сез, алгы сез, туашпрмелерде — эдебиеттану мен сыннын Kepmici. Ондай макала, сездержинактар мен KiTarrrapra да батыл косыла тусп. Мысалы, Семейдщ

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 28«Жэрдем» баспасынан жарык керген «Шын максуттар» ютабынашыгарып, таратушы Баймухаммед Айткожаулы «Есю акындар»,«Абай кандай?» деген тараулар коскан. Ал 1916 жылы Орынбордын«Дш уа магишат» мэтбугасынан шыккан «Абай термес1» ютабынабастырушы Самат Эбйпуглы «Ойлы журтым» деген сездершпркеген. Ал алаш кайраткерлершщ, зиялы азаматтардын солтустагы эдеби зерттеу, эдеби сын енбектер1 езгеше ез1ндйсбиблиографиялык жел1 курайды. Бул тустагы эдебиеттану менэдеби сын енбектершщ ani де карастырылып, талданбаган,гылыми айналымга косылмаган такырыптары мол. Олар XX гасырбасындагы он бес—жиырма жыл аумагындагы эдеби процестщ кентынысын, ртгык кенеугп сипатгарын танытады.ДРАМАТУРГИЯ, АУДАРМА ЖЭНЕ БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТ1.Элем эдебиеп тарихында ен ежелп кубылыс саналатын драмалыкшыгармалар казак эдебиел нде, KepiciHuie, кей1ндеу кенжелепкедщ. Рас, халык эдебиетшщ ежелп нускаларында драмалык,сахналык туз1л1мдердщ ертеден KepiHin, багзьщан тамыртарткандыгы зертгеулерде орынды тужырымдалады. XIX гасырдада драмалык шыгармалардын табигаты кепшшк алдындагысахналык керййстерден, айтыстардан, эншшж, сал-сершйс енеркубылыстарынан KepiHin отырды.Драматургия —непзшде, шын мэшсмще казак эдебиепушш XX гасьфда орныгып, ете жедел дамыган жанр. ПрофессорБ.Кенжебаев XX гасыр басындагы казак эдебиетт туралызерттеушде б р туста казак эдебиеп «езшщ кадры жагынан да ecri,маманданган эдебиетке айнала бастады» дей кел in: «YiniHini, XXгасыр басындагы казак эдебиетшде жана эдебиеттж жанрлардынтуа бастаганы ангарылады. Бурын, XIX гасырда, казак эдебиеп текелен, жыр болып келетш, б1рынгай поэзиялык эдебиет болатынедь XX гасыр басында казак эдебиетшде тын, жана эдебиетжанрлары туды: 6ipfli-eKini прозалык (повесть, роман), драмалыкшыгармалар керйщ» деп атап керсеткетндей, жана турпагтатуындылар жариялана, ел алдында сахнага шыгарыла бастады. Бркубылыс эдебиетке турлж, жанрлык жанал ыктар мен соны сапальпссипаттар экелдь Бурыннан 6enrini жанрлар шггей тулеп-турленш,заман агымына карай ширыгып ширай туссе, енд! 6ip жанрлартыннан туды. Хикаяльпс дастандарда, эпостарда, ертеп, аныздардабайкалатын карасез нышандары жана кэыби эдебиет тусындароман, энпме, хикаят сынды соны жанрлардагы шыгармалардажаркырап ашылса, эдебиеттщ дамуымен 6ipre эдебиеттану,эдеби сын, аударма, драмалык шыгармалар да буганасын бсктп,канат катайтты. Эдебиетпн ел арасындагы ыкпалы, ютаптардынжепспейтшдш, сонымен 6ipre керкемдж даму ypiuci эдебитуындылардьщ сахналык нускаларына зэрул1кп тудырды. Эдеби

29 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПкештер, айтыстар мен энып акындар енер1мен катар, енд1 белгшшыгармаларды сахналау дэстурге ендк Драматургия тарихымен теориясынын бшкп зерттеупиа, профессор РымгалиНургалиев бул орайда: «Бурынгы кезде эр турл1 той-томалакта,сауык кештершде «Тазиза», «Баксы», «Жер дауы», «Малдыбай»,«Уйнпк-уйшйс» секши колжазба куйшде тараган шагын пьеса,инсценировка yrcrinepi койылып журген»28 —деп жазады. EipTe-6ipre улттык драманын алгашкы туындылары ел шпнде тарадды.XX гасыр басындагы драмалык шыгармалар, эдеби туындылардынсахналык KepiHicTepi туралы деректер сакталып калган. Солзамандагы улттык баспасез беттержде Атбасарда 1916 жылыМ1ржакып Дулатовтын «Бакытсыз Жамал» шыгармасынын сахнагакойылганы29, Келбай Тогысовтьщ «Надандык курбаны» пьесасы301915 жылы басылып шыккандыгы, Ташкентте мусылманшатеатр31уйьтмдастырылганы, 1914 жылы Семейде еткен казакшаэдебиет кешшде Б1ржан мен Саранын сахналанган KepiHici32койылганы жан-жакты сипатталып жазылган, сол жолы Жанакакын мен баланын айтысы да ел алдында ойналганын, Жанактынролш — Элмагамбет, баланын ролш Габдгпхамит ЫбьфайАлтынсарин баласы аткарганын айтады. Бул хабарларда белгшрелдерд1 ойнаган адамдардын аты-жендер1 аталып, калай аткарыпшыккандыктары туралы баянд алады. «Сарыарка» газетшщ 1917жылгы 19 маусымдагы № 2 HeMipinneri «Иплйс ic» деген хабарынаКараганда, Абай ауыльшда Шэкэр1М Кудайберд1улынын «Ешпк-Кебек» пьесасын33 Кунанбаев сахнага шыгарады. Тускен каржыКытайдагы казактарга кемекке бершедь «Талап» уйымынынмэдени шаралары. Шэкэр!м кажынын «Жолсыз жаза» («Ещпк-Кебек») ютабы 1912 жьшы «Жэрдем» баспасынан шьпсканымэл1м. Дастан. Сол шыгарманын желш1 деп таныгандыкган хабаржолдаган «Талап» уйымынын азаматы Шэкэр1мнщ пьесасыкерсетшй деп жазуы эбден мумюн. Осы жерде газет хабарынынанык-каныгын зерттеу кажетпп ангарылады.Эдебиет тарихында Мухтар Эуезовтщ «Ешпк-Кебек»пьесасынын казак кауымы ортасындагы алгашкы сахналыккойылымы 1917 жьшы еткендт белгш. Зерделеп, пысыктайтусетш гылыми мэселе. «Ещпк — Кебек» 1922 жьшы Семейде«Ес-Аймак» труппасынын сахнасында Жусшбек Аймауытовп Р.Нургалиев. Аркау. А., 1991., 2т., 384-6.®Д.Шопауов. Атбасарда театр// “Казак” газету 1916, №166, 24 кактар.30 Сонда. 1916, №170,24 акпан.11Мэриям. Мусылманша театр//Алаш, 1916, №5,31 желтоксан.31 Казакша бастапкы ойын//Айкап, 1915, №5,77-79 66.33У.Субханбердина. Кдзак. Алаш. Сарыарка. —А., 1993,185-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XXРАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 30режисерлтмен койьшанын пысыктап жазган профессор БагыбекКундакбаев: «Театрдыц алгашкы даму кезещнде М.Эуезовтьщкаламынан туган пьесалар тугел койылып, тунгыш репертуардьщэдеби непзш калады.Драмалык шыгармаларга енпзшетш редакциялык езгерктеркебшесе пьесаньщ сахналык дайындыгы кезшде журпзйеда.Осыган орай «Енлйс-Кебектщ» 1922 жылы Орынбор каласындажеке ютап болып шыкканын 1- щека деп журм1з1 Сакталган театркужаттарына Караганда, бул пьесаньщ 2-нускасы сиякты. 1-ciбаспада басылмагандыктан 6i3re жетпеген. Бэлюм, алгашкы пьесахалык поэмасынын сахналык жуйею (инсценировка) болуыда мумюн34» —деген ойын бишрш, 1922 жылгы «Ецлйс-Кебек»тузетшп, енделген нускасы екендтн кадап айтады. ЗерттеулердеМ. Эуезов «Ендйс-Кебегшщ» 6ipiHnii нускасынын колжазбасы1жогалып кеткендт ескертигедь «М.О.Эуезовтьщ колжазба мурасы*(1977)35 атты жазушы мурагатыньщ сипаттамасында да алгашкынуска туралы дерек кездеспейдьЖалпы, «Енлйс — Кебек» трагедиясы — ел шпн туршйтрщеткен окига. Кдншама энпме, ацызга, ауызею сезге айн алганхикаят. Трагедия талкысы хальпс санасында куш бугшге дейштунып келеда. «Дала уэлаяты» газепнде 1892 жылы «Кдзактардьщестершен кетпей журген 6ip сез» деп жарияланган трагедияб1рнеше шыгармага непз болды. Поэма, драма, прозалыкэлденеше щекалары бар. ¥лттьщ тарихи санасынан мыкгап орыналган тагдырлар. Академик Рымгали Нургалиев дуние эдебиетшдеб1рталай улы шыгармалар халык анызы непзшде тугандыгын айтакелш, Г етенщ «Фауст* трагедиясынын тарихи езегше унзле отырып,«Енлйс -Кебек* трагедиясынын турл1 жанрлардагы щекаларынынаракатысы мен даралыгына, керкемдйс кубылыс эволюциясынатерендеп талдаган зерттеу журпзда. Галым 6ip «Енлйс-Кебек*трагедиясы аркылы казак драматургиясыныц ecin еркендеужолына, поэтикасына зер салады. Осы талдауда Мухтар Эуезовтын«Енлйс —Кебек» драмасынын Шэкэрш кажынын «Енлйс—Кебек*дастанымен сабактастыгын, даралыгын, жаналыгын талдапкерсетедр6. Мухтар Эуезов драмасынын алгашкы, кейшп 1922жылгы (Орынборда жарияланган), 1943 жылгы, 1956 жылгыщекаларын езара салыстыра талдап, шыгармашылык сырларынашады. «Дала уэлаяты» газепнде жарияланган прозалык езекпхикаяны Магауия, кейш Шэкэрш кажы (1912) ез дастандарындажэне Мухтар Эуезов драмасында барынша жетищре тускендтн3420-30 жылдардага казак эдебиеп. —А., 1997,1-кзтап, 113-6.35 М.О.Эуезовтщ колжазба мурасы. —А., 1977.ЫР. Нургалиев. Аркау. —А.,1-т., 1991. 27 —30 66.

31 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПтаразылаган.Халык эдебиетшщ турл1 шыгармаларында ежелден нышандары,белплер1 кылац бертешмен, бурын болмаган драма жанрыныцкурдел! калыптасу nponeci, даму жолы осындай эдеби жаналыктармен кубылыстардан кершедь1912 жылы жазылтан Б. Серкебаевтын«Баксы*, «Еазиза», И. Мендахановтын «Малдыбай» пьесаларыхронологиялык жагынан жанрдын алгашкы карлыгаштарыкатарынан сан алады.XX гасырдын алгашкы ширеп'нде Эюрам Еалымовтын«Май мэселеа» (татар тшшде жазган, 1913) комедиясы,Келбай Тогысовтын «Надандык курбаны» (1915), Ж у с i п б е кАймауытовтын «Рэбига*, «Мансапкорлар», «Кднапия—Шэрбану»(1916 — 1917), «Ел корганы», «Шернияз*, «Сылан кыз» (1920—1925), Сэкен Сейфуллиннщ «Бакыт жолына» (1918), «Кызылсункарлар» (1922), Мухтар Эуезовтьщ «Бэйбше—Токал» (1918),«Енлйс—Кебек» (1917, 1922), Кошке Кеменгерулынын «Эулиетэуш» (1918), «Бостандык жемйп» (1919), «Кдскырлар мен койлар»(1920), «Алтын сакина» (1923), Жумат Шаниннщ «Аркалыкбатыр» (1923 — 1924), «Торсыкбай ку» (1924) секши драмалыкшыгармалары дуниеге кедщ.Кдзак ем1ршен альт, казак эдеби матариалдарын пайдаланыпжазган Г.Д.Гребенщиковтьщ«ЖаксыжМт» (1907), Н.П.Бернардын«Бекет» (1908) пьесалары да — осы кезеннщ жемютерь 1914жылы «Айкап» журналы жег! нем1рщде б1рдей И. Лихановтынказак турмысынан жазган «Манап» драмасьш37 казакшагааударып жариялады*. Аударушы Мукаметкали Есенкелдиндраманын авторы «Алматы шаЬарында уездный начальник болыптурган И. Лиханов деген 6ip орыс» екенд1гш айтып, ол казактурмысында болтан окигадан алып, эйел теншп такырыбы надрама жазгандыгын Tycinziipin алгысез де усынган. Драманынсонынан сол журналда Садуакас Сейфуллин «Манапты» булкалыппен итап кылып шыгаруга эуре болманыз» деп басталганencip сынын коса жариялаган. Сейфуллин «казак драмасын»«орыстын драмаларынын сезшщ ынгайымен» жазганын кемшшждеп керсетед1. «Оны жазушы уездный начальник казактынтурмысын бшмегендйстен бе, жок казакты мазактап жазган ба,капай?» деп, «казактын турмыс калпына» Tirni де келмейтшдюнсынайды. Бул уш шыгармада казак ем1ршен жазылгандыктан, солкезен эдебиетшщ тарихында айтылып, карастырылуы керек депсанаймыз.Казак эдебиетшдеп жана сипатты жанрдын осындайлык кентынысты K epiH ic 6epyiHiH e3i сол кезендеп улттык керкем сез17 И. Лиханов. Манап. Драма казак турмысынан. —“Айкап” журналы, 1914,№ 14,16,17-21.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 32енершщ жедел даму урщсш бщщрсе керек. XX гасырдын басындагыдрамалык шыгармалар, драма жанрынын табигаты хакында Б.Кенжебаев, Ш. Сэтбаева, Р. Нургалиев, Б. Кундакбаев, Д. Мынбай,т.б. галымдар зерттеулершде эр кырынан сипатталады.Аударма - эдеби байланыстьщ алтын Kenipi. Жиырмасьшшыгасырдын алгашкы жылдарындагы эдеби байланыстар да солкезендеп кенкырлы шыгармашылык ypflic табигатымен астасыпжатыр api бул урдгс кебше-кеп аударма бойынша калыптасты да,сол аударма енершщ езекп туындамаларында канык кершедьЖана кезендеп эдебиет тыныс-пршшгшщ курдел1 6ip кыры даосы салада байкалды, сонымен 6ipre шыгармашылык 1здешстердеде ез ерекшелжтерш коскан уакыт талабынын тегеурщщ ыкпалысодан сезщщ.Когамдык-элеуметтж тыныс-пршшктщ эдеби шыгармалардынтабигаты мен керкемдж 1здешстерше де, эдеби ем1рдщ сипатына даез ынтайында Kyurri эсер еткеш, шыгармашылык ypnicri жеделдететускеш шындык. ¥лттык эдебиеттщ кызмеп артты. ¥лтгык,елдж кезкарас тургысынан келген жана багыт ерби келе езгеелдер эдебиепмен, керкемдж дуниенщ баска да кекжиектер1менканаттасуга бет бурды. Бул орайда казак зиялылары менкаламгерлер1 орыс, Еуропа, Шыгыс елдер! эдебиепнен казактурмысына, казак елшщ элеуметпк жагдайьша тэн, уксас,ундес, казак танымына жакын такырыптар мен туындылардыказак ортасына жепазш отыруга умтылганы байкалады. Булypflic сорабы, туптеп келгенде, кетотрек «Typi улттык, мазмунысоциалист» кецестж эдебиет кезещне кешл прелген. Сейтш,эдеби процесс алабетен саяси сипат алып кетп де, жаратылысымен даму денгеШ эр турл1 казак эдебиеп мен екшзш 6 ip тараптагыорыс, украин эдебиеттершщ, сол сиякты баска да алуан улттыкэдебиеттердщ imici зандылыктарынан бурын ортак идеологиялыкмуддеш каузаган идеялык-керкемдж 6 iTiMi басымдык алды.Дегенмен, казак эдебиетшщ XX гасыр басындагы курдел! декайшылыкгы кубылысынын 6ip кыры аударма едг. Bip жагынан,аударма казак улттык эдебиепнен бул кезендеп ерекщелт едкКазак елшщ улттык эдебиеп тарихындагы бул жылдардын езшджнэтижелер1 басым шыкты. 9 cipece, эдеби байланыстар, аудармаэдебиеттердщ бурын-сонды болмаган сипатта epicTeyi мэдениетурдасшде, когамдык ем1рде барынша терен i3 калдырды.Баска елдер эдебиетшщ тартымды туындыларын аудару,нэзирашылдыкпен дамыта e p 6 iTe, туындата жеткззу казакэдебиетшде ертеден бастау алды. XIX гасырда ол дэстурдщ канатжайып, буюл эдебиеттщ тынысына эсер еткендт зерттеулердежете талданыл келеди. XX гасырдын басында аударма саласындада кеп icTep тынлырылды. Енш орыс, батыс елдер1 эдебиепнен,'гылыми енбектершен, тарихи жазбаларынан аудармалар жасаугаден койылды. Эуел1, сол тустагы казак типндеп аудармалардын

33 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПжалпы непзп сипаты ретшде казак тшнщ мэнер1 мен мэйепн,бояуы мен эуенш сактай алгандыгын айту шарт. вйткеш олкезде казак тийнщ колданылу аясы да кен, ел шпндеп казактшнщ кунары да сйпмдй еда. Ол тустагы кез келген аудармаданказак тшнщ езшдак нэпп ecin туратындыгын ангару киындыккатуспейда. Аударма тшшщ тугкырланып, орыс тшнщ орамдарынаоралып шырматылып маталганы берще социалист реализм floyipiмендеп, орысша «ойлау» тшда бутан кезде пайда болды. Эйтпесе,XX гасырдын алгашкы он-жиырма жылындагы аудармаларшынында да казак тшшде сейлеп турган шыгармалар болды. Орыстшндеп джи, медициналык эдебиеттердщ шагын тарау, нускаларыказак тшнде жарык кере бастады. Гасыр басындагы аудармасаласьшдагы ipi кадамдардьщ 6ipi А. С. Пушкиннщ «Капитанкызы* повесшш казак тшнде жариялануы еда. 1903 жылы Казанкаласында жарык керген бул ютапты тэрж1малаган —МолданиязБекимов деген азамат. Казакша жэне орысша мэпндерда катар6ip ютапта жариялау тэж1рибеа де осы кезде басталды. Оныналгашкы 6ip KepiHici 1904 жылы Ташкентте жарык керген «Эйтекеболыстын жоктауы» деген ютап. Бодабай Кабылулынын айтуыбойынша жазылып алынган мэтшда этнограф Эбубэюр Диваеваударган. Сейтш ею тщде катар жариялаган.Казак eMipiHeH орыс тшшде жазылган 6ipfli-eKuri керкемшыгармалар эр кез казакша аударылып баспасезде жарияланыпотырган тэр1зда. Горчаковский деген автордын «Казактурмысынан*атты энпмесш «Айкап» журналы 1912 жылы №2 нем1ршде басыпшыгарган. Энпмеш аударган —Хасен Мухаметжанов. Сондай-акэртурл1 такырыптагы А.Сорокиннщ («Отаннын Hici, яки сахаранынсыйы «Жусан» энпмесш Мухаметжан Сералин38, «Угылмайкалган елен» атгы энпмесш Асылбек Сеймов39 аударган),Л.Н.Толстойдын («1лияс* 9HriMeciH Ахмет Баржаксин40 аударган),А.П.Чеховтын («Кара карга» энпмесш Ахмет Баржаксин41аударган), И.С. Никитиннщ («Сэскелпс келдан жагасында» еленшККеменгеров42 аударган), А.С.Пушкиннщ («Пайгамбар» еленшаударган ККеменгеров43), М.Ю. Лермонтов (Азамат Алашуглы,Сершкали Жакьтулы44 аударган), И.С.Крыловтьщ («Инелпспен кумырска* мысалын аударган Асьшкожа Курманбаев45),я «Айкап» журналы, 1915, №1,2.юСонда, 1913, №13.“ Сонда, 1915, №11.“ Сонда, 1915, №7-8.41 Сонда, 1915, №13.45 Сонда, 1915, №4."Сонда, 1914, №17.45Сонда, 1912, №3.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 34тагы баска белгш-белпаз орыс каламгерлершщ шыгармаларыаударылып жарияланган. XX гасырдын басындагы эдеби аудармасаласындагы байкалатын ерекшелж б!ркатар калам иелер!(Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, Жусшбек Аймауытов,М1ржакып Дулатов, Магжан Жумабаев, Мухаметжан Сералин,Спандияр Кебеев, Кошке Кеменгеров, Бекет втетшеуов, бтюрбайАлмасов, Елеусш Буйрин, Ыбырайым Жайнаков, т.б.) орыс, татар,шыгыс тщдершдеп манызды, кажетп шыгармаларды жуйел1 турдеказакша жетюзуге ыкылас танытып отырган. Мер31мд1 баспасезбетгершдеп жарияланымдармен катар келемда шыгармалар дааударылып, жеке ютап болып жарык кердкМухаметжан Сералиннщ «Шахнамадан» аударган тараулары,«Рустем-Зораб» окигасы сол тустагы манызды да субел!шыгармашылык жепстж болып табылады. Аударма туащпрме,таныстыру сез1мен 6ipre «Айкап» журналында eici жыл бойы жепсанында46 жарык кердь Шыгыс еркениетшщ улы дастанынынказак эдебиепмен байланысына, ыкпалына, нэзирашылдыксипатга таралымдарына ой ж1берсек, М. Сералиннщ бул енбептарихи dpi теориялык манызын аса зор dpi езек п лтн KyHiбупнге дейш жойган жок. Сол тустагы тагы 6ip назар аударарлыкшыгармашылык iaflemc ерекшел1ктер1 репнде 6ip жазушыныншыгармаларын 6ipHeiue акыннын, иэ б1рнеше жылдар бойыуздисаз эр кырынан келш аударып жетюзуш айтуга болар ед1 Булказак акындары тарапынан, ecipece, орыстын улы мысалшысыИ.А. Крылов шыгармаларына катысты кершдг. ЭбшкасымФирдоуси «ШаЬнамасын» аударуда да бурын талаптангандарболган едь 1886 жылы Ташкентте Ораз Молданын «ШаЬнама»аудармасы жарык керген-дь А.С. Пушкин шыгармаларынказакшалау турасында да сондай урдгсп бщщретш турл1 мысалдаркеп. Ал И.А. Крылов мысалдарын аударуга р ы Абайдан бастап6ipHeuie ipm -усакты авторлар атсалысты. Ахмет Байтурсыновтын1901-1904 жылдарда аударган «Кырык мысал» ютабынын екшийбасылымы 1913 жылы Орынборда жарык кердь СпандиярКебеевтщ И.А. Крыловтан аударган туындыларынын басынкоскан «Ynrifii тэрж1мэ» ютабы 1910 жылы Казан каласындабасылды. Осы кезенде газет-журнал бетгершде де жекелегенмысалдары казак тшнде жарык керш жатты. А.П. Чеховтын«Хамелеон* энпмесш (1915), В.Г. Короленконын «От* энпмесш(1915) алгаш рет казакша сейлеткен Элихан Бекейханов болса,«Кырым сезшен» деп Н. Маркестен «Азамат fOcin*, «Еиштау*,«Керейдщжойылуы», «Курбан кия*, «Султан Сэли* секций энпме,аныз, ертеплерд1 аударып жариялатты. Б р шыгармалардын бэр! де1915 жылы «Казак» газетшщ беттершде казак окырмандарына жол“ Сочла, 1914, №22,24; 1915, № 2,3,4,5,9.

35 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПтартты. Аударма саласында жуйе.т де талантты шыгармашылыкжасаган —api акын, api устаз Бекет втетшеуов. Онын «Дуние iciахиретке кетпес» (1912), «Жиган-терген» (1914) ютаптарынынexeyi де непзшен аударма туындылардан тирады. «Жиган-терген»ютабында орыс эдебиетшен аударган елендер1, мысалдарыбасым келсе, 1912 жылы Кдзанда жарык керген жинагынаенген ею поэманы акын орыс эдебиетшдеп шыргалан окигалыэнпмелердш окиталарынын желюше суйенш жазды. А.С.Пушкин,М.Ю.Лермонтов, А.Н.Плещеев, И.А.Крылов шыгармаларынанталантты адармаларын жариялатты. Б. втетшеуов аудармаларытупнускага барынша жакындыгымен, ерюн нэзиралык аудармажольшан repi, автор мэтшшщ поэтикасын сактауга умтылуымен,мысал-сыкак туындылардагы мыскыл, эзш-оспакгы толымдыKenicripin жетюз^мен дараланады. Бул 6ip жагынан казакэдебиетшщ тарихында бутан дейш кецшен калыптасканнэзирашылдыкган туындатып ерюн жырлаудан езгеше, кэыбисипаты айкынд алган эдебиеттщ белисьОсы жылдарда ГШржакып Дулатов Бичер Стоудьщ «Том агайдыцлашыгын» казакша сейлетп. Бекет втетшеуов А.С.Пушкиннщ,ИАКрыловтын, А.Н.Плещеевтщ тацдаулы шыгармаларын казакокьфмандарына ана тшнде керкемдеп усынды. Аудармалардындеш —куш буггнге дейш эдебиет тарихынан елеуи орын алган,тасырдан аса уакыт кешсе де керкемшк куатын жогалтпаганшыгармалар. И .А. Крыловтын Абай, Ахмет Байтурсынов, тагыбаскалар аударган мысалдары бупн де казак окырмандарынынарасына кеншен магйм. А.П. Чеховтын «Хамелеон* энпмесшаударган — «Кыр баласы» (Элихан Бекейханов): «Хамелеон- азган кесфтю. Корыкканда icin-Keyin кыскарады, узарады,xerepin, кызарып, кубылады. Айнымалы турлаусыз кубылгышадамды орыс Хамелеон дейдЬ —деген кыска TycinaipMe жасайды.«Кун ыстык. Кдла базары. Дукен ашык, алушы жок. Саудагерлерд1уйкы баскан. Базарда кайыршылар да жок. Базармен полицейскийнадзиратель Очумелов келе жатьф. Барымталап алган 6ip шелеккаракатты кетерш, касында городовой келедЬ деп басталатынмыскылды хикаяныц барлык калтарыс-калтарысы api карай казактшшде акгарылып туседь Табиги, жагымды сез MdHepi, казакыTin Hapi угыныкты, эсерш, женит. Казак эдебиетшдеп аудармаMeicre6iHiH уздж yrcrici ретшде XX гасырдын алгашкы жылдарындаказакшалантан осы нусканьщ кез келген тусынан мысал алыпкелпруге болар едк Бул казак керкем сезшщ сол тустагы дамуденгейшщ белпсьАударма 1ргел1- эдебиеттщ дэстурл! саласы репнде жан-жактыкалыптасты. «Бул кездеп эдебиет тез дамуымен 6ipre, улттыктар шенберде калып коймай, кен арнага шыкты, керш шее

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 36Шыгыс ejiaepi эдебиепмен, орыс классикасымен, Батые Еуропахалыктарынын казынасымен езара байланысып, ныгая тусп»47дегенде, профессор Шэмшия Сэтбаева гасыр басындагы осызандылыкты накты тужырымдап жепаздьАударма аркылы керкемдж таным кокжиеп кенейш. Бурыннан6epiK калыптаскан Ш ышс эдебиетшен аудару, нэзирашылдыкмектеб! одан dpi жалгасын тапты. Сонымен 6ipre, XX гасырдынбасында Еуропа, Еуразия, орыс эдебиеп нускаларынан аудармаларжасауга ден коюшылык урД'Сп кубылыс репнде танылды. Бул6ip жагынан баше, орыс эдебиепнщ дэстурше назар аударудыналгашкы элаз нышандары едьБал алар эдебиеп де —казак халык болгалы сез енершщ езорньш табиги турде тауьт, ернепн жогалтап, урдгсш узбегенсаласы. XX гасыр басындагы казак бал алар эдебиетшщ ез1нджжана дэстур1 бар. Бул туста балаларга арналган шыгармалар,окулык, хрестоматиялар мен жекелеген шыгармалар арнайыбасылым жуз1нде кептеп жарык кере бастады. Бурынш аныз,ертеп, батарлар жыры, жумбак, макал-мэтел, т.б. тэлщ^щэдебиетпн катарында заман тынысына сэйкес енегелйс жазбаэдебиет туындылары мен ютаптар жшрек жарык кервд. Балаларгаарнап керкем сезш Ke6ipeK толгайтын жазушылар, устазэдебиеппшер, аудармашылар шыкты. Баспалардан балаларгаарналган ютаптар жариялау колга алынды. Эдебиет нускаларыдегенде бурынырак кисса, дастандарды, батырлык эпосты жаттап6biin есепн казак баласынын колына енд1 жана турпатты ютаптартие бастады. Балаларга арналган шыгармалардын жанрлары да эралуан сипатта дамыды. Кдрасез, оленсозтурлер1 балаларга арналганшыгармаларда канык керщш. Аударма шыгармалар да осыкезде жш жарияланды. Бул жылдардаш басылымдар катарындабалаларга арналып имандылыкты насихаттаган ютапшалар да«Иман риеэлэа» ((Балалар ушш), Казан, 1902) кездеседь «Казак |балалары ушш» деген арнаумен «Акыл ютабы» жарык кердо;Казанда 1903 жылы басылып шыккан бул ютапты курастырып,жазушы hdM шыгарушы «Габдырахман Кэшимов» Кекшетауи депкерсеплген. Ютапта мектеп, эдеп, кулык, улп-енеге турасындагытэрбиелж мэш зор насихат сездер мен туындылар тузшген.Мухаметжан Сералин езшщ атакты «Гул каш и ма» ютабынын(1903) алгашкы баспа нускасына «Бозбалаларга тартылады»деген тусщщрме жазыпш. Демек, жасестр1мдерге, жастаргаарналган эдебиет туындысы. 1906 жылы еюнип кайтара жарыккерген Ыбырай Алтынсариннщ хрестоматиясы («Киргизскаяхрестоматия», Орынбор, 1906, 160 бет) казак мектеп балаларынын .рухани талабын канагаттандырган сол заманш субёш окулык47XX гасырдын басындагы казак эдебиетк - А.,1994,6-6.

37 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!енбек екендт аян. «Уак энпмелер, ертегшер, балалар турасында»,«Ужен Kicmep турасындагы энпмелер», «Эр турл1 елен-жырлар»деген уш бел1мге ж1ктелген эдеби нускалар балалармен 6ipreказак эдебиетшщ тарихына катысты мазмунды деректер ментуындылардын басын топтастырган едк 1907 жылы акпан айындаГабдырахман Кэшимов казак балалары ушш «Эдеп», «Упт»атты еюшш, ушщцп ютаптарын Кдзан каласында, университетбаспаханасынан шыгарды. 1908 жылы осы автордын «Акылютабы» eKiHiui кайыра жарык кореш. Спандияр Кебеевтщ«Улгш тэрж1ма» (1910), «Улгш бала» (1912) ютаптары кептегенэдеби шыгармаларды сурыптап усынды. Окулык ретшде кешненмэгпм болды. «Кергешп бала, улгш ана» (1911), «Эл1ппе яки тетеоку» (1911), «Кдзакша элшпе» (190), «Казак балаларьша кираэтютабы» (1910), «Казак элшпесЬ (1910), «Балаларга жемгс» (ТайырЖомартбаев, Семей, «Жэрдем», 1912), «Гибрат» (Казан, 1912),«Казакша оку ютабы» (1912), «Элшпе» (Орынбор, 1912), тагы баскаокулыктар мен сол мазмундагы ютаптарда эдеби шыгармалар,ауыз эдебиеп улгшер!, аударма шыгармалар жарык керш отырды.1914 жылы Ахмет Байтурсыновтыц эйгип казакша «ЭлшпесЬ мен«Оку куралы» еюнпп рет кайта басылып шыкты.Сол кездщ ез1ндз балалар эдебиеп мазмуны, такырыбы, эдебижанрлары жагынан эралуан болып келедь Кисса, дастандардыншшде де балаларга лайыкты шыгармалар жарык керш таралыпотырды, Енш б1ркатар басылымдар мен кен таралган шыгармаларертеп, аныз, жумбак, улгш сез, есиет сипатьшда болып,балаларга, жастарга гибраттылыкпен багаланса, баскаларыимандылык, эдеби, тэрбиелж мэшмен ерекшелещп, сейтш,окулыктар, оку куралдары бурынгыга Караганда жш epi кеп шыгатусп. Окулыктардын iuiiwie есюше сауат ашу мен жана багыттагыоку багдарламаларынын ара-ж1п ашыла тускенщт анык едйМектептерде жана заманга сай гылым iaflen, енер устау максатынаден койылды. Магжан Жумабаев сол жылдар шындыгын актаракел in, «Жазылашак оку куралдары Иэм мектеб1м1з»48 дегенмакаласында: «Кдзак мектеб1 осы куш уш жолдын эрелтнде тур.Bipi —артында. Оны журш шыкты деуге болады. EKeyi —алдында»дей келш, бурынгы молданын орньша жана мектеп келе жатканынсоны ашпак «казак азаматтары» «тенкерютен тенкерш болып,толкыннан толкьш кагып» аласапыранга тусш кеткещппн, 6ipaKжана «гылым» мол icipin отыратын мектептщ кажетппн талдапKepceTin бердьСол туста:Бш сабакгы, жазу жаз,Жасыннан бол енерпаз.48 М.Жумабаев. Шыгармалар. 3 томдык. —А., 1996,2-т., 318-6.

КАЗАК ЭДЕВИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 38KyHi бойы ж упрш ,Ойнатанта болма мэз.Сабак бшсен жасында,Кустар сайрар басында.Отырарсыц сен даты,Жаксылардын касында, —деп жазды Тайыр Жомартбаев «Балаларга насихат» елешнае. 1912жылы Семейдщ «Жэрдем» баспасынан жарык керген «Балаларгажемк» ютабында осы елещмен 6ipre «Балаларга енеге», «Мектепшпнде», «Мектепке шакыру», «ЫждаЪатты бала», «Жалкау бала»,т.б. кептеген елендер1 бар.Султанмахмут Торайгыров 1912-1913 жылдарда балалардыоку, бшмге, ултка кызмет ютемекке шакырган б1рнешеелендерш жариялатты. «Оку», «Дуние», «Окып журген жастарга»,«Шэюрттерге», «Окуда максат не?» деген елендер1 сол кезендепказак поэзиясындагы агартушьшык-демократтык багыттагышыгармалардын 6ip сипатын танытады.Умггпенен жок кутан,Талабы алда баламыз.Баскдлар жогын тапканда,Б1эдер кайтш каламыз,Тэуекелге бел бусак,Кердепш аламыз, —деШй акын «Окып журген жастарга»49 елешнде.Мухаметжан Сералин, Сэкен Сейфуллин, Спандияр Кебеев,Бекет втетшеуов, Султанмахмут Торайгыров, Сэбит Денентаевшыгармаларында балалар эдебиетшщ тарихына юретш a p iXX гасыр басындагы эдебиеттщ осы саласынын дамуынаыкпал еткен туындылар eneyni орын алды. ¥лттык баспасезд^нкогамдык даму процесше батыл араласуы, жана мектеп жолынабетбурыс, эдебиеттеп агартушылык багыттын басымдыгы балаларэдебиетшщ аз жылда ipreciH беютш, даму багыттарын айкындапалуына непз калады.XX гасырдын басындагы казак балалар эдебиеп ултгьпсэдебиеттщ тарихындагы улкен белесп жепспк, мэуел! iaaemcTepнэтижеи болды.ПОЭЗИЯ. Халык поэзиясы деген жалпы угыммен кешненмэл1м улттык елен енершщ узак керкемдж — эстетикалыктэж1рибесшщ барша нэр1 мен селш, lypni ерекшелйстер! мен49С.Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-т., - А., Рылым, 1993, 47-

39 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАШ КАЗАК ЭДЕБИЕПмазмун жэне тур улплерш cinipe жинактаган улы эдебиеттщжиырмасыншы гасырда да кекжиегш кенейте дамыгандыгы аян.Ютап бастыру канша шгершеда, баспа, баспасез ici ер1стей туспдегенмен, казак даласындагы халык эдебиетшщ дэстурл! тынысыез ыргагынан жанылган жок. Халык поэзиясы барльпс куат,мумкшдтмен ел журепне жол тауьт отырды. Оны жиырмасыншыгасыр басындагы тарихи аумалы-текпел1 окигалар тусындагыхалык поэзиясы улгшершен де анык байкаймыз. Халык поэзиясымайталмандарынын кеп екещйгш, ел шпндеп сез устаган, еленкутан ipini-ycaicra халыктык таланггардын одан да кеп екендтнескерсек, мухит толкынындай тереннен nipiM кайырьт жатканры керкем сез енершщ рттык касиетшщ кемелдшн айкын ce3iHeтусем1з. Б р улы енердщ innci зандылыктарын саралау, мектептер1мен багыттарьш желшеу ani де талай зерттеулердщ езегше Tycepiкумэназ.Жана реалиспк эдебиетпн, агартушыльпс-халыктык багыттагыэдебиетпн ерекшелйсгер1 мен жанашылдык сипаты XX гасырбасындагы шыгармалар мен эдеби басылымдарда айырыкша кезгетуседь Б р тустагы эдебиеттщ даму зандылыктарынан байкалганнепзп ею багытты беле-жара айткан жен. EipiHmiaeH, ХГХгасырда,ecipece, гасырдын eKiHiui жартысында казак эдебиетшде 6epiKтамыр жайган, езшдйс орны бар Шыгыс эдебиетшщ TereyipiHui3cepi мен дэстурл1 терен iiaepi, дши сипатты эдебиетпн таралуыe3iHiH белгш 6ip битне жеткендей ед1 де, саябыр тарткан. «Ютабиакындар» деп аталган каркьшды багыттын езшдпс беп айкындалдыда, жана эдеби процесте езшдж орын, жен-жосыгымен бейтарапкалып танытты. Ещй эдебиеттщ даму ypflici, багьггы, басты-бастыкайраткерлершщ ой-назары батыс, орыс мэдениетшщ, жаназаманнын «гылым» жаналыктарына ден койган таным дуниесшеауа тускендей едь Магжан Жумабаевтыц e3i макалалары менаударма, окулыктарында, оку ici туралы енбектерщде «гылым»дуниесше непзделген бшмге, Еуропа мэдениепне ден коятынкезкарасын ашык жазды. Б р , Мухтар Эуезовтын «Магжандысуйемш, Еуропалыгын, жаркыраган эшекейш суйемш. Кдзакакындарынын кара кордалы ауылында туып, Еуропадагымэдениет пен срулык сарайына барып, жайлауы жараскан аркакызын Kepin сезшгендей боламын. Магжан — культурасы зоракын*50, —дейпн. Магжан Уфада, Омбьща, Мэскеуде бшм алып,В. Я. Брюсовтын аузынан «казактын Пушкиш» атанган туе. «Дэлсол кезде Шыгыс мэдениеп кайраткерлершщ шпндеп ен кушп,ен аскан бшмпаздарынын 6ipi де Магжан болып саналады*,(Хайрулла Махмудов)51.я М.Жумабаев. Шыгармалары. 3-т.—А., 1996. 407-6.51Сонда, 425-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 40Дуниетаным мен руханият дуниесшдеп б р баштгьщтууы, белен алуы даму зандылыш болатын. Сол тустагы казакокыгандары мен ртшыл кайраткерлер1, зиялы кауымнын тргалыeiciraepi тугелге жуык еуропаша бшм алып, Ресейдщ кэаби бшморталыктарында окытандар еда. Гасыр басындагы саяси Tipuiuiiiaceде белсене араласкан солар-ды. Алашорданын батысында да,шыгысындада ой пзгшш солар колга алган-ды.Мше, дамудын осындай сэтгерщде эдебиеттщ жана бтм гтузишь керкем публицистика белен алды, азаматгык унД1 ртгыккеркем сездщ муше-мушеа дараланып, муанделе TycTi. Б р -екшип багыт. Б р багыттын сипаты ен алдымен халыкка ежелденжакын енер саналатын елен, жырда барынша айкын кершш.Жыраулык поэзия одан epi жалгасын тауып, турлене дамысада, заман тынысына лайыкты, уакыттын e3i экелген жана дэу1рпоэзиясы тез буын бекш! Кетеш, Шал акын шыгармашылыгынанбедерленш басталган акындык поэзия Абай дэстуршен 6ip бижбелеске шыкты да, одан dpi б1ржолата мектеп калыптастырды.Ягни, осы туста акындык жана мектеп б1ржолата калыптасыпулгердь Сотан орай поэзия жанрынын 6imii де, мазмуны дажангырды. Поэтикалык курд ел i e3repicKe тусп. Sip жагынанжыраулык поэзиянын езекп ернекгерш, керкемдж сез 3epiHдамыта жалгастырса, eidHrni жагынан жана дэу1р танымынан тугансоны сипаттарды экелш. Еуропа, орыс эдебиетшщ керкемдж ecepiKe6ipeK кезге шалынды. Сейтл батыс пен шыгысты тел емгенказак поэзиясы, езшщ ртгык болмысын, тщщк нэрш де сактайотырып, элемдж поэзия белдеулерше жол тарткандай ед1.Абай дэстур^ Абай мектеб1 казак акындарына багдаршамдайKepiHfli. Академик Зэки Ахметовтын «Поэзия шыны —даналык»,«Абайдын акындык элем» ютаптары Абай дэстуршщ осынаубастау арналарын теориялык тургыдан тереннен туйшдептужьфымдап берда. Галым Абай дэстурш жалгастырган, ерштеткенэдебиетшшер катарында казактын аса ipi тргалары Шэкэр1м,Сртанмахмут, Магжан, Ахмет Байтурсынов пен М1ржакыпДулатов шытармашылыгына ой жупртш, талдау аркылы казакэдебиетшщ тарихындагы реформаторлык акындык мектептантабигатын ашып керсетш 6epfli. CeftTin, акын даналыгынын рттыкезепн беютед1, дэстур жолынын куатты таскынын антартады.Абай даналыгы туралы сан тарау ой-тюрлерд{н кай-кайсысын даонын акындык eHepiHeH, акындык шеберлтнен орбите сейлейш52.Зэки Ахметовтын 2002 жылы жарык керген Абайдын акындыкпарасаты жайлы «Поэзия шыны — даналык» ютабы р ы дарынкубылысынын ем1ршенд!пн дэлелдеп шыккан енбек болды.XX гасыр басындагы эдебиетте елеул1 енбекгерш жариялап,пАбай. Шыгармаларынын ештомдык толык жинагы. 1-т., —А., 2004.

41 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕПмэдениеттщ дамуына айтулы улес коскан акын Гумар Караш eMipiмен кызмеп узак уакыт бойы жете багаланбай, аталса да жеткткпденгейде сараланбай келген таланттардын катарынан саналады.Ол он-он бес жылдын iminae казак эдебиетшщ тарихынан кушбугшге дейш ерекше багалы орын алатын казак акындарынынею жыр жинагын, езшщ бес елендер ютабын, б1рнеше зерттеу,публицистикалык енбектерш жариялатьш улпрдь «Бекеймктен»деген лакап атпен ел аузындагы эдеби туьшдылардан курастырып,жариялаткан «Шайыр, яки казак акындарыньщ басты жырлары»(1910) жэне «Кексшдер» (1910) жинакгары эдеби муралардынасыл кембеа icnerri. Бул жинак сездерщ терешрек талдап,поэтика тарихы тургысынан зерттеу эл1 де кептеген керкемджтаным мэселелерш танып-бшуге мурындык болады деп ойлаймыз.Сонымен 6ipre F. Караштын «Бала тулпар» (1911), «Карлыгаш»(1911), «Тумыш» (1911), «Ага тулпар» (1914), «Турымтай» (1918)атгы ipKec-Tipxec жарык керген бес б1рдей елендер ютабы автордыншабьпты жылдарын мензесе, влендершщ такырыбы, ернеп,поэтикасы жана дэу1р эдебиетшщ тынысьша упггасып жатты.«Апаш» саясатына зор умилен карап, журекжарды жырларынарнаган акындармен катар (Магжан Жумабаев, СултанмахмутТорайгыров, Жусшбек Аймауытов, т.б.) Гумар Караш та Алаштыназаматтарына арнап ансарлы жырларын жариялатты. Азаматтык,философиялык толгамдарга бай елендер1 кебшесе агартушыльпс,р т азаттык такырыптарьша арналды.Кейш XX гасыр эдебиетшщ басты тргалы каламгерлер1 болганталантты тргалардьщ алгашкы, екшпп-ушшап ютаптары осытуста кеп жарык керда. МзшИур Жуст Квпеевтщ 1907 жылы ушб1рдей жинагы (Кдзан, «Хал-ахуал», «Т1рл1кте кеп жасагандыктанкерген 6ip тамашамыз», «Сарыарка юмд1ю екенд1п») окырмандарколына таш. Бостандык туралы ашык квзкарастары, акыннын1905 жьшгы орыс революциясы эсер1мен айткан п1юрлер1 ушшуш ютапты шыгарган баспага он ею мын сом акшалай айыпсальшды. 1915 жылы Сабит Денентаевтыц Уфада «Уак-туйек»деген атпен тунгыш жинагы шыкты. Сэкен Сейфуллиннщ «Откенкундер» (1914), Магжан Жумабаевтыц «Шолпан» (1912), НуржанНаушабаевтыц «Алаш» (1910), Mipжaк,ыn Дулатовтыц «Оян,казак!» (1909), Бекет Этеттеуовтщ «Жиган — терген» (1914)жинакгары, тагы баска жогарыда аталган ютаптар осы тустагыэдебиет тынысы мен багытын барынша толымды кезге елестетеалады.He6epi жиырма жеп жыл гана гумыр кешш, шыгармашылыккашындап ден койган оншакты жылдын шйнде орасан зор маныздыкеркем эдеби мура калдырган Султанмахмут Торайгыровтыц

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________ 42осы кезецдеп туындылары eMipiHiH езшше 6ip белесш бщщредьАкыннын алгашкы тырнакалды ютабы 03i кез жумганнан кейш,1922 жылы гана жарык кердк Оган дейш шыгармалары мерз!мшбаспасез беттерщде, ел аузында таралды. «Тустмде» («Айкап»,1913, №1), «Булар им?», «Кымыз», «Итаршыра» («Айкап», 1913,№9; №18, №20), «Шеюрт ойы», «Жас журек» («Сарыарка* газеп,1917, №19; №15), «Неге жасаймын* («Абай» журналы, 1918,№3), «Алты аяк» («Айкап», 1915, №3), т.б. елендер! мен макала,толраулары жарык кордь «Кдзак» газетшщ шыгуына куанып,кугтыктаган «Мше, алакай!» елеш («Казак», 1913, 1 наурыз, №4)акыннын азаматтык кезкарасын айкын жетюзген шыгармасы едь«Каранты тунек тунде ед1, кара казак баласы» деп, «жиырмасыншыгасыр басында» айы туып, куш туып «жарык корд! алашы!»деп, алш кунге умгг арта сейлейш. Султанмахмут каламынаншыккан «Алаш ураны» (1917) улттык-азаттык идеясынын ашыкуншдей естщщ. Жалпы, акыннын буюл шыгармалары непзшенXX гасырдын басындаш жиырма жыл шпнде жазылды да, солкезендеп казак эдебиетшщ ахуалын, мующцктер! мен багытбагдарынайкын танытты. «Адаскан eMip» казак эдебиеттндеппоэма жанрынын ешпес рухты улгшершщ катарына косылды.«Кедей» поэмасы да аса 6ip зерл1, керкем epi тарихи мэщйшыгарма. бленмен жазылган туцшш роман «Кдмар сулу» —реалист казак эдебиетшщ кеш басындаш ipi шыгармашылыккубылыстардын 6ipi. Акыннын шыгармашылык eMipiHiH айтулыуш кезешн (1907—1911 жылдарды камтитын шэюрттж елендер!,1912—1913 жылдардаш «Айкапта» кызмет icTen журген тусташелендер!, 1917—1918 жылдардаш Семейдеп шыгармашылыктагдыры) беле-жара карастырган академик CepiK Кирабаев акынтабигатын «лапылдап турган акындык мшездщ кайсарлык пентабандылыкка уласуын керем!з»53 деп сипаттайды. С.Торайшровакындыш жана казак еленшщ жаркын 6errepiHe айналды,жйгерл!, ecepni, мунлы да сазды азаматтык поэзиясы езгеше6iiiMfli, кел!ст1 кестел! зер1мсн с а нага тез жетт отырды. Б!ркатарелендер! Абай макамынын орнектерш кайталай жаншртса, ендаб1ркатар елендер! кез! керген аласапыран заманнын суреттершказ-калпында rycipin отыргандай. «Сарыарканьщ жанбыры» 1917жылгы казак eMipiH тереннен актара жетюзген, психологиялыкжарыстыра баламалауды шебер колданган шыгарма.Кеп уакыт жанбыр кермей курап, куйш,Жок еде Сарыаркада кврер сиык.иС. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-том. А.,1993. б-б.

43 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Сол катарда шедцеген жан-жануар,Аузына тура алмаган т ш сиып.Айн алган Сарыаркамен коштасура,Bip жанбыр ж1бермесе Кдаай ш п54, —деп басталатын елен умггке, арманга толы, акын Сарыарканынжанбырын бостандыктын лебшдей сезшедо.KepceTciH кара ш екпен еккен iciH,Киналып жан аямай жеккен кушш55, —деп басталатын небэр1 алты тармактык «Итаршыга» елешнде деуакыт бедер1 калын тускен.Султанмахмуг Т орайгыров «1) Кдзак эдебиеп тарихында тунгышроман жазушылардыц 6ipi болды56; тунгыш рет еленмен романжазды; 2) казак эдебиепнде сюжетаз, философиялык-лирикалыкпоэма жанрын тугызды; 3) казак эдебиел нде шын магынасындагыпублицистика жанрын жазушылардын 6ipi болды» . Бул акындыкгумыры XX гасыр басынДагы он-он бес жылга сэйкес келе калганСултанмахмуг Торайгыровтын (1893 — 1920) жомарт та кайсарталантынын жемгсше бершген эдш тужырым.XX гасырдын басындагы эдебиеттщ белбаласы Бернияз Кулеев(1899-1923 ж.ж.) — езщщк дара бгпмш суреткерлтмен коса,казак елешнщ тарихында Абай акындык мектебшщ жарк еткенжана жас еркеш ретшде калатын акын. Жиырма беске де жетержетпестекайгылы казага ушыраган, узшген yMirriH тузагынашнш, акындык журектщ дергп куй1гше куйш кеткен Бернияздынелен тынысында, сез орамдары мен ыргак-бунактарында Абайпоэзиясынын адастырмас пернелершщ макамы сейлеп тур.Абайдьщ елен ернегше («Бостандык куншде»), сез сынына(«Жырла да зарла, кеншм...») барынша жакындап барган, уакыттынысына сай рухы жана, дэстур1 берпс тарпан да балан шабыт neciсол туста осы Бернияз Кулеев болды. Ол ез заманынын сезш айтаалды жэне Абай сынды улы тулганын мектебш одан dpi 6eKiTin,жангыртты.Поэма жанрыньщ шоктыгын бшктетш кеткен туындьшаржазылды. Мухаметжан Сералиннщ реалиста, романтикалыксипаттагы «Топжарган» (1898 жылы жазылып, 1900 жылыжеке ютап болып жарияланган), «ГулЬашима» (1901 жылыжазылып, 1903 жылы жеке ютап болып жаряиланган) поэмалары,54 Сонда, 120-6.и Сонда, 78-6.56 Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы эдебиет. - А., 1993.136-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 44Султанмахмут Торайгыровтын азаматтык рухы куштт, реалистжсарыны басым «Таныстыру» (1918), «Адаскан eMip» (1918),«Кедей» (1919), толык сакталмаган «Кдйгы» (1919), аякталмаган«Айтыс...» (1919) поэмалары, Ыгылман Шврековтыц тарихиреалистиссуретке толы, жыр сипатты «Исатай-Махамбет»(кейш, 1924 жылы «Сеуле» журналынын №4 санында жарыккерш) поэмасы, ZZ/эд/ Жэцггровтыц Шыгыс саздарын одан epiтерендете нэзирэшылдыкты жалгастырган «Назым чэИар дэруш»(1913), орыс-казак тарихи катынастарынын шынайы шежаресшенепзделген «Ресей патшалыгында Романов нэсшшенхукмыранльпскылган патшалардын тарихтары Ьэм актабан шубырыншылыкзаманынан 6epi карай казак халкынын ахуалы» (1912) дастандарыжэне тагы баска туындылар эпикалык жанрдагы алуан кырлыпоэтикалык ерекшелжтердщ мейлшше кенеулене тускендишбайкаггы. Поэма жанрынын реалистж, тарихи, азаматтык,философиялык сипаты, улттык рухы айкындалып, кушейш.Акындар уакыт тынысына, кунделжп когамдык окигаларга жеделун косып, ой толгау аркылы да еленнщ ем1ршендж нышандарынеселеп шбергендей еш. Азаматтык, публицистикалык сарын сеззергерлшмен уласты. вленнщ эдеттеп ыргак, буын, 6iTiMi жеделтулеп, турл1 турлж езгерюке ушырап жатты.Жарык кун туды,Жер жузш жуды,Кектен нурлар твгиип.Ежелп, ecici,Ортадан кетп,Етек-жещ сеплш.(Бернияз Кулеев, «Бостаидык куншде»)37* * *Heci болса дагы алтын тактыи,КенеШ бенде iciHe жалгыз хактын.Тагдырга мойын сунып, елден безш,Мен журмш ортасында бетен-жаттьщ.Сары казы, сары кымыз тамагы боп,Жургенде жастары 6iaoiH жактын,блшеуш ет, кара шайды тамак кылып,втюзш журмш уакытын жастык шактын.57 XX гасырлаш казак эдебиет!. Октябрь алдындагы кезен. А., 1983,226-6.

45 XX ГАСЫРДЫН б а с ы н д а г ы к а з а к э д е б и е лЯ, Алла! Жетюэе гэр мхратымн,Ракаты бар деупп еш мнхнаттын.(Сжен Сейфу.иин, «Казак сажы*)я ,Карасан сонда казак арасына.Ом наган жаланаяк баласына,Kereoi нп елалреп, жанып, куйт,Кетлдщ туз сепкендей жарасына.(Матсон Жумабаев, «Куз хут*)5*Бул алендер мазмрш жагынан дан сол уакыт такьфыбындагытуындылар болса, поэтикалык бел, pnici, oirrsri тургысынанбурынгы жыраулар свзшен ipreciH бел in, окшаулана тусхендтбгпнез. Кыска аленшн_ азаматтых, саяси лирюсанын неб ip нымдыyaruepi. махаббат лирикасынын дара нускалары да акындар сезшнурландырып, магынасын терендетл эхетхет де уакыт ере кшелшдеген орынды. ТурлЖ, ппшндж шеюстер, хурдея! метафоралар.азаматтык кезкарастын айкын льды сол тустагы казак поэзиясыназеттеп жыр, талгаулардан окшауландырып гурды, влендепатеуметлк драма, тартыс желкл ширай берш. Окигалы атендер,философиялык ойга хурылган атендер, кыска сюжегп, сюжетазпоэмалар пайда балды. Осынын барлдоы да казак алешнш кыскамерзш ншндеп трансформациялык тулеулерш, даму жалынкерсетед] XX гасыр басында акындык енер, соны тыныстыэлеуметтж поэзия алдынгы лекхе шыкты да, агартушылык,насихатшылык. халыкшыллык сипатын одан api терендетл.Адапппыл акындар уш басым есгше тусп. Гасыр табалдырьнындаАбай непзш калаган реалиспк поэзия одан api тармакгалып, дамубагытына бетбурды. Поэзиялык туындылардын мазмуны байыды,rypi кубылды, улттык касиета таралып аршылды.Дэстурл! халыктъпс эдебиет те уакыт сынына сай тулептолысып. езшш езехп сипаттары мен каснеттерш одан apiжанастырды. Халыктын турмыс-салт зандылыктарымен бгтекайнасып xipirin кеткен эшш акындар eHepi, сал-сертк мадениет,фольклор сез енершщ ежедден малш турл! желшер! XX гасырдада занды жалгасын тапты. Одан api дамыды. Д асщ ш эдебиетexUaepi мен ханашырлары жуэаеп. мындап саналады. вйтхетдасгурш сез енер! шынында да халыкгык сипатын жогалтпай,ел турмысьгна етене араласып, ciracin кеткен-ji. Eecix жырынан"Conn. 67-6.»*Afcan’. 1911,.*«11

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)____________46бастап от басында, орда тершде б1рдей айтыла беретш еншшкжана XX гасырга да тэн еда. XX гасыр басындаш эмшлйс, салсершкэдебиет нускаларынын езгеше нэпй мен eioieci кысылгантагдырын Укш Ыбырай Сандыбайулы (1856-1932), ИманжустКутпанулы (1863-1929), Балуан Шолак, Баймырзин (1864-1919),Эсет Найманбаев (1867-1922) ем1ршен керем1з. XX гасыр басындаб р катардаш кемелше келген, халыктын мерейше белен геншынайы ipi таланттар керкем сез енершщ аруагын асырып турды.Эншшк енермен уштаскан жана акындык мектептщ ен 6ip бтмд1уэдак ynrwepi де осындай ipi тргалар шеберлшнен туындайды.Im iM тутш болганда, кур сыртым сау,Маган деген кез жасым жанбыр боп жау.Бурют салып шыгайын басына 6ip,Кершсещш кез1ме, Ерейментау!деген Иманжусш ce3i —култ казактын кез жасын мелтишеткентрагедиялы лирика. «Турменщ кара наны балдай болды» дейтшде сол Иманжусш. Эр ce3i, эр кайырымы аласапыран заманнынкез жасына суарылган, уакыт шындышнын суретш бедерлепTycipreH б р эн мэтшдер1 —сез енершш шжу-маржандары. БалуанШолактын:Кекшетау, мен кайтейш бтгщщ,Баурында бейтам eciiM ктгшдей.Душпаннан кысым керш, уйден безт,Басамын кайда барып куйтмщ?! —дегендеп ой мен сез KecTeci де XX гасыр белесшдеп казак еленш!нер битн жаксы ангартса керек. Б р сипатты дарындар эншшк,сал-сершк секши юрпняз ер мшез енерд1 турмыс-кещл куйсаэдарынан элдекайда бюктетш экетш, замана трагедиясын ашуга,адамзат тагдырын айшыктауга дейш аскактаткан р ы суреткерлереда.ПРОЗА. XX гасыр басында проза eMip шындыгы мен улкеназаматтык ойларды, агартушылык-демократтык идеялардыкеркем бейнелеуге багыт алган жана шыгармалармен, каламгердуниетанымы мен идеялык iswemcTepiH керкем мазмунга Keuiipeалатын эдастермен толыкты, жанрлык аясы кенш.XX гасыр басындаш прозалык шыгармалар «Айкап»,«Кдзак», «Кдзакстан» тэрйзш газет пен журналдар, казактшндел ютаптар, турл1 мектеп, медреселерге арналган окукуралдары, хрестоматиялар аркылы жетп. Орыс зерттеушшерйннжинактарынан да кеэдеспруге болады. С. Квбеевтщ «Улгш бала»,

47 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПМДибердиевтщ «Кдзак балаларына кийрат ютабы», О.Нурбаевтыц«Кергешн ана —улгш бала» сиякты туындылары мен В.Радлов,Г.Потанин, Э.Диваев, т.б. ютаптары мен жинактарында халыкэдебиетшщ ynrmepi, прозалык шыгармалардын талай турлер1,шагын энпмелер кездеседк Кептеген шыгармалар «Садак» Tapiaaiколжазба журналдарда да жарияланды. Б.Майлиннщ «Шуганынбелпа», Ж. Тыепбергеновтщ энпмелер! —осындай шыгармалар.XX гасыр басындагы прозалык шыгармалардын 6i3re колжазбакуйшде жеткендер1 де бар. Мысалы, С. Торайгыровтын «Камарсру», «KiM жазыкты» романдары, т.б.Брардын 6api XX гасыр басындагы керкем проза дамуынынтурл1 багыттары мен агымдарын керсетеш. Керкем тэжзрибежинау, уйрену мен isfleHy жольшдагы курдел1 процестер осыбасылымдар бепндеп прозадан айкын кершей. Сондыктаноларды накты жуйеде карастьфу прозалык шыгармалардынкеркемшпне эсер етден шта-сырткы жайларды, эдеби дэстурда,ерекшел1ктерд1 айкындауга мумюндйс бередк Олардын арасьшдаэдебиепм1здщ тарихы ушш гана емес, сол кездщ шындыгыншынайы бейнелейтш, Timi фактографиялык, натуралдык турдеболса да бай материалдар берепш аз емес. XX гасыр басындагыэдеби дамуга карап отьфып, проза жанрынын еркендеуш жалантурдщ, жанрдын ушталуымен гана емес, соган сэйкес керкеммазмуннын пайда болуымен де TyciH0ipyiMi3 керек. Осы кезендекогамдык санасында жана кажеттшж, керкем прозага дегенэстетикалык тшек кушейш. Сондыктан да казак прозасынынкейшп 20-жылдардагы табыстарын б1рынгай кершшес елдерэдебиетшщ ыкпалымен емес, эдебиетгщ imid дамуын белгшейтшкуштердщ зандьшыктарымен тусщшруге тшстз.XX гасыр басындагы мерз1мш баспасез бепндеп прозанынепзшен уш топка белш карастыруга болады. Энпмелер, очерктержэне аудармалар.Осы басылымдар арасында прозалык шыгармаларды максаттытурде узбей жариялап отырган «Айкап» журнальшьщ орны ерекше.BipaK онда жарык керген барлык шыгармаларды керкем прозагажаткызу киын. Баска басылымдарда да мундай материалдар мол.«Айкап» бепнде жарияланган энпмелерде прозанын непзпдаму зандьшыктарын байката алатын шыгармалар кеп. Мерз1мшбаспасезде жарык керген шыгармалардын басты такырыптары:оку-агарту, жастардын, эЫресе, казак кыздарынын басбостандыгы, казак халкынын Ресей отарлау саясаты салдарынаната конысынан айрылуы, сауда-саттык, акша катынастарыньщгасырлар бойы калыптаскан салт-дэстурд1 бузуы, т.б.Кдламгерлер калын ел шпнде болгандай 6ip уакигалардыбаяндайды. Сол аркылы ел басындагы ауыр хадш жаны аши

КДЗАК. ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 48отыра, ашына энпмелейдьКейшкерлер портрет!, эрекетт, мшез-кркы сирек суреттеледкОлар тап болтан жайдын трагедиялык сипатын аша тусу ушшавтор ара-тура шегшю жасайды, энпмеге ез эмоциясын косуаркылы заманга назасын бщщрещ.1911 жьшы «Айкаптын» 7, 8, 12 санпарьшда «Bip казаккызы», «Жумбак энпме* жэне «Ей кыздын муны» аталатынуш энпме жарияланган. Мазмун, такырып ортактыгы бар. Алэнпме формасында XX гасыр басындагы казак прозасына тэнкиындыктар, 1здешстер байкалады. Алгашкы энпме баяндауулпсшде жазылган болса, кейшп eKeyi таза диалогке курылган.«Жумбак энпмеде» шыга бастаган газет-журналдарга, казакхалкынын тургп мэдени жаналыктарга кезкарасы керсетшедк Б рмаксатына автор тйселей насихат туршде емес, езшше шарттыобраз, жумбак жанрьш колдану аркылы жетпек болган. Мундада автордын непзп максаты —белгш идея мен ойды жетюзу гана.Авторлардын максатына орай уакиганы эдеш коюлатканыбайкалады. «Bip казак кызындагы» элеуметпк мэселе, казаккыздарынын бас бостандьны, сонгы eici энпмеде тагы кетершедьАлайда ол энпмелерде курес идеясы бар. «Bip казак кызында*Менсулу мунына жаны ашыган автор мунымыз дурыс емес кой депхалыкгы эдилетпкке шакырса, «Ею кыздын мунындагы» Нуриласездершде жана леп бар.«Айкапка* жарияланган прозалык шыгармалар арасындаЭ.Еалымовтын «Бейшара кыз» эцпмеы ерекше кезге туседьЭцпменщ стиш мен тш, курылымы мен баяндаушы шеберлтэдем1 уйлеамш тапкан.Мунда курдел1 прозанын кен тынысын танытатын белгшер,табигат KepiHicTepiH шыгарма ндеясы, курылымыменбайланыстыру бар.Уакиганы лирикалык кейшкерлер атынан баяндайтын авторезшщ сол ортага катысын, эмоциялык эсерш шеберлйспенсуреттейш. Тып-тыныш табигат пен езшщ элдекалай алабурткансезщдерш карама-карсы, шендеспре энпмелеу аркылыокушысын эддекандай ypeftni уакигага дайындайды.Энпмеде уакига ететш ортанын керкем cypeTi бар. Д1ндаршал-кемшрлер, уакиганы кызыктырушы кыз-келшшек, аяк-астытабылган дауга куанып, «барымталап» колын укалап жаткантурт топтар т.б.Автор табысынын 6ipi энпмеил, лирикалык кейшкер. Олуакиганы жай баяндаушы емес, акыл-ой таразысына тартушы,идеялык эмоциялык багыт беруш!. Ол Б.Майл иннщ «Шуганынбелпсшдеп» Касымжанды еске TycipeAi.С.Торайгыров каламынан шыккан «Ауьфмай есймнен

49 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПжанылганым» (1913, № 17) атты энпме де окушысын керкемшпменб1рден баурап алады. С.Торайгыров шыгармашылыгын зерпеуиппроф. Б.Кенжебаевтын мына тюршде сол кездеп каламгерлерпрозасынын ерекшелтне катысты ойлар бар. «Акын солардынбэршде болган, e3i керген, бшген факт, уакигаларды суреттейш.Оларды дэл калпында хабар ретшде айтпай, ептеген, белгшсюжетпен келпред1, б1рсыпыра эрлеп, керйстеп суреттейд1,арасьша кептеген Kenicri диалогтеренпзш отырады»60.1913 жылгы «Айкап» журналынын 21 санындагы фельетонрубрикасында Б.Майлиннщ 6 ip энпмеа жарияланган. Энпметабигат KepiHicTepiHiH сулу суреттер^мен окушы назарынаударады.Энпмеде табигат KepiHicTepi жалан баяндалмай, белгш ой,идеямен байланысты алынады. Мысалы, «Себепаз жалкаулыктынжайлы жастыгьша суйенш уйыкгаушылар сансыз кеп едЬ>.«Eipey бакан, 6ipey сойыл, эрюм кольша тускен нэрсесш альт,жылкыга карай канатсыз ушты», т.б.1913 жылгы «Айкаптын» сонгы санындагы «Мукат»псевдоним1мен жарияланган М.Сералиннш узак энпмесшщ (атыкерсетшмеген) кетерш отырган проблемасы салмакты. Энпмеуакига орны мен уакытьш хабарлаумен басталады. «0ткен1911 жылы донызда Костанай уезше караган Шубар, Сарыой,Карабалык Эйет Ьэм Дамба елдершде жауын болмай, ыстыккеп болып егш, шшен шыкпады».Осыган Караганда, бул энпмен1 болган уакигага непзшежазылган керкем очерк пе деп каласын. Алайда б1рте-б1ртеэнпме дерекг1 сипатынан арылып, таза эдеби эуенге ауысады.Эсем табигат KepiHicTepi мен елдш жай-куйш келюп суреттегенбеттер окушысьш б1рден-ак сол кундерге жетелей женелед!. Баскатускен киындыкты калын мал аркылы шешуге тырыскан ата-ана,осы киындыктан пайда 1здеген элеуметпк топтардын ой, эрекепсуреттелед!. Шыгармадагы тартыс та осы бейнелер астарындагыавторлык оймен кабаттаса шеш1м табады. Энпме сонындагыадамдардыц ой-пигылын билеп бара жаткан акша, алтынтуралы «бул калай элеумет» деген авторлык монологтш агартушыдемократтыкидеялармен байланысты екен1н ангару киын емес.Мерз1мш баспасез бепндеп прозалык шыгармалардытоптастырып Караганда, мына жайларды байкауга болады:Б1ршшщен, XX гасыр басындагы газет-журналдар казак когамыалдында турган ipi-ipi мэселелерд! бейнелеген энпмелерд1 ганажариялаган. Осы максатпен кейде керкемдж шеш1мге оншамэн бермеген. Ек1ншшен, газет-журнал бепндеп прозалыкшыгармалар сол кездерде казак прозасы алдында турган керкемшк60 Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. А., 1976,150-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 50мэселелерш анык керсетп. Мумкщдт мол куатты жанрдынтурл1 тэсшдерш, бейнелеу куралдарын шеберл пелен колданугауйрену керек едьКдзак прозасы алдында турган басты киындык ретшде баяндау,диалог арасындагы курд ел i катынас кершедь Курдел1 прозанынкажегшпп алга тарта берген б р киындыкты алгашкыда айналыпетуге талпыну байкалады. Б1рыцгай диалогке, болмаса баяндаугакурылган шыгармалар кебейе бастайды. Газет-журналдар езшеагылган турш материалдарды редакциялау устшде непзшеносы eici пшшщ кеп пайдаланган.XX гасырдын басында жастарды окуга шакырып, еркениеткежетуге уагыздаган келещц, курде л i шыгармалар да аз болганжок. Солардьщ 6ipi — Б.Ержановтыц «Окуга махаббат» noeeci.Шыгарма 1910 жылы кыркуйек айында жазылганмен, 1912жылы гана Кдзанда баспа бетш керген. Б р —келемд1 керкемпрозага талпынуды керсететш кезендж шыгармалардын 6ipi.Автордын проза саласындагы енбеп жалгыз б р емес. «Айкап»журналыныц 1914 жылгы 12 санында «Бозбалаларымыздын 6ipTypi» аталган келемд1 энпмеа бар. Автор б р шыгармасында дахалыкты мэдениет пен окуга ундещп.«Окуга махаббатта» автор ойын шамасы келгенше образдараркылы жетюзбек болган. Мунда да сол кезендеп казакпрозасына тэн ерекшелйстерш байкауга болады. Мысалы,повестщ казак жастарын окуга шакырган публицистикалыкстильмен басталуы, диалог пен баяндау арасындагы катынастардыменгере алмаган тустарда оны еленмен алмастыру; уакиганынбаяндалуында ауыз эдебиетшщ улпсшщ басым болуын, т.б.ангарамыз.«Окуга махаббат» — надандык пен окуга умтылушы куштерарасындагы кактыгысты эке мен бала арасындагы тартыска орайбаяндайтын повесть.XX гасыр басындагы келемд1 шыгармалар шпндекеркемдМмен ерекше кезге тусепш «Шуганыц белпсЬ noeeciкеркемпрозанын кай талабына да сай келетш шыгарма.Б.Майлиннщ каламынан туган шыгарманын кайталанбасбутшдш мен эстетикалык acepi туралы кеп жазылды61.1915 жылы «Галия» шэюртгершщ колжазба «Салак»журналында жарияланган Б.Майлиннщ «Шуганын белпа'»—езшщ бар болмысымен халык аузындагы хикая, энпмелерге,эа'ресе, шебер эцп'мешгге тэуелд! шыгарма. Б р — санаулыжылдарда дур cundHin, «орасан шапшандыкпен дамыган»прозанын басты кайнарларынын 6ipiH керсете алады. Сауаттыы 3. Кабдалов. Жебе. А., 1977.17-6.

51 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПокырман оган эр оралган сайын жана окыгандай эсерленл, езжурегше жакын элде не табады. Бул эсердщ купиясын шыгармаезепндеп уакиганы керкем шындыюса шеберл1кпен айналдырабшепн повесть формасынын даралыгынан, адамдар арасындагыкатынас пен сез1м сырларын сулу Tin аркылы мшс1з денгейге| жетюзген Б.Майлин талантынан i3fley керек. «Шуганын белпсЬ—OMipniH езшдей карапайым, эдем], сулу, dpi жумбак.XX гасыр басында эдебиетгм1зде жана казак романыкалыптасты.XX гасыр басындаш кейб1р шыгармаларга байланысты(ocipece, 1917 ж. деШнп) роман деген жанрлык аныктауыштышартты турде кабылдаган жен. бйткеш таза жанр теориясынынтуртысьшан келеек, олардын ташде жанры талабына толык сайкелмейпндер1 де бар* Алайда, одан бас тартудын да кажеп жок.Б р устаныммен келсе, элемшк роман тарихында аталып жургенталай шыгармалардын гана емес, бугшп романдардьщ кебшщ де, жанрлык турпатына кумэндануга болады. Авторлык максат пенидеяга орай, шыгарманын жанрлык Kefl6ip белгшерше карай романдеп шартты турде аталатын шыгармалар элемшк эдебиетте аземес. Алайда, эр халыктын эдебиетшде жанрлык типологияменкатар, езше гана тэн ерекшелпстердщ мол болашны да аян.Роман жанрынын тарихы, даму жолдары бар. Б р —eMipniкарасезбен керкем бейнелеу тарихы. Онын туу, кемелденужолы эр ел эдебиетшде езшше етеш. ¥зак, кыска мерз1мдерд1(диахронды тургьшан алганда) камтуы мумюн. Мысалы, жанароманга жету ушш грек, италия эдебиеп ондаган гасырлардыбастан кешее, француз, HeMic, агылшын эдебиеп ею-ушгасырды ‘ артка салды, орыс эдебиетше Пушкинге жету ушш100-150 жыл керек болды. Bpi романдык тш брардын кебшдеаударма шыгармалар непзщце калыптасты. Ал казак эдебиепб р жолды айтарлыктай кыска мерз1м шпнде 20-30 жылда eiri.Муньщ тарихи объективп ce6enTepi болды. Дэстурл1 эдебиепмен аса бай ауыз эдебиеп, халык прозасы, халыктык романдар,сез енерше деген ерекше кабшет, Баше, Шышс, орысклассикасымен жаксы таныстык б р дамуды тездетуде улкенроль аткарды. XX гасыр басындаш казак эдебиетшде романдыкойлау керийстерш ангартатын элденеше факторлар болды.Халыктын сауаттылышнын артуы, дуниетанымнын жанаруы,адамнын ез кукышн сезше бастауы, niicipiH, кезкарасын коргаугаумтылуы т.б. таска басылган сезге, киял-гажайып уакигаларгатолы шыгармаларга кезкарас езгерд1. Дидактикалык, енегелжмаксаты айкын шыгармаларга ьпсылас азайды.Романды «жана заман эпосы* десек те, эдебиет тектершщсинтез! —синтетикалык жанр десек те, роман эдеби дамудын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 52жетшген сатысымен, романдык ойлаудын калыптасуыменсэйкес кел еда.XX гасыр басында роман жазган каламгерлердан кепшшпобъектива, субъектаBTi жагдайларга орай кейш романжанрымен тубегеШй айналыса алган жок. Мысалы, М.Дулатов,С.Торайгаров, Т.Жомартбаев, М.Кэшшов, С.Кебеев т.б. жарыккерген романдарьшын когамдык санага, эдеби процеске ыкпалызор болды. Бул шыгармалар кезшде Б.Майлин, ГЖансупров,F.MycipenoB, F-Мустафин, С.Сейфуллин, М.Эуезов, С.Мукановт.б. каламгерлер шыгармашылыгына эсер етп. Белгш! дэрежедеулп, дэстурлж кызмет аткарды. Олардын шыгармаларындагыкеркем эпизод, сэнда образ, сэтп деталь, сезсырлары кейшпкаламгерлерге ыкпалын жасады.XX гасыр басындагы казак прозасындагы жанрлык iawemcxepfliзерттеу эдеби процестеп багыттарды байымдауга мумкшджбереда.Мэселен, А.Жандыбаевтыц «Жас гумырым, яки жастыктагафлат» атты 1907 жылы Кдзанда басылган романы XX гасырбасында жарык керген шыгармалардын 6ipi. Осы дэу1р эдебиетшзерттеушшердщ барлыгы да отан белгш дэрежеде токталыпетеда.Шыгарманьщ басты идеясы мен формасына онын 6 ipiHmiжакпен баяндалуына жауап 1эдер болсак, Абай «Кдра сездершщ»эуеш байкалады.Шыгармада бала окытып журген молдалардын турл1 типтер1бар. Автор оларды езшдйс мшез кулыктарымен даралай бшген.«Жас гумырым, яки жастык гафлатта* мал аркасында тактиккунелтш отырган казак ауылдарынын Tipminiri эдем1суреттелген. Кыстаудан кысылып шыккан казак ауылдарынынжайлауга кешкен сэттеп куанышы, кайта кыстауга оралганкездеп ыкылассыздыгы, адамдардын кецш-куйлер1 тэп-тэу1рбейнеленеда. Шыгармада кеп кездесетш табигат cyperrepi жаланKepiHic туршде алынбай, автор идеясына катысты белгш 6 ip ойаркалайды.Романда басынан аягына дейш непзп ойды гана биццретщуакигалар баяндалады. Осы эдас - ойды белгш! 6ip уакигалараркьшы беруге талпыну XX гасыр басындагы казак прозасыыдаж ш кездеседа. Алайда оны шын мэнщде шебер пайдаланаалгандар кеп бола койган жок.А.Жандыбаев жан-жакты канауга ушырап, шурайлы жер,ата-конысынан ыгыса бастаган казак халкына тендж эперер,турмысты женшдетер улкен куш репнде оку, бшмда атайды.Бул —оку-агарту мен адамгершшк тэрбие, уп'т аркылы жалпыадамзатка бакытты котам орнатуга болады деген агартушылыкniKipAiH 6ip KepiHici гана.

53 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАШ КАЗАК ЭДЕБИЕПКдзакгын жер-суынын тарылып, малынын азаюынадандыгынан дей келе, патша уюметшщ казак даласында! журпзл отырган саясатына наразылык бищреш. Сондыктан даА.Жандыбаевтын булшыгармасы патша цензурасы каушпдептапкан ютаптар Ti3iMiHe шккен62.“Жас гумырым, яки жастыкта гафлат” казак даласынын uirepiдамуына кесел болып отырган надандыкты аяусыз сынга алган,соны кызгыштай корушы надан молдалардын образын жасады.Бул естелж-роман казак прозасы дамуынын кезекп сатысындарыб1ршама шеберлйспен, сауатты жазылган шыгарма екеншерекше айтуымыз керек.Кдзак прозасындагы такырыптык-идеялык ianemcrep XXрасьф басындагы казак романдарьшда да байкалады. Мысалы,“Бакытсыз Жамал”, “Кыз керелйс”, “Калын мал”, “МунлыМэриям”, “Кдмар сулу”, “Юм жазыкты?” т.б.Романшылар казак кыздарынын бас бостандыгы туралытакьфыпты жастардын махаббат жолындагы куресшен repiкен арнага —адамдык eMip, бостандык ушш курес идеясынаалып шыгады. Каламгерлердщ дуниетанымы, eMipm бейнелеуnpHHUHirrepi эртурл1 болгандыктан, керкемшк nieiniM деалуантурл1 KopiHic тапкан.XX гасыр басында бул такырып мулде езге проблематикада,философияда козгалады. Казак романдарындагы басты назаржастар арасындагы гашыкгык, махаббат тарихьшда емес. Осытакьфьштардагы романдардагы махаббатта Лейш-Мэжнундйсумтылыс, романтикалык куштарлык бейнеленбейда. Романдардакуреске кетершетш непзшен кыздар, opi олар окыгансауатты, eHepni жшттерге «рашьпым» дегеннен repi «тещм,куткарушым» деп карайды.М.Дулатовтыц «Бакьггсыз Жамал» романы —осы такырыптытерешрек козгайтын XX гасыр басындагы елеугп шыгармалардын6ipi. Роман кезшде окьфман кауьш ортасындаулкен niKip турызып,мерз1мш баспасезде сын объекпсше айналды. Онын когамдыксанага ыкпалы да кушп болды.Романньщ ею мэрте (1910, 1914 жылдарда) басылым KepyiHiHe3i онын окьфман кешлшен шыкканын, ютапка сураныстынкеп болганын делелдей алады. Шырарманын манызы казакэдебиетшдеп реалистж сипатты, келемш, курдел1 тунгыш романболгандыгында рана емес. Ол казак эдебиеп тарихындагыкеркемд1к дэрежес1 жогары ерекше эдеби кубылыс репнде деаса манызды. Сондыктан роман езшен кейш жазылран талайшыгармаларра улп болды, олардын тур, стшпне белпл1 дэрежеде62 Э.Жиреншин. Казак ютаптары тарихынан. А., 1971,148-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 54эсер етп. М.Кэшшов, С.Кебеев, С.Торайгыров, Э.Галымов,Б.Ержанов, Т.Жомартбаев, т.б. прозалык шыгармаларындаМ.Дулатов стшйнщ iamepi сайрап жатыр. Керкем проза тип менкомпоненттершщ калыптасуына да онын эcepiмoл.XX гасырдын басындагы казак романы керкемдж жуйесшщкай арнада калыптасып дамыганы туралы турл1 птрлеркепшшжке бугшде таныс. Ал «Бакытсыз Жамал* романы осыдамудын кай багытга ep6ireHiH бшуге, белгш дэрежеде жагдайжасайды. Казак прозасыньщ непзшде дэстурл1 эдебиепм13 бенказак халык прозасынын pooii каншалыкты екенш байымдаугамумкшдж бередк Романнын курылымдык, керкемдж жуйесшеугале караган зертгеупи онын б1пмшдеп ерекш ел истерсебебшщ казак когамдык санасы дамуынын езшдж жолынатэуедщ екенш сезиз таниды. Казак прозасы дамуынынжольшдагы езге, дара npouecii кередкМ.Дулатов роман фабуласы ретшде элеуметпк меш бармэселет алган. 9 p i оны сап де болса сентиментаяды рецю барреалиста стильде баяндайды. Кейб1р эпизодтарда натуралдыбаяндауларда ушырайды. Шыгарма композициясына жымдаспайокшаулау турган энпмелер де бар. Мысалы, алгашкы тараууакига етепн ортанын он бес жыл бурынгысын баяндайды.Автор романда казак даласында кепкездесе бастаган ку былые,уакига аркылы казак кыздарынын басындагы тецдж мэселесшкетерш, с оган катысты ез ой-идеясын жетказед1. Жэй ганабаяндап коймай, окушысына эсер етуд1 кездейдк Сондыктанавтор шыгарма сонын кайгы, Kacipence батыра аяюгауды эдеШтандаган Tapiafli.Керкем прозадагы аса курдел1 жанр — роман жазу успндеМ.Дулатов непзшен казактьщ дэстурш эдебиеп мен халыкпрозасынын керкемдж жуйесше жэне суйенед1 сонын стильдж,курылымдык, керкемдж эдгстерш колданады. Керкем прозапоэтикасына катысты, acipece, тшне байланысты вдешстершдеде непзп прек репнде халык прозасынын жепстатершен нэралды. Жанартып, дамытып, uirepi апаратындары да жок емес.XX гасыр басындагы казак романы 6ipTeicri бупщиктекершбейщ. Онда колына калам алган турл1 саяси-элеуметтжтоптардын екщдер! енбектендц, шыгармашылыкпен айналысты.Ел аузында, халык прозасында калыптаскан фабулалардыбаяндаушылар да, натуралиста, сентименталдык тэсщдерд!колданушылар да, реалистж эд1стщ турлершде жазушылар даболды.Бейнелену эдгс-тэситдерше катысты зертгеулерде кепкозгалса да тиянакты шешшпи таппай келе жаткан мэселелердШ6ipi — натурализм проблемалары. Казак эдебиеттануында б р

55 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!мэселеге катысты пшрлер А.Байтурсынов, Ж.Аймауытов,С.Муканов, К-Жумалиев, Е.Исмаилов, М.Кдратаев, Б.Кенжебаев,З.Кдбдолов, Т.Кэюшев, Р.Нургалиев, З.Бисенгали т.б. галымдаренбектершде айтылады. вм^рдщ шындыгын бейнелеубарысында усак-туйек детальдарга токтала жазу, тэптштейбаяндау. Бул эдеби багыттын улттык ерекшелжтерш ескеретштеориясы жасалган жок. Натуралиста багыт жэне онын адк-Tacumepi дегенде есте болатын ею жай бар. Bipi —ем1рдеболган уакиганы, болмаса онын 6ip KopiHiciH мейлшше казкалпындасуреттеу. Еюншкл —эдеШ ем1рдщ 6ip кериистершетоктала, асыкпай, тэппштей, максатты турде жазу.Сентиментализм агымы арнасында жазылган эдебиетпен оньщ теориялык непздер1 XX гасыр басындагы казаккаламгерлерше беймэл1м болган жок. Кейб1р шыгармалардынтакырыптык-идеялык мазмуны, тйгп шыгарма атаулары даказак каламгерлершщ бул агыммен таныстыгын анык керсетедьМысалы, «Мунлы Мэриям», «Бакытсыз Жамал», «Бейшаракыз» (Э.Галымов), «Зарлы сулу», «Шын сорлы», «Алданган сулу»(Магжан) т.б.Сентиментализм казак эдебиетщде калыптаскан эшс-тэсш,I идеялык, керкемдж эдеби агым ретшде кезге тусе коймаса| да, осы улпш сактай жазылган шыгармалар —елен, энпмелерж т кездеседь Шыгарма 6eniMi, тарауы, эпизод тэр1зщ улпдеромандарда да бар. М.Кэшшовтщ «Мунлы Мэриям» романымазмунындагы сентименталды эуен, Э.Ралымовтыц «Бейшаракыз» тагдырын баяндайтын аянышты энпмедеп авторлыкэмоция, М.Дулатовтыц «Бакытсыз Жамал» романындагысентиментализм ернектер1 осыган айгак бола алады.Сентиментализм эуендер1 мен онын пафосьш сактай жазылганкурамдас белжтер С.Торайгыровтыц «Кдмар сулу», «Юмжазыкты» романдарында да кездеседь«Мунлы Мэриям» романынын басына еленмен бершетшарнаудын повесть курьшысьша да, М.Кэппмовтщ саясиэлеуметтж,эстетикалык кезкарасына да катысы бар.“Мунлы Мэриям” кейшкерлер! непзшен ею топка белшед1.Bipi —бас бостандыгы, махаббаты ушш куресупй Мэриям менГалымдар болса, eiOHinici — олардын тагдырын трагедияга,KacipeTKe душар кылушы Нуркан жэне онын манындагыКекен мен Досымбайлар. Сонгы eKeyi 6ipep эпизодтардаKepi нее де окушы есшде капал ы.М.Кэпнмов казак кыздарыньщ бас бостандыгы туралытакырьшка жана кырынан келген. Мунда бостандьж ушшкуресте Мэриям — кара куштщ, зорлыкгын емес, алдаудьщ,аярльтктьщ курбаны. Нуркан бастаган топ айтканынан

КАЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 56кайтпайтын кара кунггщ, бишктщ, зорлыктын eicinnepi емес.вйткеш, колдарында ш еказ зорлыктын к и т —б шик жок. BipaK,бостандык ушш куресупй жастарды кулыкпен, алдаумен Kacipenceдушар етеда. Олар еэдершщ кулкындары ушш неден де болсатайынбайды. Мэриям мен Галым басындаш трагедия тек сонын6ipi гана.М.Кэипмов ара-тура кездесетш сэгп эпизодтарды шыгармаезегшдеп уакигамен ундеспкке жетюзе алмаган. Сондыктанда повестщ кейб1р кейшкерлер! непзшен эскиздж нускадакалган.Алайда, М.Кэинмовтщ “Мунлы Мэриям” романы —казак эдебиепне Нуркан тэр1зщ типтерд1 экелген, XX гасырбасындагы казак прозасыньщ келемд1 туьшдыларынын 6ipi.Шыгарма 03iHiH ж е л т уакигасымен, сюжепнщ коюлышменокушысын кызыктьфа алады. Романдага сентиментальдык эуеносыбагытган казак эдебиетщдеп улкен б ip KepiHiciHe дедал ел.ТЖомартбаевтыц “Кыз керелйс” романы — курылымдыкерекшелйстер1 мен керкемшк бейнелеу куралдары, такырыптыкидеялыкмазмуны багытында ерекше шыгарма. dcipece,автордын романга тосын пгшш (форма) тандау жолындагыi3flemcTepi ойлануга турады. BianiH ойымызша, романнын табысыда, казак эдебиеп тарихындагы манызы да осы тешректентабылады. Каламгер алдына агартушы-демократтык максаткояды да, роман керкем мазмунын соган багындырады. Булформа романда колданылатын ертеп мазмунын да айтарлыктайезгертедй Уакига мен кейшкерлерге багытталган авторлык жанакезкарас, идея бар.“Кыз керелйс” туралы пйар айтушыларды 6ipa3 ойгакалдырган мэселе —агартушы-демократтык мазмуны бар, идеясыайкын шыгармада ертеп фабуласынын пайдаланылуы. ОлТ.Жомартбаев романы курылымынын синтетикалык сипатынгана танытпайды, онын керкем мазмунын да белплейдь“Калын мал” романынын жариялануы казак халкынын 1913жылш мэдени ем1ршдеп eneyni уакига efli.С.Кебеевтщ “Калын мал” романы XX гасыр басындаш казакэдебиетщдеп кептеген npouecTepi байымдауга мумюндйс бередо.BipimnmeH, онда С.Кебеев сиякты казактын агартушылык,демократтык багыттагы жазушыларынын роман тэр1зд1 келемд1прозалык шыгармага келужолы, сыры бар.“Калын мал” романын жазу устшде автор орыс эдебиепклассиктершен де улп алган, acip ece, Гогольдщ “Вл1жандарынын” acepi мол болган. Сонымен катар, жазушыгахалкымыздын ауыз эдебиеп i шыгармал арыныц да ыкпалынынболганы анык.

57 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!“Калын мал” романын жазуга С.Кебеев те белгш 6ipдайындыкпен келш.1913 жылы “Кдлын мал” романын жазганда С.Кебеев — тазаагартушылык-демократтык кезкарастагы устаз. Сондыктан дашыгарманын алгашкы нускасына талдау жасау XX г.б. эдебипроцестеп кеп жайларды аныктауга мумюндж береда.“Кдмар сулу” романы —С.Торайгыров шыгармашылыгынынжана салага еткел1 турганын, керкемдж-идеяльпс 1зденютершанык керсеткен шыгарма. Кдламтердщ казак когамы алдындагыкеселдерд1 эшкерелеумен катар, оны жан-жакгы бейнедеугекуш салганы, жана „ формага, курдел1 жанрга неге каламтартканы ангарылады.“Кдмар сулудан” кейшп шыгармаларында каламгер улкенидеяларды керкем образга, жинакы бейнелерге Keinipyre еркшбарады. Мысалы, “Адаскан eMip”, “Кедей” т.б. Ал 1915 жылыел аузынан жазып алган “Жакып пен Жантурсын”, “Жазыксызтамган кан” аталатын шыгармалар узшдшершде жазушынынпроза жанрындагы болашагы кершещ.Романда полилоггардьщ алатын орны ете зор. 9piполилогтарды пайдалану - С.Торайгыров шыгармашылыгындакеркемдж-идеялык мэш бар улкен тэсш. Полилог аркылыкаламгер барша жолсыздыктарга жол берш, кенбеске кен in,тамак андыган надан топтын жиынтык бейнесш эшкерелейжазады.Романнын бас каЪармандары — калыптаскан характерлер.Ал айда уакига ербуше, тагдыр тартысына катысты олардын0й-сез1мдер1, apeKerrepi езгеркггерге ушырайды, даму устшдебейнеленеш. “Кдмар сулу” романында ол мулдем ушталады.С.Торайгыровтъщ еленмен жазылган “KiM жазыкты” романындада курделх жанрды игеру жолындагы каламгер i3AeHici айкынкершеш.Эдеби жанрлар шшде романнын элеуметпк сипатыкепке белгш. Аз зерттелмеген де объект. XX гасыр басындагыказак романы керкемдж жуйесшде элеуметпк мазмункыналатын орны улкен. Мысалы, эйел тен дт такырыбындагышыгармалардын 6api непзп мэселе ретшде махаббатгы емес,казак когамы алдында турган кел ел i элеуметпк проблемалардыалады. Замана лебш сезш, жаналыккаумтылган жастарга карсытурган куштер мен турл! элеуметтж топтар эрекетш жан-жакгысуретгейд!. Эргол уакига ететш органы толыктыратын курамдасбел1мнщ 6ipi емес, непзп кайшылыкгын, кактыгыстын ipiкозгаушы кушл ретшде бейнеленеш. Анык езшдж ерекшелшде жок емес. Эдетте, классикалык романдарда басты фабула,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I ( 1 9 0 0 - 1917) 58сюжеттер накты ортада, уакыт, заман, аясында ерби бастаса, казакромандарында бостандыкка умтылган жастар куресшде б1рденбайкалады да, казак когамындагы элеуметпк куштер эрекеп,психологиясы суреттелш, кайшылык мазмуны б^ртшдеп ашылады.Мысалы, “Кдмар сулу”, “Калын мал”, “Мунлы Мэриям”, т.б.романдарда.Мазмундаш шарпылык пен онын непзшдеп eMip шындыгыарасындагы айырманын элеуметпк сипаты б1рден кершеда.XX гасыр басындагы каламгерлер шыгармаларындагыэлеуметпк такырыптар мен идеялар керкемдак-идеялык(здетстершщ непзш курайды. Кдламгерлердщ азаматтыкпозициялары айкын. Ол мэнда болган сайын элеуметпксипатынын да салмагы артады. Мысалы, МДулатов,С.Торайгыров, С.Кебеев, т.б.XX гасыр басында казактын жана романы гасырларгасозылатын эдеби процесп бастан кешп. Онын баршатабыстары мен киындыктарын кайшылыктары мол уакытта —казак романыньщ ауыр жугш кетерген XX гасыр басындагыэдеби байланысты сез талантты казак каламгерлершщшыгармашылыгында анык керсеплда.XX ГАСЫР БАСЫНДАГЫ ЭДЕБИ БАЙЛАНЫС. XX гасырбасындагы эдеби байланысты сез еткенде, онын мынадайарналардан куат алганын атап еткен жен. Ен эуел1, Ресейимпериясынын отаршылдык саясатына карсылык репнде ресеймусылмандары мен жалпы турю халыктарынын саяси куресжолындагы идеялык 6ipniri непзшдеп карым-катынастарынындамуы. Еюнпиден, осы жагдаят аркылы басты шыгармашылыктулгалардын езара ыкпалынын арта тусуь Уппншщен, езгежурт, шыгыс-батыс эдебиетшш озык улгшеп шыгармалардыаудару аркылы уйрену, тэж1рибе алмасу, шеберлж калыптастырумэселелер1 непзге алынады. Ендеше казак халкынын Ресейдег1мусылмандармен жэне dcipece турю журтымен тарихи карымкатынасынбагдарлау эдеби алмасудыц непзш танудын алгышарты болып табылады.Жалпы, шыгыс дуниесшен ауыскан шыгармалардын еюулкен арнасы бар. Оньщ 6ipi —дши уагызды непзге алган куранхикаяттарынан алынган туындылар да, еюншю1 — шыгыстыкэдебиеттщ озык улгшеп керкем туындыларынан алынгансюжеттер. Шыгыс эдебиетшщ озык улгшерш халыкка кенжайылган шыгармаларды аудару аркылы уйрену, тэж1рибеалмасу, шеберлж калыптастырула дани агартушы акындар, ;acipece, олардын ютаби акындар деп аталатын тобыерекше енбек етп. Олар шыгыс эдебиетшщ жауИарларын езокырмандарына жетк1*зт, озьгк дуниелер1*нен енеге шашты.

59 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПШэд! Жэнпрры, Акылбек Сабалры, Жусшбек Шайхисламулы,Мауленкей Жумашры, т.б. акындар Ш ышс эдебиепнщжогарыдаш ею арнасынан да кептеген шыгармаларды казакокырмандарына жетюзш, эдебиеттщ epiciH кенейтп. Олардытугелдей назирашылдыкты дамыткан акындар деуге болады.Осы акындардын 6ipi Ак,ылбек Сабалулы отыздан астам киссажазып, казак жазба эдебиепне улкен улес косты. Акыннын«Куран», «Мын 6ip тун», «Тотынама» сюжеттершен алып жазганкиссаларынын мазмуны имандылыкка шакыру, адамгершшккеундеу болып табылады.Онын «Кисса Дандан», «Хикмет Нигмет»,«Кисса ИбраИим», «К^сса Смагул», «Кырык ya3ip», «Габдылмэл^кпен Мэлике кыз», «ТаЬир-ЗуЬра», «Бозжтт», «Ахтам-Сахаба»,«Кисса Марруба», т.б. киссалары бар.Эрине, акын киссаларынын Ke6i —дши шыгармалар. Олардаислам fliHi мен оньщ таралу жолдары туралы турл1 аныздармен «Куранда» айтылган дуниелер непзшдеп дши - агартушылыкидея KepiHic табады. Эйтсе де, осы исламдык жэне шыгыстыкэдебиетген улп ала отырып, Акылбек Сабалулы езщшктуындылар да жазган. Солардын 6ipi - «Сэтбек» дастаны. ОндаCi6ipMeH казак даласын жаулаушы патшалык Ресейдщ канш ерколшокпары Брмакты елпрш, ел кепн кайтарган Сэтбекбатырдын epniri жырланады.XX гасырдын басында шышстык улгшеп кисса-дастандардымол жазган акынньщ 6ipi —Шэдд Жэнпров. Онын «КиссаБэлгам Батур», «Хайбар», «Назым шахар дэурны», «Назым сияртариф», «Хикаят халифа Ьарон-ар-Рашид», «Хикаят камарзаман» атты киссалары бар. Оньщ б1ршде адамдык, адамгершшккасиетгер уагыздалса, еюниисшде мусылман дшш таратуженшдеп шаЪид соты стары, ушшппсшде эдш патша жайыжырланады.Осыкатардаш ipi акындардын 6ipi - Жусшбек Шайхисламулы.Ол шышс эдебиепнен улп етш жазып шыккан «Жуст-Зылиха»,«Касым жомарт», «Сейфишэлж», «Дарига кыз», «Эбу Шахма»,«Кербаланын шелшде», «Шэюр-Шэюрат», «Tahnp-3yhpa», т.б.киссалар жазган. Жусшбек киссаларынын адам тэрбиесшдепорны ете зор. Олардын шйндеп кемел киссанын 6ipi —«Ж уст-Зылиха». Дши сюжетген алынган бул шыгармада Жусш пенЗылиха махаббат ы жырланады. Бул сюжеттщ аргы ар нал арыежелп мифтерге, «Таурат», «1нжш», «Куранга» барып прелей.Б р такырыпты Фирдоуси, Жэми сынды фарсы классиктершен6ipre TypiK акындары Эли, Дурбек, т.б. нэзиралык дэстурмен эркезенде жырлаган. Жусшбек «Жуст-Зылиханы» тур\к акыныЭли нускасына суйенш жазган.Жалпы, шышстык эдебиетпн улплер\ Туркгстан кал асы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 60аймагы, Кдратау enipi, Сыр бойы акындарында айрыкшаKepiHic тапкан. Кдратау eHipiHiH акындары МэдешЖусткожауды, Кулыншак Кемелулы, Мусабек Байзакулы, т.б.шыгармашыдыгында ислам такырыбы, Шыгыс эдебиеп улгшер1насихаттык, есиегпк, енегелж тургыдан KepiHic тауып, олардынелецдершдеп непзп ой идеяга айналады.Ал enai Сыр cynettnepi аталып, казак эдебиетпнде езшд1какындык мектеп калыптастырган енерпаздык шошршыгармашылыгында исламдык мазмунмен толыккан шыгысэдебиетшщ эпикалык жанрдагы ynruiepi жасалды. БазарОндасулы, EpiM6eT Келдейбе кулы, Омар Шораякуды, ТурмагамбетЬтшеууды, Жусш Ешниязулы, Жусш Кдщрбергенулы, ДанмурынКенжебекулы, Нуртутан Кенжегулулы —осындай шыгармашылыктулгалар. Олардын шыгармаларында Куран cioxeiTepi араб, парсы,ущй, турю халыктарынын аныз-epTeruiepi непзщде «Мын 6ipтун», « Тотынама», «Шахнама» желитер! бойынша классикалыкШыгыс эдебиеп акындары жырлаган дастандармен такырыптаскисса-дастандарды кайталап жырлау кешнен канат жайганYPJiic. Мысалы, Ер1мбетгш «Мухамед пайгамбар туралы хикая»,«03ipeT 0jii мен Дариха кыздын Kypeci», «Садуакас сахи», «Актамсахаба», «Атымтай Жомарт», «9бу шашма», т.б. нэзиралык киссадастандары—осынын накты айгагы.Омар Шораякрынын «Мухаммед», «Магауия», «ЬахСулеймен», «Кдлимулла», «Эбу шахма», т.б. кисса-дастандары,Турмагамбет 1зплеуулынын «Данышпан карт», «Туткын кыз»,«Рауа бану», «Мэрда дихан», «Эшкэбус», «Рустем-Дастан», киссадастандарытуралы да осыны айтуга болады.XX гасыр басында казак акын-жазушылары тек шыгыстыкэдебиетпен гана байланыска тусш коймай, жазба эдебиеп бшккекетершген езге де елдердщ тэж1рибесше кез салып, жан-жактыэдеби байланыска тусе бастады. Батысшыл багыттагы зиялылартобындагы акын-жазушылар батыстык эдебиетке кепелнстегеш байкалады.Сонымен 6ipre, acipece, орыс эдебиепнен уйрену кен етекжайганы да тарихи шындык. Онын ен 6ip жанды KepiHici аудармашыгармалардын кептеп пайда бола бастауы болатын.Абай, Ыбырай салып кеткен сара жолды жалгастырудаАбайдын шэюрт iHici Шэкэр1мн1н енбеп ете зор. Акын 1908-1909 жылдары А.С.Пушкиннщ “Дубровский”, “Боран” аттытуындыларын аударды. А.С.Пушкиннщ кара сезд| шыгармаларынаудару тэж1рибес1 б1эде бурыннан бар болатын. Онын алгашкыталпынысы 1903 жылы жасалган-ды. Фольклорист, этнограф, Iаудармашы Молданияз Беюмов А.С.Пушкиншн “Капитанкызы” повесш аударып, Кдзандагы Харитоновтар баспасынан

61 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПшыгарды. Автор ез аудармасына непзшен Петр Гринев пен МарияМиронова арасындагы махаббат хикаясын аркау етш, оган Пугачевкозгалысын косып, ыкшамдап аударган. Сейтш 48-бетпк шагьшшыгарма етш шыгарган.Шэкэр1м аудармалары казак тэряома тэж1рибесшдеп езгеше6ip кубылыс болып сан алады. Ол Пушкиннщ кара сезбен жазганшыгармаларын еленмен аударып, тел туындыдагы сюжет пенокига курылымына еш зиян келпрместен, казак тшшде еленменэсерл1турде ернектеп бердкШэкэр1мнш орыс акын-жазушыларынын шшенЛ.Н.Толстойды кадьф тутып, устаз санаганы белгш. “Танбаймьш,ffl9KipriMiH Толстойдын” деген сездер! — бутан куэ. Ол эаресеOMipiHiH сонгы жылдарьшда Толстойдын туындыларымен кеб1рексырласып, рухани жакындык 1здеген. Сондыктан да Шэкэр1мжасаган тэрж1малар XX гасырдын басьшдагы улт эдебиеттершщкарым-катьшасына, езара эсер байланысына келш косылган жанаарна болып табылады.Атап айтар 6ip жагдай — казак аудармашылары кебше мысалжанрын аударуга ден койды. Мысалды еленмен аударушылар да(А.Байтурсынулы, Б.втетшеуов т.б.), кара сезбен баяндаушылар да(Э.Бекейхан, С.Кебеев, С.Денентаев) болды. вленмен аударудьщme6epi Ахмет Байтурсынулы. ИА.Крыловтын мысалдарынаударып, 1909 жылы Петербургте “Кырык мысал” деген атпенбастырып шыгарды.И.А.Крыловтан Абайдын да аударганы белгш. Абай орысакынынын мысалдарын керкемдш мен поэтикалык куатынакарай талгай да тандай отырып аударса жэне дэлме-дэл аударугатырысып, акындык жарыска туссе, Ахмет езгеше багыт устанган.Ол кебше мысалдын ш ш мэнше назар аударып, ез ултынынтурмыс-пршштне жакын, ултынын санасын оятудьщ езекпмэселелерш кетеруге жарайтын мысалдарды ipiicreft отырыптандады. Сондыктан ол тэрж1ма жасаган мысалдар тел туындыдайкабылданып, ел азаматгарынын алдына салауатты сауалдаркойып, кекейдеп кеп суракка жауап берд1. Ахмет уинн мысалкурескерлйс жольгадагы ен 6ip e m w i кару репнде пайдаланылды.М.О.Эуезовпн “Кырьпсмысалды” “калын казак журтшылыгыныналгашкы еспген тенкерк рухындагы ce3i” — деп багалаганысондыктан ед1.ИА.Крыловтан Спандияр Кебеев те, Бекет втетшеуов теаударма жасаганы белгш1. Эртургп денгейде аударылган аттасмысалдар казак аудармашыларында кездесш отырады. Мэселен:“Акку, шортан Иэм шаян”, “Ат пен есек”, “Кдскыр мен тырна”,“Каскыр мен козы”, “Шал мен ажал”, “Айна мен маймыл”,“Маймьш мен кезщшрш” мысалдарын Спандияр Кебеев те, Ахмет

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 62Байтурсынулы да аударган. Абай' тэржталаган “Ала койлар”,“Есекпен булбул”, “Кдрга мен тулю”, “Емен мен камыс”, “Бакамен епз” мысалдарын Ахмет те аударган.* * *Сонымен эдеби байланыс, эдеби алмасулар аркылы казак акынжазушыларыШыгыс, орыс жэне баска да элем эдебиетшш озыкулгшер1мен казак окырманын таныстыра отырып, казак тшнщмол мумюшпктерш ашты. XX гасьф басындагы эдеби байланысэдебиетп кен epicKe шыгарып, ез бепмен 1зденуге жол садды.Прозадагы сан салалы терещп'к, суреткерлжке баса мэн бершп,елендеп эуездшк, ыргак, уйкас, айшыктау, кубылту, бейнелеуT9pi3fli поэзияньщ керкемд1'к куралдары жетшпршп, поэзиякударетш айкындайгын эдас-тэсщдердщ элем эдебиеп жеткенepeciHe багыт устау казак эдебиетш жана 6ip белеске шыгаргандайеда.БАГЫТТАР МЕН АГЫМДАР. XX гасырдын басындагыэдебиет ен алдымен улттык рухынын берйсппмен дараланады.Содан кейш елшк, мемлекетпк тэуелыэдйасе умтылган оймаксаттардынайкын накты кершу1мен ерекшеленедь Алашуранды эдебиеттщ дамуы аз жылда тез ширады, халыктынмуддеда сезш жетиздь Бул туста Абай, Шэкэр1м, МэшЬур ЖусшКепеев тендес тулгалар катары тузшш улгерген болатын. Ахмет,М1ржакып, Султанмахмут, Магжан, Бернияз жулдыэдары ещикетершт келе жатты. Казактын керкем эдебиетшщ бул кезешжанашылдыгымен, жедел даму урдкймен, сондай-ак реалистжэдебиет эдасше шугыл кетершу аркылы кэнби эдебиеттщ кемедщ -бишне тугыр калады. Жаца flayip эдебиет!, жана жазба эдебиетезшш даму, кемеддену арнасына б1ржолата туст1. Реалистж,'романтикалык сарын жарыса ершген, улттык тарихи сананыноянуына бастаган, жанашылдык рухындагы эдебиет 6ipTe-6ipTeкеш тузеп, казак когамынын рухани т!ршшпнде басымдыккажетп. Эдебиет белгш денгейде ултты дамытудын эмбебапкуралына айналгандай еда. XX гасырдын алгашкы кезещндепАлаш уранды эдебиетгщ рухы устем шыгып, эршен жал гас канэдеби урдштщ сан сокпакты даму жолдарын туШстаре бастауы дашгершпл улттык багыт ретшде манызды едь Когамдагы, сол тустагыРесейдеп дуркш-дуркш тенкерютердщ саяси думпу! казак кауымымен эдеби ортада жангырыкты. Улттык автономияны кездеген,тургаш1ЛД1КИ устанган, туркшш-исламшылдыкты колдагансарындар кушейе келе белгш 6ip когамдык кезкараска, агымгаайналды. Осынын бэр1 де ipi каламгерлердщ шыгармаларында,публицистикаларында жедел KepiHic берда. Окыган, зиялы акынжазушылар,газетшшер сол агымдардьщ агынында белгш! 6ip эдеби

63 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПбагытгарга ойысты. «Айкап» (1911) —«Кдзак» (1913) сынды улттыкбасылымдардын арасындагы престщ непзшде осындай котамдыксаясикезкарастар жарысы да байкдлды. XIX гасырдын екшпйжартысынан ж ал гас кан улт-азаттык, агартушылык-демократтыксипаттагы агымдар аясында жанадан туындаган саясиэлеуметпкахуалга байланысты елдж, мемлекетшшдж багьптыбасым устанган (А. Байтурсынов, М. Дулатов, М. Жумабаев),агартушы-демократтык багьггка кеб1рек ден койган (М. Сералин,СДенентаев, С. Торайгыров), дши-агартушылыкка жакын турган(М.Ж.Квпеев, М. Кдлтаев, Ш . Жэнпров) эдебиетпплер эркайсысыез кезкарасы тургысынан шыгармаларын жариялатты.Бул кезендеп казак керкем сез! тек кана Алаш урандыэдебиеттщ уысьтда гана болды десек, эдебиеттщ кепкырлыкекжиегш тарылтьш алар едж. Дэстурл1 эдебиет, керкем ойдынезге де турт багыт, белгшер1 турл1 дэрежеде KepiHic 6epin дамыды.Отан тарихи алгышарттар да жеткшжп еда. Тарихи думщгаокигалар эдебиетшшер алдында тосьш жагдайларды туындатса,сонын бэрше кдтысты тшсп бага беру, багьпты айкындау улттыкмуддеден туган парыз еда. Жер мэселес1, 1916 жылгы маусымжарлыгы, автономия, улттык эскер, мектеп, азамат согысынынканды кыргыньшын алгашкы леб1, тагы баска толып жатканкиьш-кыстау кундердщ аласапыран мшдеттер1 мен окигалары ултзиялыларынын тьшыс-ттршшитне де килжп де, ол улттык эдебиетурдасшде жангырып естшда. «XX гасыр басындагы казак эдебиеп—улыдэу1рдан: шгеритеулер, курес, кетерийстер, сурапьш согыстар,киян-кесга тенкерютер дэу1ршщ эдебиеп. Курдеш кеп кырлыэдебиет», — деп тужырымды бага берген профессор БейсенбайКенжебаев ол тустагы казак акын-жазушыларын саяси, эдебибагыттарына карай: 1) агартушьшык, 2) агартушы-демократтык,3) демократгык-тенкерюшш топтарга жжтейда63. Бул багамдаусол кезендеп эдебиет тарихынын шынайы ахуалынан туындагантужырым. Деген мен, XX гасыр басындагы кыруар кеп акындармен жазушылар шыгармаларын саралап, багыттар мен агымдардьщсаяси, керкемдж сипатгарьш таратьш зертгеу — социалистжреализм anici тусында мумкшдак бол маган, enai гана колга алынабастаган icrep. ¥лтшыл эдебиеттщ улы мурасына жол жана гана,тэуелаздж жылдарында ашылды.Ал XX гасыр басындагы казак эдебиетт — халык тарихынынен 6ip биж белесп, ineuiyini кезешшц курдел1 шындыгынсуреттеген эдебиет. Жана эдебиетпн бойын нктеген кезецкЖана эдебиетге эдебиетпн гуманистж, сыншыл-демократияльж,агартушылык, реалистж багыттарьт, дэстурл1 эдебиет, азаттыктыа Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. — А .,1993,. 29-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 64ансаган халык поэзиясы, «ютаби акындар» деген атпен белгшболган, нэзирашылдыкты басым устанган дши-агартушылык,Шыгыс эдебиетшщ дэстурш насихаттаушылык мектеп те б1рдейкерйщ. Бул, ен алдымен, сол курдел1 аласапыранды, тенкер1спкезеннщ ерекшелтне тэн кубылысты ерекшелж. X X гасырбасындагы эдебиет тустастай алганда Элихан Бекейханов, АхметБайтурсынов, М1ржакып Дулатов, Магжан Жумабаевтар рухынынаясында, ултгык жангыру, улттык азаттыкка умтылу агымындагыэдебиет. Алаш кесемдер! бул шыргалан курд ел) дэуардеп улттыкэдебиет максатын Абайдын реалистйс эдеби дэстуршщ арнасындажелитеп бердк1917 ЖЫЛЕА ДЕЙ1НП КАЗАК, ЭДЕБИЕТЩДЕП ЦЕНЗУРА.Ресей империясыньщ мусылман халыктарынын ютаптары менбаспага арналган шыгармаларына мемлекетпк мекеме бакылауыXIX гасьфдан басталъш, Казан, Семей, Уфа, Ташкент жэне баскаорта-азиялык аймактардын калаларында етюзщш. 9 cipece,турю халыктары тшнде шыккан ютаптар катан бакылаугаалынды, шетел эдебиетш экелуге тыйым салынды. Патша уюмепютаптар шыгару мен кунделйсп баспага шек койып, жарыккашыккандарынын унамаган беттерш жыртып, кейб1р ceaaepiHeiuipin немесе баспадан мулдем шыгартпай тастады.Катал кысым казак халкынын рухани eMipiHiH барлык саласынажасалды. Казак баспаларынын шпнде эдебиетке, оку-педагогикага,мусылмандыкка, гибратнамага катысты жэне баска да ютаптараяусыз сынга алынды. Катан шектеудщ нетижеа шыгармалардыцмазмуны мен таралымына тйселей dcepiH тигщщ. Сондыктанютаптардын саны курт азайды. Жеке ютаптар фсутьклорлыкшыгармаларга Караганда ете аз мелшерде шыгарылды. Еюгасыр тогысында казак зиялыларынын ортасынан калыптасканондаган жазушылар мен акындар, педагогтар мен агартушыларез енбектерш калауынша жарыкка шыгара алмады. Казакютаптарынын таралымдык данасы 60-500-ге дейш темендедьБакылаудьщ нэтижесшде рухани мазмундагы шыгармалар узакуакыт бойына жарияланбады. Мысалы, Заркум туралы аныз онтерт жыл еткеннен сон 1902 жылы, Сейгт-Баттал туралы аныз 1907жылы гана баспадан шыкты.1901 жылы Каркаралы уезшк бастыгы капитан фон-КиницАкыт Кдрымсаковтын руксатсыз бастырган ютабын СемейЭскери губернаторына ез колымен табыстаган. Ce6e6iH ютап Iмукабасындагы сол уакытка сай мшдетп бакылау руксатынынжоктыгымен тусщшрген. Эскери губернатордын кенсе шенеуншД. Шевелев ютаптьщ жолма-жол аудармасын жасап, темендепдейжазбаша корытынды берген:«1892 жылы 7 тамызда кыргыз, Орта-ксрей руынан Шыккан

65 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕПАк,ыт Кдрымсак,овтыц есшшен басылган ютапшада ислам дш1(магометанской религии) мен кыргыздардын салт-дэстуршсипаттаудан бастайды, содан кейш автор казак даласындакэтрлердш (орыстардын) кебекн кыргыздарды еркщщктенайырып, кэшрлердщ (орыстардын) кыспагында кадцырганынайта келе, олардын жан басын, мулкш санамалайды. Ол барлыккыргыздарды дшге шакырып, кэшрлердщ (орыстардын)кыспагынан мэнгипкке кугылуга ундейдг Б р ютапты АкытКдрымсаков Ыбырай-хЯНнан баспадан шыгарып, кыргыздаргатаратып беруш сурайды.Аудармашы Д. Шевелев» м .XIX гасырдын аягында баспадан шыгаруга тыйым салынганказак шыгармаларыньщ саны оннан асады. Дегенмен, бугшп кунгедейш С.-Петербург Орталык комитетше етюзшген, мурагатгардасактаулы, жарык кермеген колжазбалардыц накты саны amбелпаз. Тыйым салынган жеке шыгармалардын катарындаказак акьшы Дулат Бабатаевтыц «бсиетнама» енбеп бар. Онын6ipiHmi басылымы 1880 жылы шьпът, шектеудш нэтижесшде онжет1 жыл бойы кайта басылмаган. Екшш1 басылымы 1897 жылышыккан. Фольклорлык шыгармалардан, непзшен, Шни жэне дшд1насихаттау багытындагы шьпармаларга тыйым салынды. Олардьщкатарында «Заркум», «Сейй-Баттал», «Осербай», «Нуширван»,«Шахмаран», «Салсал» жайындагы аныздар жатады. «Кесйсбас ютабы», «Мухаммед-Ханафия», «Элхаз1рет РасулалланынМигражга конак болтаны», «Жумжума» жэне т.б.'шьп'армаларынбастыруга руксат бершмеген.Осылайша, казак ютабынын XIX гасырдагы цензурасыщни жэне шнш насихаттау багытындагы шыгармаларга нактысаяси курык салган. Рухани мазмунды казак шыгармаларыпанисламизм, пантуркизм идеяларын насихатгаганд ыктан,шынында да патша еюметше коркыныш тугызуга непз болды.Ce6e6i, б р шыгармалар казак когамынын рухани дамуына, онынпшнде ислам щн1не упттеуге арналган ед1 жэне олардьщ копшшМ«дшаздермен» («кэшрлермен»), ягни казактардын жер1н жаулапалган орыстармен курес идеяларына толы болган еШ-Кдзак итабын бастыруды шектеумен катар, мусылмандык жэнеаксуйектер эдебиеттер1н шетелден экелуге тыйым салынды, ютаптарату мен KiTan саудасы салалары кыскартылды. Сондай-ак,мусылмандьпс ютаптарды сатуга катан бакылау койылды.XX гасырдын басында казак жазушыларынын шыгармаларынанКдзакстандагы кен квлемдеп орыс отаршылдыгы жайында ултазаттыкидеяларьш жж кездеснруге болады. Кдзак зиялыларынындемократиялык кезкарасын кал ыптастыруга 190S-1907 жылдардагыМКР О М А , кор № 1 5 ,2-том, № 408 ic, 48-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 6 66ipiHini орыс революциясынын acepi болды. Жазушы-демократ,рухани агартушылар сиякты алдынгы катарлы казак зиялыларыпатша уюметшщ отаршылдык саясатына, улттык езпсше карсыжэне халыктын улттык жэне мемлекеттак тэуелаздйс алуына карсыэрекеттер1мен унем1 курес журпзш келдьРеволюциялык козгалыс эсершен 1905 жылы 17 казанда патшаманифеа сез жэне баспа бостандыгын жариялады. Муны орыс,татар баспаларымен катар, казак 6acnarepnepi де пайдаланды.BipaK 1906 жылдын басында Кдзан Уакытша комитета баспалардыкадагалау кызметше кайта Kipicin, баспадан шыккан енбектерд1Санкт-Петербург Орталык бакылау комитетане ж1берш отырган.Оларга Орынбор, Семей, Троицк, Уфа, Астрахань, Омск жэнебаска калалардагы басылымдар KipreH.Мундай бакылау жуйеы 1910 жылдын ортасына дейш сакталган.1910 жылдын казан айында ВТ ВБ (ГУПДП) eiciMi бойынша барлыкмусылман баспалары Казаннын Баспа ici жешндеп УакытШакомитетшщ (КВКПДП) кузырлыгында алдын ала бакылаукызметтершен еткеннен сон багынатын болды. Осы уакыттанбастап казак ютаптарынын барлык колжазбалары КБ I БУК(КВКПДП) кузырлыгына ж1бершетш болды. Дэл осы 1910-1915 жылдары 1905-1907 жыдцардагы революциянын жецшс!салдарынан баспага бакылау кушейтщщ. 1905 жылш патша Iманифесшщ куанышы узакка бармады, революциядан кейш саясикугын-сургш бастадцы.КБ1БУК (КВКПДП) бакылаушылары азаттык, жалпы алдынгыкатарлы идеяларды таратуга карсы болды. Олар ездерше «кажегп*ескертпелерд1 кез келген ютаптан тауып алып, еюметке карсысаяси niicip таратушы ретшде айып тагатын.Казаннын баспа ici женшдеп Уакытша комитетше М.Н.Пинегин — терага, А.В. Фролов, Н.И.Ашмарин, Н .Ф. Катанов,Антонов —мушелер1 кызметан аткарган.Сол кездеп барлык казакютаптары Н .Ф. Катановтын тексерушен ететан. Казак тШнжаксы бшетан Н .Ф. Катанов олардан «б1ржактылыкгы», «кудЬкижерлерда» немесе жагымсыз «мензеулердЬ еш киындыксыз тауыпалып, бакылау басшыларына усынатын. Оюншке карай, мундайэрекеттщ, шындыгында да, саяси, экономикалык мэселелерд1кетерген енбектермен катар, агартушы дидактикалык мазмундашкарапайым ютаптарга да Kecipi тиетан. Нэтижесшде ютаптарdpTypAi бакылауга тусш, ютаптардын ш шен унамайтын елендер,6ipTyrac беттер, жеке жолдар жэне т.б. алынып тасталатын немесетэрюленетан, баспадан шыккан даналарын баспаханадан алып,жойып ж1беретан. Бакылаудан етпеген ютаптардын 6ip катарысатуга, таратуга тыйым салынып, кейб1реулер1 сотка табысталган.Н.Ф. Катанов шыгармалардын эр ce3iHiH магыналарын жп!

67 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПтсксер1П, ете катан карастыратын. Ол мэпндеН eMip сипатына,еюмет басшыларына айтылган сын немесе кедейлердщ ауырпршшгш суреттеген тустарына терен мэн бере тексерепн.Осылайша бакылаушылар эр кхгаптан-ак «куджп» жэне «унамсыз»жерлерш керсетш берегш.1908 ж. кактарда Н .Ф. Катановка бакылаудан етюзу ушшМухаметсашм Кэшьмовтьщ казандык «Агайынлы Каримовтер*баспаханасынан 10 мын дана болып шыккан «Насихатказакия» деп аталатын (1908ж. 23 б.) ютабы табысталады. Булютап агайынды Каримовтердш ез каржысымен шыгарылган.Кпаптын непзп мазмуны автордын халыкгы бш м алуга, енерге,агартушылыкка шакыруымен ундес жазылган. М. Кэпймовтынпшршше, сауатсыэдык, артта калушылык — халыктын езпге,крыксыздыкка душар болуынын басты ce6e6i. Казаннын баспаici бойынша Уакытша комитепншщ терагасы М.Н. Пинептнгеберген корьггындысьшда Н .Ф. Катанов былайша жазган:«Аса курметп Михаил Николаевич!Сндщ карастыруынызга орысша аударма макаланы жэне 18-20 бетген туратын М . Кршымовтыц 1908 ж. «Насихат казакия»(Кыргыздарга есиет) деп аталатын юташпасында кездесепнказак даласына коныстанган жэне халыктын кедейленушш, малбасынын азаюынын непзп ce6emcepi болып отырган «шошкагауксаган, эзфещлдей, зулым» ретшде керсетшген орыстарга карсыбагьпталган пшрлерш корсете отырып, коса табыстаймын.Сиге шын бершген Н.Катанов65».28 кантар 1908 жьшы Н .Ф. Катанов бакылаудан етюзген ютапавторы туралы косымша машметгерш де керсетедк «Кыргыздын«Насихат казакия» («Яхуд казакларнын халляре» — «Наставлениекиргизам или обстоятельства жизни киргиз*) деп аталатынкажы Абдурахманнын улы Мухаммед-Сэл1м Кашымовтынагайынды Каримовтердш каржысымен 1908ж. 23 б., 8 б.т. болыпшыгарылган ютапшасында мынандай макала бершген: «Б1здшмаркум ата-бабаларымыадын сезше Караганда, кыргыз халкынынеткен ем1ршзе жумакка 6eprici3 тыныштык пен ушы-киырсыз кендаланы мекен еткен»66.КБ IБУК (КВКПДП) бакьшаушьшары баспагерлерден ютаптыносы бепн алып тасталуын тал ап еткеншен, ол талап орындалмастанжарык керген ютапты тексерген Н.Ф. Катанов Казаннын баспа iciбойынша Уакытша комитепнш терагасы М.Н.Пинегинге шугылхабарлама женелтедк«Шздщ Комитеттш екш Шараф мырза «Насихат казакия»кпабын Ж1'берген ед!, онда осы жылдын 28 кантарында менщ*» ТР¥А, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, З-б.“ ТРУА, кор № 4 20 ,1-т., № 107 ic, 4-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШШ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 6 8аудармамда (18-20 бб.) керсетшген орыстарга карсы xepiалынбастан басылыпты. Сондыктан аталмыш ютапшаны Ci3rexi6epe отырып, автор мен баспага raicTi шара колдануыныздыетшемш.8 акпан 1908 ж. Н. Катанов»67.Н .Ф. Катановтын кызметке кулшынысы ойга келмейтш icTepreдейш орындатгы. Мысалы, онын берген корытындысы бойыншаказак ютаптарынан сол кездеп жалпыга мэл1м фактшер алыныптасталды. Ол А. Жандыбаевтын «Жас гумырым, яки жастыккагафлат» (Казан, «Шараф» баспаханасы) ютабы жайында М.Пинегинге былай деп жазады:«Яшь гумр» (Моя жизнь), 5 керйистт драма, 77 бет. Булшыгарманын кейб®. Керсетудщкейршен барлык тираждан 17-18 беттер1 алынып тасталган.1911 жылдын басында казак акыны М1ржакып Дулатовтын«Оян, казак!» (Орынбор: «Вакт» баспасы, 1911. 100 с.3000 дана)ютабын сотпен кудалау басталды. Бакылаушы Н .Ф. Катановжинакты тексере келш, Кдзан Уакытша комитетшщ баспа iciHeжазбаша корытынды ж1беред1 :«1. Семей аймакгык сотынын Кдзан каласы баспа iciHiHинспекторына ж1берген осы жылдын 28 маусымындагы №742...6- катынас кагазы бойынша ж1бершген ютапшанын 1данасы жэне Орынбор губернаторынын Кылмыс icTepiHiH 129-бабынын 2 жэне 6 пункп бойынша Торгай казак-кыргызы, аргынруынан Мадьяр, жана багыттагы ултшыл Мир-Якуб Дулатовтын«Оян казак (Просыпайся, киргиз!)» Орынбордагы «Вакт» газеп67 TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, 8-6.“ TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107 ic, 7-6.‘’ TPVA, кор № 4 2 0 ,1-т., № 107, 56-6.

69 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПбаспаханасында 1911 ж. басылган данасын жогарыда аталганСемей аймактык сотынын №742 жэне №48 — 1911 ж. М. Дулатовкакозталтан icKe затгык дэлел ретшде ж1берген хабарламасы непзшдеСемей аймактык сотынын сот TepreyiuiciHiH етшшш орындауушш «Оян, казак» ютапшасынын 2 данасы мен 18 беттж орысшааудармасын ютапшадаты 32 «кудйсп» мазмундагы 3-4, 6-10,13, 16-30, 33-34, 36-37, 60-64 беггерш корсете отырып тапсыруга руксатетойз.3 караша 1911 ж. Катанов»70.1911 жылы кантардын басында Семейге М. Дулатовтын«Оян, казак!» ютабына тыйым салу женшде КБ1БУК (КВКПДП)жэне Саратов Сот Палатасынын прокурорынын ше1шм1мен М.Дулатовты кылмыстык жауапка тарту женшде хабар келгешмен,Саратов Сот палатасы 18 караша 1911 жылгы каулысымен камаугаалудан бас тартып, бакылауга алу тэрт1б1мен icii Сенатта караугаж1беред1.Сонымен катар Семейде де манызды окигалар болады.1912 жылдын кантарында, 8 ай турмеде отырганнан кейш, М.Дулатов 2000 рубль акшага кепшджпен босайды. Бул женшдепСемей аймактык сотьшын прокурорынын Семей губернаторынахабарламасы:«Туткьшдау бел1мше. Купия турде.Жогары Мэртебел1 С1зге Семей Аймактык сотынын осыжылдын 18 кантарындага кыргыз Мир-Якуб ДулатовтынКьшмыс icTepiHiH 129-бабынын 6 nymcri жэне 103-тщ 3 пункпбойынша iciHe езгерютер енгенш — 2000 рубль кепщщкпБегел1 болысынын кыртыздары Смен Бегембетов пенАбдыралы болысынын кыргазы Белпбай Алдабергеновтерэкелгенше камауда отыратын ын ескерте келе, Семейполицмейстрше Дулатовты босату eiciMi жарияланады»71.Халыкка улт-азаттык идея тастап, карангылыктан шыгугадэнекер болтан шыгармалар жазган белгш1 акын-жазушылар,публицистерд1 М. Дулатовпен катар коюта болады. Оларга АхметБайтурсынов, Магжан Жумабаев, Румар Кдрашев, МэшЬур-Жусш Кепеев, Мухаметсэл1м Кэш1мов, Балиолла Галымжанов,Ахмедтали Маметов, Абдулкэр1м Мажитов, Байбатыр Ержанов,Жумагазы Тем^рэлиевтер жатады.Булардыц 1ш1нде МэшИур-Жуст Keneeemi ерекше атаугаболады. Ол — XX гасырдын басында казак демократиялыкэдебиепне комакты улес коскан кернект1 жазба акыны. ЖалпыМ.-Ж. Кепеевтш терт рет басылыммен шыккан уш басьшымы70 TPVA, кор 4 2 0 ,1-т., № 179,179 бет.71КР О М А , кор 15,2-т., № 408 ic, 15-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 70да бакылаудан еткен. Yiu ютабы Кдзанда 1907 жылы басылган:«Казактын осы кунп энпмес1. Сары-Арка юмдш?» («Шараф», 24б. 6000 дана); «Прянете кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз»(«Шараф», 23 б. 6000 дана); «Хал-Ахуал» (Казан университетшщбаспаханасы, 20 б.); 1912 жылдьщ желтоксанында КБ1БУК(КВКПДП) бакылаушылары назарына М.-Ж. Кепеевтщ «Хал-Ахуал» (Кдзан: Б.Л. Домбровский баспаханасы, 1912. —20 б.; 3000дана) ютабы inireni. Комитет сол мезетте Кдзан полицмейстершеаталган ютапты тэрюлеу женшде хат Ж1бередк Полицмейстербуйрыгы бойынша Кдзан каласы 1-бел1мшесшщ приставыБалюк 1913 жылы 2 кантарда Домбровскийдш баспаханасыньщMeHrepyuiici К.Н. Мушкаленкодан «Хал-Ахуал» ютабынынуш мынданасын беруд1 талап етед1. Осылайша букш тираж теркшенедьонын шпнде ею мыкы ютап болып катталмаган калпында кетебарады.Сондай-ак, 1913 жьшы наурыздын басында КБ1БУК (КВКПДП)терагасына Казан губерниясы жандарм баскармасынынбастыгынан купия хат келш туседк Онда казак авторларыныцютаптары, «кылмысты» тустары кыскаша аудармаларыменкерсетшш, Комитетпн тшеп шара колдануы суралады. ТшмдеКазанда эр жылдары басылган он жеп ютап керсетшп, авторларыадам таныгысыз езгертшп бершген:«...1.«Э. Эл1мжанов. Исель юртум» (Есш журтым),2.А. Беркалиев.«Огин» (Атын), 3. Г. Жэшбеков. «Балалар бадавами» (Балаларютапшасы), 4. М. Кашымов. «Насихат казакия» (Казактаргаесиет), 5. А. Маметов. «Адриат» (Улп), 6. М. Жумабаев. «Чулпан*(Шолпан), 7. А Муштакаев. «Карлыгач» (Кдрлыгаш), 8. «Кутубханажурнагы» (Ютапхана бурышы), 9. «Казак шакирдлярине гадия»(Казак шэюттерше базарлык), 10. «Адабиат урнаги» (Эдебиетернеп) — агайынды Каримовтер баспаханасы жэне 11. «Яшгумирим» (Жас гумырым), 12. «Шикаят» (Кднагатсыздык),13. «Тирлекда куб жасагандыктан корген бир тамашамыз»(Ирлжте кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз) — Хусаиновурпактарынын баспаханасы...».F. Галымжановтын «Есш журтым» ютабы 1912 жьшы агайындыКаримовтердш баспасынан 6000 данамен шыккан. Жинаккаенген елендер Сырдария ещрш жэне Троицюдеп «Мухамедия»медресесшде окып журген кезшде байкаган Троицк каласыныцманын мекендеген казак eMipiH бейнелеген. «Жинактышыгарудагы макс атым, — деп жазады автор, — казак халкынел1мге экелетш жагдайларды жэне олардын ауызб1рш1пшн1нжоктыгыньщ себептерш керсету»73.Казактардын кедейш ш к жагдайы мен езгше eMip суруш72ТРУА, кор № 4 20 ,1-т., № 234,7-6.

71 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДА. КАЗАК ЭДЕБИЕПакын Гумар Кдрашев (Габдолла Муштакаев) та жазган. Ол езшщ«Карлыгаш» (Казан, агайынды Каримовтер баспасы, 1911. — 22б.; 7000 дана) деп аталатын ютабында окырмандарды бшмнщпайдасы мен кажеттшгне сендаре жазады, барлык халыктыагартушылыкка шакырады.Осылайша алты ютап Н .Ф. Катановтын аудармасымен катантексеруге Ж1бершген: F. Галымжанов —«Есш журтым», Бейсенов—[ «Эдебиет ернеп» М. Кэипмов —«Насихат казакия», F. Карашев—«Карлыгаш», «Эдебиет ернеп». Комитет косымша тексерунэтижеанде «Карлыгаш» жэне «Эдебиет ернеп» ютаптарындакылмыстык белгшердщ аныкталмаганын жэне кажетпнепздеменщ жоктыгынан, аталган ютаптарды актайды.Шамамен жарты жылдык тексеру нэтижесшде, Казангуберниясы жандарм баскармасынын бастыгына ж1бершген1913 жылш 12 казандага ресми хатта КВКПДП бес ютаптынкейб1р жерлершщ аудармасын ж1береда: «Есш журтым»,«Насихат казакия», «Эдебиет ернеп», «Карлыгаш», «Tipfliicre кепжасагандыктан керген 6ip тамашамыз». Мунымен катар КВКПДП«Есш журтым» ютабынын мазмуны «кылмыстык белгшершщжокгышнан KiTan авторьша карсы кылмыстак ic козгау кажетаз»екендтн хабарлайды»73.Бакылаушылардын корытындысынан байкаганымыздай,ютап авторлары эдшетп турде казак когамындагы элеуметтжэдшетазшктердщ туу себептерш айта бшген. Олардын шшдеМ .—Ж. Кепеев патша еюметшщ отаршылдык, тонаушыльжсаясатын жэне бай-феодалдардын ез халкына тонаушыльж жэнекарапайым казактардын муддесш коргамаушылык жайындагыенбектерш ерекше атаймыз. Автордын бул ойлары онын «'Прлжтекеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз» (Казан, «Шараф»баспаханасы, 1907,- 23 б.; 6000 дана) енбепнде бейнеленген.1913 жылы 13 шшдеде КВКПДП-ге ж1бершген купия кужаттардыталдау корытындысы жасалган. Бул кужатта КВКПДП uieiuiMiбойынша когамдык ютапханалар мен таратуга ж1бершмеген казакжэне татар тшдершдеп жузден аса ютаптардын Ti3iMi бершген. Булпзшге топ>1з казак басылымы юрген.ПТР¥А, кор № 4 2 0 ,1-т., № 234, 54-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 72АБАЙДЬЩ ЭДЕБИ МЕКТЕБ1Казак эдебиеттануы тарихында Абай шыгармашылыгынабайланысты “эдебиет мектебГ, “акындык мектеп” угымдарыналгаш гылыми колданыска енпзген М.Эуезов болатын. 1933жылы Кызылорда каласында жарык керген улы акыннын тунгыштолык шыгармалар жинагынын сонында бершген “Абайдынтуысы мен eMipi” атты гылыми зерттеущде галым: “Акын болмакболып, талаптанып елен шыгарып керуге Абайдын iui, балаларыбарлыгы да умтылган. Б р жагына келгенде Абайдын алды: 6ipжагынан “эдебиет мектеб1 сиякты да болады” деп алгаш рет“эдебиет мектебГ туралы сез козгап, Абайдын акын шэюрттер1катарында Кекбай, Шэкэр1м, Акылбай, Магауия еамдерщатайды, олардын шыгармашылык жазу тэсщцерш атап керсетедГ4.1934 жылы жазган “Абай акындыгынын айналасы” макаласындаАбайдын тусында енбек еткен акындар туралы: “Мундай акын—тертеу. Онын eKeyi Акылбай, Магауия — Абайдын ез балалары...Калган eKeyi — Кекбай, Шэкэр1м. Осы терт акын Абайдын нагызтолык магынадагы шэгарттер1... Брар Абай басшылыгыменез жандарынан жырлар да жазган. Абайды зертгеуге осытерт акыннын атын кыстыратын 6ip улкен себеп, брардыншыгармалары аркылы Абай e3i icTeMece де, бой урган Шрталайтын енбек туады. Абай оларга такырып 6epin, елендерш сынайды,тузейдо, калай тузеудщ жолын айтады. Дэлш айтканда, мыналарАбайдын акын шэюртгер1 ecemi де, Абай алды оларга жазушылыкMeicre6i сиякты болады”” , — деп Абай калыптастырган эдебимектептщ мэн-магынасын, женш, багыт-багдарын тусйщирш етеда,74М . Эуезов. Шыгармаларынын слу томдык толык жинагы. 8-т., А., 2002,105-6.75М . Эуезов. Шыгармаларынын елу томдык толык жинагы. 10-т., А., 2003, 19-6.

73 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПаталган акындардын Абай салган калыппен жазган романтикалык,реалистж сарындагы шыгармашылык кырларына токталады, улыакыннан алган акындык дэстур ерекшелйстерше уншеда.Абай шыгармаларынын ею томдык жинагыьда (1940)жарияланган акьш ем1рбаянынын толыктырылган еюнипнускасында М.Эуезов Абай шэюртгершщ пзшшен “халык жауы”атанган Шэкэр1мд1 epixci3 алып тастайды да, эдеби мектептщбелда eKuiflepi катарына Эрш, Кэютай, Турагул еамдерш юрпзедь“Казак эдебиеп сол кунде баспа жузшде шыгып отырарлык жайгажетсе, Абай айналасынан, Абай мектебшен шыккан акындартугел1мен Абайдын i3iH баса шыккан курдел1 эдебиет агымынкерсеткен болар ед!”76, —деп Абайдын эдебиет мектеб1 екшдершщакындык талант кырларын ашып, улы акыннын талапты жастаргакерсеткен тэл1мгерлж, устаздык касиеттерше токталады. Осьшыналдында гана Абайдын 95 жылдыгына байланысты орыс тшшдежазган “Казактын улы акыны — казак жазба эдебиетшш непзшсалушы Абай Кунанбаев туралы ем1рбаяндык тезис жоспарында”“Абайдын классикалык акындык мектеб1” деген жана атауенпзш, онын кернекп eicumepi ретшде: "... атакты шэюрттер1Акылбай, Магауия, акын-жазушылар Кекбай, Эубэюр, 9pin,Турагул” ес1мдерш атайды77. Ал улы акыннын 100 жылдыкмерейтойына дайындыкка байланысты КдзПИ-де 1943 жылы 8маусымда етюзшген кенесте мэлш еплген “Абайдын акындыкмектеб1 туралы” баяндама тезисшде Абайдын кен аукымдагыэдебиет классип болып кана коймай, езш1н акындык мектебшкурып, талантты жастар шогырын тэрбиелегендшн жуйел1 турдеталдап айтады. “Магауия, Кекбай, Эрш, Бейсембай, Эубэюржэне баска шэюртгершщ шыгармашылык мурасы Абайдынез шыгармашылыгынан поэзиядагы улкен жанрларды, атапайтканда, халыктык-турмыстьпс, тарихи-элеуметпк, тарихитурмыстык,тарихи жэне пушкиндж, лермонтовтык онтусикпоэмалар стилшдеп таза романтикалык сюжеттж поэмалардыдамытумен ерекшеленш”78, — деп Абайдын акындьж мекгеб1нщшыгармашылык 1зденктерш айкындап береда.Абайдын акындык мектеб1 гылыми эдебиетте осылай айкындалабастаган туста 1940 жылдардын сонын а карай бул мэселе улкенniidp-таласка айналып, ipi айтыска себеп болтаны белгш!. Абайдынэдебиет мектеб1 де, онын талантты шэюрттер1 де болганы айдананьж. С оган карамастан, казак зиялыларьша карсы касакана‘"'Эуезов М . Шыгармаларынын елу томдык толык жинагы. 15-т. А., 2004,116-6.л Эуезов М .О. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А., 1988,88-6.78 Сонда, 89-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 74уйымдастырылган саяси кугыннын eiciHuii толкыны тусындаАбайдын акындык мектеб1 туралы даусыз шындык eripiiaceшыгарылып, ерескел киянат жасалды.М.Эуезовке пэле-жала жауып, саяси айып тагу мен Абайдынакындык мектебш жокка шыгарудын басы Казакстан К(б)ПОрталык Комитетшщ 1947 жылгы “Кдзак ССР ГылымАкадемиясынын Tin жэне эдебиет институтынын жумысындагысаяси ерескел кателер туралы” каулысы болды. Осыган дейшМосквадагы БК(б)П Орталык Комитетшщ “Татар партияуйымыцдагы кепшшк-саяси жэне идеологиялык жумыстынжайы жэне оны жаксарту шаралары туралы”, “Башкурт партияуйымындагы упт-пропаганда жумысынын жайы жэне оныжаксарту шаралары туралы” жэне т.б. ултшыддыкты желеу еткенкаулыларына мшдетп турде жауап беруге умтылган республикапартия уйымы осылайша кезекп саяси науканга сылтау тапты.Аталган каулыда Тш жэне эдебиет институтынын саяси ерескелкателерге, ултшылдык бурмалаушылыктарга жол бергещнпэдебиет тарихына байланысты шыккан енбектер мысалындасынга алынды. Каулыда: “Tin жэне эдебиет институтынынгылыми енбектершде, орта мектептерге арналган эдебиет окуютаптарында казактын XIX жэне XX гасырлардагы кеп акындарымен жазушыларынын творчестволык кызметше б1ржактылыкпен,тек жаксы жагынан бага бершген. Откецдеп эдебиет ек1лдер1жалпы халык кайраткерлер1 болды деп керсетшед1, ал олардынтворчествосы тап куре ci не байланыстырылмай, онан тыстексершедо, сейтш олардын шыгармаларындагы феодалдыкреакциялык,буржуазиялык-ултшылдыксарындар кагажу, буркеудекалдырылды”79, — деп кепе-кершеу еш ce6enci3 айып тагылып,М.Эуезовтщ жалпы редакциясымен дайындалган “Казак эдебиет!тарихы” 6ipiHiui томынын колжазбасынан ултшылдык MiH тапты.19S1 жылы 15 маусымда Казак ССР Гылым академиясынынTin жэне эдебиет институты мен Казакстан Жазушылар одагыб1рлесш етюзген, “Абайдын эдеби мурасы мэселесш талкылаугаарналган гылыми айтыс” уш кунге созылды. Бул мэслихат нагызгылыми айтыс магынасында бол май, Абайдын эдебиет мектебшбасты сын нысанасына алды. Осынын алдында гана М.Эуезовтщталантты шэюрп Кайым Мухамедханов “Абайдын эдебиетмектебГ’ деген такырыпта коргаган кандид атты к диссертация осыайтысты ерб1туге сылтау болды. Улы жазушы-академиктщ б1рнешежыл бойгы гылыми ianeHicTepi мен накты дэлел-тужырымдары79 Кдзак ССР Гылым Академиясынын тш жэне эдебиет институтынынэдмысындага саяси ерескел кателер туралы / / Эдебиет жоне искусство. 1947, .№ 2, 2-6.

75 XX РАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПнепзшде пайда болтан Абайдын акындык мекгеб1 туралы идеясынакумэн келпршп, Кдзак* ССР Гылым академиясы мен КдзакстанЖазушылары одагынын тералкалары “Казак эдебиепнщ классипАбай Кунанбаевтын eMipi мен творчествосын гылыми жолмензерттеу женшдеп айтыстын корытындысы туралы” каулыкабылдады. “Сонгы уакытка дейш Кдзакстаннын жеке эдебиетзерттеушшер! “Абайдын акындык мектебГ дейпн, гылымга карсы,буржуазиялык-обьекгивпк концепцияны уагыздап, ерескел саясикате ж1берш кедш”80, —деп атап корсепдш каулыда. Шэкэр1м менТурагул буржуазияшыл ултшылдар тобына жаткызыльш, Абаймектеб1 тарихи шындыкка кайшы кел епн, ойдан шыгарылганжал тан, зиянды концепция репнде жокка шыгарылды, онынавторы М.Эуезов, осы тужырымды жактаушылар С.Муканов,К-Жумалиев, Е.Ысмайылов, Э.Жиреншин саяси кателйскеушырады деп жазды. К.Мухамедхановтын Абайдын эдебиетмектеб1 туралы диссертациясы саяси зиянды енбек ретшдетанылып, “бул диссертацияда совет еимеп fleyipiHe дейш eMipсур in, онын кас жауларына айналган буржуазияшыл -ултшылдар даАбайдын “шэюрттерГ деп мадакталды”81, —деген айып тагылды.Сонын непз1нде “Абай мектебГдейтш концепция тарихишындыкка ein6ip катысы жок жэне буржуазиялык-объективиспкжалган концепция болып айыпталды” деген корьггынды жасалды.Сонын салдарынан М.Эуезов кудалауга ушырап, республикадантыс жерге кетуге мэжбур болса, К.Жумалиев, Е.Ысмайылов,К-Мухамедханов жэне т.б. галымдар узак мерз1мге сотталды.| 1950 жылдардын ортасында басталган жылымык кезеннен кейшI жазыксыз жапа шеккен галымдар толыгымен акталды.1980 жылдардын сонында ел1м1здеп кайта куру, жариялылыкI жэне когамды демократиялык жангырту жагдайында сталиншкI жеке баска табыну кезешндеп халыктын мэдени мурасына,I кернекп акьш-жазушылардьщ шыгармашылыгына бага берудеп[ ерескел кател1ктер мен бурмалаушылыктар эшкереленш,| Кдзакстан Компартиясы Орталык Комитетшщ КомиссиясыК эдебиет жэне енер мэселелер1 бойынша 1930-40 жэне 1950I жылдары кабылданган каулылардьщ кушш жойды. Соган сэйкесI комиссия Абайдьщ акындык мектебше байланысты айыптын бос[ сандырак, далбаса екенш аныкгады. “Ka3ipri казак эдебиеттану| гылымы, 9cipece, М .Эуезовпн зертгеулер}, Абайдьщ акындык“ Казак С СР Гылым академиясы президиумы мен Кдзакстан СоветI жазушылары одагынын президиумында. Казак эдебиетшщ классип АбайI Кртанбаевтын eMipi мен творчествосын гылыми жолмен зерттеу женщдепI айтыстын корытындысы туралы / / Эдебиет жэне искусство. 1951, № 9,79-6.I11Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ЕАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 76мектеб1 болтаный дэлелдеп, онын езшен кейшп казак поэзиясынажемкп ыкпал жасаганын керсетш берш”82 , — деп накты айтып,осы мектептщ уэщк еюлдершщ 6ipi ретшде Шэкэр1м КудайбердиевeciMiH атады.Абайдын акындык мектеб1 туралы жан-жакты зерттеу жумысыколга алынып, бул ип ic ел1м1з тэуелаздж алган жылдары зацдыжалгасын тапты. М.Эуезовтщ абайтануга байланысты жэнеАбайдын эдебиет мектеШ туралы тын деректер мен жаналыктаргатолы колжазбалары 1988 ж. “Абайтанудан жарияланбаганматериалдар” деген жинагында жарияланды. Абайдын акындыкмектебш устазымен 6ipre KOTepicin, б р жолда кеп кияметкерген Кайым Мухамедханов ел1м1з тэуелиздйс алган алгашкыжылдардан бастап 1951 жылы 63i курастырып, М.Эуезов Kipicneмакаласын жазган Абайдын акын шэюртгершщ басылып жаткантуста токтатылып, жарык кермей калган жинагын кайта колгаалды. Галымнын кажырлы енбепнш нэтижесшде 1993-1997жылдары “Абайдын акын шэюрттерГ атты терт ютаптан туратынжинак жарык кердь Б р басылымга Абай мектебшщ таланттыnraidprrepi Акылбай, Магауия, Турагр, Кэютай, Кекбай, Уэйк,Эрш, Эсет, Мука, Эубэюр, Иманбазар жэне т.б. бурын-сондыбелгш-белпыз болып келген шыгармалары енш, осы акындартуралы К Мухамедхановтын келемд1 зерттеулер! жарияланды13.Бран белек Шэкэр1мнщ шыгармалар жинагы б1рнеше рет жарыккерш, Кекбай, Эсет акындардын ютаптары басылып шыкты.Шэкэр1мнщ акындык тал анты н эр кырынан таныткан жэнеКекбай, Эрш, Эсет акындардын шыгармашылык мурасын арнайызерттеген гылыми диссертациялар коргалды.М.Эуезов бастап, К Мухамедханов жалгастырган Абайдын акынuioKiprrepi туралы зерттеулер непзшде Абайдын эдебиет мектебштерт шыгармашылык топта карастырган жен:1. Абайдын балалары Акылбай жэне Магауия КунанбаевтарЕуропа акындарынын улпсшен терен сез1мд1 махаббат пен ершшрухты романтикалык дастандар жазу багытында болды2. Абай тйселей баулыган шэюрттер1 Кекбай, Эрш, Мука,Шэкэр1м, Эсет, Иманбазар, Уэйк суырып-салма акындык енер- айтыс дэстурш устай отырып, устаз кенеамен казак ем1ршентурл1 такырыпта елендер мен тарихи дастандар, шыгыстык желщепоэмалар жаады.“ Эдебиет пен енер мэселелер! бойынша 30-40-шы жылдар кезеш мен 50-mi жылдар басында кабылданган каулыларды зерттеу жешндеп КдзакстанКомпартиясы Орталык Комитет! Комиссиясыньтц корытындысы. "Алматыакшамы” газеп, 1989,11 желто ксан.м Абайдын акын шэюрттерк 1 — 4-nii клгаптар. А., 1993 — 1997жж.

77 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП------ --- ------------------------- :--3. Абайдын ез тэрбиесшде болган немере iHici Кэютай мен езбаласы Турагр прозальпс шыгармалар, кенш куйге байланыстыкыска елендер жазып, керкем аудармамен айналысты.4. Абайдын немереа Эубэюр р ы акыннын сатиралык дэстурш,ягни казак eMipiHiH келеназ жактарын сынаган ащы тищ ежуаелен жазу жолын устанды.Абай тйселей баулыган шэюрттер деу1м1здщ ce6e6i, б р акындарустаз алдында акыл-кенес алып, улп-енеге уйренген, Кекбай,QleKepiM, Мука, Абай колында жакын cepbcrepi ретшде ceHiMfliкемекшшер1 болса, Эрш, Эсет, Иманбазар алыстан арнайы келш,Абай аулында узак уакыт токтаган, жана жазган шыгармаларынАбайга тындатып, сынын еспген, жен сштеген нускауларынкабылдап, акындык шеберлйске уйренш кайткан.Абайдын эдеби мектебшщ eicuiaepi ры акынды ездерше устазтутып, талант кушрепне бастарын и ген, елен, дастандарьша дурысбага беретш эдш сыншы, киыннан киыстырып жен сштейтш абызсанаган.М.Эуезов айткандай: “Абайдын ез тэрбиесшде болган жэнеАбайдын акылы мен сыны бойынша такырыптар тандап, арнаулышыгармалар жазган анык шэюрт акындары туралы”84 сезбастаганда, олардын арасында Акылбай мен Магауия ерекше орыналады. EKeyi де устаз экенщ тапсырмасымен осыган дейш Абайгана калам тартып, казактын баска акындары шыгармашылыгындакездеспеген романтизм багытын одан epi шебер дамыта бшш.Акылбай Абайулы Кунанбаев (1861 —1904) —Абайдын бэйбппеаI Дшдэдан туган тунгыш баласы. Кгшкентайынан Кунанбайдын кшп| токалы Нурганымнын бауырында аса шолжын, ерке болып ecefli.[ Ауыл молдасы Габитханнан сауатын ашады. Жас куншен таланттыдомбырашы, еленш} болган Акылбай eMipiH ойын-сауыкпенI етюзед!. Шаруага e6i жок, еш арам ойы жок анкылдаган аккендлК Акылбайды ел шпндеп басбузар эюм-каралар ез максаттарынаК пайдаланбакшы да болады. Жастайынан эке тэрбиесш кермей,I агайындас туысы сиякты саяк ескен баласыньщ огаш кьшыктарынК бай каган Абай катты кейш, “Ата-анага кез куаныш” елешн осыI туста жазады. “Жасымда гылым бар деп ескермешм...” атты белгшI елещмен ундеспп б1рден сезшепн б р елешнде ры акын еркеI болып ескен, ересек жаска келсе де, ештененщ паркын ойламай,1 ел iciHe араласуды бшмеген, артык енерге умтылмаган баласынаI тагылымды ой тастап, yMiT артарлык ceHiM уялатады.I — ----------------------иМ. Эуезов. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А , 1988,93-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 78Суйер улын болса, сен суй,Суйшерге жарар ол.CywtiMi жок кур масыл биСуйретшп етер сол”*5, —деген улкен магынага толы елен жолдары “талпынбай жургенталантты Акылбайга улкен ой салып, капы толгантады”86. )KiriTатасы шагын а жакындап калган Акылбай эке елешнен сабак алып,езщ тутастай поэзияга арнайды. Абай непзш калаган акындыкмектептщ сепз кырлы, 6ip сырлы шэюрттершщ 6ipiHe айналады.0 лен шыгарумен коса аса шебер домбырашы, сырнайшы болып,скрипкада ойнайды, б1рнеше эн де жазады.“Дагыстан” поэмасы — Акылбайдын басты туындысы жэнетолык сакталган жалшз шыгармасы. Поэманын такырыбын Абайбастапкыда езшщ 6ip топ шэюртше усынганда Акылбай шыгармамазмунын терен ушнып, бэршен бурын шезде жазып шыгады.Акылбай жазган "Дагыстан” поэмасы Абай кещлшен шышп,шэюрттерге де унайды.“Дагыстан” немесе “Kdpi Жусш” поэмасынын такырыбы— орыстын улы акындарына шабыт берген ершит рухтыКавказдын тамаша тарихы, оны мекендеген кайсар мшезштау халыктарьшын ежет ул-кыздарыныц бас бостандыш меншынайы махаббат жолындагы xypeci, эдшеттийк пен зулымдыкKypeci. Шыгарма Абайдын e3i нэр алып, сусындаган А.С.Пушкинмен М.Ю.Лермонтовтардын романтикалык поэмалары рухындажазылган. Бул дэстур ерекшелМ, эйресе, Кавказдын тамашатабигат KepiHicrepiH шебер суреттеп, поэма кейтпкерлершщбейнелерш сомдаганда айкын бшшедь03i туып ескен Шынгыстаудан алыска узап бармай, Кавказтауында eMipiHse болмаган, такырып етш усынган Абай энпмес1мен ез аулында турган кавказдыктар аркылы гана естш-бшгенАкылбайдын таулы елкенщ эсем табигаты мен ер де жауынгерчеркес халкынын мшез-кулкын айнытпай салып, елен жолдарынаyfljiecripyi улкен акындык шеберлнсп байкатады.Казактын “Кдп” дегеш Кавказ серек,TsnipiM сулу бшк еткен ерек.Акырып айдаИардай жуз толганып,Таулы бузып, тас жарган долы Терек*7.и Абай (ИбраЬим) Кунанбайулы. Шыгармаларынын ею' томдык толыкжинагы. А., 1995,1-т., 163-6.м Абайдын акын niaKiprrepi. 1-К1'тап. Курастырып, алга ceai менем!рбаяндарын жазган Кайым Мухамедханулы. А., 1993,15-6.1,7Абайдын акын шэюрттер!. 1-гатап. А., 1993,55-6.

79 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПАкын тэкаппар карт Кавказдын тамаша тулгасын ерекшешабытпен, еюпндетш жырга косып, Теректей толкынды езеннщагысынан да тау мшезш халыктын буырканган, кайтпас кайсар,кекшш, ер де ез1мшш касиетш 1здейш.Сейлейш сол таудагы Дагыстаннан,Жауменен жалыгу жок шабысканнан.KyHi бупн ipidnin керген емес,Bip сезге канжар алып кагысканнан88, —деген елен жолдары черкес халкынын ежет, батыр мшезерекшелйстерш дэл сипаттайды. Акылбайдын гасырдан астамуакыт бурын сомдаган тау халкынын психологиялык езгешелтказ1р де сол баягы калпынша нагыз ултжандылыктын, еренерлжтщ рухын кез алдымызга экеледьАк жиек, кекшш сургылт сэуле берген,Мунарткан Кавказ буы кетершген.Алтын шатыр cayneci тау басында,Атырабы мэл1м болды талай жерден89.Акын суреттеген Кавказдын сулу табигатынын бул экзотикалыкKepiHicTepiHiH ар жагында шеж1рел1 карт тау буккен улкен сыржатыр. Бул Акылбайдын акындык “меш”, ягни поэма сюжетшашудын езшдж романтикалык керкем Tacuii. Пейзаж поэмадакенш-куй рещн бишреш, одан 9pi шарыктау шепне жетш,I сюжетпк баяндаумен тыгыз кабысады. Тамаша сулутабигат KepiHiciпоэманын сюжетпк жагынан мыкты да ineiiiyiui тустарында окигашиелешсш колдап, кушейте туседьПоэманын сюжетпк бас кейшкерлер xenici ЖабрэИил менЗэЬира арасындагы шеказ махаббаттын кайгылы тагдырынакурылган. ЗэЬиранын катал да жауыз, кекшш, кызганшак9Keci— Жусш карт бейнес1 зулымдык символы, бакыт атаулынытуншыкгырушы, канцлер репнде суреттелш, махаббат бостандыгымен адамгершткп ту еткен кос гашыкка карама-карсыкойылады.Акылбай романтикалык поэманын барлык дэстурлерш менгереотырып, ез кейшкерлерж ер жйерлшк пен кайсарлыктын, теренTe6ipeHicTiH, кызуканды мшездщ адамдары етш сомдайды.“ Сонда.” Сонда., 55-56-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 80Шыгармадагы окига курылымы мен мазмундык, керкемдйсидеялыкерекшелйстер Пушкин мен Лермонтовтан жел1 болыптартылган, Абай жалгастырган романтизм стилшш уршстершнак байкатады. Абайга б р поэма катты унаган. Онын жаркынмысалы— Зейираныц срулыгын сипаттаган:Толкынды кара ш ашы Ж1бек талдай,Керген адам карайды кезш алмай.Аласы аз, нурлы кара, уялы кез,Жаралган бар денезд капы калмай90, —деген шумакты Абай еспген шакта: “Уш ауыз елещй 6ip-axауыз еленге сыйгызган екенсщ!” ,— деп разы болыпты. Ал жауызЖусштщ жалгыз калган аянышты калш суреттеген:Ею кезден жас ыршып, ытып кеткен,Токтамай соргалатып эж1м беттен.Жуан, калын бшектей бурыл муртка,До мал ап улы жасы барып жеткен91, —деген шумакка байланысты Абай: “Беп кайтадан эжзмделген,бурыл муртты шал кез алдыма елестей калды гой”92, — депризашылыган бширшп. М.Эуезов те Акылбайдын б р шыгармасытуралы: “Керкемдш ете кушп поэма... Поэманын максаты эржауыздыктын арты жаманшылык болады деШп”, — деп жогарыбага береда.Акылбай романтикалык сарындагы “Зрыс”, “Жаррак”поэмаларын да жазган. “Жаррак” поэмасы сакгалмаган. Ал“Зрыс” поэмасы агалшын жазушысы Генри Хаггардтын“Сулеймен патшанын кеншп” аггы атакты романынын жел1с!непзшде жазылган. Толык сакгалмаган, узйш куйшде жеткен.Африкадагы зрыстар ем1ршен сыр шертетш роман сюжепнАкылбай езшше жырлап, энпмеш бас кейшкер аузынан емес, езатынан баян етедь Поэмада ер мшезш, киындыкка мойымайтын,жйгерл! адамдардын ерлйс icTepi улп-енеге болады, зрыстардынадамгершшп мен адалдыгы сушспеншшк сез!ммен жырланады.Акылбай романды e3i толык окып, угып алганнан кейш шыгармасюжепн тутастай еленмен жырлап шыгып, казак эдебиепне жанаypflic э кел ген.Магауия Абайулы Кунанбаев (1870 — 1904) —Абайдын Дщдэдантуган кенже баласы. Абайдын улкен умгг куткен талантты шэюрп.10 Сонда, 60-6.91 Сонда, 56-6.92 Абайдын Семейдеп элеби-мемориаллык муражайынын коры. КП-988.

81 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАFbl КАЗАК ЭДЕБИЕПЖастайынан экенщ суййсп баласы болып ecin, акындык енергетэрбиеленещ. Ауыл молдасынан мусылманша сауатын ашканнанкейш, бар дуниенщ кит орыс бшмшде екенш жете тусшгенАбай 1884 жылы дарынды жасты Семейдеп ерлердщ орысмектебше окуга береда. Сабакка бар ынтасымен Kipicin, мектептепшэюртгер арасында узшк окушы атанып журген кез1нде екпеауруына шалдыгады да, одан dpi окуга денсаулыгы жарамаган сондэр4герлердщ кенеы бойынша уш жылдан кейш аулына кайтады.Орыс мектебшщ тэрбиесш Kepin, кеп тагылым алган Магауияосы уакыттан бастап ел баскару icinae журген Абайдын колындаболып, эке тэрбиесш кередь Манайына талантты жастартоптасып, улкен мэдениет ошагына айналган Абайдын акындыкмектебшщ белсещп екш, талантты шэюрп атанады. Унем11зден1с устшде журш, Семейде алган азды-кепп бш мш терецдетумаксатьшда орыс, шыгыс тшдершдел ютаптарды алдырьтп окиды,зерекплйтмен, бшмдшпмен ауыдцагы e3i катарлы таланттыжастарды тэнп етш, улкен курметке беленедь Экеамен 6ipreел баскару жумысына да араласып, старшындык, бол ыстыклауазымдарды аткарады, бул жауапты кызметтерде адамгершшк,парасаттылык танытып, халык арасында эдшетп басшы ретшдеауызга шшеш.Магауия Семейде шэюрт болып журген кезден бастап поэзиягаден койып, елен жаза бастайды. Бала куншен экесшщ акындыкталантын аса кашрлеп, улп тутып ескен талантты жас Абайшыгармаларын жатка айтып, ел арасына таратады. Абай поэзиясынтерен угынган Магауия елен сезге край бершш, б1ржолатаакындык жолга тусеш.“Ай жарык, жаздын куш ат терлетш” деп басталатын алгашкыелешнде жазгы жайлаудын ай жарык 6ip туншде онаша кездескенею жастын гашык сез1мдерш, кещл-куй Te6ipeHicTepiH аса эсерл1де нанымды eTin суреттейш.Ай жарык, жаздын куш ат терлетш,Eip сайга уагдаласкдн келсен жел п.Жалганнан жардан баска тук тшемей,Жолыккан кандай кызык енбек eTin93, —деген ерекше толганыс устшде жазылган шабытты жыржолдарынан Абайдын “Желаз тунде жарык ай” еленшщ acepiанык ce3ineAi.Баласынын орысша, еуропаша бш1мдшйг1нгн устше осындайакындык талант кырын байкаган Абай оны yHeMi ез колында93Абайдын акын шэгарттерь 1-ютап. А , 1993,131-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 82устап, тэрбиесше ерекше кещл белед!, елен патшалыгындагы езбагытын тандай бшуше ыкпал етеш. Магауия да акын поэзиясынанулп алып, Абайдын акыл-кенеа бойынша Еуропа акындарынынулпс1мен терен сезшд1 махаббат, ершш сарынды окигалы дастанпоэмаларжазу жольша туседь¥стаз эке усынысымен сюжеп мен образдар сомдау жашнанромантизм стилшдеп шыгыстык сарындагы “Медгат-Касым”,непзп идеялык мазмуны адал махаббат, бас бостандыгы жолындакурбан болган ей жастын кайгылы тагдырын жырга коскан “Енлж-Кебек”, казак халкынын сырткы жауга карсы азаттык куресш пашетуге арналган “Абылай” поэмалары Магауия каламынан туады.Кдзак эдебиеп тарихьшда такьфыбы, курылымы, cmni менсюжетпк, образдык ернектер1, жана керкемдж касиеп жагынанерекшеленетш “Медгат—Кдсым” поэмасы шыгыс улпсшдепромантизм сарынындагы эпикалык туынды болганымен “идеялыкмазмуны терен, таптык багыты айкын, элеуметпк мэш зор”94нагыз керкем шыгарма. Поэманын шынайы eMipre жанасымдытартыстары, кейшкерлер мшездер1 айкын жэне дэлелд1керкемджке непзделген.Магауия поэмасында улкен 1зденгшпж, агартушылык жэнеозык идеялар сыр бередь Шыгарманын непзп желкй элеуметтжкайшылык пен тенс1эд1ктен туган озбырлык пен эдшеттшк,опасыздык пен адалдык куресш жэне адамдар арасындагышынайы суйюпеншшкп жырлауга курылган. Шектен шыкканжауыздык элемше бас бостандыгы жолында ез максаттарынажету ушш барлык тауюметке кенген era гашык Разиза мен Сэшмарасындагы махаббат карсы койылып, адал достыкты ардактап,шын суйгспеншшк 6 umipy улкен ерлйске баланады. Акын бийсадамгершшк мураттарды ез туьшдысынын басты принцип!етш алып, достык пен махаббатка 6 epiK, жауыздык атаулыга белшешш каймыкпай карсылык керсеткен ержурек жандарды улкенакындык шабытпен жырлайды.Акын Магауия Абай нускаган багыт бойынша калам тербепкана коймай, Абай бурын жазбаган нагыз сюжета поэма тудырып,ол бурын айтпаган элеуметпк мэселелерд! шыгарманын тупказыгыетед!, XIX гасырдагы казак эдебиетше идеясы мен керкемджерекшелйстер1 жагынан жаналыгы мол, бшк тугырлы кесектуынды экеледь Кенестж кезецде де бул шыгармадан еш юнэраттабылмай, элеуметтж мэселелерда козгау жагынан керкемджкуаты мен тэрбиелж мэш кушп болуы себепп жалпы бш м берепнорта мектеп пен жогары оку орындары окулыктарына арнайытарау репнде енпзшп окытылуы бекер емес.Матауиянын cjciHiui 6ip кен тынысты эпикалык туындысы—94К Мухамедханов. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 1-т., А., 2005,131-6.

83 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП“Енлж—Кебек” поэмасы шамамен 1890 жылдары жазылган.Акыннын осы жанрга калам тербеген алгашкы шыгармасы ретшдесаналады. Поэманын Магауия колымен жазылган тупнускасысакгалмаган, колжазба KomipMeci гана жеткен. Абай есю эдетгурыптын,рулык-феодалдык кертартпа салт-сананын курбаныболган жазьпссыз кос мунлык — Енлж пен Кебекпн кайгылы жайытуралы шыгарма жазуды шэю'рттерше тапсырганда, Магауия XYIHгасырдын орта тусьщца болган б р тарихи окиганы поэма туршдежазып шыгады.“Енлж-Кебек” - таза казак емаршен алып жазылган реалистжтуьшды. Магауия поэманын алгашкы шумактарында-ак:Заманнын гащлетс1'з надандыгын,Козгадын журек, тшм, сейле мыгым.Баягыны кексейш 6LniiMciaaep,Мшеки керсетейш жамандыгын95, -деп еткен заманда болган тарихи шындык астарын ашып, кркынкамын ойлаган ecKi билер мен рубасыларынын катыгез icэрекеттершэшкерелеудо максат етш кояды.Акын eKi гашыктын махаббат сез1мдерш, жан-дуниесш,толганыстары мен тагдырьш бейнелеп, сол аркылы букш казаккогамынын шындыгын, поэмадагы тарихи окиганын бетбедершдурыс ашып керсетед1, халкымыздын турмыс п р ш ш п нщKepiHicTepiH дэл сипаттайды.М.Эуезов “Абай (ИбраЬим) Кунанбайры (1845-1904)” аттымонографиясынын сонгы бел1гшдеп “Магауиянын (1870-1904)шыгармалары” деген тараушасында акыннын осы туындысытуралы: “... идея жагынан Караганда б р поэманьщ да ез1нше езтусындагы акындардын шыгармаларынан окшау турган, озганжайлары бар”96, — деп поэманын керкемдж ерекшелжтер1 менсоны !здешстерше, жаналыгына токтала келш: “Осылайшаобраздарды бейнелеуде, еткеннш карашъшыгын сынап керсетуде,адамгершшк талабын ен улкен максат, арман епп биж сападатанытуда Магауиянын б р поэмасы да ез уакьпындагы багалыенбек болатын”97, — деп жогары бага бередь Жеке басыныназаттыгы ушш ecici ем1рд1Н катал занына, салт-дэстурше карсышыгып, махаббат курбаны болган, артазалыгы жолында жандарынпида еткен мунлыктардын ел арасьшан колдау таппай, жалгыздыктаукымепн тарткан ауыр да аянышты кал1н керкем сипаттаган,катыгез заманнын эдшетазшпн аямай эшкерелеген, сейпп,95К- Мухамедханов. Абайдын акын maKiprrepi. 1-кгтап. А., 1993, 162-6.нМ. Эуезов. Жиырма томдык шыгармалар жинаш. 20-т., А , 1985,244-6.” Сонда. 245-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________ 84элеуметпк ем1рдщ кайшылыктарын терен ашып керсегкеналгашкы реалистйс керкем туынды ретшде казак эдебиетт нде берпсорын алады.Магауия б р шыгармаларынан баска Ресей империясыньщотаршылдык езпсше карсы Кавказ халыктарынын улт-азаттыккуресш баскарран атакты жаужурек батыр Шэмш имамнын ерлйсiorepiH баяндайтын “Шэмш” атты поэма жазып, осы аркылы туганхалкынын тэуелаздйасе кол жетюзген кунш ансаган. вкшшкекарай б р шыгарма колжазба куйшде жогапып кеткен.Акын ipi шыгармаларымен катар махаббат, кещл-куйтакырыбына 61'рнеше лирикалык елендер, езшщ бинмд1 болуынакеп ыкпал етш, кемепн кере еткен суййсп атасы Эбшрахмангаарнап сэлем хат туршдеп, кешл сурау, жоктау елендерш жазган.1903-1904 жылдар аралыгында Магауиянын бурынгы ауруы кайтамендеп (онын уетше мунын алдында Эбд1рахман казасы Абайэулетш капы куйзелткен), ancipereH куй1 тесек тартып жатыпкалады. ¥закка созылган ауру салдарынан 1904 жылы жазгытурымкайтыс болады. Абай утымынша жэне акын замандастарынынестелйстершде айтылгандай, Магауия онын балаларынын енжаксысы, ен таланттысы сан алган. Магауия ел!м1 бурын даем1рден, котамнан кажып, жаттан да, жакыннан да кудерш узген,жалгыздык дертше ушырап, жапа шеккен Абайта катгы эсер етш,кеп узамай кырык куннен кейш ем1рден етедк Enairi бар салмакэулеттщ улкен1 Акылбайга тусещ. Сол жылы жаэда экейнщкыркын Семейде бермекш1 болып, басшылык жасап жургендеАкылбай да кенеттен кайтыс болады.Акылбай да, Магауия да Абай нускаган багыт бойынша XIXгасырдын сонындагы казак эдебиепне жана керкем 1эдешстеренпаш, Абайдын акындык мектебш Lnrepi дамытып, “Акылбай менeKeyi де, романтикалык поэманын стилш казак эдебиепне экелшюрпзгенде, анык соны, жана, жаксы агым экеп косты деу керек” 98.Кэштай (шын eciMi Fабдулхайм) Ыскакулы Кунанбаев (1869 —1915) —Абайдын туган iHici Ыскактын тунгыш баласы. Ата-анасыеркелепп “Кэгатай” деп атап кеткен. Кэютай сепз жасынан бастапауыл молдасынан терт жылдай сауатын ашып, арабша, турюше хаттанитын халге жетед1. Экесшщ баласын одан dpi окытуга каражатмумюндйт келмейш. Жас туысынын бойынан ерекше зереютк пенкабшет ушкындарын байкаган Абай он уш жастаты Кэютайды езуйше алдырып, Магауиямен 6ipre тэрбиелейш, Семейге 6ipre epTinбарып, орыс ттлше уйретеда. Eip-eici жыл шамасында Кэютай орысTiniH жеттк менгерш кана коймай, орыс эдебиеп классиктер1нщшыгармаларын, Еуропа мэдениеп кайраткерлершщ енбектерш’* Сонда. 143-6.

85 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕПокып, ез кезшщ бшмда азаматы атанады.Кэютай да шыгармашылык жолда Абайдын акындыкмектебшен улп алып, онын талантты да icxep шэюртгершщ6ipi болады, Абай акылымен Турагр eKeyi кара сез, кещл куШтакырыбындагы кыска елендер жазып, аудармамен айналысады.“Абай агамнын катарында журген 24 жыл шшде онын уйретпегенбшм! болмады, 6ipaK бэрш тугел угып ала алмадым”, — деп олустазы туралы штипатпен еске алады. “Сондыктан мен Абайагама зор карыздармын, ендт максатым шамам келгеншшеонын асыл казынасын кейшп жастарга жетюзш кетемш”, —депуэде бередь 1904 жылы Абайдын суй!кп ры Магауия, артынанше-шала ры акыннын e3i, одан кейш улкен баласы Акылбайкайтыс болып, Кунанбай эрен улкен казага душар болгандабарлык ауыртпалыкты Кэютай кетерш, езш тэрбиелеген устазынаадалдыгын керсетедкАбайдын артында калган мурасын кездщ карашыгындайсактап, халыкка жетюзуш максат еткен Кэютай Жидебайдагыакын аулында бала окытьш журген молда Мурсейя Бжерынаез калтасынан акша 6epin, бурыннан жинап журген Абайшыгармаларын кеппртш жазгызады. “Мен Абайдын карызынумытпай, шамам келгенше кызмет етуш ез борышым деп бшп,казак халкына юте ген енбегш баспага бастырып, кепке таратудымшдепме алдым”, —деп Кэютай Турагрмен 6ipre Абай мурасыныждагатты турде жинастырып баспага эз1рлейш. Осы жумыстардынбасы-касында болып, басшылык етеш. Абай кайтыс болгандаказактын аса кернекп котам кайраткер1, галым, публицист ЭлиханБекейханов акыннын тунгыш ем1рбаянын орыс тшшде жазып,Семейде шыгьш турган “Семипалатинский листок” газетшде 1905жылы жариялаган кезде, ол Абай OMipi мен шыгармашылыгынакатысты барлык деректерш Кэютай бергенш ерекше атап етеш,1915 жылы Кэютай ел1мше байланысты “Казак” газетше азанамамакала жариялайды".Осы макал ада айтылгандай 1905 жылдан бастап Элиханнынкенес1мен Абай шыгармаларын баспага эз1рлеуге KipicxeH Кэютайсол жылы жазда Семейге, одан Омбыга келш, бастыру жен1болмаганнан кейш, Кдзан каласына сапар шегед1. Осы кал адаПетербургтеп “1лияс Бораганский” баспаханасьшын екш1менкел1с1м-шарт жасасып, болашак ютаптын корректорлык кызметшез мойнына алады, акысын дереу телейд1. Баспа колжазбаньщ эртабак кагазын басып болган сон, пошта аркылы ШынгыстаудагыКэютайга ж1беред1, ез тарапынан Кэютай кателерш тузеп, кайтакайырып отырады. Колдан кеилршген жинакты бастыруга ею” Э.Бвкейханов. Тандамалы. А., Кдзак энциклоттедиясы, 1995,418 — 419*66.

КДЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 86жылдай уакыт кетш, Кэютай Абайдын тунгыш ютабын шыгаруушш жиган-терген дуниесш аямай, кыруар енбек сйпреда.1909 жылы Абайдын тунгыш жинаш “Кдзак акыны ИбрагиКунанбай угылынын елеш. Бастырган: Кэютай, Турагул Кунанбайугландары” деген атпен Петербургге жарык керш, барлыкданасы Семейге Кэютай атына ж1бершед1 де, сол жерден букшказак даласына тарайды. Абай мурасын алгаш рет баспа жузшдежариялап, жеке ютап епп шыгаруда Кэютай мен Турагуп енбеперекше болса, Кэютай жазып, осы жинакта жариялаган “Абай(ИбраЬим) Кунанбайуглынын eMipi” атты казак тшндеп тунгышем1рбаяндык макаласын, жалпы Кэютай енбепн М.Эуезовжогары багалаган, улы акыннын ем1рбаянын жазу кезшде Кэютаймакаласыньщ кеп кемеп тигенш айтады.Абайдын тунгыш жинагын дайындаган кезде Кэютай акынелендерш мазмуны мен такырыбына карай езшше жуйелеп, 17белйске жйстеген. Бул ретте “Халык туралы” деп аталатын 6ipiHiuiбелйске — 34, одан dpi карай рет бойынша: “влен туралы” — 5,“ 03i туралы” — 17, ‘Ташыктык туралы” — 10, “Ой туралы” — 8,“Жазгьпуры” - 1, “Жаз” - 1, “Куз” - 2, “Кыс” -1, “Аншылыктуралы” — 1 еленнен енпзшген де, “Переводтар” деп аталган онбесшша белйске А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, И.А.Крьшовтан41 аударма елен, сонгы он жепннп белйске “Энпме Масгуг”,“Ескендар энпмеа” поэмалары юрген. Жалпы алганда, жинактаАбайдын 145 елеш мен 2 поэмасы жарык керген. Ютап сонынаКэютай жазган Абай ем1рбаяны мен акыннын фотосурепбершген.Осы жинактагы Кэютай жазган Абай ем!рбаяны келем1 шагынболганымен акын eMipiHiH кеп кырын камти алды. Кэютай осыкара сез туршдеп шыгармасында: “Абай 6ip кез! келш тургансамород еда, 6ipaK халыктын надан уакытында шыгып, есшенершш пайдасын кэмш керсете алмай, кызыкты eMipiHiH 6epiелдш шуылдак партиясымен эурел1кте етп”100, — деп Абайдынакындык талантынын кор болган кезш нак айтып, келес1 кезекте:“Сонгы уакытта Абай e3i еленнщ енер екенш 6 uiin жаза бастагансон, бурынгы акындар надандыкпен еленд1 енер орнына гибратушш айтпай, тшеншшйс орнына айткандыктан, акындыктында, еленнщ де казак ортасында багасы кеткендапн айтып, езшолардын репнен баска кылып, алмак пайда уш!'н емес, халыктыгьшымга умтылып, кенш кезш ашпакка гибрат ушш жазган ынбщщрш елен шыгарган”101, — деп поэзиянын халыкка тиНзерпайдасын уккан акын кеншн “Бурынгы есю 6wii турсам барлап”деген елещн келт!ру аркылы бшд1ред1. Абайдын аудармашылыкАбайдын акын maKiprrepi. 2-кггап. А., 1994,30-6.Сонда, 31-6.

87 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТТкызметш, орыс мэдениеп мен гылымына куштарлыгынынсебебш, тереннен жазган елевдершж ерекшелжтерш аша кел ш :“ Халык канша надан болса да, Абайдын насихатын кеп тындап,касында болган жшттер езгелерден 6 ip турл!', медреседен окыгангылым жолынлагы idci сыкылды, эр нэрсенщ ж енш бш ш , жаманжаксыныкоп айырып, надандыктан шыгып калушы еда”102, — депАбай тагылымын айтады, Абай манына топтала бастаган тэрбиемектебшен сыр шертедьМ.Эуезов Кэютайдын абайтанудагы кызметше байланысты:“Б р же Hi нде казактын мэдениет тарихына, Абай мурасына ерекшеенбек ciHipreH, Абай 03i тэрбиелеп, баулыган жас журтшылыктьгнкернекп екш болган — Кэютай Ь1скакрынын енбепн айрыкшаайту керек”103, — деп онын Абайды баспа жузшде таныткан енбепнжогары багалайды.Турагул Абайулы Кунанбаев (1875 —1934)—Абайдын екйпш эйeлiЭйгер1мнен туган тунгыш баласы. Экесшщ колында тэрбиеленш,мусылманша, орысша сауатын ашкан. Бала жасынан зерек, еленсезге жуйрж, орыс тшне жетж болып есед1'. Абайдын ен талапты,api талантты, 1эденпш баласы болады. Улы акыннын эдебиеттепдэстурш берж устап, енердщ сан турш менгередь Домбыра,скрипкада шебер ойнап, эншшшмен де танылады. Баласынынбойынан акындык куаггы байкап калган экес! сынамак максаттаелен жазуды тапсырады. Сонда Турагр адамнын онаша сэттепмунайган калпындагы нэзж сез1м ш уш ауыз еленмен шабыттанажазып бередгАлладан мен капа боп тшеген кун,Жым-жырт болып салбырап кетеш тун.Жулдыэдар жыпылыктап, ай суп-сур боп,Eapi де тындап капты шыгармай ун.Мунымды айтып ед^м сезбен сындап,Дуние жым-жырт болып турды тындап.Жел курсшш сейлесе сусыл кагап,Шептер басын изейш шын-шын, шындап.Калгандар желден сурар сезймш укпай,Бупт касын туйед1 жылай-сыктай.TiK караута меш аяп шыдай алмай,Кун бултка кеп тыгалды кайта шыкпай104.1ЮСонда, 37-6.1И М. Эуезов. Жиырма томдык шыгармалар ж инаш . 20-т., А ., 1985,16-17-66."»К Мухамедханов. Абайдын акын maiciprrepi. 1-кггап. А., 1993,181-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАСКЕ31 (1900- 1917) 88Жас акын Абайдын акындык дэстурш казак поэзиясындаболмаган жана уршспен дамытып, табигатка тш бтреда, ас панэлемшен, тылсым пршшк квр1шстер1мен ой белкеда. Турагрдынакындык талантын таныткан терен магыналы, философиялыкм эцш еден. Осыдан кейш акын кейб1р арнау елендершен баскажырлар жазбаган сиякты. Эке акылымен кара сез жанрына ауысып,орыс т ш н е жуйрж болуы себе mi аудармамен айналыскан. МаксимГорькийдщ “Челкаш” атты энпмесш казак тшше аударады. Булалгашкы аудармасы 1925 жылы “Тан” журналында жарияланады.Жазушы АС.Неверовтын “Мен eMipre жержпш”, “ОртакшылМария” энпмелерш аударып, 1927 жылы Мэскеудеп КенесОдагынын кшдж баспасынан жеке ютап етш шыгарады. 1928жылы осы баспадан Турагр казак TiniHe аударган эйгип американжазушысы Джек Лондоннын “Эскимос Киш” деген anriMeci“Баланын epniri” деген атпен жэне белгш поляк жазушысыБолеслав Прустын “Антек кыран” энпмеа жеке ютап болыпжарык кередк “Баланын epniri” (Эскимос елшщ турмысынаналынып жазылган энпме) деп аталган б р жинак Турагрдын“Беташар” макаласымен апшлган.Турагр Абай кенеамен айналыскан аударма саласында жемкпенбек етп. АС.Неверовтын “Я хочу жить” энпмесш “Мен eMipcypriM келеда” деп емес, “Мен eMipre жершпн” деп, ал “Мария—большевичка” энпмесш “Ортакшыл Мария” деп казак угымынатусшжп етш аударган. Ол “АС.Неверов шыгармаларынын imxiрухын, сырткы болмысын терен тусшш, энпменщ фабудасынсактауга тырыскан”105. Баска аудармалары да керкемдж жагынансэтп шыгып, улттык эдебиетке косылган комакты улес болды.Абай шыгармаларынын тунгыш жинагын Кэкпаймен 6ipreбастыруга сшрген енбегш жогарыда атап еттж. Ал Турагрдын“Экем Абай туралы” естелшнщ гылыми, тарихи манызы зор.Абай кайтыс болганнан кеШн ры акын туралы алгаш рет естелжжазып калдырган Турагр болатын. Б р бага жетпес естелжпМ.Эуезов уз1нда куйшде 1933, 1940 жылдары жарык керген толыкжинактарында жариялап, Абайдын гылыми вМ1рбаянын 1927-1950жылдары терт рет кайта жангыртып жазу барысында пайдаланган.Казак эдебиетшде естелж жанрынын бастауында турганТурагрдын б р енбегшш басты ерекшеят — естелйспн Абайкасында унем! болып, тэрбиесш, тагылымын керген-бшгенжайларга курылып, ры акын eMipi мен шыгармашылыгынабайланысты эдеби, тарихи жэне шеж1релж деректерд1н молкамтылуы. “Танертеннен кешке шейш, кебшесе ютабын окиды да,105 Б. К Атыгай. Абайдын акындык мекгебшдег1 аудармашылык дэстурш1калытггасуы. Филология гылымдарынын кандидаты гылыми дэрежеан алу уш!Мдайындалтан диссерташшнын авторефераты. А., 2001,17-18-66.

89 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПара-тура жастыкты бауырына басып, алдында ак кагазы, колындакарындашы, кушренш отырып елен жазып тастайды, сол еленжазардагы Typi: 6ip кусага мшген юсщей еш кашынкырап, азыракенпккен юсщей танауы Ke6iHKipen, K63i жасауранкырайды, ecripесплместейкып кушренгеннщ шшде куб1рленюреп кеп жазыпкеп кеткенде кеп токгалып ойлана бермейд1 де, кайта сызыптузетпейии де, еленнщ тьныны суырылып кеткенге уксайды”106,—деп Абайдын елен жазу машыгынан сыр шертсе, келеа кезектеexeci жазган елендерш жаттап, айткан сездерше ы кыл астанытканын байкаган Абайдын мактау сезш келпрш: “Менэкемнщ аузынан шыккан сезд1 пайгамбардын аузынан еспгендейсен in, адам болады екенмш деп, сол жылгы басты гымыз IUahKepiMкажы болып хакикаты олай емес, былай деп таласып жататынсанды шэюрттщ катарында болдым” деген естелж жолдарынанАбайдын акындык мектеб! болтандьпы елее бередйАкыл байдын “Дашстан” поэмасын Кавказда болып кайтканюсщей шебер жазу ce6e6iHe Typarpt естел1п аркылы эбден кезжетюзуге болады: “Жыл сайьш б1рден, екщен Урюттен кашканКавказдын адамдары келш, кейде кыстап, кейде 6ip-exi ай жатып,Kici басьГат MiHin кетеда, кебшесе оларды менщ экем Кояндыгабарушыларга косьт бередГ107, — деп кеп маглумат келпредь“Осы сайлау 1884 жылы болганда, содан кейш достан, елдентуншп, соккы жегещщеген, осы елендерда айткан сеюдщ”108,—деп Шрнеше елещнщ пз1мш келпру аркылы Абайдын б1ржолапоэзияга бурылу себебш ашьш керсетш, кептеген елендершщжазылу тарихына назар аударады, азды-кепп тусппктер береда.“Ак кшмш, денелЦ ак сакалды” деп кысты елен кылганы сол 84-жылы кыс катты болып, ел жугаган. Кдр сэуардщ бесшде кеткен,сонда айтыпты”109, “Мез болады болысын” деген еленш 90-шыжылы Семейге барып Тауба деген генерал-губернатор келш,6ipcbmbipa болыстар, билерге шекпен, кылыш сыйлаган, сондагышекпен алган болыстардын куанганьша ыза болып жазган”110,—деген сиякты крщы деректер Абайдьщ академиялык шыгармаларжинагынын басылымдарын дайындауга непз болды. Осы реттеМ.Эуезов Турагрдьщ абайтануга коскан енбеп туралы: “Тураш1889 жылдан бастап унем! экесшщ колында тэрбиеленгещпктенакыннын ep6ip елеш кай кезде, юмге арнап жазылганы, несебептен туганы туралы, онан сон e3i ес бшгеннен 6epi карай,106 Т. Кунанбаев. Экем Абай туралы. А ., 1993,14-6.1*7Сонда, 26-6.1М Сонда, 33-6.109Сонда, 38-6.““Сонда, 43-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 90экесшщ басынан кандай халдер етш кандай мшез, кандай эдетдагдылары болгандыгы туралы, езге журттын бэршен артык,бэршен толык маглумат берда”111, — деп ерекше атап етеш.Абайдьщ эдебиет мектебшщ келеа 6ip талантты шогыры- Шэкэр1М Кудайбердаулы (1858 - 1931), Эрш Тэщрбергенулы(1856 — 1924), Эсет Найманбайулы (1867 — 1923) XIX гасырдынсоны мен X X гасырдын бас кезшдеп казак эдебиетт тарихындаулкен i3 калдырды. Шэкэр1м поэзияда, прозада, аудармада,трактат жазуда дэу1рлж туындылар калдырып, казак эдебиеп'нтакырыптык, жанрлык тургыда байытуга улкен улес косты, казаклирикасын жана денгейге кетерт, поэзия мэдениетш дамытты.Эрш пен Эсет махаббат, адамгершшк такырыбына арналганшыгыстык улпдеп дастандар жазып, елендершде эдшпк, эйелтендт, 6uiiM мэселелерш камтыды. Бул акындар туралы “Казакэдебиетт тарихынын” осы 6-томында монографияльпс тарауларберйггендйсген арнайы сез кылмауды жен кердж.Абай алые-жакын ауылдардан еленге эуеетш бар, болашагынанум1т KyTTipreH жас акындарды ез касына алдырып, соларга устаздыкеткен. Акыннын тжелей тэрбиесшде болып, эдеби мектебшенулкен тэлш алган талантты шэюрттершщ 6ipi Кекбай Жанатайулы(1861 — 1925) болатын. Шынгыстаудын етепндеп Такыр езенгнщбойында туган ол жастайынан зерек, олец-жырга эуес болыпесеш. Алгаш сауатын ауьш молдасынан ашканнан кейш СемейдепКамали каз1рет медресесшде окуын жалгастырып, осындагыуезшк училишен1 бтред1. Ауылына кайтып оралып, ез каржысынамедресе ашады, eMipiHiH сонына дейш бала окытып, агартушылыкicneH айналысады. 1913 жылы Меккеге барып, кажылык парызынетеп кайтады.Кекбай ез жанынан суырып салып елен шыгарган айтыс акыныда, шыгыстык улгтдетт дастандар мен казак тарихына арналганпоэмалар тудырган жазба акын да болган. бленд! де, эпикалыктуындыны да еншрш жазган. Онын поэзияга кулай 6epuiyiСемейдеп окуларын 6iTipin, Абайга келш косылганнан басталады.Ел imiHfleri 6ip дуб1рш сайлау науканында Семейдщ сол кездегтоязы Кекбайдын успнен тускен арыз бойынша оны жазаламакболганда, “сонда енерл1, окуы бар жштп Абай аяп, кепйщискеалады. Осыдан сон Кекбай eMip бойы Абай елгенше онын iHiдосы,шэюрп болып кетедГ’" 2.Абай “Жаз”, “Кулембайга” деген елендерш 1888-1889 жылдары“Дала уэлаятынын газепнде” жакын досы, шэюртт Кекбай атынан111 М. Эуезов. Абайды бшмек парыз ойлы жаска. А., Санат, 1997.159-6.1,1 Абай. Энциклопедия. А.,Кдзак энциклопедиясынын Бас редакциясы, 1995282- 6 .

91 XX ГАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПжариялаганы белгш. Б р туралы Кекбай езшщ естелтнде: “ 1880жылдан бастап 1886 жылдарга шешн Абай ep6ip еленш жазыпжурда. BipaK б р уакытга сездершщ барлыгын Кекбай сездер1деп журпздо. Кейш Омбьща “Дала уэлаяты” мен “Серке” кэзепшыкканда, 6ipep еленш тагы да менщ атыммен ж1бердр’ш , — депкунды дерек бередьКекбай акын Абайдын эдебиет мектебшщ api окушысы, apiокытушысы бола бш й Окушы репнде Абайдын эр айткан сезш,акыл-кенесш зердесше токып, акындык талантына уйрешп,окьггушы репнде кейшп урпакка Абай шыгармаларын насихаттапжетюзуде, Турагрмен катар ры акын туралы бага жетпес естелжжазуда улкен енбек сшдрдк М.Эуезов “Кекбайдын акындыгы”атты макаласында: “ 1924. жылдан бастап Абайдьщ ем1рбаянынжазушыларга жэне барльж тольж жинагын курастыруга Кекбайбарьшша зор кемек керсеткен еш. Абайдан калган муранын казакокушьшарына тольж жинак боп куральш шыгуына анык енбексййрген KiciHiH 6ipi — Кекбай... 1909 жылы Кэютай бастырыпшыгарган жинак Абай енбектершщ жарым келемшдей гана едьКекбай колжазбада сакталган шыгармалар гана емес, езшщжадында журген, б1ржола жогалып кетуге мумюн болган Абайдынелендер! мен кейб1р шумактар, жолдарды хатка Tyciprin, рыакынньщ езге мураларынын катарына косты”114,—деп Кекбайдынабайтануга cinipreH енбегше жогары бага береш.Кекбайдын артьшда калган мурасы да 6ipmaMa. “Мусажанга”,“Теребайга”, “Саран байга”, “Загипага” атты табан астындашыгарьшган б1ркакпай арнау елендершде адам бойындагы оспадаркылыкгар мен кемшинктерд1 мшесе, “Дутбайга”, “Агыбайга”атты влендер1 Абай енегес1мен жазылган. Б р арнау елендершдеустазынын сатиралык дэстурш берж устап, ел уйткысын бузганшенкумар болыс-билерш сын тезше алып, арам пигылдарынэшкерелейдк “Дутбайга” деген белгш сатиралык елешнде Абайсынаган ез агайыны Дутбай болысты оньщ сыбайлас, паракортогыз би1мен 6ipre аяусыз мшейш.Тогыз би сез айтпайды, без айтады,Дутбайдын тогыз биаз ез! айтады.Талтандап кеп каргалар жемге тойган,Кызылды керген сагат кез айтады115, —1,3 Журепмнщ тубше терен бойла: (Абай туралы естелЫтер). — А., 1995,200- 201- 66.114М . Эуезов. Абайтану AapiCTepi. А , 1994,13-6.“ ■К. Жанатайулы. Шыгармалары: елендер, айтыс-кагыстар, кисса-дастандар(Курастырган, алш сезш жэне тусшистерш жазган Ж.Эубэюр). — А ., 2001,16-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917)____________ 92деген жолдарда араны ашылган ел билеушшершщ келенозкылыктарын эшкерелеген ящы мыскыл, кекесш бар. Б р реттеКекбай Абайдын би-болыстарды сынаудагы шенеу эдгсш етешебер колданган.Жез1 не? Мойнындагы каргысы ма?!Элде бр квттпн берген алгысы ма?Сум билер бр кылышн коймаганда,Сезс!з-ак viuupap ел каргысынаБи деген кешеп еткен дэртрдеп,Ел суйш би койган сон дэу1рлеш.Секетаз бас жарса да, пара алса да,Заманы сондайга да тэуедш еш.Еншп шолак етйс, шолтиган би,Знак, шенге сатып монтиган би.Урлыкка тунде аттанып, куншз сейлеп,Пара жеп, карны шыгып томпиган би"*, —деп мейлшше encip, ызалы, келекеге толы туйреу эшамен паракорби-болыстын элеуметпк-психологиялык портретш сомдайды.Абайдын “Болыс болдым мшеки...” елешне уксап кркын камынойлаган би-болыстардын ел баскаруга лайык емес мшдерш беткебасып, эдшетаз ic-эрекеттерш шенейдь “Агыбайга” атты елешндеде Агыбай сиякты кара басынын камын куйггеген, егажузд!, арампигылды ел билеухшст ашы эжуамен елпре сынап, паракорлыгынмазак кылады.Акын баска влендершде де адалдыкты, эдшдйсп ту етш кетерш,елдщ 6epeKe-6ipniriH жырга кос ад ы, жатып шер жалкаулыктын,енбеказ кунелткен кыдырымпаздыктын зиянкестшн эшкерелеп,тура билпегщ куны кеткен замандагы зорлык пен вктемд1кт1сынайды, жастарды ескиик келенкеанде калмай, жаналыккаумтылуга, енер-бшм алуга шакырады.Абай унем! касында болган угымтал да зерек Кекбай шэюртшеарнайы такырыпта шыгарма жазуга тапсырма 6epin, оны ез! сынапбага 6epin, тузу жолга багытгап отырган. Осы ретте Кекбайга:“Сен 6ipeyAi дэрштеп, мактап, мадактауга ынталысын. СондыктанАбылайхан, Кенесары, Наурызбайлардын icTereH жорыктарынжаз”" 7, — дейдь Кекбай осылай Абай кенездмен эпикалык ipiтуындылар жазуга барган. Онын каламынан туган “Сабалак”," ‘ Сонда, 17-6.1,7 Журепмнщ тубше терен бойла... —А., 1995,140-6.

93 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП“Терт тере”, “Кдндыжап”, “Наурызбай-Фатима”, “Радш патша”,“Арон Рашид” дастандары — Кекбай шыгармашылыгындагыулкен акындык белестер. Алгашкы уш дастан Абылай хан менонын батыр урпакгары Кенесары, Наурызбай ерлжгерш баяндагантарихи такырыпка курьшса, “Наурызбай-Фатима” — непзпкейткерлер! тарихи тулгалар болганмен, гашыктык дастан, алсоцш ею дастан “Мын 6ip тун” epTerici непзшде кисса жанрындаi жазылган шыгармалар. Осылайша езшщ такырыптык аукымымен сюжетпк xenici жагынан Кекбайдын эпикалык туындыларыI дербес уш циклда курайды: 6ipiHmici, казак ем1ршен жазылгантарихи дастандар да, eKiHuiici, тарихи тулгамен байланыстьфылгангашыктык элементтер1 кездесетш хикаялык дастан болса,ymifmiici— шыгыстык желiдел дастандар.Eipimni цикдщ курайтын “Сабалак”, “Кандыжап” жэне “Терттере” дастандары казак халкы eMipiHfleri тарихи окигалардыкеркем тшмен айшыкты баяндайды. Кдзак тарихында айрыкшаорны бар, кернекп мемлекет кайраткер1 атакты хан Абылай туралы,онын ел коргау жолындагы ерлжтерш халыкка еленмен жетюзуАбай санасында орныгып, улкен тшекке уласса, устазынын осыарманын Кекбай жузеге асырган сиякты. Осы шыгармаларыныншпнде келемдкл — “Сабалак” дастаны жас куншде жеим кальш,Сабалак атанган кезшен ерлтмен, ептштмен, батырлыгыменкезге тускен Абылайдын ерлйс ютерш керкем кестелеп, хандыкдэу1рлеген шагына дейшп eMipiH шынайы суреттеЩи, казакхалкьшьщ сырткы жауга карсы куресте ел болып 6ipiryiHiHсимволдык белпс1 ретшде Сабалактын (Абылайдын) каЬармандыкбейнесш жасайды, осы тарихи тулга образы аркылы халыкты елболуга ундейд1.“Терт тере” атты тарихи дастаны “Сабалак” дастанынын зандыжалгасы icnerri. Кенесары бастаган улт-азаттык козгалысынынбасталу ce6e6i осы шыгармада айкын ангарьшады. Дастанныннепзп сюжетпк желйл Абьшай хан урпактарынын мемлекетгшпспI калпына келпрш, туган халкьшьщ бостандыгы жолындагы ерлпсi KypeciH баяндауга курылган.Шыгармада отаршылдык ектемдж салкынына наразылыкбелгшер! сьф берш, халык муны мен арман-тшеп тарихи тулгалараркылы айшыкты керсетшеди. Ал “Кандыжап” дастаны — кел ем iжагьшан шагын шыгарма болганымен заман шьшдыгын дэлбере алган керкемдт куатты туынды. Дастанда казак-калмаксогысыныц шешуш1 сэттер1 непзп кей1пкер Абылай хан бейнес!аркьшы айкындалып, тарихи окиганын Кдндыжап бт м 1мен сэтпаякталуын керкем баяндайды. Сюжетпк окигасы ширак жетшген,I кейлкерлершщ ic-эрекеп накты бейнеленген бул шыгармадаКекбайдын шыгармашылык ойлауынын тарихи факторы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 94накгыланып, реалиста сапасы арткан.блен мен карасез араласып жазылган “Наурызбай-Фатима”дастанында Кенесары ханнын eMip кызытана тоймаган, жастыкарыны басылмаган ерке rnici Наурызбайдын барымташылыктанбасталган жорыгынын махаббатка раскан сушспеншигж ce3iMaepiмен ел арасындагы татулык пен жарастык жырланса, шышстыксарындаш “Гадит патша” мен “Арон Рашид” дастандарынык бастытакырыбы —шынайы махаббат пен ад ал д ос тык, меШрбандык пенэдшеттипк сиякты i3ri касиетгерге ундеу.Кекбайдын казак эдебиет1 тарихына келпрген улкен пайдасы— онын Абай туралы естелт. Бул естелнеп М.Эуезов алгаш рет1924 жылы хатка rycipin, Абайдын 1933 жылы шыккан толыкжинашнда жариялады. Содан 6epi р ы акынньщ жарык кергенбарлык академиялык басылымдарында жарияланып келеда.Естелж-энпме Абайдын мшез ерекшелжтерш, акындык устанымымен парасатан, елен жазу машыкгарын, адамгершшйс касиеттерштолык ашып керсетеда. “Тепнде еленш кеп жазатын уакытыкысты куш мен жазгы с алым болатын. Кейш 89-90-жылдардатыныштык алып отырганда, барлык эндерш де 6ip-aK кыста, жазгас алым шыгарады”111, — деп елен жазу ерекшелшнен сыр шертсе,“Эркашан Абай акындык туралы сейлегенде: “Ол куат, табигатсыйы, Край сыйы. Акындык шабыты шын келгенде, адамды кайтатудырып ж1береда”ш , — деп Абайдын акындык енерге кезкарасытуралы тын маглумат береда. Естелйсгщ келеш 6ip тусында: “Оленайткыш жтттердщ сездершде нэр, жушн болса, дэмда сезш Kepinырза болса, ондайлардын еленш кеб^рек айтканын тшейтш. Кейб1реулерше елен кыларлык теманы да беретш сиякты ед1”120, —депАбайдьщ устаздык касиеттерше токталып, осы ретте р ы акыннынтапсырмасымен Абылай мен Кенесары epлiктepiн калай еленкылганы туралы энпмелейда. Абайдын eMipre, Д1нге кезкарасы,аншылык, тотазкумалак, дойбы сиякты ермек турлер1менайналысуы мен баска да турл1 кырларын осы естелжтен окыпб шуге болады.“Тепнде Кекбайдын анык айткыш, талантты акын екенш Абайез! де ез шыгармаларында б1рнеше рет атап багалап, ангартыпкеткен-да. Устаз акын Абайдын шыгармаларына аты юргеншэюрт акыннын ез> де жалшз гана Кекбай болатын”121, — депМ.Эуезов айткандай, Кекбай Абай мектебшщ акыны деген атактыанык актаган, устазына еле-елгенше ададдышн 6Lrmipin кеткенталантты акын болды.111 Сонда, 201- 202-66.Сонда, 202-6.Сонда, 204-6.121М . Эуезов. А6айтанудэр1стер1. А., 1994,14-6.

95 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПКекбайдын e3i де:Жэннатта жанын болгар, Абай кутал,Касында бос журйпиз шатып-бутып.Осындай ен дарияны жайлаганда,Тым болмаса калмаппын кана жутыпш , -деп Абай талантына бас урып, даналыгын дэрштейщ.Абайдан алдым сабак бала жастан,Тен бар ма ойга терен онан аскан.Алды бейш1, артына ырыс болсын,Мен-дага 6ip журтымын i3iH баскан113, —деп езшщ устазына деген шэюрттж суйшпеншшгш 6umipin,адалдыгын танытады.Кекбайдын маныздылыгы Абайдын пкелей шэюрп болуыменгана елшенбесе керек. Кдзак е\йршен элеуметпк мэселелерд1камтыган елендер1 мен тарихи такырьшка жазган дастандарынынезшдпс эстетикалык мэш бар. Жанашыл урдютеп керкемсезnie6epi ретшде ол агартушылык багьптагы поэзиянын теренмагьшалы улгшерш eMipre экедш. Халыктык эдебиет пен жазбаэдебиет дэстурш катар дамьгга бшген акын eciMi эдебиет тершенезшщ лайыкты орнын алды.Абайдын пкелей тэрбиесшде болган талантты акындардын6ipi Уэйс Шондыбайулы (1873 — 1925) dpi dHUii, домбырашы,гармоншы болган. Олендерше эн де шыгарган. Жас талантгьщболашагынан мол yMiT куткен Абай УэШсп арнайы шакыртыпалып, елен айткызьш, эн салдырган, такырыптар 6epin, улкентуындылар жаздырган. 1893 — 1898 жылдары Абай колында болып,ры устазынан акындык енердщ кыр-сырына каныгады, Абайдынакыл-кенесше зейш салып, кеп улп-енеге алады, оньщ акындыкдэстурш берйс у стал, шыгармаларында халкьшьщ мун-муктажын,арман-тшепн жырга косады.“Кайгылы хал” деген алгашкы елещнде-ак эдшетйз замандагыхалыктын ауыр жагдайына наразылыгын бишрш, журтшылыкказорлык-зомбыльпс керсеткен ел билеушшершщ зулымдыкэрекеттер^н эшкерелейд!.111Бес гасыр жырлайды: X Y гасырдан X X гасырдын бас кезше дейшп казакакын-жырауларынын шыгармалары. Eici томдык. //Кураст.: М Байдыдаев,М.Магауин. 2-т., А., 1989,308-6.123КекбайЖанатайулы. Шыгармалары. А., 2001,23-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 96Кецшшк кедейлерге заман бар ма,Кдйгымен кеп камыккан адамларга.Элазщ ajii жеткен андып жеп жур,Болган сон уакыт осы амал бар ма124, —деп заман шындыгын деп басып, халыктын кайгылы хал-ахуалынашык керсетедЬ “Ойлаган кез xi6epin Kici бар ма, //Замандыхалык ушш жакындаган” — деп заманнын осы калыпта турабермейтшдтне кез жупртеш. “Аз мэселе сейлейш” елешндеадалдык, эдшдйсп ту етш кетерш, ардан безген ел канаушыларынкатты сынга алады, халык канын сорган жемкорларды ею жуэс!саткын — “мунафикке” тенеп:Адалдык жолын жасырган,Хайуан ба бул, адам ба?!Ардан безген айуацоар,Жолыгарсын аранга!125 —деп Абайша сейлеп, ар атынан уюм шыгарады.“Журеш журттын Ke6i карасынга”, “Адамга нэпа — каскыр,акыл — какпан”, “Кедейш обапсынбай байлар талап”, “Адам барма ангарсан”, “Iiui —у, сырты —ду”, “Тексерш мунын бэрш керд1кез1м” жэне баска да елендержде акын Абайдан алган тагылымнанайнымай, сыншылдык aflicri 6epix устанады, ел баскарган, шеналып, шекпен кигенже масаттанып журген эюм-каралардынкарапайым халыкка жасаган жауыздыгын эшкерелеп, карангыкапастагы енбеюш халыктын сана-сез1мж оятып, устемджкекарсы куреске шакырады.Уэшс 1916 жылгы окигаларга да ун катып, байлардынкара бастарынын камын ойлау максатында кедей балаларынмайданнын кара жумысына алуга Ti3in берген киянаттарынашына айтып, патшанын жергткп жердеп колшокпарларынынзулым кылыктарын аяусыз шенейд!, халыкты эдшетаздйске6ipnecin карсы турып, ашык куреске шыгуга шакырады. Осы ретте“Бастаушы эдш болмаса” елеш Абай улпамен жазылган.Бастаушы эдш болмаса,Бутшдйс болмас халкында.К,ола жиып, мыс куйып,Саудалайды алтынга.... Бас сайлауда,124 Абайдын акын inaxiprrepi. 2-ютап. А., 1994,210-6.,и Сонда, 212-6.

97 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПКенбе айдауга,Дуние турмас калпында.Айдыны азсын,Кул боп тозсын,Найзатай боп жаркылда.Дуние етер,Сумдар кетер,Сен каларсын артында126, —деген жалынды куреске шакырган жпгерл1 елен жолдары Абайдьщ“Елде жаксы калмады...” елещн еске туаредь“Адам бар ма ангарсан” елещ де елд1 канаган, мансапкоррыктардын адамдыктан безген кылыктарын эшкерелеугеарналган.¥лык болса осы кунЖакынын саган карамас.бзш сакгап, сеш жепСатуга жауга аямас, —деп тагы да Абай улпнмен колына бшпк тиген эюмдердщеюжуашлтн айкын сипаттап, опасыздыгын бетке басады. АбайдьщИ.А.Крыловтан аудартан “Емен мен ш ш к ” еленшщ сюжепн ескеалып:Келеке кылып шшкп,Мерт болган жок па терек те.Осы да мэл1м емес пе,Зиыны бар зерекке127, —деп Абай дэстуршше авторлык тын корытынды жасайды.Уэйк: ез шыгармашылыгында р ы устазы Абайды тем1рказыкетш у стал, эркез мактан еткен, шэюртпк пэк кеншмен жыргакосып, мактан туткан. “Дуние байкаганга 6ip кен сарай” депбасталатын елешнде корлыкта еткен халкынын камын ойлап,талапты жастарды елшщ азаттыгы жольшдагы куреске шакырады,оларга зор сеншмен карап, Абайды улп етедкЖан курбан халык ушш кылайык та,Б р icreH не боламыз кашканымыз.м Сонда, 214-215-6.6.137Сонда, 216-6.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕЗ! (1900-1917) 98Акылын айтып-айтып Абай кеткен,Кдзакта сол емес пе асканымыз.Халыктын анасындай камын жеген,Кдйраты Урктемдей дастанымыз128, —деп р ы акыннын ел камын жеген камкорлыгын, тыгырыктан жол1здеген даналыгын айтып, жастарды ждерленшредьАкын “Тартыстын табысы”, “Bip кыздын уакигасы”, “Жошы —Алаша хан”, “Иванушка — дурачок”, “Тэуке — Жтабай” окигалыдастандары мен поэмаларын жазган. “Тартыстын табысы”поэмасында 6ipiHmi дуниежузшис согыс, азамат согысы, шетелбаскыншыл ыгы сиякты тарихи окигалар акындык тшмен нанымдысуреттеледц. Уэйк согыстын халыкка экелер ауыр зардабын жететусшш, тарихтан сабак алуга шакырады, согыс апатын дэлме-дэлбаяндап, тарихи шындыктан алшак кетпейдь“Bip кыздын уакигасы” поэмасы атакты “Кырык y93ip”хикаясынан алынган сюжет непзшде жазылган. Махаббаткдадалдыктын кыр-сыры пендешшж пен ракымшылык, тез1мдшкпен кеншшк касиеттер аркьшы •пзбектелт, поэма соныокырманга сураумен аякталады. Акын айткан жумбактын iiieuiiMiде киын: патша кызына гашык болган жшт тез1мдш т, кыздынатастырылган жптгпен арадагы уагдаластыгы, болашак жарыныцкыздын езше гашык болган жттпен кездесуше руксат eTyi,кыздын жолшыбай ею урыдан акылдылыгыньщ аркасында аманкалып, 63iHe гашык ж!пттен бата алуы сиякты уакигалар Ti36eriокырманды ойлау кабшетшен адастырады. Сондыктан да акынсошы шеипмди окырманнын езше калдырады.“Жошы — Алаша хан” дастанынын окигасы “Аксак кулан—Жошы хан” анызымен тыгыз байланысты. Анызда Жошыныцелгм1 мен Шынгыс ханнын кайгы-каарета баян етшсе, Уэйкдастанында окига желк1 сол бетанде кайталанганымен, хан АлашаeciMiMeH суреттелген. Акын ез шыгармасынын кейшкерлершустазы Абайдын “ Bipa3 сез казактын туб1 кайдан шыкканытуралы” енбегшде айтылатын Алаша хан бейнесшен алса керек.Дастаннын басты такырыбы да, сюжеток желк1 де акындыкталант пен куйшшк енердщ зулымдык пен катыгезд{кт! женгенKpiperri кушш дэрштеу болса, Уэйк керкем тшмен, шебер еленорамдарымен б р максатына жеткен.“Иванушка—дурачок” дастаны орыс жазушысы П.П.Ершовтын“Конек—горбунок” елен-eprerici желюмен жазылган. Абай осыepTeriHi ете унатып, акын шэюрггерше такырып eTin усынгандаУэШспн улесше тиген.128Сонда, 220-221-66.

99 x x FACfaoa&m бас ы н д а гы к а з а к а з н ш н п0 з кеэепнле У э й к акын Ершовтын атакты дастанынынуакшасын казак рым-тусшю ве бейшдеп. улттык ауыза к б к т ш н ертел узпом ен хырлап шыккан. Дастанла орысертепсшдеп кейшкертерлн барльвы аталмай. бас кейшкер Ивангана айтылып, оны н ез> казак ертепсшдеп тазша бала бейнесшзесуреттелед!. Уаш с Иванны н патша кызынын хузиТн идепшыгып. хер-хаНанды шарлатан сапарын толыкбаяндамай. ертепуакигасы:-: муллем кыскартады. дастаннын басты сю хеп релизежузжп гана алып. утымды пайдаланады, окнга желтсш шарыктаупкгше х е п а з т . бас кейшкердщ бакытка кот хети зген шатан:Той кыллы кыэын 6qpin он кун p a l .Т а *, такыт — бэрш берш. болды аодидйЖалкаузар кеп уйкыдан туктапкан жок.Енбекпн вэпскеа мше осындай.Патша боа p i n шапшп турлы декл.Ертекпн рас бсыса айтканынлай19. —деп шабы пы жыр ходларымен аякгап. Иванлай енерпаз. енбекхоржвтгп yari етел. Сайып кедгенде. “ Иванушка" поэмасы — X X гасырбасындагы Абай калыптастырган аудармашылык мектеп вкйдершшулкен талпыныс. таудай талабын корсетке н едгул лучнелерлн oipi.Оны н авторы Уэш с Шонлыбайулы да т а р бойы Абай есяет еткенж ш дан айнымай. с ш халда улттын алебнел мен маденнетшерухани кундылыктар бере адтан уокен дарын aeci е л "'"..Лл У э й к т ш ‘ Тэуке—Ж пабай" поэмасы — таза казак емцхненалып жазылган шыгарма. П ш мада керпилес отырган керей ментобыкхы руларынын арасындагы кеэекл 6ip барымта оклгасысуретгеледй Автор окнганы шыгарманын бас кейшкер! Тэукеатынан Быкня деген келшшекпен арадагы айтьк туршдебаянзайаы Шыгар мала ел арасындагы ру тартысы. барымтаснякты келенозднсгерлн бейб:т халыкка типзер зардабы Быкняатынан сыналып. татулыкха. береке-бфлкке шакырган акын у тайкын б1Л1нед1.Мука Э.ххциулы (1857 — 1927) — Абай мекгебшен тэрбие атганталангш шэю ртгершщ 6ipi. ас кан домбырашы. скрипкашы. анпн.акын банан. Ауыл малдасынан сауатын ашкан Мука хас кутненэк-куй. ален-жырга квнгп ауыл, ломбыра шертел. куй тартъш. энсалады. скрнпкада ойнауды уйренел. Экест дллханнын тутан uriciКараханнын Элшхан деген баласынын И сатан атты улы кайтыстСлК З . 283-6.“ Б К. Аавевй. Абайзыв ш я ш д к п с б я х п гуахрмалшлык япурш щал птпсуы . Ф я л а ю гш п с о п с ц я п ш н д н д ш ш п ш л и д зр п д ч н U T уш шШ Ь т а к ш д е с е рт дшмнын авторефераты. А.. 2001,14-в.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 100болып, эйел1 Фатиха жеар кал ад ы. Исаханнын жылы жакындаганкезде жас сру Фатиханы Элгмханнык екшнй баласы Мусаханнынэйелшщ устше коспакшы болады. EipiH-6ipi унаткан Мука менФатиха жасырын кашып, Абай аулына келедь Абай барлыкжагдайды бшген сон Эл1мханга хат жазып, дауды токтатады.Осылайша Мука Абай аулында калып, улы акыннын жакын досымен суййсп шэюрттершщ 6 ipiHe айналады.Мука непзшен, шебер домбырашы, энпй, скрипкашы ретщдебелгш. Акындыкка кулай бершмесе де, Абай дэстуршен тагылымальт жазган елендер! де аз емес. Жас куншен ез жанынан суырыпсалып елен шыгарып, эндерше косып айтып журген. Абайпоэзиясынан сусындап, улы акыннан ташм-тэрбие алганнан кейшелен сезге улкен жауапкершшкпен карайды. Абай дэстур1менеленш терен толганып жазу жолына тусе,щ. Скрипкада ете унатыптарткан шыгармасы — “Дунай толкьшы” куйшен алган эсерш тертшумак еленге сыйгызып, енердщ адам жанын баураган KpiperiHжыр ете,щ. Туган жер! — Кекен тауын керкем кестелеген “Кекен”атты лирикалык толганыска толы елеш Мука поэзиясындагыорны белек шыгарма. Абай устазын e3i туып ескен Кекен тауынаконакка шакырганда шалкар шабыт устшде жазган б р елешндеэсем табигаттан алган dcepi, кешл-куй1, ce3iMi акындык ойментерен кабысады.Тау Кекен кунпрттенген кекшш мунар,Кетерш кекке таман мойын срар.Киял ап адам журмес киын жартас,Ойласан пенделжпен дейсщ крар131, —деп Кекен тауынын сулу KepiHiciH шебер суреттейш.Эр Typni миуалар бар шыккан тегш,Акылмен болжап болмас артык-кемш.Безенш, конаккелсе, туралыкдеп,Жамылды турл1 агаштар кек желегш.Тал кектен, кайын акган ктм кит,Kepimn, кербезденш, басын ш п.Басына шырмауыктан pi тагып,Шолпысы сылдырлайды жерге тиш132, —1,1 Абайдын акын inaKiprrepi. З-ютап. А , 1995, 286-6.,и Сонда, 286-287-6.

101 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫЦЦАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПдеген елен шумактары акыннын iunci жан-дуниесш табигаткубылыстарымен сезшш керкем бейнелегенш бшшреш. Муканыктау тылсымын суреттеудеп тепл in тускен тамаша жыр TipKecTepiАбайдын табигат лирикасын, сонын шпнде жылдьщ терт мезгшнеар налган елендерш еске Tycipeiii.Непзп такырыптык желю сакталган, 6ipaK сонгы жагыжогапган “Нурке елгенле” елеш Абайдын осы icneTriЭбшрахманга, Оспанга арналган елендер1 i3iMeH жазьшгангауксайды. влен Абайдын замандасы, api жакын досы, ез Ke3iHinбелгш i де бедедщ адамы Нурке Шынкожаулынын аргы аталарынынхалыкка cinipreH енбепн атай отырып, “Кдйырлы, жомарт, шынмырза, //Шапагатты memeHiM //Артында халкын бек риза” депмактауын асырган Нуркенш адамгершшк, адалдьпс, жомарттьпссиякты i3ri касиеттерш елге улп етеда, e3i тендес казакган артыктуган, эдишкп ту етш кетерш, халкына камкорлык жасаган елбилеуппсшщ KiciiiiK келбетш шебер суреттеп керсетеда. Осы елещаркылы Абайдын акындык дэстурш берйс устангандыгын тагы дабайкатады.М.Эуезов Мука талантына тэнп болып, “Абай жолы”эпопеясында онын атын еш езгертпей, непзп кейшкердщ б ipiрепине алып, эшш акыннын бейнесш Абай тулгасымен тугастыракеркем суреттеп 6epfli.Абай туып ескен Шынзыстау eHipiMeH кершшес Кызылмолаболысынын казагы Иманбазар Казанкапулы да (1868 — 1943)улы акыннан тйселей тэлш-тэрбие алган талантты акындардын6ipi. dxeci Казангап Кынашулы мусылманша, орысша сауатты,кез1 ашык, елше сыйлы адам болган. Меккеге уш рет кажыльпссапарга барып кайтып, туган аулында медресе ашкан, жылкытукымын асылдандырумен айналысып, уйшщ манына баубакшаотыргызган. Иманбазар осындай улгий экенш тагылымдытэрбиесш керш, алгашында ауыл мсшдасынан хат таниды, оданкейш Семейдеп бес кластык медресеш окып 6iTipejri, сонда журшез бетшше орыс тшш уйренещ. Ел баскару 1сше ерте араласып,Кызылмола болысы № 1 старшындык ауылынын, одан кейшболыстын халык соты болып кызмет гстейш. Экшшшйс icrep аткаражур1п, талмай окып i3fleHeiu, Шыгыс, Еуропа, орыс классиктершшшыгармаларын окиды. 0 з бетшше турл1 такырьттарга елендержаза бастайды. Алгашкы елендер) Казак 6acnace3iHiн карлыгашы—“Дала уэлаятьпшн газетшде” 1888-1889 жылдары жарияланады.Газетпн 1889 жылгы 20-санында басылган Иманбазардын “Ай,агалар, тынданыз мына газет сезш” елеш133 Семей медресес1ндеокып жургенде “Дала уэлаятынын газепне” арнап шэюрт киялынан135“Дала уэлаятынын” газеп. А ., 1989,112-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 102туган, керкемдж жагынан ортанкол туынды болганымен, жанаашылган газета окуга насихаттап, дэу1р унш бишрген. ГазетшLnepатынан берген тусшпсге: “Осы елещй ез1м1зге жаксы ат ymiHбасып турганымыз жок, оку бшетш жас казак жнтпшн кениннщракымдыльнын бщшрш турмыз”134, — деп талантты жастынакындыкка бел буруына жол ашкан. Осынын алдында газеттщсол 1889 жылгы 7-санында “Семей оязы, Шьщгыс елшщ казагыИбраЪим Кунанбай аулынын Баканас езешнде КепбеШт дегенжерге конып жаткандагы турГ’ деген атпен Абайдын “Жаз” елешКекбай атынан басылган болатын135.Абайдын жас акынмен таныс-бшспп Иманбазардынгазетте жарияланган еленш окудан басталса керек. Онын устшеАбайдьщ сушкп баласы Магауия да осы жылдары Семейде окып,Иманбазармен жакын достык катынаста болган. Абай да жасталапты унатып, ауылына конакка шакырган, онын соны узаккасозылган устаз бен шэюрт арасындагы риясыз шыгармашылыккарым-катынаска упас кан. Иманбазар колы босай калган сэттеустаз касынан табылып, Абайдын акыл-кенесш тындаган,акындык талантыныц кыр-сырына уйренген.Иманбазар Абайдьщ эдебиет мектебшщ талантты шэюрттершщ6 ipi ретшде танылып, поэзияда езшдпс i3 калдырды. Абайгаелжтеп лирикалык елендер, эпиграммалар мен арнауларжазып, романтизмге бой урды. Устазынын епшппмен Шыгыстакырыбына “Энибал” (1909), “Алтын сакина” (1911) дастандарынжазды. “Алтьш сакина” дастаны узшш куйшде гана жеткен.Замандастарынын айтуына Караганда, Европа акыцдарынын6ipiHiH баллада туршде жазган шыгармасынын аудармасы болуымумкш, махаббат жолында капыда каза болган гашык жтттщecipiK кылыгы туралы дидактикалык мазмундагы туынды.Акын атын шыгарган “Энибал” дастаны — Шыгыс сюжетшекурылган романтикалык сарындагы шыгарма. 1909 жылыКазандагы агайынды Каримовтар баспаханасы нан “КиссаиЭнибал” деген атпен жеке ютап болып басылып шыккан.Дастаннын непзп идеясы — эйелдщ бас бостандыгы. “ Калынмалга сатылып, epiKci3 куйеуге бершген казак эйелшщ керепнкорлык-зорл ыг ыныц 6api Энибалдын аузынан айтылады, тек муцзаррепное айтылып кана коймайды, адамгершшк тургысынанкатты сыналады”136.— Жан апа-ау, патшага айт арызымды,Кдаайга, шаригатка cesiM шын-ды.134 Сонда, 626-6.135 Сонда, 89-90-6.6136 К Мухамедханов. Кеп томдык шыгармалар жинагы. 4-том. А., 2003,193-6

ю зX X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕП0 p6ip кыз ез1 тацдап барсын байга,Тшек 6epin таркатсын б1зшц мунды137, —деген баста кейшкер — Энибал кыздьщ талабы заман талабыболып ecTuiefli. Б р дастаннын басты сюжетпк жел1а. КызынынeriHiniiHe кулак аскан акылды эке — Рамр патша уюм1мен шыкканжана мизам болашак жаркын eMip елеа icnerri:Эрюм ез! суйгенш алады деп,Кыз бенен бозбалага тецшк тидьМал fa сатып жас катын алатугын,Эуеской бай, шалдардын uni куйш138, —деп махаббат тендтн аскактатып, есктктщ ecipiK кылыктарынэипсере етеш. Тендж символы Энибал кыз бен эдш патша Рамрбeйнeлepi аркьшы адал махаббат пен эйел тендтн, жотарыадамгершшк касиеттерщ жырга косады. Устазы Абайга уксап“елещп ермек ушш жазбайтындьтын ”:Мунда жок кыздырмалы кызыкгы сез,Кеп узатпай осылай токтаттым тез.Не кылса энпме ушш айтканым жок,Пайдасын кейшпнш Kepeai кез139, —деп 6inflipin, кейшп урпакка калар тагылымды ой тастайды.Tiirri сонгы шумагын: “Еркекше акын муны айткан казак ym iH”деп Абайдьщ Кекбай атынан шыгарган калпынша акындыксыпайьшык танытады.Иманбазар казак халкынын сол кездеп eMipiH шынайыбейнелеген баска да елендер жазып, суырып салма акынретшде де белгш болган. Б р ретте Кекбайдын жиеш ЖунгсханБурютбайрымен айтыска тускен. Алаш кайраткерлер1 ЭлиханБекейханов, Ахмет Байтурсынов, Магжан Жумабаевтармен жаксыкарым-катынаста болып, р т кесемдер1 бастаган жодды устанады,Алаш идеясьш колдап, Семей уездйс земствосынын Mymeciретшде халык арасында улкен мэдени-агартушылык жумыстарынжурпзедк Абайдьщ р ы Магауиямен медреседе окыган кезшенбастап жакын сьфлас дос болып, ауылына жш барып, хат алысыптурады. Магауия катты сыркаттанып, кайтыс боларынын алдындаИманбазарга еленмен коштасу хат жазган деген сез бар. М.Эуезов137 Абайдын акын maKiprrepi. 4-mi ютап. А., 1997,178-6.138 Сонда, 180-6.139 Сонда, 181-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 104осы хат туралы 1930 жылдары Иманбазарга хат жазган деседг BipaKАлашорда козгалысына катысы бар болуы себелл Иманбазар 5-6жыл ауылынан алыста баска колхозла eceniui болып енбек етедаде, кайтыс боларынын алдында 6ip сандьпс толы есю ютаптар менколжазбаларын 63i жерленген зират манына кемд1редь Бул сандыксол беп табылмай, купия куйшде калды.Акын картайган шагында да каламын тастамай, жана замантуралы шабытты жырлар шыгарган. 1941 жылы шише айындаСемейде еткен облыс аралык халык акындары слепне катысып,ел коргауга арналган камалбузар елендер жазады. Отаншылдыкce3iMre толы бул жырлары Мэскеуде шыккан орталык “Правда”,республикадагы “Социалиста Кдзакстан”, “ЕкпщдГ газеттершдежарияланады.Акыннын Абай кенес1мен махаббат такырыбына жазган“Энибал” дастаны казак эдебиеп тарихындаш елеуш туындыболып табылады.Эубэюр Акылбайулы (1881 — 1934) — Абайдын улкен баласыАкылбайдан туган немересь Юшкентайынан Абайдын iHiciОспаннын efleni Еркежаннын бауырында ecin, ен-жырга кумарболады, елец шыгаруды эдетке айналдырады. Немересшщакындык кабшетш бай каган Абай оны ерекше кашрлеп, ез колындатэрбиелейш. Есейе келе атасы Абайдын тапсырмасымен езш,мыскыл, ащы тщш эжуа, сыкак елен шыгару дэстурш 6epiK устап,X X гасырдын басындагы казак эдебиетщдеп сатиранын дамуынаезшдйс улес косады. Кедейлйстщ зардабын кеп тартканыменакындык енер1мен ел курмепне беленещ. 1930 жылдардынзобаланы кезшде жазыксыадан жазыксыз кутын-сурпнге ушырап,кеп бейнет шегеди, сол азап салдарынан ауырып кайтыс болады.Эубэюр экем койган менщ атым,Жаратылыс шыгарган зор куатын.Ыргызбай, би бскенбай —аргы тепмКунанбай кажы едашыккан затым.Эубэюр менщ атым, экем Абай,Жок-жтк арып-ашып келген талай.Нагашым ер Кдзыбек, би Алшынбай,Мен тугш, жарлык кылган косшы-малай, —деп, букш казакка мэл1м ата-бабасын зор мактанышпен жыргакоскан акын eMip бойы осы текп эулетке лайыкты болудыезшщ басты борышы санайды. Абай атасы улкен умлг еткенceHiM удесшен шыга бшш, казак поэзиясында езшдйе колтанбакалдырады.Эубэюр ез шыгармашылыгында Абай айткан сатиралык

105 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!багьпты устанып, осы жолынан айныган жок. Ащы эжуа, м1рдщогындай мыскыл турщдеп елендерш колма-кол суырып салыпта, жазып та шыгарган. бзше унамаган келенш жайттар менадамдардын оспадар кылыктарьш аяусыз сынап, бетщ бар, жузщбар демей ашык айткан. Акыннын сын садагы ел шшдеп паракор,мансапкор бнлерге жай огындай тиген. “Билерге” атты етюрмыскыл га толы елеш кара басьшын камын тана ойлап, кркыннынкры болган ел билеушшершщ пасык эрекеттерш эшкерелейш.1шщде байыцда бар, кедей де бар,Кедейлт болмаса егей де бар.Тайлы бие тамакка жук болмайды,Неше турл1 жалмауыз кемей де бар140, —деп сол заманда ел баскарган ею жузд1, опасыз билердщ трассатиралык портретш жасайды.“Болыска” эпифаммасы Абайдын “Болыс болдым мшеки”еленше елктеп жазылган. Б р елен тура жолдан тайып, мансап,бюпкушш дуние-мулкш шаш кан дуниеконыз, жагымпаз болыстынсатиралык бейнесш сомдайды. “Gripiiomnepre”, “Мусабайга”,‘Табидоллага”, “Досмагамбетке” елендершде де халык надандыгымен мешеултн елпре сынаган.Эубэюр сатиралык шыгармашылыгымен коса улкен поэзиялыктуьшдыларга бет бурып, “Мамай батыр”, “Энет бабан”, “Актабаншубырынды” тарихи дастандары мен “Оралбай мен Кер1мбала”,“Эреке мен Береке” атты элеуметпк такырыптагы дастандардыжазып шыгарган. Отызыншы жылдардагы ел басына туганаштык-зомбылык кезенш бейнелеуге арналган “Шынгыстау”поэмасы дэу1р шындыгын шебер суреттеген керкем туынды болыптабылады.Жинактап айтканда, казак эдебиетт тарихында езшщ жолынкуып, акындык талантынан улп алган, р т эдебиеп дамуынажана уршс экелш, такырып, жанр, керкемшк ерекшелжтержагынан турленуше езшдк улес коскан Абайдьщ эдебиет Meicre6iболганын онын талантты акын шэюрттершщ шыгармашылыгымысалында айкын кез жетюздж. “Сейтш, Абай айналасындаулкен тэрбие мектебшщ болганын керем1з. Мше, Абай мектебшщказак эдебиеп топырагына улкен жаналык экелгенш керем1з”М1,—деп М.Эуезов 63i рттык эдебиеттану гылымында берйс непзшкалап кеткен Абайдын эдебиет мектебшщ еюлдер1 ездершенкейшп каламгерлерге де акындьпс дэстур жагьшан ип ыкпал етш,шыгармашылык сабактастыкгын жалгастыгын накты дэлелдепберщ._______________140Сонда, 260-6.141М . Эуезов. Абайтанудан жарияланбаган материалдар. А .,1988,195-6.

ЖЕКЕЛЕГЕН АК.ЫНДАРШЫРАРМАШЫЛЫЕЫНА ШОЛУКазак эдебиетшщ узак тарихында ете бай, сан алуан кырлыкеркем эдеби мура коры тузщш. Олар турл1 ютап баспаларынынбасылымдарында, мерз1мд1 баспасез беттерщде, колжазба ютаптартуршде жэне эр денгейдеп колжазбалар корларында сакталган.Ел аузында журген улгшер каншама, халык эдебиетшщ улыдэсттдп жал раса беретшдйт де белгш. XIX гасыр эдеби мураларыез алдына 6ip жуйел1 желпи курайтын болса, XX гасыр басындагыакын-жазушылар шыгармаларынын 03i жуздеген томдардыжалгастырады. Салыстырмалы турде алганда, XX гасырдынбасындагы эдеби шыгармалардын орасан кепппн, сол тустагыказак акын-жазушыларынын айрыкша ен1мш шыгармашылыгын,сейтш жана эдебиетпн карымды еркш тынысынын кен жолыашылгандыгын кайталап айтудын артыктыгы жок.Б р кезендеri эдеби шыгармалар ютап, баспасез беттерщдебурынгы дэу]рлерге Караганда элдекайд ажедел dpi мол жарияланыпотырды. Оган заман агымы себешш болды. XX гасыр басындагыакын-жазушылар шыгармалары непзшен еткен гасырдын алгашкыкезеншде Казан, Орынбор, Уфада жарык керген басылымдардажэне журтшылыкка кещнен машм «Бес гасыр жырлайды» (1985),«XX гасыр басындагы казак эдебиеп. Октябрь алдындагы кезен»(1983), «Казак поэзиясынын антологиясы. XX гасырдын баскез1» (1993) секши эдеби жинактамаларда жарык керген. Олардажуздеген акын-жазушылар шыгармалары жарияланып, кыскатурде сипатгалып отырды.

107 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Эрине, олардын барлыгы б1рдей эдебиеттану тургысынан епкейтетжеШпзерттелмеген. Кейб1'р мэселеде советпк идеологиянынтоталитарлык бугауы себеппп десек, ещй 6ip жагдайлардамамандардын аздыгынан, TinTi кайсыб1р ете кажегп саланызертеушшердщ Meicre6i калыптаспагандыктан деп санаймыз.Мэселен эдеби шыгармалардын текстологиясы сынды киын дакажегп салада Tfricri маман галымдар куш бупн де жепспейдк0 зге де турл1 себептермен аса бай эдеби мура гылыми тургыдан эл1сараланып болган жок. Бул —узакка жалгасатын курдел1 процесс.Сондыктан, 6ipKaiap елеул1, гылыми ортада б1ршама багасыналып, карастырылган жэне белгш 6ip niidp, кезкарас туйшделгенакын-жазушылардын eMipi мен кызмеп туралы кыскаша шолусипатты маглуматгарды таныстыру ниепнде туздак.Эрине, акын-жазушылар шыгармаларын талдай отырып,олардын кай багытка жататындыгын, жеке сипаттары менерекшелпстершщ ортак езектерш сабакгастьфа отьфып, кайпоэтикалык мектепке бешмдггш, тагысын тагы эдеби жаратылысынсаралайтын зерттеулер нэтижесшдеп корытындылардытужырымдап усьшган да артыктык етпес едк BipaK бул — бутандейш де, Ka3ip де кол жетюзе алмай журген бийс. Эдебиеттанугылымында фольклор мен кенес дэу^ршдеп эдебиетте гана белгшдэрежеде жемюш берген, сараптамалык сурьттаманьш недэуарT9yip зертханасы баска кезендер эдебиетше келгенде жокка тэнболып тур. Кдй автор романтикалык сарынга жакын, кайсысыреалистж эдебиетке тэн, кайсысьшын шыгармаларьшда эпикалыккулаш басым, кайсысында сыршылдык, элде дши-киссашылдыкмектеп 9cepi кушп, публицистика юмдерде басым шыкты, тагысынтагы кептеген мэселелер гылымда колмен койгандай талданып,таразылануы тию еда. Бул сипатта аса ipi, белгш! акын, жазушыларшыгармаларына катысты гана зерттеулер жасалган. Ал ондаган,жуздеген акын-жазушылар мурасы ондай гылыми айналымгаэлi тусе койган жок. Бул — узак жылдар бойы, эртурл1 гылымимамандардын катысуымен журпзшетш кешенш гылыми ic. Жоккажуйрйс жетпейда. Сондыктан да, мол казынанын шйнен б1ркатаракын-жазушьшардын шыгармашылыгы туралы кыскаша шолу ганажасалды. Онда да олардын еэдерше тэн кайсыб1р шыгармашылыксипаттары мен ерекшел1ктер1 айтылды. Ал оларды салыстырмалыталдау аркьшы тугае эдеби агымдык дэрежедеп зерделеулер алдагыкезде жасалар деп yMiT етем1з.XX гасыр басындагы эдебиеттщ алуан кырлы такырыптык,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 108керкемдйс, идеялык сипаттарын ангарту махсатында кыска-кысхапайымдаулар усынылган жекелеген акын-жазушылар туралызерттеулер, кггаптар, диссертациялар жазылган. Ал колжазбакорларында жаткан, ел аузында журген, эйтсе де зерггелмеген,харалмаган мындаган здеби тулгаларды ахадемиялых эдебиеттарихына женаз суйреп экелш косу да ретаз болар еди. Акынжазушыларшыгармашылыгын карастырганда гылымнын осындайхагидаттары да есхерщщ.* * *Жумабай Шалабайулы — Торгай облысы, Жангелдин ауданынахарасты Тосын болысынын № 5 ауылында 1838 жылы дуниегекелген. Акын шыгармаларынан осы кунге жеткеш Нургалидеген жас акынмен айтысындагы ел аузында сахталып калганжекелеген шумахтары жэне Нуржан Наушабаевпен айтысы гана.У ах Жумабайдын Нургалимен айтысы халык акыны НурханАхметбеков аркылы жетсе, Нуржанмен айтысын жэне осыНуржанмен хат аркылы айтысхан жумбах айтысын филолгиягылымдарынын кандидаты С. Оспанов Кдзакстан ГылымАхадемиясынын Орталых гылыми хпапханасыньщ колжазбаларкорынан тауып «Костанай таны» газетшде жариялады.Осы уш айтысынын езшен-ак онын акындык куатынын мол,елендершщ керке Mfliri кунды екеншпн ангаруга болады.Уах Жумабай 71 жаска келш, картайган шагында жагалбайлыНургали деген жас акынмен айтысады. Карт акын:Кеудемде дауылды елец уясы бар,Сендейлер шыга алмайтын киясы —жар.Тебемде каз бауыр булт ani де тур,Шамдансам жыр несерш куя салар......Бупн мен керсетейж хересщщ,Шыгарып журт алдында елесщш.Юмсщ сен, кайдан шыктыц, кай акынсын,вленге бшйх айтар тере-сынды, —деп б|рден TereyipiHiH херсетедь 7-8 буынды жыр улпаментвхпелетед!. Дэстурл1 айтыстын взшде влек ернеп мен улпсшщтурлерш жарыстыра, хубьшта колданады.

109 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПАз бен Kem i байкатпас,Жиырма бесте кызба жас.Дэу карагай куласа,Баялышпен тен болмас.Аксункардын баласыКуладын куска жем болмас.Удын eTi болмаса,Кдрганын eri ем болмас.Кдртаймак тупл елеем де,Молам сенен кем болмас! —деп жастык арыннын аптыгын баскандай болады.0лен сеэдщ теп — бейнел1 сейлеу. Акындыктын хас бит—«акындарша ойлау* — бейнел1 ойлау, дуниет образбен керу,кубылыстын поэтикалык рухы мен танбаларын нэзжпкпен туешу.Сылдыр сез —сурет емес, кеекпщ зергерлйспен пнш тутастырганзердел1 ой Уак Жумабай елешнде Kecreni сурет те, зердеш ойда бар. EKeyi тугае келш, акыннын суреткерлйс шеберлт менонын акындык кулашынын кен екенш танытады. Жалпы казакпоэзиясында «сункар», «тулпар» сеэдершш эбден таптаурынболган туракты тропка айналганы белгш. Жумабай бул сездерд!баскаша угымда колданады. Мэселен, сункар сезш дарын сез1менTipKecnpin, зат eciMfli аныктауыштык машнада колданьш едем!троп жасаса, тулпар сезш тай сез1мен салыстырмалы турдепайдаланып, карсылас акынмен езшщ ара салмашн керсетудеутымды пайдаланады. Эпитеттер мен троптар еленнщ керкемдйсжагын керкейпп турган жок, акын ойымен уштасып еленнщбагасын бийстепп ж1беред1.Уак Жумабайдын сездер1 керкем болуымен катар,ойлылыгымен де кунды. Kapuiiri мен баласыздыган бепне басканНургалига кайтарган жауабында Жумабайдын акындык шеберлттерме туршде айтылган жырдын мэщщппмен, мазмундылыгыменерекшеленедь Жумабай стагпне 6 ip -6 ip iH e карама-кайшыугымдарды салыстыра отырып ой айту тэн. Мысалы: кэрткпен жастыкты бейнел1 турде дэу карагай мен баялыш, аксункармен куладын, карга мен акку ушмдарымен алмастыра отырып,философиялык тодгам-терме репнде ойлы да дэйекп уэж айтады.Уак Жумабай акыннын тагы 6ip сез сайысы эйгш НуржанНаушабайулымен болган айтыс. Казак эдебиеп тарихындадши-агартушылык багыттагы елен-назымдарымен «Сепз

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 110cepi» дастанымен жэне жумбак айтыстарымен белгш НуржанНаушабайры Костанай ем1рщде eMip сурген. Нуржанакындыгымен 6ipre жаурыны жерге тимеген палуан, балбармак куйнн, жезтандай эн ini болгандыгы агартушы ЫбырайАлтынсаринге катысты энпмелерден мэл1м.Б р айтыс 1908 жылы Кдракыпшак Жасы бай ауылындаболган. Сол ауылда кыдырып журген Жумабай акын Нуржанменкездеседа.Сез свйледш жасымнан,Кетпей жур кайш басымнан.Кэмш nipiM кайдасын17 жаста косылтан... —деп казак акындарына тэн аруак, кие шакыру дэстур1 мен«Кэмш nipiH» шакырганнан кейш Жумабай акын сезш api карайжалгайды.Турюстан, Ci6ip, Орынбор,Дабылым Kerri алыска.Куланиек кун шыкпайТоймаушы ед1м шабыска.Сыр бермеге жок ед!м,Curreyiui едам алыска.Асыл ершн белпс1 —Жанын кияр на мыс ка,Жамандыктын белпа —0 зш-ез1 мактаган,Мактаншак журтка жакпаган,Осы айтканым анык па?!Алып кашпа екенсщ,Кебйк ауыз карыспа.Зорыкканнан бшмейтж,Кур кумарсын жарыска.Айт дегенге арс етш,Етепме жабыспа!Сен 6ip сайтан кебелек,От алып тускен камыска.Кутырган тебет секши,Эл жетпеспен алыспа!

I llX X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПМенщ атым —Жумабай,Мешменен кагаспа!Мешменен кагыссан,Icin кетер шалыска.Жер тагысы сен болсац,Кек тагысы мен едим,Тырнагынды салыспа, —деп карсыласынын бейнел1 т1ркестер мен троптарды туйдепменколдана отырып кесшедь... Ойнашы шырактешнмен,Ушпайсын кекке кенлщмен.Майдандасып кектескенДушпанын емен сенщ мен.Орынсыз жерге урынбай,Сейлесенип женшмен,Сейлемесен женщменМузга тускен канбактай,Ушырармын дем1ммен.Суйепк майда кул болар,Eip сипасам жешммен...деп epiciH тыныс байкатады. Айтыстын езшде ocepni портрет,бейнелер жасайды.Суырып салынып айтылган осы еленнщ ез1-ак Жумабайакынньщ аскан дарын Heci екещигшен хабар бередь Жумабайакын айтыстарынан байкайтынымыз — онын ap6ip елеш тенеу,эпитет, метонимия, метафора т.б. керкемшк бояуларра каныккантозбайтын, тотыкпайтын шымыр елендер.Жумабай акьш елендершен макал немесе мэтел сиякты(«Адамнын жаксы асылы — Kipci3 таза нэсш», «Орынсызгайып соктыкпас — акылынын. басымы, Кершгенге шабысар— акылсыздын Kaci6i», «Жас картайып тозбай ма, жарлы байыпонбай ма» немесе «Алтын тактан хан тайса, караты болар») уткырпркестер кеп кездесещ.Жумабай Шалабайулы eciMi X X гасырга дешн-ак казаккатанымал акын болтан. Айыстары Рылым АкадемиясынынОрталык гылыми ютапханасында, колжазбалар корында сактаулытур. Хат аркылы жумбакгасып айтыскан жазба айтысы да бар. Бул

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X ГАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 112жумбак айтыстын тарихи кундылыгы басым. 1916 жылы Нуржанакын Костанайдагы ак патшанын «Маусым жарлыгынан* кейшпзорлык-зобаланды жумбактап «Торгайдагы тутандарга» хат жазыпж!берген екен. Осы жумбак-хаттын uieuiiMiH Жумабай акынтабады:Тобылдын бшк кек жары —Костанайдын каласы,Кагынды деген сез екен.Жалын шыгып жарынан,Ортент жаткан кез екен.Ор бойында ОрынборГубернешз сол екен.Онда кайгы мол екен.Ку карагай —ак с акал,Ак тереп —ак патша,Сгаршын, булты —поп екен.Жанып жаткан жалпак ерт —Сорлык казак еш екен.Жанып жаткан жас шырпы —Елдщ батин улы екен, —деп казак елшщ басына тускен калын KacipeTi, эскерге алыныпжаткан кыршын жастардын камын ойлап епледа. «Маусыжарлыгын» дулей ертке тецейда.... бзш капкан кек тебет —Озшен шыккан зор екен.Кысы суык, жер1 отты —Патшанын зэрл> заны екен.Матаулы калган биеа —Сорлы болтан ана екен.бртенген елш менгерген,Залым патша жау екен... —деп басталып теренге тарткан жолдардан Кенес заманынынбуркемеленш «Аманкелда кетершсй деп аталган, ал шындыгындаЭбднапар Жанбосынулын хан сайлап, сары ала ту кетершотаршыл Ресейден белшбек болган Торгай казактарынын ултазаттыкквтерипсшщ мазмуны мен максат-муддесш та нуга болады.

113 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПУак Жумабай шыгармаларынын кенес заманында жарыккашыкпауынын 6ip ce6e6i осы болса керек.Жумабай Шалабайры Торгай акындык мектеб1нш непзшсалушы. Акыннан тэл1м алган Есенжол Жанузакры, СейдахметБейсенулы, Кубаша Шалбайры, Эбпсай Нуртазары, ИманкулдынЭбД1рахманы, К уде pi Жолдыбайры, Кдшкынбай Казры сияктыакындар Жумабай акынды кашр тугыл еткен.Е.Ысмайыловтын «Акындар» атты монографиясындаКдшкынбай Кдзырынын ce3i бершген. Онда Кдшкынбай акынбылай дейдк «Кдйын журтымда (эйел1мнш экеЫ) ШалабаевЖумабай деген ipi акын болды, елен айтарда кезшен жас агып,селкшдеп xeTymi еш. вленге кумарлыгымды, елершде маганбатасын 6epin еш, сонан былай еленге еркш болып кетпм. ОлKiciHiH ce3i, акындыгы маган зор улп болды»1.«Кдзак эдебиеп» газетшщ 1991 жылгы 3 санында кайталапбасылган Нысанбай жъфаудын «Кенесары-Наурызбай»дастанынын алгысезшде Е. Бекмаханов: «Кдзак ССР FA Tinжэне эдебиет институтыныц колжазба корында Нысанбайжырьшын тагы ею варианты сакгаулы. Оньщ 6ipi — 1912 жьшыКдзанда Жусшбек Шайхысламов бастырган нуска, екшнпсшинститут кызметкерлер1 Торгай облысында акын КдшкынбайКдбаевтан жазып алган»2, —депп. Мунда Кдшкынбай Кдзрыньщфамилиясын Кдбаев деп кателескен. 1996 жылы жарык керген«Тарихи жырлар» атты кеп томдыкгьщ «Кенесары-Наурызбай»жырына арналган томында жырдын Кдшкынбай нускасы бершген.Осы жырдын туашктемесшде Кдшкынбай бр жырды Жумабайакыннан уйренгеш туралы айтьшады3.Жумабай Шалабайры Торгай акындык мектебшщ дэстур1нкалыптастырьш, онын дамуына зор улес коскан, осы мектеппнезшен кейшп екшдерше устаздык еткен ipi трга.Акын Сейдахмет Бейсенулы (1841-1914) — Ka3ipri Костанайоблысы, Аркалык ауданына карасты Кдйынды ауылынын жершдетуган.вленмен сурет салатын шебер акын. Бейнелеп сейлеШп.Адамнын м1нез-кркын беруде ез! тустас акынддрдын кай-1Е. Ысмайлов. Акындар. — А .,1956,83-6.2 Нысанбай жырау. Кенесары-Наурызбай. / / “Казак эдебиеп” газеп, 1991,№ 3.’ Тарихи жырлар. — А , Жазушы, 1996.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 114кайсымен де таралгысы тен тусл отырады. Кейде Махамбетшеаузынан от шашырата, келеназдпсп сынаса, б1рде Шернияздайащы сарказмды колданады. Кол ма-кол, ауызба-ауыз айтыскакелгенде Шежедей тапкыр, Орынбайдай орныкты сейлейда,Кейде Базар жыраудай тегш-тегш алып, еленнщ топшылы эдемаTypiH жасайды. Сондыктан болар, Ахмет Байтурсынулы Сейдахметакынды жаттап ескен, дарынына тэьгп болган4.Торгай, Костанай, Акмола, Актебе ешрлерше «Танат Сейдахметакын» деген атпен белгш болган оньщ шыгармалары, Торгайакындык мектебшщ баска егалдерше Караганда, XIX гасырдынезшде баспа бетш керген. Агартушы Ыбырай Алтынсариннщ«Казак хрестоматиясынла» акыннын «Bip нашардын Элй! тереге.айтканы», «Сейгг-Ахмет деген жтттщ гашыгына айтканы» аттыелендер! жарияланган. Сейдахмет пен Ыбырайдын тес туймгпршдос болган.Сейдахмет акыннын eciMi Ахмет Байтурсынулынын улыАбай туралы жазган «Казактын бас акыны» атты макаласындада ушырасады. Сонымен 6ipre Ахмет Байтурсынулы«Эдебиеттаныткьпи» енбегшде Сейдахметтщ «Мшажат»шыгармасы мен гашык кызына арнаган елецш мысал репндекелттрген.Сейдахмет Бейсенулынын шыгармашылыгын зерттеуменСабыр U lapinoB те айналыскан. Белгш эдебиет зерттеуипа Ермекбтебаевтын «жазушы папкасындагы жырлар» атты макаласында(«Лениншш жас») Сейдахметт1н 6ipa3 елендер1 талданады.Галым С. Шэршовтын деректерше суйене отырып: «Сейдахметсыншыл, букарашыл реалиспк эдебиет еюлше жатады», —дегенкорытынды жасайды. Сондай-ак, академик Кджым Жумалиевпн«XVIII-XIX гасырлардагы казак эдебиеп» атты енбепнде ЫбырайАлтынсаринн1н ыкпалында болып, онан улп алган акындаркатарында Сейдахмет акыннын eciMi де ушырасады.Сейдахмет акыннын колда бар елендершен онын еленд! ертебастагандыгы ангарылады.Он уште топка тусш айкайладым,Жас кунде албырт киял байкай ма аддын.Ш ок болып журегше барып туспм,Жамылып шен-шекпенш шалкайганнын, —* Н . Бектем1С0в. Ахмет ушкан птын уя Астана: Елорда, 2001,31-6.

115 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕТ!дейш акын. «Окуга он жасымда талап етпм», — деп басталатынеленшен онын акыл-ойы ерте оянып, енер-бшмге жастайынанкуштар болтаны байкалады....Окуга он жасымда талап етпм,Баланы бурьгн тускен куып жетпм.Жыр, кисса-елен ютап окымауды,Басыма зор уайым, кайта тугтым.Аз уйыктап, аз тагам жеп ыждагаттап,Жанымды iaaeHicneH ренжгтм,Ойнактап Ортекедей ойын салган,Алансыз, армансыз кун, кайда кегли?Талпыныс, талаптылык касиегп,0з1ме айнымастай TipeK erriM.Б р еленнен 6i3 онын акындык таланттын буына сем1рмей,унем! iaaeHreHfliriH, сол аркылы бойындагы табиги дарынынуштай тускендтн байкаймыз. «Жыр, кисса-елен ютап окымауды,басыма зор уайым, кайгы тупым*, — деген жолдар акынныншыгыстык кисса-дастандармен, сол кезендерде жарык кергеншыгармалармен таныс болгандыгын ангартады.XIX гасырдын екшпп жартысы мен X X гасырдын алгашкы онжылдыгында eMip сурген Сейдахмет акын шытармашылыгыныннепзп такырыбы — ак патшанын бшпк жуйеЫндеп эдшетаздж.Ол осы дэу1рдщ жагымсыз жактарын ез шыгармаларында каттысынады. Куншшдйс, eceK-eripiK, урлык, басараздык, кулыксумдыккакарсы куресп. Сез1мен де, iciMeH де елге улп-енеге бердьАдалдык, эдщщк жолына кызмет еткен адамдарды колдап, енегеетп. «Кай жерде жаксы керсем жанап erriM* немесе «Халкымнынжолдас болдым агасына, Бой да емес, ешр де емес жагасына» дегенжолдар осыны айгактайды.Сейдахмет акыннын e3i указной молдальпс кызмет аткарган,имандылык жолын устанган, намазын каза кылмай еткен, дшисауатты Kiel болтан. Сондыктан да ел арасындагы надан, думше,арамза молдалар акыннын ащы сыны нан тыс калмаган.Акын заманындагы элеуметпк тенс1зд1кке кеп квщл бвледг.Елш эдшетплйасе шакырып, букарашыл пигылда болып, калынбукара муддесш кездейш. Ел eMipiHiH кунделйсп eMipiH такырыпeTin жьфлаган ол арнау елендер, толгау, термелер, мысалдар,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 116жумбак елендер жазган. Сонымен 6ipre поэзиянын келемш жанры—дастанга да калам тербеген. Жасынан Шыгыс эдебиепмен танысболтан Сейдахметтш «Мын 6ip тун», «Тотынама» сюжеттершекурылган «Махрума», «6нерл1 уэз1р» атты ею дастаны бар.влендершщ такьфыбы мен шыгыстык сюжеттерге дастан жазуыСейдахметтш улы Абаймен рухтастыгын таныткандай. Аталган«Махрума* дастанында жаксыл ыкка жамандык жасал, езш ел1мненазат еткен эйедщ корлыкка салтан опасызга лагынет айтылып,ажарлы, акылды, адамта MeftipiMi мол эйедшн киындыктыжешп, еркшджке жеткеш суреттелсе, «0 нерл1 уэз!р» дастанындамусылман дйп тыйым с алган суретшшк енер уагазд алады. Мундаакын енерд1 игеруд1 насихаттаган.Акын аталтан шытармалардан баска кедейлйс, жокшыльпстакырыбына «Байлар мен Танатар», «Сейдахмет пен кедейлйс»,«вюшш» сиякты жырларын арнаса, элеуметпк эдшетс1зд1ккекарсы «Б1з кершк талай жаннын киянатын», «Айна» сияктыжырларын жазган.Сейдахмет акындыгынын 6ip кыры мысал жанрынан дакершеш. Акыннын «Тулю мен сауыскан» атты мысалы кепкебелгш. Мысалдын непзп сюжеп Крыловтын «Карта мен тулю*атты мысалына уксас. Ерекшелт — тулюден алданган сауысканкейшнен тулюш алдап каскырдын апанына бастап апарып, с оганжем кылады. Мундагы идея — «6ipeyre киянат жасама, ез басынакеледЬ» немесе «6ipeyre op казба, езш TyceciH», —деген тужырым.Акын шыгармашылыты идеясыныц етюрлйтмен, такырыбынынтерендшмен тана емес, керкемдтмен кунды. Онын бейнелепойлау касиеп жумбак елендершен айкын кершедц. АлтыбасБекентай деген акынта ол мынадай жумбак айтады:Кудайым мундай енер берген оган,Мэнзалын мекен еткен лайлаган.Bepi MiHin, eunci eprin 6ip сагам зат,Келеш есек енгерш, туйе айдаган.Кдрсыласы бул жумбактын шеилмш таба алмайды да, Сейдахметжауабын e3i айтады:Кояннын купаты ед! мысалы есек,EpiHiH туйе ерш не кылдым есеп.Терт аяга бершщ аягындай,Куйрылын уялмаймыз ешю десек.

117 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК. ЭДЕБИЕПСодан сон екший жумбагын усынады:Аганда толып жатыр эр TYpjii енер,Муны шеш дана болсан сезге шебер.Eip тыным муны тапсан алар едщ,Bip нэрсе судан туып, судан елер.Бутан карсыласы былай жауап кайырады:Сез шыкпас жан киналмай ауыз берйстен,Таппасам бул жумбакты болады екпен.Су куйып епн ексе, бтк дакылКала ма 6ip кун соккан кыркуйектен.Алайда онын бул ineiuiMi дурыс болмай, Сейдахмет жумбакгынluemiMiH 63i айпсан екен:Бекентай жаксы айтасын мына Kerrri,Не дейш, айта берсем сез1М кеп-Ti.Судан туып, судан елген туз емес пе,Егшге неге салдын кыркуйекп?Сейдахмет акын карасвзге де шешен, тапкыр. Онынайткыштыта женшдеп кептеген энпмелер ел iminne ani кунгедейш айтылып келеда. Онын мурасы тэуелс1здак жылдарындабайсалды зерттеле басталды.Есенжол Жанузакулы (1845 ж.) — бурынгы Торгай ye3i, Аккумболысьшда дуниеге келген. Ел аузында «Ахметке домбыра уйреткенЕсенжол акын», — деген сез бар. Есенжол — акындыкпен катаркуйшшк, сазгерлйс енерда де менгерген улкен енер neci. Онын«Он ею уйрек» 9Hi Затаевичтш «Кдзактын 1000 энЬ жинашндажарияланган. Есенжолдын бупнге жеткен б1рнеше елендер1 мендастан-шеж1реа бар. 0 лендер1 мазмундылыгымен, керкемшпменжэне терт буынды мытам уйкасымен ерекшеленеда. 6 ззаманындата бедщ акын болгандыгын Турмаганбет 1зтшеуовтынмына елещнен ангарамыз:... Есенжол акын екентаптырмайтын,Kepi уйкас, xecip сезш жактырмайтын.Сумырай, залым да емес жасырынып,Журектен жудце бермес бакгы урлайтын.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 118Дэрйттеп взш-ез1 суйремеген,Кедейшк курсауына куйремеген.Куншищщ iciH icren кунюлменен,Озганнын енменшен туйремеген.Кдлыптан кана деген аспайды екен,Сейлесе туйдек-туйдек тастайды екен.Keyaeci кумб1рлеген алтьш сандык,Болса да кеп мактанга баспайды екен.Бесйкке еленменен жергектелген,Халкынан курмет керш терлеп келген.Дал мундай сом уйкас пен сазцы эуенда,Эарге кергетм жок жер-кектен мен5.Халык акыны Нурхан AxMeT6eKOBTiH анасы Эбшгпн жас кезшдеКостанай тещрегшдеп айтулы акындардын 6ipi БасыкаранынКанапиясымен айтысында:... Суймеймш тегарекп, жортакыны,Торгайдын кетерген сон терт акыны...6 —дегендеп терт акын Жумабай Шалабайулы, Сейдахмет Бейсенулы,Есенжол Жанузакулы жэне Эбйсай Нуртазаулы болса керек. Эбпнпен Кднапия айтысына сол Есенжол акын терелнс айткан екен.Айтысты талдай келе, Эбшке:бнердщ калкып алар каймагы боп,Куанды-ау, елщ, журтын, аймагын боп.Ортада аман журил, айналайын,Торгайдын укшеген тайлагы боп, —деп батасын 6epin Канапияны:5 Сонда, 24-6.‘ Сонда, 16-6.... Жер1М жок енерще екпелеген,Акын ен кек несердей текпелеген.Жер туппп Кана гтия айгайымен,Ушатын канат байлап кекке де елен.Алпыс жас аркдндаган алкындырып,Оленш танытады тартымдылык.

119 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Жастарга жол береййс, Кднапия,Улкеншн шын улкеншк калпын бййп7, —деп токтаткан екен.Есенжол акын елешп киел1 енер деп танып, кашрлеп еткен.Ол еленш, Абай айткандай, «бетен сезбен былгамауга» тырысады.Онын терт аягын баскан жорга елендершен артьпс-ауыс седакездеспрмейаз:Тербесе домбыраны он бармагам,Орал ар ак кагазга толганганым.Шыгатын кер ауыздан Kecip сезш,Оленш ejTripep деп колданбадым, —дейш акын тш туралы елешнде. Акьш елецге ете биж талап койьт,онын тшшщ керкем болуы, бетен сезбен шубарланбауы кажегппнайтады. Осы аркьшы тш проблемасын козгайды.XIX гасырдын eiciHUii жартысында дши-агартушылык багыттагыакындардын идеялык багытына сэйкес тшдершде араб-парсысездерш кеп колдану жш ушырады. Бул жайлы С. Торайгыров1913 жылы жазган «Кдзак тшндеп елен ютаптары жайынан»деп аталатын макаласында: «Казак тшнде деп бастырылганютаптардын кеб1нде казактын nici де жок... Tumepi бытбырак»8,— деп капы сынга алган.Осы мэселеге ез тургыластарынын арасынан алгашкьшардын6ipi больт Tin каткан — Есенжол акын. Жогарьщагы елешнде акынмына жайттарды кадап айтады: б1ршшщен, тш — ултгык сипаттынбасты белгкп; екшшщен, ез тш н бшмеу — елтмен тен; ушшшшен,шубар Tin еленнщ мешсш KeTipin, «еленш елпредЬ; тертшшщен,еленш езге тшмен келсш-келмесш, онды-солды шубарлаубш мдш кгщ 6enrici емес.Аузыма бал татыган ана тшм,Сондыктан казак болып жаратылдым.Кудай 6ip, куран шынды казакша айттым,Арабтын окысам да санатын мын.Бшмнщ тишен тарар сабага да,Кызыгы, желю мен сагагы да.6 з тшн бшмеу ел1м Tipi адамга,Журген сон ей аякгы санагында.7 Сонда, 17-6.' Кенжебаев Б. Эдебиет белестерк А., 1986.195-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 120Бул жолдар сонымен 6ipre акыннын елендо жазыпшыгаргандыган, «арабтын мын санатын окыгандыган», ягниесюше дши сауатты болгандыгын да ангарамыз. Акын тага 6ipелешнде елен туралы былай деп тужырым жасайды:... Кеудемен кейб1р акын кек TipereH,Шарлайды жерд1 койып кектч кшен.©ленте табан Tipep кекте орын жок,Шамасы жердеп елен отты б1пем.0 лен эдебиетгщ кене жанры гана емес, «кесем жанры».Сондыктан да Есенжол акын ею ауыз сездщ басын косып,«кеудесшен кек TipereH, жерд1 койып кекп шарлаган»акынсымактарга карсы. Онын угымында акындык мшдегтщ аясыкен. Акынньщ азаматтык асыл мураты, аскак максаты, котаммен адам, уакыт пен мораль, адамдык пен надандык, парасатпен кесапат туралы ордалы ойлары с оган жатады. Азаматтык пенадамгершшкгщ бишнде турган акын гана халкына каламменкызмет ету мщдетш ас караты максат етш кояды.Есенжол акыннын елендершен уй каска катты мэн бершкарайтындыгы байкалады. Терт буынды уйкас — сол кезендепказак акындарынан ете сирек кездесетш ерекшелж. Есенжолвлендершщ уйкдсы терт аягы тен уйкас. Бул дэстур Торгайакындык мекгебшш Жумабай, Эбйсай, Эбшрахман, Сейдахмет,т.б. акындарына тэн дэстур.Есенжол вз устазы уак Жумабай акынды, замандасы Сейдахметакынды катты кашрлеген.03i кедейлж, жокшылык такаретш кеп тарткан адам. Солсебепп де оньщ влендершщ 6ip парасы осы такырыпка арналган.... Сеэшрмей келшм пендеге,Канатымнын талганын.Журепмнщ жанганын,Тунлей eMip TypMeci,Талантымды жалмадын.Шытармаска утмдьЖуткыздьщ жоктык карматан,КесЫп шаба алмадымЖуртпен 6ipre жазылып,Ойын-тойга бармадым.Иыкка салдын именбей,Дуниенщ салмагын.TitrrcyMCH келш Есенжол,Кднатып кунде бармагын.

121 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕЛСекемш сез1м жепозш,Коршауга меш алтанын,бпнпш болды езекте,Тунекте тундей калганым, —деп кайгырган акын 1916 жылгы улт-азаттык кетершсп куанакарсы алады.Кулп ед1м осындай,Улы дуб1р боларын.Туйдек жырды тегейш,Жаута шапкан косындай,Tuieri 6ip бауырмен,Басым бупн косылды-айБас батыр меш колтыкка ал,Езшген Едш-Кдпал ем,Теншкке журген косылмай, —деп теб1ренед1. Есенжол шыгармалары 11 буынды кара еленулпанде гана емес, 7-8 буынды жыр улпсгмен де айшыкгы. 11буынды еленде акыннын терендт мен сыршыл суреткерлттанылса, жыр улпсшде He6ip керкемдеуш-бейнелеуш бояулардытуйдек-туйдепмен тастайтын эпикалык куаты кершедк03i eMip сурген дэ>ардеп саяси-элеуметпк мэселелер,карангылык, пайдакунемдж, жагымпаздык, паракорлык сияктыжат мшез кулыктар акын каламынан тыскары кал маган. Онындидактикалык сарында жазган насихат термесшде осы жайлар сезболады. Кдращылык туманын cepnin, «уйкыннан тур», —деп елшояткысы келедь Бул дэстур кейшнен Ахмет Байтурсынулынын«Масасы» мен МКржакып Дулатулынын «Оян, казагында»жалгасын тауьпт, турленш, кенейе тусп.Жусшбек Шайхисламулы Айткожин [1857-1937] — ауызэдебиел мен жазба эдебиетш уштастыра отырып, соньшда молмура калдырган айтулы казак акьшдарьшьщ 6ipi. Ол ел аузындасакгалган талай жыр, дастандарды хатка Tycipin, бастырып немесесол жинаган материалдары непзшде жыршылар репертуарына ипэсерш типзш отырган.Жусшбек Эулиеата (Тараз) каласынын манында дуниеге кел in,узак жылдар Ka3ipri Алматы облысы Райымбек ауданынын аумагынмекендейш. Кейш отызыншы жылдардагы саясаттын саддарынанКытай Халык Республикасындагы Гле казак автономиялыоблысынын Текес ауданына коныс аударып, сол жакта кайтысболады.Ол алгашында ауыл молдасынан сауаттанып, кейш Эулиеата

КЛЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900 - 1917) 122медресесшде б ш м ш толыктырады. Осы оку орнында араб, парсытщдерш мекгерш, шагатай жазуына машыктанады. Окудан кейшдш кызметше кызыкпай, акындык, сершк жолга тусш, казактынсайын даласын шарлауга бел буады. Сыр сулейлер1мен, Сарыаркамен Жетгсудын эйгш акын-жыршыларымен жуздесш, халыктынрухани мураларын жиыстырумен шугылданады.Ж.Шайхисламулы X IX гасырдын 90 жылдарынан бастап Казан,Уфа, Ташкент баспаханаларында казак ауыз эдебиеп нускаларын,Шыгыс сюжетшдеп кисса-дастандарды бастырып шыгаруды колгаалады. Кдзак ютаптарыныц тарихына кез жберсек, мын тогызжузшпп жылдардын бас кезшде “Кыз Ж1бек” дастаны жеп рет,“Айман-Шолпан бес мэрте, “Алпамыс”, “ Кенесары-Наурызбай”секици тел жыр-дастандар, “Б1ржан мен Сара” айтысы онынтарапынан элденеше рет кайта бастырылып отырганы мэл1м.“Жусш-Зылиха”, “Мунлык-Зарлык”, “Тотынын токсан тарауы”,“Кдсым-Жомарт”, “ Шэюр-Шэюрат” сиякты Шыгыс сюжетшекурылган дастандардын жарыкка шыгуына мурындык болганда — осы Жусшбек. Мунан баска “Пайгамбардын мигражгабарганы”,“ Кербаланын швл1“ , “Дарига кыз”, т.б. ондаган дшидастандарды жырлап, халкынын рухани игшгше айналдырды.Жусшбек 1880 жылы шамасында каз1рп Алматы облысы,Райымбек ауданындагы Аксай деген жерге кешш келш, турактапкалады. Албан, бугы (кыргыз) елдершде бала окытып, ютапбастырумен шугылданады. Шайхисламулынын ауыз эдебиепулгшерш жин ап, бастырумен катар елен, жырды жазып та, суырыпсалып та айтатын акын болганы мэл1м. Онын Уэзипа [Шекей]кызбен, Жалайыр Бактыбай акын мен айтыстары гана сакталыпкалган. “Жусшбек кожа мен Шекей кыздын айтысканы” XIXгасырдын аягы мен X X гасырдын бас шеншде жеке ютап болыпбасылып, кейш “Айтыс” жинагына енпзшген9.Бул сайыс замандастар арасындагы 3inci3 эзш-калжьщ,кактыгыс туршде басталады да, бара-бара мазмуны терендеп,жумбак айтыс ка уштасып кетеда. Ею акыннын да сауаттылыгыдш тарихын, коршаган орта мен табигат кубылыстарынын сырынашып жауаптасуында анык байкалады. Айтыс дэстурше сайжумбак жасырушы кыз да, жауап беру мшдеп — жттте.1лгерп-берп “Кдбан мен Таутан”, “Кыз Болык пен Елентай”,“Акдама мен Асан”, “Эсет пен Рысжан”, “ Иманжан мен Биб1галикыз”, т.б. ондаган айтыстарда осы дэстур узшмей келген. jЖусшбекп д1н тарихынан жыга алмасын сезген кыз, енш шекс!3тешз тунгиыгындагы балык турлерш сурап тыгырыкка премекболады.’ Айтыс. 1-т., — А., 1964,430-6.

123 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕПКырык кез ок, карагай салак, сары жалык,Жолына кол аттанса салар салык.Алдына акын болсан сала айтайын,Бар екен су тубшде неше балык?Жусшбектщ бутан кайтарган, мэщй жауаптарынан кейшШекей кыз токтальш, карсыласынын жолын бередь Мундагыайтыстын басты ерекшелш — кыз бен жлпт арасындагытабиги жарасымдылык, б ш м жарыстырып, ой толыктыру apiтындарман кепшшкке дш жолын насихаттау сиякты имандылыксипаттарында жатканы.Ж.Шайхисламулынынб13ге жеткен 6ipTon елендершш мазмуныгибрат, енегеге толы. Атап айтканда, К-Толыбаев жетюзген“Адамзат дуние куып картаяды” , “Б1реумен уагда етсен, серттенкайтпа”, “Кещлдш айтпай Kipi ашыла ма...” , “Отьфмьш 6ipорьшда кур мунайьш” 10, “Жеттс бес” 11т.б. толтаулары адалдыкка,адамгерштпже, имандылыкка ундейдкЖусшбек 6ipKaTap жыр, туьшдыларын тэрбиелйс мэш зормысал жанрында жазган. Бул ретте, “ Bopi6acap” дастаны мен “Кекбузау”, “Сурмерген”12 Tapisni елендерш атаган жен. Керсетшгентуындыларында акын хайуанатгар бейнеа аркылы адамдардыкшшейишкке, ел шин береке-б1рлж пен ынтымакка шакырады.X X гасырдын бас кезшде мысал такырыбына ден койганА.Байтурсьшов, СДенентаев, С.Кебеев, тэр1зш каламгерлерсапында Жусшбек кожа eciMiH де атауга непз бар. Онынмураларын кен келемде зерттеуге ещй гана жол ашылды. Демек,Ж.Шайхисламулы eciMi казак эдебиеп тарихынын X IX гасырдынаягы мен X X гасырдын басындагы кезешнде езше тиесш орныниемдену1 эбден орынды.Mypca.iiM Бектенулы (1859-1922) — ел тэуелаашпмен 6ipreхалык жанында жашырып, кайта аталган акьшдардын 6ipi -Мурсагпм Бектенулы.Мурсэл1м Бектенулы бурьшгы Семей облысы, Аксуат ауданындатуган. Жас кезшен ел ш ш д еп суырып салма акын-жьфаулардыншыгармаларын жаттап ескен ол ез бетшен б ш м алуга кушшсалады. Ауыл мектебшен алгаш сауатын ашканнан кейш Омбыкаласында орыс мектебшде 6uiiM алган.10Шайхисламулы Жусшбек кожа. Топтама елендер1 / / Шалкар, 1991,28 какгар.11 A. Kipiui6aee. Казак эдебиеп тарихынан тандамалы узшдшер. 2-т., YpiMXi,1989,685- б.13Жусшбек к,ожа. Кек бузау //Mvpa. YpiMXi, 1990, №2.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________124Мурсэлш Бектенулынын “ 1916 жыл” деп аталатын дастаны— жанрлык жагынан езгеше ершмен жазылган дуние. Ондаавтор ел басына кун туган кайгылы кезеннщ зардабы кешлкезшен кайта 6ip шолып, таразылауга тырыскан. Шыгарманынлирикалык каЬарманы — осы дурбеленнщ бел ортасында журт,орыс улыктарынын тепюсшен езге елге жер ауып кеткен жан. Олбул ерт калай шыкты, кайдан шыкты деген сурактарга жауап 1здейотырып, сергелденге тускен елдщ мун-муктажын жан теб1рентежырлайды. Дастанда акын e3i конган жер туралы мал1мет береотырып, артында калган туган жердщ сулу суретш кезше елестеттпэсем пейзаж жасайды.Саласы Жыландынын еншен кайнар,Таласып байге 6epin, кекпар байлар,EciMae ¥зынбулак терт бастауы,Кун кайда сотан барып кулш ойнар.немесе:Кдлын ел аю-кабан еспе жайпар,Ат бойы шалгын тесек аунап тайлар,Ой тарлау, кыр бетеге, актык калын,Отырар сол коныста жарлы, байлар.Конушы ек одан кейш Кабан шатка,Жал бггер сепз кунде арык атка, —деп, эр жердщ езше тэн ерекшелшн, сайын даланы еркш жайлаганел турмысын, сол eMipre сэн 6epin салтанат тарткан сахара жердщсулу да кунарлы табигатын там сана толганады.Жер байлыгы елдщ ырысын арттырган айрыкша еркш ем1рдщбукш cypeTi мына 6ip жолдарда айкындала кершед1.Eip жагы жатушы efli Epric болыпЖаркылдай дала кудык, к елге конып.Арал ас уш Назардын барлык малы,BipiHeH керген емес 6ipi корып.Калын мал он бес кунде кояр сорып,OpicreH алган емес уры торып.Айында малын арен тугендеуип ек,Нобайын коюшы едпс сыртан шолып.Бул елен жолдары — Мурсэл1мнщ думанлы кундершде жарлымен бай тенелген бейб1т eMipain шындыгы.Елге жайлы ата коныстын езге кырлары да Мурсэл1мелендер)нен жш ушырасады, Казакстаннын ен суык елкес) — осы

125 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПшыгыс eHipi десек, MypcaniM елешнде кездесетш мына 6ip шумакастарында баскаша ой cypeii жатыр:Жылытау, Сарытауда кыс болмайтын,От жагап шанырагы ыс болмайтын.Сарыбулак, Сылдырама — жердщ куты,Кедейге коныс кылган Tepic болмайтын.М ш е , осындай 6ipniri жараскан, Tipniri ток мамыражайхалыктын берекесш кашырып тоз-тоз еткен заман дауылына,булшпшер кауымына мун-наласын туган ел1 мен жерше драйселем ретшде жетюзетш дастаннын ш ш д е езекп ертер е к ш шпен сайран кундершщ сагым боп алыстаган сагынышын сипаттайкелпретш жолдар аз емес.Мазмуны терен, м еш белек Мурсагам дастанынын Tinкеркемдт, сез айшыктылыгы ез аддына 6ip белек дуниелер.Азаматгын алыстан жолдаган сэлемшдей б р сез туындысындасоны суреттер, тосын тенеулер, эдем! шендеспрулер мол.Дастаннын жалпы мазмуны халык басына туган ауыр кун, азаптыкезен жайында болгандыктан, акын колданатын тенеулер осынаукиын да кысталан шактын KepiHiciH кез алдына экелетш суретпсезге, мунды образга бей1мделш келедь“Каптаган карсы журшк калын ертке”...“Жыгылды алтын тугар кус конарга”...“Опасыз алшандаткан сум жалганды”...“Жау алган кызыл тишен кеп жоргалап”...“Аман жур кер1скенше есш журтым”...Заман мен адамнын сын сэттерде тайталаскан тартыска толыортасында олардын мын кубылган кейпш акын каламы утымдыметафоралармен, бейнел1 тенеулермен дэл сипаттап бере алуы даакындык шеберлйсп танытады.— шыбын ею нардын арасында...”“...Калады алдымдагы бэйтерепм...”Акын елешнщ ш ш д е ел крагына ciHicri болган тур актыпркестер, калыпты орамдар елен уйкасына, ой максатына карайорынды KipiKTipuiin, сез магынасын терендетуге септесш келедь“ ...Бал тамган тандайымнан суг соргалап”“ ...Емес пе булт жакын сол коны стан”

КДЗаК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 126“...Ьшшм ай-кулакгар KypfaH аута”“...Сары дала тевдреп кез жетпеген”.Мурсэл1м Бектенулынын ел шпнде сакталган турттакырыптагы елендер! де мол. Олардын 6ipi туган жер, 6ipnix,заман кубылысы, арнау елендер! болып келсе, езди 6ipi акыннынтурл! eMip жагдайларында туган калжын, жумбак, eiipiK елецсипатындагы кыскаша шумактардан тирады. Ei3 олардын 6dpiHжинактап, мэтшдак талдау жасау кажегппн айта отырып, онынболашакта жасаларына сенем1з. Ойткеш, Мурсагйм елецдершщенегелж сипаты онын тек упт, насихат, даналык накыл туршдегана айтылмай, ец бастысы ердш еппмен су кешкен, атынынауыздыгымен су пикен зобалан кундерд1 ез басынан етюзе журш,онын бар киындытн журепмен сезшт, сол сез1мдерш жырга еребшущде деп санаймыз.Иманжусш Кугпанулы (1863—1929) — казак даласынын XIXгасырдын акырш ширеп мен X X гасыр басындагы элеуметпкахуалын жырлаган акын.Иманжусш Кугпанулы Ka3ipri Павлодар облысынын Аксуауданында 1863 жылы дуниеге келген. Акыннын экес! — Кутпан езенбепмен мал жинаган, шаруакор аукатты адам болган. Кутпаннынез басы какында да, онын енерпаз улы Иманжусш жайында даб!рсыпыра маглумат берер деректер эртурл1‘ авторлардын зерттеуматериаддарында, эр жылдар баспа бетш керген естешктершдекездесш отырады13.Акыннын туган жер1 Кереку елкеа болганмен, балалык,жттп'к шагы еткен enipi — Акмола (Кдраетксл) аймагы. Болашакакыннын б ш м алган ортасы да — осы ешр. Ол сол кездеп тусшйстанымбойынша 6ipa3 сауатты болган. Шонай дейтш агасы оныАкмоладагы казак мектебше окуга берген. Тумысынан зерек, $угымды шэюрт ол мектепте тек жаксы окып, кейш ез уй!нде ушжылдай орыс мрэдпмш жалдап, одан да б1рсыпыра 6iniM алган.Иманжусштщ Акмоланын шыгысында, Есш езеншщ Куйгенжарбойында еткен онын ауылын сол тешр1кке ертеден тырнагы 1багып келе жаткан Ыбырайдын баласы Рахымжан билейтш-да. |Тумысынан еркеюрек, тэкаппар болыспен тещик тимегендердонжогын жоктап, арын арлайтын Иманжусштщарасында кайшылык 1тумай коймайтыны занды еда.13 КСЭ.А. 1974. 663-6.; д. Тээюбаев. Бес томдык; шыгармалар жинагы. А.,1981. 5-т. 510-512-6; F. Слонов. Алты томдык шыгармалар жинагы. А., 1981. 4-т.449-450-6. Сэрсенбаев. Иманжусш атымды хатка жаадым. “Кдзак эдебиет!” газет!.1985, 5-шише; Э. Коцыратбаев. Иманжусштщ eMip тарихынан 6ipep дерек / /“Коммунизм нуры” газегп. 1985,17-кангар.

127 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Ел шинде сакталган энпмелерге Караганда, уакыт ете келеРахымжан мен Иманжусштщ арасы капы шиелешседа. Болысакыннын устшен уйезге арыз туаредь ¥лык Иманжусшп усталэкелш, турмеге жабуга пэрмен етеш. Муны еспген тездетшИманжусшке поштабайын аттандырады. Ол акыннан таякжеп Kepi оралады. Мунан кейш Иманжусшп тугкындау ушшРахымжан уйезден Kici суратып, ол терт адамын шыгарады.BeciHiui болып, болыстын шабарманы ереда. Булар келген беттесыртта отырган Иманжусшке тарпа бас салады. Акын оларды жанжаккалактырьш, кол-аякгарын байлап, 6ipHeuie кун тамаксызустап, акыры дурелеп-дурелеп, «Рахымжан мен уйезще сэлем айтабарындар» деп аттандырып салады. Кеп узамай уйез бастыгынынбуйрыгы мен карулы кол шыгады... Иманжусш олармен деайкасады. BipaK, Иманжусш акырын ойлап, уйез кецсесше езаягымен барады. Эюмдер оны эуел1 турмеге жауып, кейш exiагасымен 6ipre бес жыл га вскеменге жер аударады.Эрине, ел арасьшда ауызша сакталган бул энпмедеп халыктынсуйисп перзентшш icTereH icTepiHiH ептеп кетерпш айтылуы эбденмумкш. Олай болуы занды да. Эйтсе де бул жерде 6ip нэрсенщHeri3i анык: батыр Рахымжан болыспен де, онын суйеншй Акмолауйезшш бастыгымен де аз шарпыспаган. Оган акыннын турмедежатканда айткан мына сездер1 куэ:Экем Кутпан болганда агам Шонай,Адамзатган ул тумас мендей кумай.KiciMciHreH поштабай, ауылнайдыБакыртушы ем кезшде лакган онай.... Кушм кайда баягы тандай аткан,Каравткелдщ кешесш сатырлаткан.Бидайыкгай шуйшсем душпаныма,Жарканаттай болатын брып жаткан.бншен буйра шалкуйрык кызыл нардан,Асыл тукым алдырдым Кызылжардан.Тан мезгш болганда влендетшАуылына мундар естек ойран салгам, —деген еленше Караганда, акыннын жауынан жаскануды бшмеген,душпандарын жарканатша букгырткан азамат екенш байкаймыз.Кыскасы, Иманжусштщ Акмоладан вскеменге жер аударылуыаки кат. Бул жайды акын туралы «Шынардын шыбыгы* аттыроман жазган Зейтш Акышев Омбы муражайында сакталганИманжусштщ эйел! Зейнептщ куйеуш босату женшде 1898 жылы

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)___________ 128бастыктарга берген eTiHinrrepi аркылы далелдейдь Акыннын e3i олтурасында:Ауылы м Акмоланын саласында,Акмола eKi дуан арасында.Жуз жылкы, сексен тайлак берген жарым,Жэушреп eid кезщ каласын да.Ауылым ерте кеилп, Жамбай конды,Бшгенге Иманжуст кандай болды?!Конырсык деп iuineyiui ем койдын сутш,Турменш кара наны балдай болды...Мен xepiMe б р кунде кайта барсам,Болыс естек ауылына ойран салсам, —деп толганады. Турмеден шыгып, еркшшкте жургешнде туганжерлерш сагынып еске алгандагы елендер! де эсерлгБрылы мен Тагылы бурют салган,Кып-кызыл уйпалакгап, тулюш алган.Актау, Ортау, Сарысу, Кекгщ Ky6i,Кез1мен 6ip-6ip ушты дуние жалган.ImiM тутш болганда, кур сыртым сау,Маган десен кез жасым жанбыр боп жау.Бурют салып шыгайын басына 6ip,KepiHceraui кез1ме, Ерейментау!Иманжусштш Рахымжан жэне сол тектес «шынжыр балак,шубар тестермен* Kypeci ете узакка созылган. Акыннынбскеменнен оралган кейш де Ka3ipri Талдыкорганнын манайынауш жыл га жер аударылгандыгы да осынын айгагы. Ол одан 1907жылы гана оралган. (Bip мэлшетге Иманжусштщ тек ез басыгана емес, кулгп Кутпановтар эулеп 1914 жылы Jlenci уез!не |жер аударылады). Жазушы З.Акышев пен О.Сэрсенбаевтардынайтуынша, Иманжусшп б р жолы онымен дос болып, журетшМэтшщ Ul9pi6i деген бай Kici аннан кайтып келе жаткан бетшдеуйше кондырып, карулы колга устап берген. Демек, б р жолыакын жауларымен кару жумсап айкаса алмай, капыда кеткен.Тегщде онын:Япырым-ау, нем бар ejxi келге барып,Душпаннан кек алмадым сайран салып.

129 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Барамын шкуса боп амал бар ма,Кекмойын ат, аксауыт, уйде калып...Ер емес, катын екен болыс Шэрш,Мен болдым осы кунде Tipi Fapin.Eip арыз ry6ipHara жберш ем,Бишеймт не боларын арты барып.Жапалак жарбанлайды жар басында,Йемене жоктын куш бар касында.Дос болып кас болтаннан с акта край,Каскыр да кас кылмайды жолдасына, —дейтш елен жолдарын осы окигага байланысты айтылган депойлауга эбден непз бар.Иманжуыпп бскеменде епазген бес жыл да, Кдпалда болгануш жыл да кажыта ал маган. Ол сонгы жер аударылган жактанкелгеннен кейш де касына кеп жшт ертш Рахымжанга карсыкуресед1. Бес жуз yftai бастап Жидел4байсынга кешпек болады. Елеретш болады. BipaK сол аралыкта уез бастыгынын пэрмешменбас кетерер азаматтар турмеге жаптырыла бастайды. Дурбеленгетускен журт абдырап калады. Батыр акыры ез уйш алып Сырбойына кошельСол жакта журш ол Казан тенкерюш карсы алган. 1929 жылыСыр eHipiHe Арка бетшен тукымдык астык экелуге кеткен керуеншбастап журш, Мойынкумда каракшылар колынан каза тапкандаонын отбасы Шиелще болган.Иманжусш езшщ K63i ripiciitne халыкка соншалыкты мэшЬурбола турып, елендершщ жеке ютабын шыгаруды максат етпеген.Бэлюм, отан eMipiHiH деш кугын-сурпнмен еткен жаннынмумкшдт де болмаган шыгар. Ofrreyip, итабы шыкпаган (1925ж. А. Затаевичтщ «Казактын 1000 эш» кггабына енген азганаэндершен езгелерО.Иманжусш — энци-композиторлыгы мен акындыгы астасыпжататын сирек енердщ иесь Онын устше ол айдауды, турмеш,неше турл1 кугын-сургшш кеп керген Kici. BipaK, сотан карамастаноны душпандары мукатып, мойыта алмаган. Ол—тарихи курескертулга. Онын эдебиет тарихындагы шыгармашылык кескнй осыкасиеп аркылы айкындалады.Акыннын батырга тэн He6ip жойкын кылыктары менкомпозитор ретшдеп ел арасына кешнен тарап кеткен эуезш эндер iказак эдебиетшщ классип, жалынды акын Сэкен Сейфулиннщезш тэнт! еткен. 1927 жылы Казакстаннын сол кездеп астанасыКызылорда каласында Казан TeHKepiciHiH он жылдытына кызу

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 130дайындык жургп жаткан тустарда дауылпаз жырлардын авторыСэкен Сейфуллин Иманжусшпен талай рет дидарласкан. Олсонда карт акыннын еткен ешр жолынан сыр суыртпактайотырып, бугшп танда, жана дэуарде оган кандай такырыптардыжырлау керекппн ангартып Шраз кенестер берген. Соныменкатар С.Сейфуллин осы жолы онымен жакынырак таныса келеол женшде улкен туынды жазуды максат етедь Сол ниетпен6ipa3 материалдар жинайды. BipaK, революция дауылпазынынИманжусш какында ойга алган шыгармаларынын кейшп жайыбелпаз.Иманжусш тектес енерлшер жайында керкем шыгармалардыцжазылуы занды да керекп жай. Республикамыздын карткаламгерлершщ 6ipi— жазушы Зейпн Акышев ал туралы«Шынардын шыбыгы» атты роман жазганы жогарыда айтылды.Акын Кецшшк Мырзабеков «Иманжусш» аталатын поэмажариялады14. Булардын кай-кайсысы да эшш-акыннын эдебикеркембейнесш жасау аркылы онын eMipi мен шыгармашылыгынхалыкка таныту максатында жузеге ас кан i3ri кадамдардынбастамасы екендт сезаз.Иманжусштен б1зге жеткен мура эз1рше кеп емес. BipaK ерекшедарынды тулганьщ табигатын тану ушш осынын e3i де жеткшкп.Кундердщ куншде оньщ баска туындылары да ел игшпнекосылып, халыктын рухани байлыгын толыктыра тусер депумптенем1з.Асан Барманбекулы (1866-1916) Жепсудьщ ощустЬс-шыгысещршде жапсарлас жаткан казак, кыргыз арасында бала окытканмолда, дарынды акын, табигат кубылыстарын дэл аныктайтынболжампаз жулдызшы ретшде танылган. Ол Ka3ipri Алматыоблысы, Райымбек ауданына карасты Кдкпак ауылынын манындадуниеге келш, 1916 жылгы улт-азаттык кетершс карсанында дуниесалган.Алгашында ауыл молдасынан тш сындырган Асан 187Sжылы шамасында Бухара кал асы на барып, сондагы дши окуорындардын 6ipiHeH ташм алады Араб, парсы плдерш менгерш,ездтнен орысша уйренед1. ГЖансупрулы зерттеушде 1911-1915жылдар ш ш де акындыкка ерекше ден койганы айтылган15. Булкезенде жергшйсп халык ем1р1нде б^рталай апаттар алгашкы доцызжылы жаз айларындагы катты куаншылык салдарынан елд| аштыкжайлайды.Одан кей1н, ягни 1915 жылгы “коян” жутынын зардабынан терт14К. Мырзабеков. Иманжусш. / / "Жальж” журналы, 1987, № 4.151. Жансуг/рулы. Асан туралы / / Акыр заман (Албан Асан ceuepi). —Кызылорда, 1934,104-6.

131 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПтугикке тэуелд1 казак, кыргыз тага да таяк ¥стап калады. СондагаKepiHicri Асан акын былай жырлайды:Кун тугылып кузшде,Айдарлы жулдыз кершдкДоныз жылгы элемет,Кагазга жаздым бес кундкБес элемет KepiHAiСапар айдын шшде.Куншз болды yuieyiExeyi болды кешшде.Сапардын алты жанасыКун тутылды бесшде.Жер Te6ipem u тагы даЖиырма сепз кешщдеЖиырмасында тамыздынYcix алды астыкты.Буларды Kepin турса даЗалымдар салды xecipfli.YrnceH-Kiiiii жамагат,Уш жылда болган гстердщЖазыпты бэрш десш де...14Асан толгауындага мэл1меттер 1911 жылы 1ле Алатауыбвктер1нде, Верный каласында болган алапат зшзаланы данактылай тусеш17.Акыннын б1рсыпыра шыгармалары ез заманынын элеуметпкTipmuiiriH суреттеуге, ак патшанын отарлау саясаты зардабьшаншурайлы конысынан айрылган елшщ мун-зарын жырлаураарналады. Орыс патшасынын отарлык шенберше казак, кыргаздансонга камтылтан албан, буты рулары едь Шэуешек (1864), Пекин(1886) хаттамалары непзшде кол койьшан Петербург келкпмшебайланысты казак-кытай арасындагы шекара сызыга гасырларбойы тутасып жаткан казак жерш ею белш ж!берд1 Туган жер,ата журты мен мал-жаны ею алпауыт елдщ м енш тн е айналды.Аласурган момын халыкты казак-орыстын жалан кылышы менкытай мылтыганын пысы басты.Онын устше Г.А. Колпаковскийдш усынысымен жасалган“Жепсуда шаруаларды коныстандыру туралы” ереже непз1нде 1891“ Сонда, 51-52-6.6.17 Жепсуда жер TiTipKeHyi жешнде / / “Айкап” журналы. А., 1995,289-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 132жылы Ресейден келген мужыкгар мен Шыгыс Тургастаннан келгенбоскындарды орналастыру женшде тетенше шаралар колданылды.Сонын салдарынан жергшкп казактар атамекен жерлершенайрылды. Б р прншок кез1 терт тулж малмен шектелген кешпел1казактын epici тарылып, xaiii мушкшге айналды. Осы тустагыелшщ кайгы-каспретш жырына аркау еткен Асан молда былайжырлайды:Жамагаттар кулак сал,Мен айтайын зарымды.Албан, буты, бул кундеЖер, конысын тарыдоы.Тараншы, дунген бул алды,Тастыкара, Шарынды.Кеккаска брак, тунык су,Кдзынага салынды.Ак дшщш карайтып,Орыстан алдын талщдкTini екеудщ даш екеу,Иманын сенщ жарым-ды.Б р жешнде ГЖансупрры жогарыда айтылган зерттеушдетолык маглуматтар бередь Б р жагдайда М.Эуезовте 1927жылгы Жетгсу акындарына арналган колжазбасында Асан акыншыгармашылыгына ерекше токталады18Расында да, орыс еюметшщ эдшетск баскару ережесшензардап шепп, ата конысынан айрылган елдш куйзелкше табигатапаты косылып, нагыз акырзаман тенген кез осы едь Сонда Асанмолда кеюрегше шер болып байланган кайратты, тенс1зд1к пентекс1зджт1 зарлы жырына езек етедь Зар заман акындар поэзиясынзерттеуш1 Б.Омарры Асаннын ртжандылык позициясын теренугьшгандыгын мына ойларымен ангартады: ’’Асан молданынелен жырларында отарлаушылардын Жспсу жершдеп ойранынанаразылык бишрген халыктын кенш-куш айкын сезшед!,коныстан айрылудын мун-зары басым турады”19.Асан Барманбекрынын “Жсп кисса” аталган киссалартоптамасы X X гасырдын бас кезшде казак, кыргыз арасындакешнен тараган. Олар “ EipiHiui ..., Екшшг,-...” болып, “Жеп'нш!сезге” рет-ретшен топтаскан.Акыннын осы туындыларын ГЖансупрры 1926 жылы" А/. Ауээов. Казахское народное творчество и его поэтическая среда.“Эуезов уйГ Гылыми-мадени орталыгы, 286-бума.19Б. Омарулы. Зар заман поэзиясы. —А., 2000,18- б.

133 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАКЫ КДЗАК ЭДЕБИЕП“Каркара” кетершс iHiH 10 жылдыгына барган сапарындажергшкп белсешп М.Байпакулынан жазып альт, баспасез бепндежариялайды. EipaK оларды жеке к1тап етш шыгарудын сэп 1934жылы гана тускен-да. Сонымен, букш саналы eMipiH халыктынзар-мунын жырлауга арнап, жастарды сауаттандыруды ансаганагартушы, адамгершшйске, имандьшыкка уагыздаушы дшдаразаматтьщ сонында мол мурасы калды. Осы орайда эдшн айтсак,мундай асыл казынаны дуниеге экелген дарынды акын АсанБарманбекулы — Дулат, Шортанбай, Мурат, Эубэюр сарындасакындардын сонгы екшдершщ 6ipi. Демек, ол келешектеп гьшымиенбектерде сол акындардын катарында жан-жакты зерттелуге тшс.Акыт Ул1мж1улы Карымсаков (1868-1940) — артына аса мол муракалдырган белгш акындардын 6ipi. Ол Алтай аймагы, Кектогайауданыньщ Кдйырты деген жершде дуниеге келген.Болашак акын жеп жаска келгенде ауыл молдасы Гусманнанокып сауатын ашады. Кейшрек араб-парсы тшдерш уйренедьСонымен 6ipre Кдзан, Стамбул баспаларьшан шыккан араб,парсы, турю, шагатай тшдершдеп эдебиетгердо окып, 6LrciMiHжетшшре тусещ.Акыт 1890-1900 жылдары Алтай мен Кобда аралыгындагыпошта бел1мшесшде жумыс ютейш. 1907 жьшы Алтай, Тарбагатай,Кобда enipiHeH кажыга барган адамдарга аудармашы болыпбарады. Кажы сапарынан 1908 жьшы оралып, ез ауьшында балаокытады, кейш м е ш т щ бас имамы болады. Гоминдан еимеп1939 жылы 27 желтоксан кун1 оны «куджп» адам ретшде тугкынгаальт, 1940 жылы Ур1мж1 абакгысында азаптап елпршеда.Акыттын 1891-1909 жылдар аральпъпща Казан каласынынбаспаларьшан б1рнеше ютаптары жарьпс кередь Олар: «Кисса-иЭниЬан шаЬ Тамуз шаЬ угьшы» (1891 ж.), «Кисса-и Сейфулмэлж»(1895 ж.), «Тэржумэ-и Ахид бин уэлэд Гул1мж1-Алтайский» (1897ж.), «Кисса-и Габдулмэлйс» (1902 ж.), «Ахуал — Киямет» (1908 ж.),«Кисса-и Минаиб пиран Газиз-ан» (1909 ж.), «Эбият— Гахидия»(1909 ж.), «Керей иманы Мухаммед Момин хазрет» (1909 ж.).Акыт ез заманынын белгш акыны жэне dpi котам кайраткер1.Ол еленда когамдык кару-курал ете отырып, калын кауымнынкамын жырлады. Алдымен заман келбеп, халык тагдыры онынойын онга бедш. Басканын баскаруына KipinTap болган ел1нщертеш не болмак, KypMeyi кеп туй1ндерд1‘ калай шешуге болады?Акынды «басынан билш кеткен» елд1н мушюл xani ойлантады.Оньщ алгашкы eлeндepiнiн 6ipi — «Замананы сейлей)н» (1886ж.) деп аталуынын e3i тегш емес. Ол ериндш жок, eHceciтемен журтыньщ болашагына аландайды. Акьш элде 6ip сэулесанлаудыiaaeftoi. Кдйткенде едщкп сактауга болады? Алмакезекауыскан eKi удай ce3iM. «Кай коныска барайык, боламыз

КЛЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________ 134кандай халайык?*. Кай коныс-мекеннен турлау-тиянак таппак?Ол тэуелаз ел болмай, баскага баганышты болу казак халкынынKaciperi деп бшеда. Тар заманнын таукыметш тарткан халкынынхалше камыгады. «бр к е ц т жас иды, Keiciperi ашиды». Акыннынкептеген елен-толгауларында («Замананы сейлейш», «Кдйгамдыказып тербетпм», «Тайтекеннщ уйшде», «Кущренш турган жерАлтай», «Заман кедщ кырланып», «Зар заман», «Асан ата деп едЬ,«Заман калай десеюз», «Тозгак толгагынан», «Алтай тодгауы» т.б.)бодандык заманнын элеуметпк кешп — калпынын сыр-сипатынашады. Заман зары айтылып, отаршылдыкка карсы наразылыкезекп жел1 болып тартылады. _ т |Жатка жалтандау халыктын калын соры деп бшеда. Акынерюндж алмай, елд1ктщ де болмайтынын айкын бейнелейш.Бул топтага елен-толгауларынан узак уакыт журек сыздатканхалыктын жан жарасы кершедк Ата мекет мен халкына аландаганперзентпк ce3iMi iuepni сарындай естшед1. Аркауын эршен тартып,узшмей келе жаткан ел тарихынын каралы беттер1 ашылгандайболады. Акыт халкына кайрыла сейлеп, елдщ ертенше аландады.Билж пен 6ipnirriH колдан кеткенше еюне отырып, соны эрказактын санасына жетизуге умтылды. Азаматтык сез1мш оятып,«ежелп жаудын ел болмайтынын» угындыруга куш салды, казаккогамыньщ шенеулшн, мал сонындага парыксыз прл1пн сынады.«¥йкьшан кетер басынды» деп улт болып уйыган елдж тутастыктытугар етуге шакырды.Акыт ез шыгармалары аркылы ез заманыньщ когамдыкэлеуметпкмэнш мэселелерш батыл кетерш отырды. Б1рдешын айтты, б1рде сын айтты. Калай айтса да, оны ала бетентолгандырган — улттын тагдыры Онын кеп ален- жырларында осысарын узшмейпн ж1бекжштей аркау тартады. «Еспмей тан азанын,кермей дуние базарын, тарттын дуние азабын, кайран ел1М,казагам!» М ш е, акын журегшщ луп mi осыпай согады. Кдйранел! казаганын карпуы жетпей жаткан халше куйшедь Баскаданбасы неге темен елшктщ изпнш юм устауы керек дейтш мэселетешрепнде терен толганады. Алайда 6ip нэрсенщ басы ашык. Олмал багу мен маргау •прлйстщ кун1 еткен. «Баягыдай болмайды, хантагана конбайды». Енд1 кайту керек! Кушренумен кун кешу керекпе? Жок, кайта халыктын намысын шыцдап санасына санылауTycipin, шыргаланнан шыгудын амалын iaaeitai.Акын шыгармаларында ез заманыньщ бар шындыгы кешненкамтылады. Туган халкынын енер-гылымды игерген озык елкатарына жетуй керек. Оган жетюзетщ куат-куш те, ел бакытымен байлыгы да бй11м-гылымда деген токтамга келед!. «Ой, журекбшмменен суарылса» гана еппн санасы оянады, игшкке колыжетед!.

135 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Акыт елдш 6ipniri тарлжке кепш деп есептеЩц. 0з шиндепталас-тартыс, алауыздык жауга жем етпек. Сондыктан ынтымак,6ipniKci3 ешнэрсеге кол жетпейтшш акыл-кенес етедь «Жперщболса жМтгер, ж тц щ белш ашылма» — дей келш, «6ip-6ipiHeнанбайтын, кулык сатып алдайтындарды» шенейдЬШыншылдык пен сыншылдыктан туындап жаткангибраттылык — акын поэзиясыныц басты сипаты. Ол элеуметпкшындыкты шырайлы жырласа да, кемштйс кеселд1 сьшаса да туйштужырымындагибрат айтады, енеге-улп усынады. Халык камынойлауга каукары жок келпр пысыктардын iciH кептщ KacipeTiдеп санайды. Котам дамуына кедерп келпретш ой-сана мен icэрекетпнболмауын талап етедо. Ойткеш «жар астында жауын бар,желемж шыкса дауылдар». YMiT арт, ceHiM жукте дейдк Бул — елджмудде тургысынан айтылган сез. Сейтш улттык сана дэрежесшекетершген акьт кеншнен толгап, кемелд1кке бой урды.Тэуелдшк халык eMipiHe терендеп ciHin, адамдардын пигылниетп,м(нез-кулкы e3repin, бipлiк кете бастаган тустагы Акыттындши такырыпка жазган шыгармаларынын мэш ерекше болды. Ол —ислам д ш ш щ шарт-кагидаларын жуйел1 жырлаган дши агартушы.Онын б1рсыпыра шыгармаларынын взек-epiMi имандылыкадамгершшкпнасихат ету болып келехй. Жаксы мен жамандышендеспре суреттеп, мгнездеп мшдерд1 ашады. Кдйткендеадам атын аскак устауга болады деп толганады. Сондьпаанадамгернвлжпен астасып жаткан дш мен ата салтты таза сактаудынасихат еткен туындыларды кеп жазу кажет болды. Бул ушш каруы— калам, enMfli ce3i — елен болды. Акын ез каламынан заман менадам жайында ешнэрсеш кагаберю калдырмауга тырысты. 1зплжпен зулымдыктын паркын ашып, азаматтьпс-адамдык мураттын акжолы кайсы екенш алга тартып отырды.Тутастай алганда акын карангы халкынын кажеттшшн керебшш жэне тьпырыктан шыгар жолды нускады. Непзп шарт ретшдеенер-бйпмда, адал енбекп, береке-б1рлйсп насихат ета. Кеп нэрсекептщ езше байланысты деп карады да, улагатты ойларын соларгаарнады. Сонымен, Акыт — шыгармаларынан бастап eMipiHiHсонына дейш улт камын узбей жырлаган акын.Ол лирикалык поэзиямен катар эпикальпс жанрга да 6ipa3шыгармалар жазды. Шыгыс елдерше кен тараган ежелпэдебиет дэстурш жаксы бицц. Сондыктан б1рнеше дастандарыннэзира дэстур1 непзшде жазган. Онын «ЖиЬанша* (1891 ж.),«Сейфулмэл1К—Бэдигулжамал» (1895 ж.), «Шолак кол катын*(1901 ж.), «Камал nip муршид нак шабанда ахуалы» (1902 ж.),«Кажыбаян» (1908 ж.), «Керей иманы Мухаммед Момин» (1909 ж.),«Кобда кенес* (1911 ж.), «Жэшбек батыр», «Мухаммед-Кунапия»,т.б. дастандары бар. Акын 6ipHeine эпикалык шыгармаларынын

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 136желкщ «Мын 6ip тун», «Тотынама», «Кнсса ислэмбия», «Куран»катарлы ютаптардан алган. Курандагы имандылык, даналыкгибраттар мен арта Ty6ipi араб, парсы, ундщен тараган жыр,тэмсш-мысал, аныз-ертеп катарлы керкемдж казыналарды жетебшген жэне соларды езшщ идеялык максатына орай халыккагибрат етуш жен керген. Бул топтагы шыгармалары енер-бшшненкенде, бейкам халыкка тэл1м жолындай эсер еткен. Сонымен,Акыт жазган дастандарды шартты турде уш топка белуге болады.EipiHmi — шыгыстык жега, еюшш — дщи, yniiHiui — тарихитакырыпка жазган туындылар.Акыттын «Кажыбаяны» — сапарнамалык сипаттагы шыгарма.Акын дастанында сол тустын eMip суреп, кажыга барган елагаларыньщ жпл-женекей керген киьщдыктарыч кещненсуреттейдд. Акыннын «Жэшбек батыр» дастанында кикулы киынзаманда ел тэуелаздшн ойлаган ер бейнеа керщеш. Автор букшгумырын халкынын бостандыгы мен бакытына арнап, едджтуын кетерген Жэшбек батырдын epniriH халыкка танытудымаксат еткен. Белгш дэу1р шындыгын аркау ете отырып, ел1 уппнбасын бэйгеге пккен кайтпас каЪарманнын бейнесш сомдаган.Бул дастан — халкымыздьщ азаттык куресшщ шындыгынбейнелеген кунды туынды. «Кобда кенес» — тарихтын тар кезешнтаразылайтын туынды. Шыгармада Монголия казактарынынбасынан еткен екипш 6ip «Акгабан шубырынды» болган кайгы-Kaciperri кезен KepiHici камтылган. Болган окига желюшенжазылган шыгарма — тарихымызды танып, TaHbiM-TyciHiriMiaaiкенейте туе ер тартымды мура.Акыт кептеген эпикалык шыгармалар жазып, аймакэдебиепнщ такырыптык аясын кенейтуге улкен улес к ос кан.Екщпп жагынан— e3i eMip сурген ортадагы надандык-каращ вшык,мешеулйс салдарынан туган сан турл1 жагымсыз мшез-кылык, icэрекетгердасынга алды. Оларды халыктын мэдението ел катарынажетуше кедерп болар кесепатдеп карайды. Акын сынап-мшеуменгана шектелмейш. Кепшшжке, ecipece жастарга багыт-багдарболарлык жол сштейш. Ол — енер-бшм жолы, ел алдындагы парызбен карыз, адамгершшк жолы.Макыш Калтаев (1869-1916) — жиырмасыншы гасырдын баскезщде 6ipHeme елендер жинагы мен аударма ютаптар жариялаганагартушы акындардын 6ipi.Макыш eMipi туралы 6ipaa мал!мет онын ез жинактарындакездесеш. “Казак ахуалынан бехас еткен манзумасы” жинагынаенген “Атым — Макыш” деп басталатын елешнен акыннын тепмен ата-бабасы, cni мен турган жер1 туралы деректер табамыз:

137 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПАтым — Макыш, Калтай дер атам атын,Бабам аты — Enire, казак — затым.Акмола дур дуаным, кыпшак руым,Эр жерде саяхатпен болды xypyiM.Туган жер Ecin, Нура болса-дагы,Кушокы деген жерде бупн туруым...Демек, акыннын ез елецдерше Караганда, ол Акмола манындатуган. Кушокы, Караеткел деген жерлерда мекендеген. Жаскезшен мусылманша окып, кейш бшмдар молда болган. “Мекедемекен епп 6ip ай турдым” (“Тура жол”) деуше Караганда, хажыгабаргандыгы ангарылады. Моллалык курып, бала окытып,Казакстаннын орталык, солтуспк аймагын, Троицю каласыманындагы казак ауылдарын аралайды. Семей, Жепсу ещршде,казак жершщ батыс атырабында болады.Макыш Калтаев “Казак ахуалынан бэхас мэнзумасы” (Казан,1907, 1909, 1910), “Казактын айнасы” (Казан, 1910), ”Bipa3гибрат сез“ (Казан, 1910), “Насихат казахия” (Казан, 1911), “Баруакига” (Казан, 1912), “Тура жол” (Казан, 1912) атты елендержинагын жариялаган. Татар акындары Зариф Кэримишн “Айна”,Е.Е.Рашидидщ “Сак вэ сук халлэрГ’ елендер жинагын казакшагааударады. Бул eici аудармасы да эр кайсысы жеке к1тап куйшдеКазан каласынан 1913 жылы жарык кередкПрофессор Б.Кенжебаев деректерше Караганда20, “Турмыш”атты колжазба журнал шыгарган, онда “Казак эйелшщ басбостандыгы”. “Казак тшщде газет шыгарудьвд керекпп” аталатынкелемш, мазмунды макалалар жазган.Макыш Калтаев шыгармашылыгына катысты niicip айткангалымдар: Б.Кенжебаев, Ы.Дуйсенбаев, Э.Дерб^элин,Э.Курышжанов, М.Балакаев, Е.Жанпейкюв, М.Томанов,Т.Нуртазин.Б.Кенжебаев “Казак халкынын X X гасыр басындагы демократжазушылары” (Алматы, 1958) атты кпабында, сондай-ак осыенбегшщ “X X гасыр басындагы казак эдебиеп” (Алматы, 1976)деп аталатын eiciHiiii басылымында Макыш Калтаевтын eMipiмен шыгармаларын накты карастырып, халыкты оку-енерге,мэдениетке, жаксыга, жанага ундеген ип ой-п1к1лер1мен катар, e3iтолгаган мэселелерд1 дши тургыдан байыптайтын, заман мшдершжана низам жолымен тузетуге болады деген niicipiH атап керсетед1.М.Калтаев ез шыгармаларында X X гасырдын бас кез1нде дау!рал га койган сан алуан мэселелер женшде толганады. EipxaTapелендер1нде табигат заны мен енер сырын анык тусшш таныгандай-‘Б. Кенжебаев. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. А., 1976.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 138рай бшдареда. Акын кейб1р елендершде табиги завдылыктардыайта отырып,«элеуметпк тецйэднсп (“Аплатондай адамдар кедейболып”), ем1рдеп кайшылыктарды ж т кере бщдйКей адам б р дуниеде рахат кермес,Еш уакыт кылган ici женге келмес.Bip бергенге кеп берер уйш-тепп,Хакшэтш 6ip Алланын адам бшмес...Дуниеге 6ip-aK келер туган адам,Жэне кайтып кел етш болмас заман.блгенше лайын рахат, шаттык болып,Кайта мен кас1реттен журмес аман.( “Казак, ахуалын... ”).Макыш заманды, казак эдетчурпынын жарамсыз жактарынкатты сынга алады. Ертерек дэу1рде сахарада калыптаскан кейб1ркертартпа эдет, дангаза дагды бггкенге акын мейлшше наразы.Адам кркьш аздырар дертке айналып, замана мерезшдей канщамакезендер калыптасып кеткен парыксыздык пен дангойлыксиякты келеназ кермпстерде жшркене карап, ашына жазады. Ол“жауырды жаба токып”, жаманды — жаксы, арамды — ад ал дейтшжалгандыкка карсы. Макыш жарамсакгыкты, жалакорлыкты, еюжуздипкп сынайды.Касиет жоктереде ел билеген,Ж ешп, шаншып казакты нанша илеген.Асса, кессе казакты бес уй тере,Неше мын уй карсы кеп 6ip тимеген.(“Бар окига”).Осы шумактан да б1ркатар сыр ангарута болады. Мунда кейб1ртерелердш озбырлык, коркаулык, канаушылык ютерше ашынусипаты да, букаранын сол корлыкка карсы шыга алмаган енжар,аянышты xani де кершедьАкын ез дэу1р1ндеп элеуметпк TeHcianiKTi айкын ce3iHe, кереб и ш . “Казак ахуалынан бэхас еткен мэнзумасы”, “Бар окига”, т.б.жинакгарындагы элеуметтйс тешязшк — елендершщ езекп идеясыосы. “ Пакыр болса эуел1 кетер акыл, Айткан ce3i ешуакыт болмасмакул” — дейш Макыш. Ол жалшынын аянышты халш суреттейш.“Жас бала, KeMnip шалын тентаретпей, 6ip кыс сакта, тас болмасен де о курлы” дейтш Абай жорасымен Макыш та жалшыныкорламау керек, оларга кайырымды, шарапатты болу керек дейтшniicip усынады.Макыш б!ркатар елендершде халыкты аяусыз алдап, '

139 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПеюжуздшкке салынып, айла-шаргы жасап, канау жолынатускен опасыз сум-суркияларды эшкерелейдк Акьш сынынаипккендердш 6ipi — ютап карап, кумалак ашып, журтты алдапмал тауьш журген баксы, балгерлер. Солардын кырсыгынан ауруыаскынып надандык курбаны болгандарды да ол ашына жазады.Акын елендершде кездесетш алдампаздардын 6ipi — дшпердесш жамылып, халыкгы канайтьш “пайгамбарлардын эулеп,“шейшйз деп” казакгы теспей сорган” кожалар:Эулиемш, молламын, кожамын деп.Жургендерге журем1з кэмш сешп.( “Казацтыц айнасы”).Халыкгы эрекетке, умггке, талпыныска, енбекке ундеу — акьшелендервдеп басты такырыптардын 6ipi. Ол барлык юнэштагдырга артып, эрекетпз отыра беретш енжарлыкты, жалкаулыкпен салгырттыкты капы сьшга алады. Акыннын усынар жолы- эрекет ету! Ол б р ойын карапайым куйде, рымды мысалменсуреттейдкБала болмас ешуакыт катын алмай,Бидай шыкпас сокалап епн салмай.Сусын канып, ашыккан ток болмайды,Колмен алып, ауыэга ш к е бармай,Беру хакган болса да, себеп б1зден,Жабысайык енерге, сонга калмай.(“Казак; ахуалын”...).Акын “Бар уакига”, “Насихат казахия” ютаптарындагыелендер1нде де пайдалы icKe умтылу, icri ьпсласпен, ынта-ж1гермен,пей1пмен icTey еркенш ecipep, мурат-максатка жетюзер eMipfleriбасты касиет екен^н сезше бшген. Ол оку, б ш м ш , енер, гылымдынасихаттайды, окыган адам болады деп, онын пайдасын аныктусше де, тусшшре де 6шед1. 0з дэу1ршдеп заман халш таразыгасалар окыган адамнын, 6iniM алар мектеппн жоктыгын ашынажазады. Бш1мге мэн бермейпн, жастарды окуга ж1бермейнненжарлыкты шенейш. Мунын 6api б1рл1к пен уйымшылдыгыipireH алауыздьпсгын нэтижес! деп бшеда. Акьш encip сынаганмэселелершн 6ipi — азын-аулак медресе, мекгептердеп наданмолдалар журпзген жуйес1з шала оку. “Казактын камын жемей,малын жеген” надан моллалар уйреткен окудын пайдасынанзияны кептшн акьш кынжыльш айтады.Макыш енерд1 насихаттайды. Оган акыннын “Бар уакига”жинагындагы “Онерге тагылым ушш бала берш”, “внергежабыспасак ic б1тпейд1” , “Михнат бос ка кетпес киналсаныз”

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 140деген елен жолдары куэ. Акын “Тура жол” жинагындагы “Газеттщкерекпп хакында 6ipep сез” деген макаласында галам хабарынжетюзетш газетке ерекше мэн береда. Надандыктыц 6ip ce6e6iгазет окымаушылыктан деп бшедкМ.Кдлтаев елешнде кетерген елеул1 такырыптардын 6ipi -махаббат, суШспеншшк, эйел теншп. Акын бул мэселелерд1 e3iем1рде керш, 6inin журген кыз узату, келш Tycipy эдет-салтыменбайланысты карастырады. Сондагы батыл сынайтыны — кыздыкермей, бшмей айттырып, калын мал алу.X X гасырдын бас кезвдеп езге агартушы акындар сияктыМакыш та ез влендершде отырыкшылыкка кешудь коныстанудынасихаттайды. Епн салып, бау-бакша егш, машинамен шепшауып, орныгып отыруды жактайды.Онын 6ip сала ойлары — i3iiniK туралы. Ол шындыкты, эдшетпен адалдыкты ардак тутады. “Акылы жок адам — ынсапсыз.Ынсапсыздык - абыройсыздыкка апарады. Ом1рде багыт ciirrey,жолга салу — сауап” дейдй Оньщ б1ркатар елендер! гибрат, мысалтурщде. Мысал влендершщ туйш — ынсап ету, сабыр сактау,жокты табамын деп жасанды эрекеггерге бой урмау, жаксьшыккажамандык iCTeMey, тагы сондайлар.Макыш алты елендер жинагын жариялап, татаршадан ею ютапаударган акын. EipaK сейте тура, ол казак елешне айта калгандайулес коса алган жок. влендершщ ыргак, уйкасында да, керкембейнелеу, ойды жетюзу жуйесшде де ала-кралык, олактык кеп.влендершщ т ш де б1ркелю емес.КейШр шыгармаларында араб, парсы, турю шщершен алынган,орыс тшнен бурмаланган сездер кеп кездесед1.“Клтаби тщце жазылган шыгармалардын объективтж пайдасыда тимей калган жок. Олар аз да болса, сол замандагы казактынкарапайым сейлеу TiniH, онын ерекшел1ктерш хатка Tycipin, таскабасты. Ел арасына жазу таратып, ютап экелдь Хальпс TiniH алуантурл1 сездермен байытьш отырды. 9cipece, когамнын мэдени,рухани eMipi мен д1ни угымдарга катысты толып жаткан сездерэкелдГ’. Сондай-ак, “ютаби коспа TumiH” ocepi кеп жылга meftiHказак эдеби TiniH дурыс багытта дамытуга бегет болып келд1, — |дейш М.Балакаев, Е.Жанпейков, М.Томанов21.Расьщца да, “ютаби коспа тщде” жазган акындар мурасы,олардын Tuii XV-XIX гасырлардагы казактын текпе акын, ;жыраулары мурасы мен X IX гасырдагы Абай поэзиясынан кептемен ед1. X X гасыр басындагы М.Калтаев сиякты акындар XV-X IX гасырлардагы акын, жыраулардагы жауынгерлж рухты, '21М . Балацаев, Е. Жанпейков, М . Томанов. Кдзак эдеби тш ш н мэселелер!. А.,1961,60-6.

141 XX РАСЫРДЬЩ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕТ!ашндап келетш жыр, мэн-мазмуны мен медшр де таза эдеби тшдэстурш иге ре алмады.X X гасырдын бас кезшде “ютаби коспа тшдщ” кемшшжактарын керсетш, казак тш н таза сактауга ундеген птарлер азболган жок. Мундай пшрлер, ocipece, “Айкал” журналы, “Далауалаяты газетТ беттершде жарияланды. Султанмахмуг Торайгыров“Айкап” бетшде былай деп жазды: “Казак тшнде деп бастырганютаптардын кебшде казактын nci де жок. Неге десешз, детбытбырак, бытбырак болмагандарыньщ агыны Tepic” 22.С.Торайгыров, М.Сералин сиякты казактын агартушыдемократакындары “ютаби коспа тшдщ” зиянды жактарын керебш п, Tin тазалыгын насихаттады. Сондай “ютаби коспа тшш”шыгармапарында кеп колданатын кемшшкгерше карамастан,Макыш Калтаевтын ез дэу1рше сай eMip, заман, оку, бш м , мектеп,енер, калын мал, отырыкшылык сиякты елеуш мэселелерш козгап,eMip сурген дэуарще езшше сын кез1мен карап, халыкты игшЬскеynneyi, жастарды оку, енерге шакыруы — шгерйлщшк багыттагыагартушылык, демократтык ниетш танытатын шыгармалар.Эбшдй Нуртазаулы (1871-1932) — Кенес заманында ресмиидеология мен саясатка кайшы келгеншктен, шыгармаларыжарык кермеген. Ол бурынгы Торгай ye3i, Тосын болысындадуниеге келген. Экеы Нургаза кажылыкка барган, Торгай менЫргыз тешрепне аты магпм молда Kici екен, сонын ыкпалыменею жыл медреседе окыган. Одан api молырак 6iniM алуга жагдайыболмаганга уксайды. Отан кез1нде дэулетп болган 3KeciHiHкажьшыктан кейшп кедейлену1 де себеп болса керек. Эйтпесе,Ахмет Байтурсынулымен ауылдас, dpi тетелес (аралары 2 жас)Эбщайдын окымай, калуы мумюн емес сиякты. Сотан карамастан,ол есюше ете сауатты болган.Эб1кай шыгармалары 6i3re акыннын баласы шеж1реш1, энпмеш1Ахметхан, халык акыны Нурхан Ахметбеков, жыршы ЖусшбекСалыкулы аркылы жетп. 1957 жылы казак поэзиясыньщ кернекпeidni Кайнекей Жармагамбетов Ахметханнын аузынан Эб4кайдын6ipa3 aneHflepi мен «Тас меш1н» атты дастанын жазып алган. Олдэптер Ka3ip Торгайдагы Н. Ахметбековтын музей-уШнде сактаулытур. Акын шыгармаларынын йшнен кенеспк идеологияга сэйкескелетш 6ip шыгармасы — Ленин туралы елен 1969 жылы «Лениндеп халык жырлайды» деген жинакка енпзшген. Содан кейшжарык KepreHi — «Тас мешгн* дастаны. Б р дастанды акын CepiKТургынбеков 1990 жылы 28 кыркуйекте «Казак эдебиет!» газетшдежариялады. Баска мурасы кун1 бупнге дейш еш жерде жарыкп Казак эдебиетшщ тарихы. 2-т., 2-ютап. А., 1965,32-6,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 142кермеген, солардын йищде «0лен туралы ойлар» деп аталатынKapace3i де бар.Акын елендерщщ басым кеп ш ш т тенкерюке дейшпболыстардын, баска да аткамшер ынжыктардын келениз, Tepicмшездерш сынауга ар налган. Бакталастык, шенкумарлык,куншишк сиякты эдеттерд1 ол заман дери деп тусшген.Осы такырыпка арналган «Есжанга», «Борышкорга», «Азамат,мен 6ip ауру елердей-ак» елендер1 мен «Кыран мен крадын»мысалында акын болыстын касында журген шабармандарына,байдан карыз алып кун Kepin журген борышкорларга «болыстанда, байдан да кайыр жок, ез енбегщмен кун кер!» деп акыл айтады.«Турмедеп бауырларга» елещнде акын еткен гасырдынжиырмасыншы жылдарында кенес еюметше жакпай, кугынгаушырап Костанайдын «ак турмесше» камалган ел азаматтарынадостык кенш н 6Lnmipin, кайрат, ж1гер береда. Акын жанаданорнап жаткан кенес еюмепне урке карайды, сешмаздж бишре,щ.Б р еленде кызыл империянын жандайшаптары — «шолакбелсендшердщ» жагымсыз Keiumepi сыналады. Акын турмедежаткан азаматтарга барша елдщ плеулеспк ниеп мен плепнжетюзе отырып, оларга ак патшанын кугынын керген Байтурсынмен Актасты (Ахметтщ aKeci мен агасы), Шакшак Жэт'бектарханньщ урпактары Муса мен Шегекш улп епп керсеп'п,тезймдшкке шакырады.Акыннын 1921-22 жылдары Торгай ешршде болганашаршьшык туралы «Тас мешш» атты поэмасы бар. Б1здщболжауымызша, поэма жиьфмасыншы жылдардын аягындажазылган. Композиниялык курьшымы «6ipiHini толгау», «eiciHiuiтолгау» атты ею бел1мнен туратын б р сюжетшз поэма идеялыккундылыгымен де, керкемдтмен де багалы шыгарма. Поэманынтакырыбы — жергшкп журт «Тас мешш» деп атап кеткен жугжылгы ашаршьшык, елдщ ауыр xani. ,]Акын поэманы e3i жеп жасында куэ болган «Жалпак коян»жугын суретгеуден бастайды. Сонын зардаптарын суреттей кел in,елу жаста керген «Тас MemiH» жугын баяндауга кешеда:... Елуде кердик жылды мешш деген,Салмагы кейш жатты кесшмеген.Жаяулык, жаланаштык, тамак аштык,Дауасыз TeMip туйш шешшмеген.Шалкыган шалкар келде акку еднс,Кез болды б р секши Kecip неден.Барлыкты барымта алган б р 6ip уакыт,Талгамай табылганды ж ест деген.Кыс TycTi октябрыин он бес1нде,Eaniri ел ол сумдыкгы кермесш де.

143 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КДЗАК ЭДЕБИЕПАлты айлык ак сирак жут тепе болды,Кудайым хан-каранды тергесш бе...23Кыстага жуттан малы кырылып, жаздагы куаншылыктанeriHi шыкпай калган халыктын басындагы нэубегп акынкабыргасы кайысып отырып суреттеШп. Ол б р нэубетп сырттанбакылаушы емес, оны ез басынан кеппрген адам. «Елдщ табанынаюрген шенге, мандайыма KipciH» дейпн акынга ез1 кергенауыртпашылыктан Kepi, ел басындагы ауыр жагдай катты батканыанык. Б р шыгармадан рт-азаттык ой ушкындары да кершеди.Жаркыраган жаз заманын туар ма,Ой, дарига-ай, кара туман ашылып24, —деген жолдардан осындай арман ангарылады.Бурынгы «дарига дэуренш» ансаган акын эр шумактын сонгытармагын «ой, дарига-ай!» деген курашепен аякгап отырады.Отаршылдык канауын 6ip керш, 1916 жылгы «маусым жарлыгын»6ip Kepin, 1917 жылгы дурбеленнен кейш у м т ещц жана ма дегенуакытта кенес еюметшщ кыспагын Kepyi — осыньщ 6api сунгылаакынга бурынгы ерюн заманын ансап киялдаудан баска жолусынбайды.Акыннын шыгармаларын оки отырып, оньщ керкемджкуатынын кундылыгын, влендершщ курылысындагы шеберлшнангару киын емес. Оз акындыгы заманында ешюмнен кемболмаса да, Эбжайдын р ы Абай влендерш окыганнан кейш еленжазуды койып, кагаз-каламды тастауы внердеп шьш мэрптк едйАкыннын «Абайды окыганда» елешне кез жупртелйс:... 6м1рде кез болган-ды талай акын,Солардын бэршен де Абай акын.Бшмешм не кушрет сездер1нде,Жаныма бола калдын калай жакын.Табармын сенен етюр сезш кайдан,Ой жуйрж томага кез куралайдан.Келпрмес сез накышын дэл езщаей,Баска жан жаратушы 6ip Кудайдан.Кэусардай шыккан алые бал булакган,___________ Жанымды жадыраттын калгып жаткан.23Э. Нуртазаулы. Тас мешш. / / “Кдзакэдебиет!” газеп, 1990,28 кыркуйек.24Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 144Ойымды енер таптым деген менщ,Ангарга кетгщ алып тар жумактан.Кетпеске 6ip жолынды умыт тастап,Окимын танга дейш ымырт бастап.Сез куып, сурен болган мен сорлыны,Кетп' гой, сен келген сон ум>т тастап.6з1мш жерде, Абайды кекте керем,Талас жок шын акынга ерен дарын,вленге енш кайтып екпелемен15.Эбщай акыннын Абайды алгаш танушылардын 6ipi болып, отанбас июшщ езшдж ce6eirrepi де бар. Ол «Казактын бас акыны»атты макала жазган Алаштын рухани кесем1 Ахмет Байтурсынрымен тунгыш рет Семейде Абай кешш етюзген Нэзипа Кулжановаонын жерлестер1 гана емес, рухани байланыс жасап турган, араласкураласболган пшрлестер1 де ед].Акыннын поэзияны, акындык енерщ кащр туткандыгы мына6ip еленднен де ангарылады:... 0лен деген жебел1 ок,Нысанадан 6ip втер.Сез угар жан деме жок,Булдана берме кур бекер.Акындык деген алые жол,Жалынсыз журек flip етер.Жанынды жайлар, жудетер,Корыксан кума, кул етер...26Абай елешн окыганнан кейш еленш койган акын, Абайдэстуршен «Олен туралы ойлар» деп аталатын карасез жазган. Б ркарасеэдо елен туралы шагын гылыми енбек десек те болгандай.«Елуге келгенше eciMi3 юрмеш! Абай елецдерш окыдым. Егердуниеде Абайдай алымды да, акылды акын барын бшеем, каламустамаган болар ещм, — деп бастайды акын карасезшде. — ЕндшTipniinixre e3iM жетер, сез1м жетер жерге Абай елендершщ шынымен сырын уагыздай алсам, ез1мд]‘ армансызбын дер ед1м. Абайеленнщ Tenipici екен. Eiamxi - пендешшхк. Ецд1 менен елеккутпендер...».Акыннын «блен туралы ойлар» енбепндеп тагы 6ip кунды nixipiуйкас тещрепнде:«Олен керю — уйкасы. Уйкассыз елен болмайды. вленнщ Ty6ipiИЯ. Бек тем к ов . Ахмет ушкан алтын уя. Астана: Елорда, 2001, 58-6.16Сонда, 62-6.

145 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДА КАЗАК эдебиептерт жол, сол терт жолдын магынасы 6ip-6ipiMeH кабысып келу1шарт. Ол кабыспаса елен емес. Абайдын бетен сезбен был гансасез арасы, ол акыннын бшм а з бейшарасы» дейпт де осы. 0ленуйкасып келу1 керек. Bip буынды уйкас — ел1 туган тел. Ол KiciHiHк р а т н а конбайды. Ондай еленнщ кекжасыгы ю мнщ меШрщкандырады. Heci акьш болып та онбайды.Ею буынды уйкас — канкасы калган кетерем. Кднша мэпелесенде мал болмайды. Кетеремде KepiK бола ма? У ш буынды уйкас —жарау елен, жаксы ен, ушкыр елен керю. ЦПркж, мундай еленнщшп де сру келсе екен дейсщ. Эйтпесе, сырт сипатына мгн табаапмайсын.Терт буьщды уйкас — балталасан бузылмайтын, кекейщненсызылмайтын ойлы еленнщ керю. Казактын кара елен! ушшжаралган уйкас осы — терт буын. Онсыз узак жолды, шубыртпалыуйкасты елешм1з ыдьфап, ipin, елендж касиетшен айрылыпкалады. Бес буынды уйкас — елен уппн шарт емес. Ерюн акынбес буьщды еркелетем десе, юм юнэлайды дейсщ. Ондай уйкастыАбайдын «Сепз аягынан» кордам»27.0б1кай акыннын шэюрттерше — Нурхан Ахметбеков пенез баласы Ахметханга айткан акындык туралы есиеп де назараударарлык: «0лещй енер деп танысан, басын канжыгада кетседе шындыкты айт. Малы барды мадактап, мазак болма! Байлардыдэрштесем, MeHi де халкым сыйламаган болар еда. Ел сыйлагандыгана сыйлайды. Акын сьшшысы — ел1, елщнщ журепне жете бш!Абайга жетуда армандандар. Баска жол тапсандар Tinri керемет!Муратка экеден калган мал-мулж жетюзбейда, акыл мен арманжетюзеда. Кус та талпьшбаса уша алмайды. 1эденщдер, тертепндер!*28.06iKaft акынньщ тапкыр, шешендк сездер! мен накыл сездер163iHme 6ip сала. Тек соларды жинастырып, елдщ игшшнеайналдыру мщдет1 умытылмасын дер едж.Омар Шораяков (1878-1924) - еленда ауызша да, жазбаша дашыгарган атакты акьш, айтыс енершщ ерен жуйрйп. Ол бурынгыСырдария облысьшын Казалы уезадеп Аккыр болысынын № 12ауылында (Ka3ipri Кызылорда облысы, Кармакшы ауданы) дуниегекелген.Ел imiHfle «Шораяктын Омары» деген атпен белпл1 болганакын жас куншен кедейшшйс таукыметш тартканымен терме,жьф айтуга эуес болып, халык арасында осы енер1мен кепшшккемэл1м болады, ел аралаган акын, жьфшыларга uiece xypin, e3i деелен шыгара бастайды.17Оспанов С. Эб1кай акын. //Торгай таны, 1991.5 кантар.“ Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 146Жасында ауыл молдасынан окып, мусылманша сауатын ашады.Осы азын-аулак б ш м онын ез бепмен !зденуше себеп болып,Ш ы ш с эдебиетшщ тамаша шыгармаларымен сусындауына колжетюзеш. Акынньщ Ш ы ш с классиктер1мен эуеспп кейш онынбукш шыгармашылыгындагы дидактикалык ой-туйстнен айкынсезшедь Кедейшшк зардабын кеп керген акын eMipi жалшыльпааетедь Жокшылык аяшна канша тусау болса да, акындыкталантымен халкына ад ал кызмет етш, мэртебеа кетерше туседьКарапайым халыктын жуан ортасынан шыккан ШораяктынОмары езш щ елен, жырларында, белгш! айтыстарында сол кездеппасык адамдардын кылыктарын, бай-манаптардыц жугеназдтн,елге керсеткен зорлык-зомбьшышн аяусыз эшкерелейШ, жасурпак тэрбиесше, адамгершшк пен i3rtuiK касиеттерге арналганжогары мэнд1 дидактикалык накыл елендер мен термелершытарады.Замандастары: «Кетеде Омары етп, елгенше елен-жьфдыжогары erri» деп багалаган акыннын артьшда онын эдебиеткекоскан улесш айкындайтын мол мурасы калды. Онын кептегентолгау, терме, такпак, есиет, мысал елендер^ оН шакты айтысы,он ш а к ш дастаны жэне Кдрасакал Ер1мбет акынмен эйгшжазба айтысы бар. Сондай-ак акынньщ Данмурын, КднлыЖусш, Кете Жусш сиякты Сыр сулеймендер1мен жыр сайысыжуртшьшыкка кешнен мэл1м. Омар осы айтыстарда тапкыр даугымды ойларымен, уытты тш мен, эзш сезшен талай журттытан калдырган, макал-мэтелмен, астарлы накыл сездерге толышешендис талантымен кезге тускен.. гя«Эдш ic» елешнде акын езшщ букш поэзиясына тэнадамгершшк касиеттерд1 ту етш, эдшдк, шындык, бшк парасатгасез етед!, i3ri ниет мураттарына адал болуга шакырады-, «Сейлетш1м жосьшып» еленшде акындык енердщ танымдык, Тэрбиелжмэн-магынасын керсетш кана кой май, ел алдындаш азаматтыкмшдепнщ айшыктарын ашып керсетед1.Акын шыгармалары терен ойга, тэрбиелпс мэш зор жаркынидеяларга курылган. Поэзиялык тш шеберлт, уьгггы елен уйкасы,накышты керкемдж элем1 — онын кай елен, дастанына да тэнерекшелйстер. «Койшы мен уры» мысал-елеш уытты тш, жобалытуспал тэсшдер1 аркылы паракор би-болыстарды, пасык байлармен ел аткамшерлерш сынга алады. Шыгыс эдебиепнщ гашыктыксарыны дэстуршде жазылган «Жарлы Тэлш» дастаны патшакызына гашык болган кедей ж1птпн махаббат арманы жолындатерен дария тубвдеП гауЬарды алу ушш онын суын тауысаалмай,-талап кылып ойлаганда юшкентай гана меске тугел судысыйдырып, улкен байлыкка кенелгеншпн энпмелейд!. Дастанокигасы кызыкты epic алып, местеп суды кайта куйганда, дария

147 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!арнасынан асып Terinin тасиды. Бул дастандагы непзп идеянын тупмаксаты — жттгердш ерге лайык кэсш етсе, алые кияга кол созугаболатынын, жан-журегшмен, талап-енбепнмен бшмге умтылсан,гылымнын, дуниенш мол казынасы ашык екещпгш мысал етеш.«Тастамас талапты epzii TdHipiM шелге. Жатканнын пайдасы жок,бекер жасып» деп, тэрбиелж мэш зор ой накыштарьш кестелептуйшдейш.Мысал дэстуршш белгшер1 кездесетш «Кара шекпен»дастанында достык пен кастык, адалдык пен арамдык шекараларыайкындалып, кара ниет адамдардан сактандырады, кара шекпенкедей бейнесшен улп алуга шакырады. Кара басынын камынойлап, киын сэтте булталанга с алатын арам ойлынын зулымдыгыайкын керсетшедт «0M ip ернектерЬ, «Аталык кенес», «Жастаргаесиет* атты узак толгауларында жас урпакка айткан тэрбиелжM 9H i зор акыл-KeHecTepi, адамгершшктщ i3ri касиеттерш ту еткендидактикальж ой-сарындары басым келедьАкыннын «Кулахметке» деген шагын елещ жон-жосыксыз сэнкутан, ана тшш де, езге тиш де жарытып бшмей, ем1рден орнынтаба алмай журген жастарды сынга алады. Онын адамгершшкке,кайырымдылык пен эдшеттшиже, туган жерге суйюпеншшккешакыртан толгаулары мен термелер!, гибрат елендер1, шындыктышыркырай айткан етюр де батыл айтыстары, тэрбиелж манызызор накьш сездер1 мен есиет елендер1, дидактикальж шыгармаларыX X гасырдын бас кезшдеп казак поэзиясында езшдж орны баркеркем туындылар ретшде багалануга лайык.Келбай Тепсов (1879 — 1919) — езге де Алаш арыстары секши,алгашында агартушылык багыттагы шыгармаларымен керпии.блендершш басты такырыбы халыкты бшм-гылымга ундеу,оларды оянуга шакыру болды.Келбай Тепсов Шыгыс Казакстан облысы, Зайсан уезшщШорга болысында дуниеге келген. Oyeni Зайсан ауыл шаруашылыкмектебш, сонсон Орынбордагы зан окуын бтрген. Санкт-Петербург университеттн экстерн жолымен тамамдаган. ПатшальжРесейшн отарлык саясатына карсы шыккан зиялы кауым ортасындабелсенш куреске катысуы Келбайдын азаматтык бейнесшен 6ipreшыгармашылык жолынын ашылуына да он ыкпал етеш. Ол эуел1баспасездеп жалынды кесемсез макалаларымен KepiHeju. 1905-1907 жылдары Алаш арыстары Э.Бекейханов, А.Байтурсынов,Ж.Акбаевтармен 6ipre патша eiciMeTiHe карсы “Петицияга”катысып, онын максат-мураттарын e3iHin кайраткерл1к кызметшенепз eTin алады. Дауылды, сынга толы жана гасырдын туып кележатканын ел санасына cinipin, алгы кунге y m it артады. Бул гасырказактын гасыры болса екен деген аскак арман акын журегше дембередь

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 148Адаскан алашынды жол?а бастап,Журектщ дэр11зделйс жарасына.Кезщш аш тан келеди, оян, казак!М эз болмай ю сшктщ жаласына.Осы такырыпта жазылган б1ркатар елендер “Надандыккурбаны” атты ютаптын алгы беггершде жарияланган. “Зармыз”,“Кош ”, “ Курбыма”, “Кайгы”, “Адастын, казак” , “Дуниегекедщн”, “Тур дегенш надандык” секицй елендер1 акыннын елшеарнау ce3i ретшде 6ipiH-6ipi толыктырып отырады.“Надандык курбаны” — Келбай Тепсовтщ жекешыгармашылыгында гана емес, жалпы казак драматургиясынынтарихында езшдж орны бар тунгыш пьесалардын 6ipi. Сол аркылыез уакытынын кекейкесп мэселелерш кетерш, берйс байламынжасаган автор жана жолдын жаршысы ретшде танылды.Келбай Тепсовтщ айтыс жанрына катысты тагы 6ip енбеп -Гулжан мен Актамбердшщ арасындагы сез кактыгысын тусшшргенжыр нускасы. Автордын e3i бул айтысты жазудагы максатынказактын дарындылыгын, сез енершщ желстюн дэлелдеу делайтады.Корыта айтканда, Келбай Тепсов — X X гасырдын бас кезшдепказак эдебиетшде, казак кесемсезшде ез1ндйс i3 калдырган тулга,эдеби шыгармашылыгына котам кайраткерлтн уштастыра бшгеназамат. Казак драматургиясын алгашкылардын 6ipi болып улескос кан. Сол»*” • IОнын eciMi улттык эдебиепм1здщ тарихында аты аталып,шыгармашылык мурасын кастерлеп устауга эбден лайык.Акылбек Сабалулы (1880-1919) — X X гасырдын бас кезшдеeMip сурген, эдебиет тарихынан орын алуга nricri акындардын6ipi. Ол араб, парсы, турйс тшш жетйс менгерумен 6ipre, орыстш н эжептэу1р бш пт! Typni киссалар жазьш, б1рнеше ютаптаршыгарган. Оньщ ез сезше Караганда, 29 ютабы жарык керген.Олардын Ke6i кисса Typinae болып келедь Солардын он ceri3iгана Казакстан Рылым академиясынын Орталык гылымиютапханасында сактаулы, калгандарын Мэскеу, Ленинград,Казан калаларынан гана табуга болады. Акылбек Сабалулынебэр1 отыз тогыз жас кана гумыр кешш, емфден ерте аттаныпты.:Туган жер1 Абай ауылы болганда, uieiueci жагынан улы акынментуыстыгы да болган сиякты. Сондыктан ол Абайдан кеп уйренген;онын елендерш зер салып, зерттеп, ущле окыган; Timi буюлшыгармашылык мурасын тугелге жакын жатка бшгенге уксайды.0з елендерш жазганда, Абайдын жыр жолдары мен шумактарынкосып ж]беретш жер1 де болган. Ондай жагдай онын, acipece«Кисса Назым» атты ютабында баршылык.

149 X X РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПАкылбек Сабалулы тогыз жасынан бастап молдадан окып, онуш жасында елен жаза бастаган. Алайда оны н сол жастау кезшдеайткан немесе жазган шыгармалары б1зге жетпеген.Акылбек Сабалулы елен, киссаларында адалдыкты, KicLniKTi,карапайымдылыкты, кажырлы енбекп, TinTi оку мен бш1мш дежатпай-турмай уйрену керекппн Д1ттейш. 03i оКырмандарынажаксылыктын сонынан шам алып Tycyfli, жайсан жандардыкашрлеп-курметтеуш баса айтып отырган. Шытармаларынынкай-кайсысында да эдщцк пен шындык ж еш п, караулык пенкаскейлйс ж ен ш с тауып отырады.«Сум заманда»29 ад ал енбек пен юсш ж тщ адамы барлык муратмаксатынажетещ де, Kepicunue еркеюрек, тогышар, жалкауларвне бойы жер шукып, томен карап кала берепнж керем13. «КиссаИбраЬим Хасипнамаулы»30 атты шыгармасында жас кейшкер1ИбраИим 6ip к ь ш ы н суретш Kepin, соган сыртынан гашык боладыда, кеп азап тартады. Бул шыгарманын непзп айтайын дегенойы — ш ы н (здеген адам жогьш табады, берше адал суйген жiгiтгашыгына косылады дейпндей. Ал «Кисса Хикмет — Ныгыметте»31адам баласыньщ букш мурат-максаты артьша урпак калдьфу eKeHiайтылады.Акылбекпн айрыкша токтауды керек етепн ютабы — «Гибратнаме».Ол осы енбепнде eM ipre, адамдарга, жаксылык пенжамандыкка, каракгы мен жарык сэулеге, ак пен карата, барлыкпен жоктыкка жан-жакты ой ж1бередг.Свйлесем кешспрш сез^м ашык,Жасымнан кисса сезге болдым гашык.Жай седш елен кылып хатка Ti3ceM,Бутан да еспген жан болар гашык32, —деп акын 6ip сэт букш кеудесш кыскан тапшылыгы мен кедейтурмысын умытып, домбырага саз косып, re6ipeHe толгайды. Олкезде журттын Ke6i хат танымайтын. Ал кара сезбен каншаматегштш айткан энпмен ел еанде калмаса керек. Сондыктан айтаройын еленмен жетюзпс1 келеш. Sip буын мен eidHini буын, 6ipсвз бен екшпп свз, 6ip жол мен екшпй жол, 6ip шумак пен келеашум акты н ара катынасы 6ip бугш берйспкпен жымдаса тугаебершепш, п п п ой мен киялдын врбушде де белгш1 шарттылыкгынболатыны оны ерекше eniicripefli.25Сум заман. Казан, 1911.30Кисса ИбраЬим Хасипнамаулы. Казан, 1911.31Кисса Хикмет-Ншымет. Казан, 1910.иГибрат-намс. Казан, 1911,3-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 150Акын ез елендершде туыстык карым-катынасты, достыкты кепжырлаган. Жаксы, жанашыр сыйластыкты ансап 1здеген, eMipeHinкуткен.Агалар, кастык кылма достасына,Арамдык юрпзбешз ыкыласына33, —дей отырып, окушысын, букш к епш ш к кауымды адалдыкка,юсшкке парасаттылыкка шакырады.Онын шыгармашылыгында жаксы эйел мен сулу кыздынбейнеа б1ршама T9yip бершген. Ол кебшесе кыздардын iiura жандуниесшен repi, сырткы KepiHiciH, тулгасын жырлапты:Кыз байгус жш-жщшже epiM талдай,Ce3i бар сейлегенде шекер-балдай.Жуз1 онын ак болганда, касы кара,Мысалы он тврпнни туган айдай34, —деген жолдарда эп-эдем1 сурет бар. Слздщ кез алдьщызга сондай6ip гажайып жаннын бейнеа келед1.Сулу кыздын сырткы бейнеамен 6ipre, iuiKi жан сыры эркырынан ашылган акыннын ете Toyip туындысы — «TahHp-3yhpa*дастаны. Ол бул шыгарманы татар тшшен аударыптьг. АкынK03iHiH Tipicinae лиро-эпостык осы жырды eKi рет (1910 жэне1911 жылдары) Кдзан баспасынан шыгарганы белгш. Ссх;ан кейш1976 жылы «Жазушы» баспасынан жарык керген «Рашык-наме»киабына енген (Курастырушы — Y. Субханбердина).Халык iiuinne осы жырдын ею нускасы белгтдь АлдымечКазаннан ютап eTin бастырып, журтшьшыкка тардткан АхмедОразбаев. Еюншкп — Акылбек Сабалулынын жырлаган нускасы.Бул нус ка басынан аягына дейш таза халык тшнде жазылган, он6ip буынды кара еленмен тегшп отырады. IiniHapa кейшкерлердщce3i казактын жетьсепз буынды жыр улпамен бершген.Сондыктан бул шыгарманы казактын тел туындысы деуге эбденболатын сиякты.Дастанда ею гашык бесйеге катар тербелш, келге 6ipreшомьшып, сабакты да 6ip устаздан окиды. Екеушщ аты ездер!тумай турганда дэруш койган.Жырдагы басты кейшкер — ТаИирдщ кермеген киындыгы,тартпаган азабы жок. Ол ЗуЬранын жолында басын ел|'мге де тпсткEip уз!М нан, 6ip жутым сусын таппай зарыкты. Алайда ойынан31 ИбраЬим Хасипнамаупыныц киссасы. Казан, 1910,15-6.34Хикмет-Ныгыметпн киссасы. Кдзан, 1910,7-6.

151 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПешкашанда суйген гашыгын шыгарган емес. Онын жуткан ауасыда, луп-луп соккан журеп де, тыныс-прлт де — ЗуЬра. Кыскасы,3yhpa — ТаЬирдщ eKi кезшщ, eici колынын сынары, eKeyi 6ip 6yriH,белiHбес гажайып элем. Дастанды саралай карасак, драмалыктартыска толы, окигасы кою, т ш керкем туынды.Акыннын ел ишне мол тараган тагы 6ip туындысы — «Бозж1пт»дастаны. Акылбек осы шыгармасын 1910 жылы тэмамдап, 1911жылы «Кисса-и Бозжтт» деген атпен Кдзан каласынан шыгарган.Кдзак тшнде жырланган гашыктык дастаны ел ш ш де тез тарап,ертеден малим болды. Кдйым Мухаметхановтын айтуынша,«Бозжтт» дастанынын казак тшнде 1842 жылы жазылган нускасыакадемик В.В. Радловтын 1870 жьшы жарияланган («Образцынародной литературы тюркских племен, живущих в южнойСибири и Джунгарских степях» атты ютабына енпзшген.Акылбек Сабалулынын буюл шыгармашылык мурасынжинакгап айтар болсак, адам бойындагы юсшк, парасаттылык,адалдык, кажырлы енбек, оку-бшм, енерд1 жырлау дер едак.Турмагамбет 1зтшеуулыныц (1882-1939) — казак сез енершщтарихында улттык жэне элемдак фольклор мен эдебиет урдютершсабактастыра менгерген дарынды тулга. Ол бурынгы Сырдарияоблысьгаын Казалы уез1ндеп Куандария болыстыгынын 2-ауылында, «Актайлак кезен» деген елд1 мекенде (каз1рп Кызылордаоблысы Кармакшы ауданы Турмагамбет ауьшы) дуниеге келген.Оньщ окып б ш м алуы ею кезеннен турады: 6ipiHinici — туганауылындагы агартушы имам, ахун устаздардан алгашкы 6LniMнепздерш nrepyi; eiciHmici — Бухара каласьшдагы кернекп окуорындарынан («Мир-Араб», «Кекелташ» медреселерО дши жэнеэдеби 6uiiM алганы. Бухара каласындагы медреселерден исламдш ш щ бас ютабы Куран Кэр1мд1 жэне ислам тарихьш, кернект1дани кайраткерлер (Мухаммед пайгамбар жэне сахабалар) кызметштолык окып уйренген. Сонымен 6ipre, Бухара ютапханасынанШыгыс халыктарынын (турю, араб, парсы, унда, т.б.) фольклорымен эдебиет1 улгшер1мен, философия жэне тарих гылымдарымураларымен жан-жакты танысады. Оку жылдарьшда Шыгысхалыктары мураларын турю-шагатай, араб, парсы тшдервдепнускаларынан окып игеру онын будан кейшп агартушылыкустаздьпс,акындык шыгармашыльпс кызметшщ непзп езепболды.Акын шыгармалары эр жылдары жарык керген жеке ютаптарда(«Рустем—Дастан», 1961; «ШаИнама: Рустем—Дастан», 1-2-ютаптар, 2004; «Назым», 1972, 1982 жж.), елен жинактарындагы(«Айтыс», 2-т., 1965; Бес гасыр жырлайды; 3-т., 1985; 2-т., 1989;Ай, заман-ай, заман-ай, 1991; Казак поэзиясынын антологиясы(XX гасырдын бас кез1,1992) топтамалар турвде жарияланды.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 152Эдеби мурасы туралы б1ркдтар зертгеулер бар. Олардын шпнде«Кдзак едебиепнщ тарихындагы» (2-т., 2-ютап, 1965) М.Кдратаев,М.Байдшдаев жазган тарауды, «Кдзак совет энциклопедиясындагы(11-т., 1977) макаланы, О.Кумюбаевтьщ (ТЛзтшеуов жэне оньщРустем—Дастаны) сиякты енбектерщ атап кетуге болады.Турмагамбетпн шыгармашылык жолы ею кезеннен турады:6ipiHuiici — 1905—1925 жж. арасында оз ауылындагы «Актайлаккезен мекешнде мектеп ашуы, сол кезенде устаздык кызмет пенакындык шыгармашылыгын уштастыра журпзгеш; eiciHmici— 1926—1939 жылдар арасындаш акьшдык шыгармашылыккезеш. Б р кезендеп 1936—1937 жылдары ол Кдзак ССР Хальпсагарту комиссариатьшда гылыми кызметкер болып icTen журт,Фердаусидщ «ШаЬнамасьт» 40 мьщ жолдэй назиралык тэсшмечжазып шыкты.Турмагамбеттщ эдеби мурасындагы елендердщ лирикалык,дидактикалык ерекшел1ктер1 сабактаса жырланган. Оларда кенш-,куй («Ой», «Мен калдым кайгы-каарет капасывда», «КэршкKepiHicTepi», «Туган елге сэлем хат», т.б.), саяси-элеуметпк(«Ку заман», «Тар замана», «Kipiirrap», «¥шкын», «Жер жузшжеп кабат зрмат басты», т.б.), махаббат («Сымбатты сулу»,«Аююбек», «Кулпы кыз», «Сулу кыздын кесюш», «Кеншме rynierumi махаббаттын», т.б.), табигат («Жыл кедщ», «Сыр бойы»,т.б.) такырыптарындагы акыннын сыршыл сез1мд1 толганыстары,Te6ipeHicTepi ернектелген. Акын елендершщ басым болтфилософиялык лирика турщде жазылган.«Назым», «Адамдык ic», «Толымды ж тт», «Абайды окыганда»,«0нер бэйгесЬ, «¥ядан ушканда», «Шелмек», т.б туындыларыжэне торттагандары — осы сипаттаты шыгармалар. Аталганелендерде фэнидщ етюнш ш т, пршшйс коз*алыстарына,кубылыстарына, адамдардын карым-катынастарына, касиеттершетэн кайшылыктардын Kypeci мен б1рл1пнен туратын зандылыктаржуйеЫ жырланган. 9cipece, акыннын торттагандары Шыгыстынклассикалык поэзиясындагы осы жанрдын керкемдж жалгастыгытургысында KopiHefli.Акыннын накыддары да дэстурл1 шешендйс сездермен,фольклордагы макал-мэтелдермен ундес поэтикалык сымбатыменерекшеленед1. Турмагамбеттщ накылдарында адамдардын карымкатынасмэдениеп, адамгершшк касиеттер, сез енерш, гылымдь*окуды рыктау, азаматтык парыз, отаншылдык, эюмдердщсипаты, отбасы рагаты, т.б. мэселелер камтылган.Насихат елендер1 («Кдйрама халыкка Ticinai», «Кдйтсен де езхалкына кызмет кыл», «Камын ойла халкыннын», «Арканнынауруы не козбайтугын?», «Жырынды жаз жермелеп», «Асыкпа,

153 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!аяшнды абайлап бас!», «Айтканын тында аганын», «Татулык— таусылмайтын кен», т.б.) де акын шыгармашылыгынынагартушылык-гуманистж дуниетанымына тэн эстетикалыккезкарастарын танытады. Бул топтамада жеке адамнын когамдагыкызмсп, еркениет жетзслктерш игеру мураттары, енердшэстетикалык ыкпалы, элеуметтж карым-катынастардын когамнындамуындагы манызы, т.б. манызды мэселелер керкем шындыкттл1мен жырланган.Сатиралык enenflepi («Енбепн ecci3re еткен еш болады»,«Молдаларга», «Кулжан бите», «Мырзанын MiHe3i», «Насыбай»,«Шылым», «Арак», «Сез берсем тузеймш» деп бузасындар», т.б.)- сыншылдык-гибратшылдык сарынмен адамдарды когамдыкэлеуметгжортанын жагымсыз жактарынан аулак болугашакыратын ез алдына 6ip тебе.Акыннын жазбаша айтыстары («Турмагамбет пен Шэштере», «Алты акыннын eMip туралы айтысы», «Турмагаметпен Эбджэр1м», «Турмагамбет пен Жусш», «Турмагамбет пенСэнбала»), акындар айтыстарына айткан аралык ce3flepi («Омармен Таубайдын Жуабше» «Омар мен Нурмаханга», «КднлыЖусш пен Кете Жусшке айткан сонгы билш»), «Кете Жусш пенДанмурьшга») фольклор мен эдебиет дэстурлершщ акьшдыкпоэзиядагы керкемдж-эстетикалык жанашылдыкпен дамуынкерсетедк Дидактикальж-философиялык магыналы мазмунменжырланган жазбаша айтыстарда жэне аралык сездерде TipuiuiiKкозгалысындагы жеке адам тулгасынын элеуметтж мэш,казак турмысындагы этнопедагогикалык-этнопсихологиялыкдуниетаным, урпактар жалгастыгы, фэни мен баки дуниенщмэнплйп, жалпы адамзаттьж гуманиспк мураттар, т.б. сан алуанмэселелер карастырылган.Турмагамбет каламынан туган мысалдар («Лукпан хаим», «Атамен бала», «Сулеймен мен юрпжшешен», «Терт дос», «Даракпен сая», «Жолаушы мен дана», «Кара коныз», «Кеккутан меншымшык», «Опз бен есек») сюжеттж, идеяльж-композициялыккурылымдагы диалогтары, дидактикальж туй1ндеулер1 аркылышагьш келемш эпикалык туындылар тургысында жырланган.Дастан жанрындагы туындылары («Мэрд1 дихан», «Данышпанкарт», «Туткын кыз», «Рауа бану», «Эшкэбус», «Макта», «Сокырмен аксак», «Есер мен ecTi*, «Ескеншр», «Уш бэнкор», «ШаЬнама»)казак поэзиясы мен Шыгыстын классикалык эдебиепншшыгармашылык ыкпалдасуы аясында жырланган нэзиралыкэпикалык шыгармалар катарында багаланады.Kepin отырганымыздай, Турмагамбет 1зтшеуулынын эдебимурасын казак жэне Шыгыс халыктары классикалык мураларынын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 154сабактастышн таныта алатын рухани мэдениет кундылыктарыдепбагалауга эбден болады.Мухамедсэл1м Кэппмов (1884 —1935) — белгш акын, жазушы,журналист. Бурынгы Акмола облысы, Кекшетау уезщдепКотыркел болысынын азаматы, ез ютаптарына «Мухамедсэлшибн элхаж Габдолла Рахман Кэппмов» деп кол койып (лакал аты«Кекшетауи») отырган. Шыгармаларынан оньщескппеде, орысшада окыган бшмд1 адам екеш ангарылады. «Айкап» журналыкдакызмет гстеген 1911—1914 жылдары Жетзсу, Алтай ещрлер1ндепкыргыз, кытай елдершдеп казактарды аралап, солардын eMipiHCHмакала, очерктер жазган.Ол казак когамынын мэдени-элеуметпк даму жагынанартта калу себептерш кешпел1 eMip жагдайы мен енер-бшмкщкенжелшнен деп санап, журтты енбекке, Kepmi еддердщенер, б ш м ш игеруге шакырды. МешеулЬстен арылып, катарга.косылудьщ дурыс жолы жана буын жастарды окыту деп туйгенол сол тустагы мусылманша оку жуйеамен катар, мэдениеп озыкорыс елшщ гылым-бшмшен де сусындауды усьшады.«Насихат казакия» атты толымды енбепнде жалкаулыктыаяусыз сьшай отырьш, адамнын адам болмагы тек бипммен,жштке кылжактап бос журу енер емес деген мэщц ой туйеда.Надандык курсауында калып, калын уйкыда жаткан ел!'н оятуушш М . KauiiMOB ел-журтты алдыцгы катарлы оку-енерд1 игеругешакырумен катар, адал енбек, туракты кэсттп игеруге ундейдкАдамга ауыр дэулет бойын бакпак,Пайдасы жок сездерден бойын сакгап.Ж ш ттш ceMipMeci магрып-дур,Бос журу, енер емес кылжалактап.Кешпеш казактар гой курке астында,0 нер жок олай жатып донке астында,Шыгыныз каращыдан жарык жакка,Канды гой жатуымыз керпе астында...Мактанып кшм менен атымызга.Не керек, соны ойлайык басымызга.Жан-жакка карау керек бас кетерш,¥йкыны лэз1м кермей затынызга.Табылмас адамдыгын таласканмен,Болмайды тузу б1рдей адасканмен.

155 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАта КАЗАК э д е б и е пПендеге каст керек ap6ip icTe,Табылар Kacin етш карасканмен!35Акын ез тусындагы когамга тэн елеул1 мш-кемшшктерд1 ашыксынап кана коймай, жеке адамнын мшез-кулык, ю-эрекепндепетек алган бейкамдык пен енераздж, жалпы надандык атаулыгакарсы шыгады. Осы орайда ол жатып iiuep жалкаулык пен еларасын ашатын осек аянды айыкпас дерт санап, одан тез1рекарылуга шакырады:0HepiMi3 кымыз iinin, ет астырган,Б1здерде надандык кеп туньгп турган.Замана калай болса, берйс солай,Шыгайык сол тараптан адастырган.Пайдасы жок бос сезге эрюм жетпс,Бул сезге талас кылма, к е н ш тепк.Тас ж1бш балкымайды байласан да,внеразден журмейк болып кейк!36Ол сол кездеп букш халык алдындагы мшдеттердш енманыздысы — болашак жастарды жанаша тэрбиелеп окытумэселеа деп санайды. Онын, 9cipece эдеп, этика, адамгершшк,тэл1м-тэрбие туралы туйген педагогикалык ой-толгамдарымен калын букарага арнап айтылган келел1 кенес, тужьфымдыniicipflepi де назар аударуга турарлыктай. Бул туста онын тэрбиелжкозкарастарынын улы агартушы ЬТ. Алтынсариннщ гылыми ойniKipnepiMeHтерен уштасып жататынын керем1з.Акыннын «Упт» (1907 ж.), «Акыл кггабы» (1908 ж.) дегенжинактарында адамгершшк, достык, эдеп, тазальпс, ем1рлж жэнеотбасылык карым-катынас, оку-бшмда уйрену, епрж-есектщ,надандыктьщ зияны туралы сез болады. Автор жиган-тергентэж1рибес! мен келел1 кенес, ой-niicipiH жастарга арнагандыктан,ютаптын барлык тарауларын бал алар угымына лайык эр алуантакьфыпшаларга белш, бастан-аяк белгш 6ip накгы мэселелергекурып отырады. Мэселен, «Yiir» атты ютабынын «Bipimui упт»деген алгашкы тарауын ол: «Оку окып, мшлетке кызмет ету 6ipiHiuiм1ндепщз. Ата-ана, карындастарьшызды кандай суйсещз, митлетпсуюш де сондай бш ш з, сол ушш жанынызды курбан кылыныз»деп бастаса, достьпс туралы кейшп тарауында жаксы менжаманды калай айьфу керекппн, KiMHiH кенш шын сыйластыкгы35М. Кэшшов. Насихат казакия. Кдзан, 1908, 21-6.34Сонда, 22-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 156тшейтшш, юмдер уакытша дос екенш, жалпы жал ран достыктансак болу кажеттшн саралап ашып бередьМ . Кэш1мовтын педагогикалык кезкарастарын танытатын«Эдеп» атты келеи 6ip ютабында сол тустагы жастар ушштэрбиелж м эш бар кептеген мэселелер кетершш сез болады.Олар: ата-ананы кад1р туту жэне дос, жолдас-жораны курметтеу,устазы мен мектепке, б ш м K63i — ютапка деген суйюпендж, TirrriKHiM кию мен конакта болу, тамак iury, энпмелесу мэдениет! менжалпы карым-катынас жайттары туралы болып келедг Булардьщ6dpi халкымыздыц гасырлар бойгы калыптаскан адамгершшк,эстетикалык, моральдык принциптер1мен терен уштастьфылабаяндалады.Акыннын езге туындыларынан окшаулау турган тагы 6ipшыгармасы — «Сулу кыз» дастаны37. Ол муны: «БозбалалардынeTiHiiiii бойьшша жаздым», — деп керсетш, аягына «Кекшетауи*деп кол койган. Бул акыннын кен крашты поэма жанрында алгашкуш сынап, калам тартуы едьДастан Алтьш Орда дэу1р1ндеп кене турю эдебиетщде 6ip кездедэстурге айнальш кен тараган сэлем хат, наме улпсшде жазылган.Осы талаптарга орай автор e3i жыр арнаган сулу кыздын елденаскан керю мен сын-сымбат, мшез-кркын асыра сипаттау ушшотан хат артынан хат арнау аркылы суйюпеншипк, махаббат сырыншертедьАкыннын елеум шыгармасы — «Мунлы Мэриям» аттытуындысы. Автор муны «Кдзак тшнде роман» деп атап, алгашкыбеташарын (эпиграфын) мынадай еленмен бастайды:C e3i\wi с алдым майданга,Алаш улы кез салсын.Кызы болган адамдарМуны керш улп ал сын3*.«Мунлы Мэриям» езш щ тур-курылысы жагынан да ерекшесипатка ие. Жазушы б р шыгармасында кара сезбен катар,керекп тустарда (лирикалык meriHicTep мен гашыктар жазысканхаттарда) елен TypiH де жш колданып отырган. Б р тэсшинкезшде С.Торайгыровтын «Камар сру» романында да кен KepiHicтапканьш 6uieMi3. Мунын 6opi тек сол тустагы эдебиенм1здепоэзиянын езгелерден басым сала болып келгендтнен гана емес,кайта б р —поэма авторынын eMipfli акынша угып, кабылдауынанеда.Акын казак халкынын дамуына зиянын типзш отырган, 6ip57 Сонда, 8-9-6.38М . Кэштов. Мунлы Мэриям. Казан, 1914.

157 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК э д е б и е пкесел — калын мал дзетой деп санайды. Осыган байланыстыербитш эр алуан жер дауы, эмецгерлж, барымта сиякты уШрл1кырсыктар ел-журттын элеуметпк-мэдени мешеулшне б1рден-б1рсебепmi екенш 6Lnin:Кдзакга калмай журген ата салты,Кызметке мшлет уш ш тым-ак салкын.Кез сажан Lnrepire Gipeyi жок,Артында тэмам журттын калды халкын, —дей келш, келеа кезекте ендарипндей жас Мэриямнын пкелейнадандык курбаны болуына кос катын алу, карсы куда, эменгерлжсиякты ecKi гурып, ата салты себеп болды деп дурыс пайымдайды.Ол осы аркылы элгшдей ел шйнде етек алган кене салт, эдетгурыптаргакарсы батыл курес ашады.«Мунлы Мэриямдагы» окига бастан-аяк кара сезбен epince де,ондагы суйюкен eKi жастын 6ip-6ipiHe жазыскан хаттары, олардынойын-тойдагы жауаптасу сездер1, жогарыда айтылгандай б1рыцгайеленмен 6epuiin отырады. Мэриямнын мун-зары мен арманмуддесшсыр кылып шерткенде де, автор агыл-тепл елен-жыргаepix бередь Жауыздык-зулымдык кез1 — есю салт-сана, кенеэдет-гурып екенш Мэриям анык угынып туеiнее де, езшщ басазаттыгын коргау жольшда батыл эрекеттер жасай алмайды. Кдйтакеп жылдар бойы жазыксыз зынданда жатып, кейш Мысыргапатша болган эйгш «Жуст-Зылиха» дастанындагы окиганы ескеалып, «Сабыр Ty6i сары алтын» деген кагидалы пйарщ устанады.Бойындагы бар ашу-ыза, кек-наразылыгын сол кара ниетжауыздарга арнайды да, ол ез басындагы жайтты сол кеэдеп буюлказак кыздарьшын басындагы каралы окига тургысында угьот,бейтарап корытынды жасайды:1шшде калын туман жол таба алмай,Адаскан акылынан мен 6ip гарып.Рурыптын зынданына туткын кылмай,A , TaHipiM, керсетесш кашан жарык?Табылса каридарлар саткалы отыр,Агалар алып сатар 6i3 6ip сарык.Кдзакга гурып деген 6ip азгын жол,Кыздардын жететугын тубше сол.Жазушы суШскен ею жастын 6ip-6ipiHe деген ыстык ыкылас, i3riой-арманын ашуга орай тупю ойды астарлау, букпелеп мысалменсейлеу эд1сш устанады. Бул — осы аталган шыгарманын басты61р бейнелеу, керкемдж тэсипн белгглейд! деп айтуга болар едк

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________ 158Осындагы жиИан кезген ак сункар мен бакташ сайраган б р б р ,«капаста отырган б р б р касындагы карга» icneiTec бейнелердщМэриям мен Галым басынан еткен окигаларды мензейшп коршштур.Корыта айтканда, М . Кэппмов — ез туындыларымен артынаелеуш i3 калдырган жазушы. Сан алуан шыгармалары аркылыол ел-журттын сана-сез1’мж оятып, жастарды оку, б ш м , енергеундед1, казак кыздарынын ем1рдеп орнын энпмелеп, олардын басбостандыгы мен азаттыгын коргады, соган кедерп болып келгенкалын малга карсы шыкты.Куанышбай Сатбакулы (1885—1964). Бурынгы Семей облысыньщАксуат ауданындагы “Кекжыра” ауылында туган. БолмысынанeTi Tipi, ойы сергек, 1‘здетмпаз жас талап акын Куанышбайдьщерекше касиеттер1 жасынан жерлестер1 аузында аныз болыпайтылган. Сондыктан болар, оньщ жыр жолдарында казакыболмыска тен, ой азаттыгы айкын сез уйкастары, елен epiMaepiмолынан ушырасады. Ол туып ескен ортада уытгы сезге уста, бетщбар жузщ бар демей, айтарын тура айтатын кайсар мшезд1 адамдаркеп болган. Куанышбай елевдерщде де осы ерекшелщ KepiHicбереди Ертеректе Куанышбай акынмен кершшес Андагул дегенбай турьшты. Ол е п н ш ш к п кэсш еткен, колы ашык, жомарт адамболылты. Куанышбай 6ip жолы алые сапарга кетш бара жатып, жолуетшдеп Андагул байга сэлем беруге бурылады. Келсе, Андагулдынуйшщ iuii толган конак гущдесш тамак iinin отырады. Андагул даКуанышбайды керш куаньш, аяк астынан колка салады:— Акыным, мще, домбыран. Аганды мактап 6ip елен айтыпж1берцн, — дейд1 ойламаган жерден. Акын домбыраны колына аласалып:— Энеке, артын-жеттс, адлын-сексен,Кдйратын узунп еда TeMip тепсен,Енбепн енбей калып керген емес,Кэсш кып, кара жерге епн ексен.Кызыгын мал мен бастын б|'рдей кердш,Дэл бугш арманын жок елш кетсен,Жылына 6ip кекшепр ул тугызган —Калады-ау елеен жерде кайран бексен, —деп теге женелген екен. Illerip кезш, 0Hi сары Андагул байдынезшен аумайтын балалары кеп екен. Акын епШшлжп кэсш еткенАндагулдын енбеккор болмысына суйсше отырып, уйше Kipepк1рместеноз1'н мактап елен айт деп колка салган байдын желпшшотырган кенш н эдем1 эзшмен дэл басып, сипай камшылауыакынньщ сез шеберлтн байкатады. Б р еленде тарпан мшез,

159 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!бетен питал жок. Эйтсе де казакы угымга ciHinai жатыпатарлык,кездегенш дэл Lnep мергендйс, кпрдш отандай дэлдж бар.Акыннын 6ip MimieTi — ел шйнде жаксылыкка жаршы болу,тэрбие тарату, тагылымнын дэнш себу. Оны эр акын эр турл1жол мен жетюзш отыратын ы белгш. Eipi журттын жнерш жаныпнамысын кайрап текпелесе, 6ipi эуезш де нэзж жыр эуешментербеп жетюзедг Енд1 6ipi мэнер) белек, макамы дара, астарытерен жыр шумактарын терсе, ещй 6ipi ак жауын боп жанныншанын сшкш тазартады. Куанышбай жырларына осындайкасиеттердщ б1рсыпырасы ортак. Ол езшен бетпе-бет келш сезкатастырган талай мыктыларды сазга отыргызган. Суырьш салмаакындар Дэуменмен, Кэр1баймен, Эсетпен, Эршпен, Нурбанумен,Ырысжанмен айтыскан.Eip жылдары Базар езеншш бойындагы калын шидш арасындаегшшшйсп кэсш етш, жатак атанган Куанышбай акынга байдын6ip мырза-сымагы келш, кекете тшседь Сейтсе калын шидшбижгтнен жатак уйлершш тек Tyrim гана кезге шалынады екен.Мырза соны тшге тиек eTin сейлейш:Мекеш калын шиден кершбейш,Дыбыс жок, еш Tipmuiix бшнбейш.“Жатак” боп жан сакгаган Куанышбай,Несше елен айтып дуршдейда, —деген кезде, dpi намыстанып, dpi мырзанын енбеказ тапканмалына мэз болган тогышар кейпш сынга алып, Куанышбайбылай деп жауап кайтарыпты:Тандап алган K9ci6iM епнш ш к,YftiM кораш болса да, ойым бшк.Дайын аска мэз болтан “Айдаболым”,Сен де журмш дейсщ-ау eMip cypin.Акыннын бай мырзасын устаган жер1 “Айдабол” деген жалтазауыз сез болса керек. Ол елде тун катып журш, журттын ад алмалын урлап кун керетш урыларды осыпай атайды екен.Куанышбай Сатбаковтын уш дастаны бар. Олар — “Сэтбекбатыр”, “Калиакпар” жэне “ Малдыбай балуан” деп аталатынкелемш шыгармалары. Булардын ш ш де “Сэтбек батыр” дастаныКекшётау жершдеп болган улкен шайкаста Ермактын кезшжойган атакты батырдын ерлтн баяндауга арналган. EidHiiiiаталган дастан “Калиакпар” — Казан тенкерюнен кейшпжылдардагы аласапыран кезеннш трагедиялык суретш, заманакелбетш, 6ip адамнын гумьфы аркьшы жетгазш берген, шебер

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 160тшмен кемкершп жазылган керкем туынды. Мундагы Калиакпар— ем1рде болган адам. Калиакпардын эйел1 Нуржамал 25 жасындажеар калады. Кезшде елше сыйлы болган, адамгершшж касиепмол, бедедщ азамат Кдлиакпардын ел1м1 сол тустагы тоз-тоз болганталай казак отбасыньш OMipiH танытарлык окига болгандыкган,сол кыршын жастын ажалмен айкасып жаткан сатш, халкынынкара жамылган ауыр калпын еленге туарген Куанышбайдынелен ютабы бар. Кдз1р ол ютап Шыгыс Кдзакстан облысы Уржарауданынын, Аксаковка селосындагы Кджыгалым Мукановтын(жазушы-драматург Роза Муканованын aKeci) ушнде сактаулы.Бул уйде туру ce6e6i — Кажыгалымнын жубайы Фарида дастандагыСыгай кажынын немереа болып келедк Кезшде жарык керген б рютап Фариданьщ жасауына бершген екен.Дастан былай басталады:Эуелден фэни дуние кешпещй еда,Тагдырдан бурын адам сескенбеда.Асатын ажал келш жас кунвде,Дуниеден 6ip боздакгын кешкен жерьEciMiH сурасаныз Калиакпар,Руы Базар, Баспан — вскен жер1.Кдрия Сыгай атты aKeci бар,Белдеуден аргымагын шешкен жерьМынау жас демейда, мынау Kepi,Туган сон влмей калмас жаннын 6api.Дал ада Калиакпар сапар шепп,Ara-iHi, ауыл-аймак кылган зары.Кез кергендердщ айтуынша, р ы Мукан, Мухтар ЭуезовКуанышбайдын талантына суйсшш, кездескен сайын казактынзиялылары бас коскан Орынбор, Ташкент, Алматы калаларынашакырады екен. BipaK сан эдштазджп керген api кызылдартуралы 6ipfle-6ip жаксы сез айтпаган акын “ез м ш ш ” бш п , унем1бас тартады екен.Асау OMipAin какпакылын кеп кергенмен, кеюреп ояу, рухыбтк кайсар акын езшщ eMip байгесшде кеткен ececiH атбегшкенер^мен уштастырып, 6ipHeme жылдар бойы соны cepiK етедьТасы ерге домалап турган журеп отка толы ж1герл1 шагындаэдшетаз ортанын KiceHiH узш кете алмаган аргымак жылдарececiH cyftiicri iciMeH толыктырып отырады. Ел егемендтмен катарескен eMip neQi 6ip кезде ж^берген кате л Верден арылтып, шанастында калып койган казыналарды кайта Tipiirrin жатканынын

161 XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕПKyaci — сол асылдардын 6ipi деп Куанышбай Сатбаковмураларынын ianecnpinyi болса керек. “Алмас кагокар кын тубшдежатпайтынын” Куанышбай тагдыры жэне 6ip мойындаткандай.03ipre колга тускен мурагат материаддары —акыннын кезш кергенетбауыр жакыны Нурбану Дуанбеккызынын аузынан жазыпалган елен-жырлар гана. Сонын 63i Куаньпибай акынды танудыналгашкы сурлеуп бола алар едй Онын эл! де белпс«з жаткан кундымураларынын табылатьшы кумэнс1з.Эюрам Ралымов (1892 — 1913) — акын, жазушы, драматург.Ол Акмола облысына Уфадан келш, казак арасына ciHicriбольт кеткен Мещпгалымнын отбасында туган. Улты татар.Троицю каласындагы “Расулия” медресесшен дэрю альш, кейшКостанайдагы оку орьгадарьшда 6uiiMiH жетишрт, 1910 жылыказак ауылында мугалш болган. Эюрам — кос плде казак жэнетатар плшдеп эдебиетпн кайнар кезшен сусындап, жазушылыкшеберлтн шьшдай тусед1. Шыгармаларын де ею плде катар жазган.Журтшылыкка “Шора”, “Айкап”, “Акмолла” журналдарындажш жарияланып турган елендер! мен энпме макалалары аркылытез танылады. Казак тшнде жазылган “ Жастык жемктерГ аттытунгьпп елендер жинагы 1912 жылы Кдзанда, “Май мэселесГ’ атгыкомедиясы 1913 жылы Троицюде жарыкка шыкты.Э.Ралымов Р.Токай мен Байроннын елендерш казак плшеаударып, аударма саласында да озшдж колтанбасын калдырды.Эюрам 1911-1913 жылдары “Айкап” жураналынынредакциясында жауапты хатшы кызметш аткарьш журген кезшде21 жасында сыркаттанып, фэни дуниеден бакига аттанды.Онын азаматтык, каламгерлгк кдщр-касиепн бшепн “Айкап”редакциясындагы эрштес достары акын казасьш калын окырмангабылай деп кайгырып жетюзехи: “03i пакыр болса да кешл1 бай,талапты миллэтке кызмет етуд! кенш шын тшейтш 6ip ж тт едьЖурт бшпр, колынан ic келетш адамдарга ете мукгаж замандаЭюрам мырзаньщ арамыздан жогалуы 6i3 ушш зор каза”.Эюрам Ралымов шыгармаларынын непзп такырыбы жастардыенер-бш1мге ундеу, надандыкпен куресуге шакыру, сол кездепказак когамындагы эйел тенс1зщп, олардын ауьф турмысынкорсету, думше молдалардын арамзалыгын эшкерелеу. Эюрамшыгармагерлт Абай, Ыбьфай, Токай шыгармаларыменмазмундас:Ал, жастар! Ойда не бар, баяндайык,Етеййс елге кызмет, аянбайык.Сонында б1ткен журттын кала бермей,Ei3 даты алга таман аяндайык.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)____________162Бшэл Сулеевтщ (1893—1937) — улттык мэдениет, агарту iciHiHбелгш! кайраткер1, эдебиеттщ эртурл1 жанрында калам тербегенпублицист, сайыпкыран сатирик.Бшэл Сулеев 1893 жылы Жетссудагы Капал каласына таяу Баянжурекмекеншде дуниеге келген. BKeci Сулей ел-журтына сыйлы,адамдык касиепмён беделда болган Kici екен. Жасынан зирек туганбала Бшэлдщ бойындагы кабшетш таныган Есенгул (Маманов)болыс оны ез каражатымен Уфадагы ‘Талия” медресесше окугаж1бередк BipaK ондагы б ш м денгеш 1здешмпаз жастын талабынканагаттандырмайды. Сондыктан ол Орьшбордагы мугал1мдерсеминариясына барып туседг Ондагы “Кдзак” газетамен байланысжасайды, сонда косымша жумыс аткарады. Семинария Бшэлгебш м нэрш ciHipce, “Казак” жнерш жанып, 6uiiriH дамытады.Сол жылдары ол “Матай”, “Кдптагай” деген буркеншйс аттармен6ipHeme елендерш, уытты макалаларын жариялайды.1916 жьшы семинарияны уздйс бтрген Б. Сулеев патшажарлыгымен кара жумыска алынган казактарга мынбасы болып,Минсиге сапар шегед1.Кенес уюметшщ алгашкы жылдарында ол устаздык жумыспеншугылданады. Агарту саласында жауапты кызметгер аткарады.Семей мугал1мдер институтына директор болып тагайындалады.Бшэл Сулеев педагог бола журш, жана жагдайда байкалганел шпндеп келенс1з кубылыстарды калт ж1бермей кадагалап,сын садагынын нысанасына алып отырды. Солардын 6ipa3KepiHici онын “Картага сальшган катын” атты пьесасында батьшэшкерелещЦ. Бул пьеса Алматы каласынын театрында койылды.1922 жылы “Ак жол” газепнде жарияланган “Жут жепагайынды” — дейттн елещ Бшэлдщ акындык шеберлтн айкынтаныткан шыгарма болды. Онда автор ел басындагы нэубегп,отан себеп болып отырган жеп тYpлi котам дерпн ерекше тэсшменбейнелеп жепазед1: казакы угымга TyciHiicri ертеп жел1с1мен улттыктрагедияныц жай-жапсарын жет1 кырынан ашады. Сюжеткекурылган шыгарма iminae кершетш кей1пкерлер: Отаршылдык,Ашаршьшык, Мансапшылдык, Оба, Жут, Надандык, Ырын-Жырын. Осы жеп агайынды тажалдар казакты жан-жагынан талаптаптап,туншыктырып жаткан жайын олардын эркайсысынынез аузымен айткызады. Сондагы 6ipnnni болып сез бастаганОтаршылдык сезше кулак турелж:Айт десендер, айтайын, шыракгарым,Алпыс жыл Сарыаркада туракгадым.Алатау, кырын бар ма, сырын бар ма,Дэм татып бэршен де суатгадым.

163 X X ГАСЫРДЫН БАСЫНДАГЫ КАЗАК ЭДЕБИЕТ!Казакты кыргыз бенен араладым,Орнынан тырп етпес кып жараладым.Нулы жер, суды езен, жайлы коныс,Бэршен журдай кылып тазаладым.Кыргызды кудым таудын саласы на,Казакты — Кызылкумнын арасына.Кекорай шалгын, шабыс, шал кар келш,Эпердам кекквз1мшн баласына.Айдадым шегтке тускен танадай гып,Алдадым аска алданган баладай гып.Колында азын-аулак мал коры бар,Эттен дуние, соны алсам талапай гып.М1не, казакты ез жершде егей улдай сьфтка тепкен, оньщ барбайлыгын барымталап, оган коса сулей уйыган 6ipniriH ьшыратып,ылан салып отырган отаршылдык шын сырын осылайша жайыпсалады.Keneci сез Мансапшылга тиед1. Казактын канына ciitin,болмысына енш келе жаткан бул дерт ш тен шалар жаулыгынайтып беседьОтаршылдан кем емес менш багам,Мен — iHici, ол — менщ туган агам.Ол мужыса казакты сырт жагынан,Шешен болып мен ште жатып алгам, —деп кеуде кагады.Келеа сез кезепн алган Ашаршылык, Жут, Оба дерп 6ipiHiHсезш 6ipi толыкгырьш, кейде TinTi ю м к у ц т деп езара кьфкысыпкетед1. Едш ойран етш, сайран салган бул уш агайынды казактынбасындагы кайгы Kaciperri ез жеммнм1з деп ерекше кулшыныспенмактан етеш. Олардьщ сездер1 аркылы акын казак журтьгаьщбасына уйфитген ypeitni зулматтарды кино лентасындай кезалдыннан Ti36eKTen етюзедгКунше казак мыцдап елш жатыр,Тукымы сагат сайын кемт жатыр.Оз баласын ез1 уйтш, сирагын жеп,Кер азабын Tipuieft xepin жатыр.Алдынгылардын сезш асыкпай тьшдаган Надандык езше кезектигенде олардан асып тусеш. Оньщ сезшщ астарында сумдык

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 164шындыктын жатканы анык едь “Бэрщнщ де, — дейш ол, — казактыилеуще, кендорш айдауына журпзгенщ сайын дал ада салтанаткурган менщ аркам. Ce6e6i, егер мен балатына жабыспагандаказекем сендердщ тас-талканынды шыгарар еш. Мен онынкезш байладым, аузындагы сезш алдым. Сейтш хайуан малдынкатарьша косып, кенбн: кылып берген сон сендер жещйндер”, -деп астамси сейлейш. Надандык сезшщ астарында eMip шындыгымен мундалап бой кетереда. Отаршылдын ойыншышна айналу,мансапкорлыкка урыну ашаршылыктан езш арашалай алмау,жутка жем болу, ауруга карсы тура алмау — надандыктан салдарыемей немене. Агартушылык идеяны ем1рлж кредосы етш устанганазамат акын ез ойын осылайша онтайлы жолмен жетюзедьСондыктан да сонта боп сез алган Ырьщ-Жырьщ сиырдьщбуйрепндей белшек-белшек болып алауыздыкгын курбанынаайналган казактын Ka3ipri куйш мактанышпен, ез жепспгшейлешре сейлейш. Заманалар алмасып, уакыт Kenii 6ip гасыр алгажылжыса да, казактын тутастыгъша нуксан келт1рш, басын коспайотырган Ырын-Жырыннын салдары ал1 де жойылмай отыр. 120жолдык бул елец сол кездеп казак даласынын TipinmiriH айкынсуреттеп берген кунды шыгарма. 0леннщ туша идеясы — калынедц1 замана дертшен арашалау, олардын сырьш уктырып, мэнштуйс1нд1ру. Халыктын рухани дуниесше козгау салып, шындыктынжай-жапсарын туйсщшру.Бшэл Сулеевтщ каламынан туган сатиралык шыгармаларкатарында “Кдйтсен кесем боласын?”, “Накысбек”, “Кдбамбаймен Сазамбай” , “Кыз бен жшт айтасы”, “Кдзактын 24 басалкыдыбысы” , т.б. уытта жырларьш атауга болады.“Tuimi” газетшщ редакторы кызметш аткара журш, БшэлСулеев бар жанрда калам тартты. Корыта айтканда, сепз кырлы,6ip сырлы Бшэл Сулеевтщ казак эдебиетше коскан улеа аз болсада саз. Онын шыгармалары — 6ip кезендж endHiui мэселелерменшектелмей, адам заттын мэнпл1к сауалдарына жауап беругеумталган ерекшелйст1 кунды дуниелер. Тешздщ дэм! тамшысынанбшнетнн секщщ, онын 6ip гана елеш букш шыгармашьшыгьшынсипатын танытып тур.

ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН(1866 -1937)X X гасырдагы аса кернекп мемлекеткайраткер1, тамаша талым, публицист,эдебиетпп, Алаш KeceMi ЭлиханНурмухамедулы Бекейхан 6ip кездеп Семейоблысы, Каркаралы уезшдеп жетшнп ауылдадуниеге келген. Омбынын техникалыкучилишесш, Санкт-Петербургтеп ормантехникалыкинститутынык экономикафакультетш бтреш. Кдзак жер1 мен елшштагдыры, улттын азаттыт мен болашагытуралы макал ал ары, публицистикалыктолгаулары «Дала уэлаятыньтк газетшен»бастап, eMipiHiH сошпы кездерше дейш баспасезде узбейжарияланып келдк Орыс жэне казак тшдершде б (рдей жазды.Элихан Бекейхан — казак тарихындаты упт болмысынайкындаушы, еркениетке epic кенейтунп, кайталанбас 6ipiyapтрга. Ол атарту iciHeH бастап ел, улт тагдырына катыстымэселелердхн бэр1мен айналысты. Талантты шыгармаларжазды, еркенш icTep аткарды. Когамдык-саяси таным мекгебшкалыптастырды, тарих пен этнология саласында айтулытуындыларын жазды, казак ултшк баспасезшш дэстурш тузш,эдебиет саласында елеул1 i3 калдырды. Элихан Нурмухамедрышын мэншде X X гасыр басындагы кешбасшы реформаторларкатарынын алдында болды.Элихан Бекейханнын артына калдырган шыгармашылыкмурасынын улкен саласы — орыс тшнде жазылган монографияльпс,энциклопедиялык сипаттагы гылыми енбектерь Ралымнын непзп,басты екбектер1 казак халкынын тарихына, экономикасына,мэдениетше, шаруашылык журпзу тэсшдерше, ру-тайпалар

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 166inexipeciHe, турмыс-салтына, казак жерш отарлау тагдырынаарналган. Галым мураларынын шпнде мэдениет пен эдебиет,улттык сез енер1 жайлы жазгандары эдебиет тарихында елеул1орын алады.Бул ретте онын “ Кдзак елкесшщ тарихи тагдыры жэне мэдениеркеш” (“Исторические судьбы киргизского края и культурныеего успехи” , 1903) зерттеушщ мацызы айрыкша зор. Мунда казакжершщ мын жылдык тарихы, елкеш ертелЬкеш мекендегентурл1 ру-тайпалардыц, елдер мен улыстардыц калдырган заттыкескерткштер!, сэулет енершщ белгшер1 жан-жакты сез болады.Автор Геродоттан тартып, кытай, уйгыр деректерше жупнш,кептеген окымыстылардьщ енбектерше суйене отырып, казакжерш жайлаган, басып еткен халыктардын тарихи i3aepiHeшолу жасайды, кене гун, уйсш, аргын, найман, керей, алшынтагдырларын сез етш, одан монгол, калмак шапкыншылыктарыдэу1рше ойысьш, казак хандыгынын курылуын баяндайды;акьфьщца, орыс отарлауыньщ кезендерш тэптштей тусншреда.«Казак» этнонимшщ калай шыккандыгы жешндеп аныздыкелтсрш, “кыргыз” деген атаудын непзаз екещпгш дэлелдейш.Бул енбекте би, батыр, хан, улы жуз, орта жуз, кшп жузугымдарьша аныктама бершедь Эбшхайыр, Касым, Жэшбек,Керей, Барак, Абылай, Кенесары хандардын дэуф1, олардынел аралык эрекеттер1 сипатгалады. 0cipece кен сез болатынмэселелер— казак-калмак, казак-орыс, казак-кытай карымкатынастары.Атьпиулы Актабан шубырындыньщ себептер1,казактардын 6ip бел тнщ орыс колтыгьша юру жагдайларыкещнен укгьфылады. Бул орайда Элихан Бекейхан тарихиокигаларды объективт! турде багалайтын сарабдал окымыстыекендтн керсетед1. Кейш сансакка жупртшш, наукандык саясатагымымен б1рде олай, б1рде былай булгактатылган идеологиялыксаудагершшйсгщ келенкеы де жок. Улкен шайкастар, ipi окигаларкашан, кай жерде болгандыгы дэл бершедь03iHiH жалпы тарих, котам тарихы, этнологиялык енбектер1ндегалым эдеби материалдарды, эдеби муралардыц танымдык дереккездерш утымды да непзд1 колданып отырады.Халкымыздыц тарихы, элеуметпк курылымы, отаршылдыкзардаптарын iueryi, турмыс-салты, мэдениет!, саяси Kypeci, бш мденгет туралы ткф-байламдарын Элихан Бекейхан “ Казактар”(“Киргизы”, 1910) деген орыс тшнде жазган зерттеувдежалгастырып, терендете туседк Мунда турю тектеске жатканменказак 6ip халык, кыргыз eiciHiiii 6ip халык екеш тагы да айкынайтылады. Ен алдымен бул енбектшдемографиялык, статистикалыксипаты басымдыгын ескеру кажет. 1817 жылгы санак нэтижес1ндеказактардын Ресейдеп халыктар шпнде алтыншы орында турганын,

167 ЭЛИХАН В6КЕЙХАН (1866-1937)мелшермен 4.696.600-га жеткенш айтып, он губерния халкынынсандык ара салмагын кестемен керсетедьАлаш apaarepi ез енбектер1нде казак арасындагы бурынгы билеужуйеш жойылып, онын орнына патша еюметшщ зандары журебастаган кезендеп соракылыктарды, орын алган улт танымынакайшы эдшегаздж, паракорлык, надандык дегендерд1 саралапкерсепп отырды. Кдзакша газет, KiTan жоктыгы, тек татаршабасылымдардын азды-кепп тарайтындыгы да айтылады. Кдзакш ш де сауаттылык денгешн керсететш, эртурл1 деректерд1келт1ред1. Элихан Бекейхан казакша сауаттылар — 42,3 % ,орысша сауаттылар — 2,7 % , Кдбанбай уез1нде казакша сауаттылар— 38 % , орысша сауаттылар — 3,6 % деген кызыкты сандарды даалга тартады. Ел туралы, улт тагдыры жайлы енбектершде езкезшдеп казак ахуалын, когамдык-саяси багытгардын сипатынсаралап, улт болашагын айкындауда Элихан Бекейхановтынкешбасшылык кызмеинш ерекше болгандьпы кепке магам. Онынэдеби енбектер1, аудармалары, эдебиет туралы кезкарастары осымаксутта айырыкша кызмет erri. Ещц-енга сауаттанып, биим алып,элеумет iciHe араласа бастаган казак зиялыларыньщ ею багыткаойыса бастаганын Элихан Бекейханов накты ажыратып айтады.Олардын 6ipi — мусылмандыкка ден коятын туршпшер, еюшшс! —европалык дамуды жактайтын батысшылар. BipaK булар эл1 толыкаш м , анык партия больш калыптаспагандыгын ескертед1.Элихан Бекейхан ултымыздын ата K9ci6i — кой шаруашылыгынжурпзудеп гасырлар бойы жинакталган тэж1рибес1нтужырымдаган аса манызды тарихи енбектерщщ ез1нде турмыссалтка,этнотрафияга, тарихка, мшез-кулыкка, казак мэдениетшекатысты кыруар деректер мен дэйектерд1 козгайды.Элихан Бекейханнын гылыми 1здешстершщ сан алуанбагыттарынын ш ш де тарихи кужаттарды жариялауы ез алдына6ip манызды сала: ол “Из бумаг султана Большой киргизской ордыСюка Аблайханова”, “Из переписки хана Средней киргизскойорды Букея и его потомков”, “Из переписки киргизских ханов,султанов и проч.” секщй документтерд1 бастырды.Гылыми экспедицияларга шыгу нэтижесшде жазылганенбектерд1н imiHfle Каркаралы, Павлодар уездер1не арналганзерттеулер казак руларынын TepKiHiH, есю аныз-энпмелерд!камтитын кызык, багалы материалдармен ерекшеленед1.Дегелен, Абыралы, Алтыбай, Кызылтау болыстары жайлыочерктерде жер ьщгайы, табигат жагдайы, ap6ip рудын кыстауы,Keicreyi, жайлауы, кузеу1, терт тулйс малынын саны, купм-багымы,шабьтдыгы, турл1 K3cin иелер! — ет!кшшер, усталар, зергерлер,балташылар, таскалаушылар, епншшер туралы кыска да накгымагометтер бершген.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ! НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 168Элихан Бекейхан каламынан туган географиялык,этнографиялык зерттеудщ 6ipi — “Адай уезшщ казактары”(“Казаки Адаевекого уезда”) деп аталады. КешпелЬмалшыадай ауылынын курамы, кепп-кон сипаты, мал саны, конысерекшелйсгер!, кудык, шынырау казу тесий, оларды пайдаланужолдары, курек-белдеме байлап журу салты, жолым уй жасау,шубат ашыту, тары егу KecinTepi женшде кезбен керш, бакылауданкейш алынган ете багалы этнографиялык дерекгер саралаугатуседь Демографияга ерекше мен берген Элихан БекейханКаркаралы жене Адай уеэдерш мекендеген рулардьщ шеж1ресшсхемага Tycipin, алгаш рет дэлд! генеологиялык карта жасады.Ал, Кенесары Касымов eMipiHiH сонгы кундерше арналганЭлихан Бекейхан енбегшщ маныздылыгы (“Материалы к историисултана Кенесары Касымова, Ташкент, 1923”) ондагы деректердщканды окиганын iiniHne e3i болган, жасы 95-ке келген Kepi кыргызКалигул Эгпбеков аузынан жазылып алынуда жатыр.Элихан Бекейхан ер турл1 экспедициялар, гылыми топтаршннде журш, Typni бакылауды, еурауды, есептеуш саралаунепзшде, кептеген кайнарлар материалдарына суйенш, алынгантарихи, экономикалык, статистикалык, шаруашылык деректершкорыту барысында орыс тшнде жазылып, патша еюметшщбасылымдарында шыккан ецбектершде казактын байыргы атамекеш, мешшкп жерлерь олардын 6ipTe-6ipTe отарланып, саналуан айла-шаргымен, корлык-зорлык аркылы, алдамшы занбаптарьшен мужыктарга, кепестерге, алпауыттарга, шенеун1ктергетартып эпершуш салмакгы делелдермен байыпты да орныктыкерсетш берген болатын.Ал казак, орыс тщпершде жазылган, мерз1мд1 баспасезде,ecipece “Казак” газетшде жарияланган макалалардын идеярухы,ой-толгамы, niicip-байламы, стиль ыргагы мулде белек.Буларда автор непзшен еткен уакытгар емес, ез заманындагыкекейкесп меселелерш талдап, ер турл1 агымдарга бага берш, e3iтоктаган тужырымды ортага салады. Кдзак халкынын кешеп еткендэ)арлердеп хандары, билер1, батырлары, барша азаматы туганжердщ карыс-суйем1 ушш касык каны калганша шапкыншыжаумен алысып, жан алып, жан берсе, сол асыл туяктын алтынурпагы Элихан Бекейхан букш кайр атын, акылын, 6uiiMiH, мшезш,талантын жумсап, сонгы дем1 б1ткенше устанган алтын казык, бийснысана — ата мекеннщ арыстаннын аузында, тулкш1н пандеKerneyi, жерден айрылу дегеннщ елджтен, журттыктан ыдырап,кайьфшыланып, азып-тозып бпу екенш тусшшру еш.X X гасыр басындагы баска казак каламгерлер1не КарагандаЭлихан Бекейханнын 6ip ерекшелш — онын арнаулы еуропалыкжан-жакты 6iniMi бар, дуниетанымы кен, м эсел еш ерекше тереннен

169 ЭЛИХАН БвКЕЙХАН (1866-1937)тартады, дуниежузтк тарихтан мысал алуга жуйрпс, улттыкмэселеш Ресей империясы келемшдеп жагдайлармен сабактастыракарайды, кез келген озбыр патша эюм1мен, кызылкез отаршылгенерал-губернатормен, нэсшшш профессорлармен, шовинистдепутатпен, шаригатка шулгыган дш иелершен, кеудемсок кейб^рказак окыгандарымен Tepe3eci тен сейлеседь Осы кезендепжазбаларында онын acipece публицистикалык шыгармалары,публицистикалык толгамдары ерекше орын алады. Бул казакбаспасезшщ кэшби Иэм азаматтык саяси бшкке шыгандапкетершген тусы болды. ¥лттык азаматтык-саяси магынадагы сезeHepi бурын-сонды мундай денгейге кетершмеген ед1. Элиханпублицистикасында, баспасездеп кесемсездер1нде казак eni менжершщ сан кырлы такырыптарын шебер козгады. Саяси танымтереншп мен каламгерлж шеберлйсп б1рдей керсегп. Мэселен,бул тюрдш эдшне автордын “YmiHini Дума Ьэм казак”, “ДумаЬэм казак”, “Тертшпл Дума Ьэм казак” (“Казак” газеп, 1913. № 9,10,19,23,25) деген макалалар дэлел бола алады.Жер мэселесше келгенде, Элихан Бекейхан ен шурайлыпушпактарга ие болып калган орыс мужыгы мен казак кешпел1шаруасын тенеспрш, 15 десятинадан улес беру туралы эдшетшззан шыгарып отырган патша уюмепмен де, Дума мушелер1мен де,осыган малданган казак зияльшарымен де кел1спейш. Шел, такыр,куаннан тиепн улеске не епн шыкпайды, не мал багып болмайды,мунын акыры башкурт агайындарга уксап, жерд1 сатып, нежалга 6epin, акыр-сонында дапада кангырып калу екенш “Ашыкхат” (“Казак” газеп, 1913, № 24), “Кабинет жершдеп казакгар”(“Казак газеп”, 1913, № 10), “Жауап хат” (“Казак” газеп, 1913,№ 28, 29, 36), “Ею жол” (“Казак” газеп, 1913, № 100,101) сияктымакалаларында сокырга таяк устаткандай епп дэлелдеп беред1.Казак жершш тарылганын, еншп eMip таласы акылда, усталыкта,енерде, кэсште екенш нускайды. Тамак, уйкы, жалкаулыктыкуйттеген елше енбекке, б1рлйасе, пршшйс жарысына бел буып,битек сыбаньпт KipicyniH жолдарын нускайды.Осы орайда Элихан Бекейхан казак елшщ шла ©Mipi, мшезкулкы,ел билеу дэстурi, сайлау жуйес], заман талабына орайжасалмак езгерютерге катысты кептеген енбектер жазып, олардыауылдагы улкен ага, Kimi iHire, окыган, мусылманша хат бшетшecici кездерге, орысша 6uiiM алган жас буынга арнаган.Казак-орыс карым-катынастарына, тарихка, зан, жуйесше,Думага, жер мэселесше арналган макалаларда эр турл1гылыми енбектерге сштеме жасалып, турл! ютаптардан,кайнарлардан узшш, цифрлар, деректер келпршп, галымдардыц,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 170шенеушктердщ, депутаттардын аты-жеш керсеплсе, казактынitmti eMipiH саралайтын енбектердщ жазылу сарыны да, курылымкалыбы да, сез байдамы да олардан баскашарак.«Журттын момынын тонап алып болган байлыкта каншабереке бар екен?.. Аз адам атка MinaiM деп каскыр болып журткашапса, бул журтта береке болар ма” деп жазып отырган ЭлиханБекейхан казак ауылындаш элеуметпк жнсгелюп, бай менкедей арасындагы еткел бермес шынырауды нускап тур емес пе?Сайлау кезшдеп арам мен адалдык, берекес1здйс пен б1рлйс, адасумен тап басу, енкейген K9pi, енбектеген бала тагдырына, карабукара тьшыс TipininiriHe кандай кесапат пен шарапат типзетцдтуралы журтын суйген журекпн толгаулы ойлары, толымдытужырымдары айызынды кандырады. Элаздщ кез жасы тепл in,береке-б1рлж кетш, эке баладан, ага шшен айрылган, жершенжырылып, байлыш тоналган, жылаган казактын калт-култ куйшеЭлиханнын кабыргасы кайысады. Сейтсе де, ол жасымай, еткензаманга салауат айтьш, жана заман ушш “халык пайдасын кутан \ага-iHi болсан, ecKi тонды сшгап-сшгап суга сал!” — деп TipuiuriKжарысына шакырады.Кдзак кауымынын ез iuiiHfleri жерге иелену, отырыкшы болу,]егшшшкпен айналысу, бала окыту, мусылмандыкты сактау,европалык дэстурге бет буру, бшпкке халык камын жейтш 6uiiKTiадамдарды сайлау, ауызб1рл1кп сактау, урлыкты тыю, алым-салыктелеуд1 6ip i3re Tycipy, мал-жаннын дурыс санагын журпзу, мектепашу, медресе салу, газет шыгару сиякты кекейкесп мэселелерд1саралаган макал ал армен коса, Элихан Бекейхан каламынанхалыкаральпс жагдайга, баска мемлекеттер eMipiHe, дуниежузшк согыска, Ресейдеп ерекше манызды саяси-элеуметпккозгалыстарга, партияларга, жиындарга, курылтайларга, баскосуларга арналган енбектер де туды.Орыс тшндеп баспасез материалдарына суйене отарып, автор :6ipiHini дуниежузшйс согыс калай басталды, урыстар кай жерде,капай журш жатыр, канша эскер, жарак бар, кай ел кандай максаткездеп отар, гам йммен одактас, бул б1рлесудщ тупга максатыне — осы алуандас сураулардын бэрше жауап беруге умтылады. ;Сербия, Болгария, Кдратау (Черногория), Грек болып Typiraceжабылу, мунын шапкыншылык сипаты, 6ip жагында Ресей,Англия, Франция, еганпи жашнда Германия, Италия, Австрияболып шабысудын дуниежузш1к согыс ертше айналуы “Керексез” (“Кдзак” газет1, 1916, № 23), “Балкан согысы” (“Кдзак” 'газеп, 1913, № 26), “Таты согыс” (“Кдзак” газетс, 1914, № 71)макалаларында жан-жакты жазылады. Бул, эрине, каз1рп замангыулттык пубицистиканын алгашкы кадамдары icnerri еда,Маусым жарлыш казак эдебиетшщ тарихында кептеген

171 ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН ( 1866-1937)халык поэзиясынын, акындар шыгармаларынын тууына себешшболса, сол туета баспасезде патша жарлыгынын мэнш жанжактыашып, саралап публициста калы к макаласын жариялаганЭлихан Бекейханов еда. Осы тар жол, тайгак кешу туста ЭлиханБекейхан, Ахмет Байтурсынов, М1ржакып Дулатов “Кдзак”газет1н1н 1916 жылгы № 192 санында “Алаштын азаматына” дегенатпен ез ойларын туган халкына ашык айтты, ештенеш жасырынбупп калган жок. Жагдайды безбендеп Kepin, эскерге баруды, тылжумысын icreyai макулдады. вйтпеген кунде кырга солдат шыгып,мал мен баска быкпырттай тиш, елдщ ipreciH бузьт, жазыксызбала-шага, ер-азамаггы кырып жоятынын куш бурын кере бшд1.Кейш он жылдан сон, 1916 жылгы дурбеленге арналган “ 1916-1926” деген макаласында Элихан Бекейхан патша жарлыгынмойындамай, солдатка бармай, елде ереуитге шыккан казак,кыргыз, езбекп отаршыл кажшерлер кынадай кырганын нактыцифрлармен керсетш берда.Сол туста сотые журт жаткан шепке, кунбатыс майдангааттанып, ондагы жМттердщ жагдайын, турмыс-халш iinin-жеуш,денсаулыгын, жаткан-туртан жерлерш тугел Kepin, ол жайлытуйгендерш б1рнеше макала, баяндама, усыныс, жеделхат ретшдегазетке, уюмет атына жолдап, казактын ез ш ш е н шыккан дэрпер,аудармашыларды кандастарына кемек ету уипн жердем жиюта,майданга баруга шакырып жазган басы Элихан, костаушыларыМ1ржакып, Мырзагазы, Тел, Муса, Хасен сездер1 ултгык газетбетшен туспед1 (“Казак” газеп, 1917, № 215, 216, 219, 220, 221,234).М1ржакып Дулатов, Мустафа Шокаевтармен б1рлес1пПетроградтан 1917 жылдын 20 наурызы куш жазган “Алашулына” (“Казак” газеп, 1917, № 225) макаласында “Азаттыктаны атты. Тшекке край жетюздь Куш кеше кул ед!к, ещи бу кунтенелдак», — деп акпан революциясына куанган Элихан Бекейханкурескерлердщ неше буынынын сотталып-айдалып, елш-ешшжур in кол жетюзген бул жещсшщ манызын, тарихи сабакгарынашып, ешп казак ел1нде накты icTepre Kipicefli.Б р кездеп Элихан Бекейханнын ултгык автономия, есе-тевдйс,азаттык ушш керсеткен кайрат-ж1гер1н, жетекши11к, кесемд1ккызметш баска да тарихи кужаттармен коса, онын 03i жазган “Жеркомитет” , “Сайлау хукы”, “Комитет сайлау” , “ Казак халкына”,“Алаштын талапты азаматына”, “ Казак депутаттары”, “Земство” ,“Мемлекет xani” (“Кдзак” газеп, 1917, № 227, 229, 230, 234, 235,236, 237) сеюдда енбектершде айтакгап берда.Мемлекет калпы, жерпл1кп бостандык, непзп кукык, дан ici,6iniM, ел кортау, салык, жумысшылар, гылым-бшм уйрету, жермеселес1 деген он турл! когамдык мэселе туралы накты шарттарды

КДЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 172керсепп берген, acipece, казак жершщ автономиясын жариялаган,елда президенттщ билеуш мойындаган, жердщ сатылмайтынынэйгшеген.“Алаш” партиясы программасынын жобасын жасаушылардынкеуде тусында Элихан Бекейхан тур. Бул кужат казак елшщулт топырагындагы i3iiniKTi дэстур, салт-санамен, озык елдертэж1рибесш уластыра отырып жасаган мемлекет курылысы, адамкукыгы, TipmuiiK камы жешндеп максат-арманынын жобасы еш.Бил1к басына карулы кушпен келген, миллиондаганадамдардын канын судай агызган, азамат согысына алып барганболыпевиктердщ саясатын, Ленин жолын Элихан Бекейханкабылдамайтыньш ашык жазады. Ал заман эбден бузылып,Ресейдщ e3i дай-дай болган шакга: “ Казак болып автономияболамыз десек, алдымызда meinyi киын 6ip жумбак бар. Орал,Торгай, Акмола, Семейде кеп мужык 6i36eH коныстас, броблыстарда мужыкпен казак кым-кигаш аралас. Мужыктарыаралас казакты тастап, ылги казак болып шыгамыз десек, казакорыста кал ад ы, казакты бул жерден Keuiipin аламыз десек, брказак ата-конысынан кешпес, кешсе акылсыздык болады, казакжершщ ен жаксысы — осы мужыкпен аралас отырган жер. Тубшдеказак улты 6ip автономия бола калса, ш теп орысты ала кетем1збе деген yMiT” (“Кдзак” газеп, 1917, № 251), — деп жазган ЭлиханБекейхан керегенщпне тан калмаска болмайды. Ел тагдыры тарихбезбенше тускен сол ауыр кезенде юмнщ кай бедце жургеншайгактап беретш деректерш “ Казак депутаттары”, “EidHmi жалпыказак cbe3i”, “Журт терепи” (“Казак” газеп, 1917, № 235,250, 253)макалаларынан табасьщ.Кдзакган езге орыс, немю, монгол, TypiK, армян, жапон,кытай, кавказ халыктарынын тарихына, этнографиясына,турмыс салтьша, саяси жагдайына, Ka3ipri халше арнапЭлихан Бекейхан жазган енбектер 6ip кыдыру. Муз курсанганCi6ipfliH 6ip пушпагында жаткан аз санды, TypiK тшдес журткабагышталган “Хакас” (“TeMip казык” журналы, 1922, N° 2-3)макаласында кандас бауырга im тарту сезшш тур. Ал “Монголхэл1”, “Монгол”, “Монгол конституциясы”, “Хутухта хаты”(“Казак” газеп, 1919, № 13, 20, 29, 1914, № 59) енбектер1 тутассерия, шогырлы цикл курайды. Окырман кене монгол тарихынан,Шы т ы с хан, Бату, Угедей, Толы, Кулагу, Кубылай замандарындагышабуылдардан, монгол-орыс, монгол-Европа, монгол-кытайкарым-катынастарынан хабардар болып, Ka3ipri дэу1рде кытайюрштарлытна тускен, Жапониямен жен ушынан жалгасуга колсозган елдщ жагдайымен танысады, айналып келгенде, куцгпмемлекеттерд1н элс1здерге батырган Ti3eciH, жасаган каскырлыгынKepefli, таласьш-тартынбай бэйге алмайтынга кез жетк!зед!.

173 ЭЛИХАН БВКЕЙХАН (1866-1937)Гасыр басында Туркияга жасалган зорлыктар, болашакта1стелмек кастандыктар, елдш жерш белшектеп, бытыратыптал ап алып кету, Стамбулды жаулап алу жоспарлары “Трубецкойлекциясы”, “Стамбул Ьэм кылилар” (“Кдзак” газетт, 1915, № 96,117) макал аларынан аян болады.Жан-жакты деректерге, эртурл1 мэ/иметтерге непзд елгененбектердщ гылыми денгеШ биж, ойлары салмакты. Ал кейб1рнакты 6ip мэселеге арналган макал ал ардын сатиралык багьггы,сыншыл рухы басым. Мелшерден тыс далиып ecin кеткен, елесебшен imm-жеп, бос ка отырган арамтамак шенеунжтердщ(“Кджетаз генерал-губернаторлык”) жер-жеб1'рше жетедьЭр турл1 такырыптарга арналган гылыми, проблемалык,полемикалык тгарталас макалалармен коса, Элихан БекейханTypni курылтайларга, съездерге барып, сол жиналыстардынкайда, кашан, калай еткендт туралы, онда юмдердщ не женшдесейлегендерш, кандай тужырымдар жасалганын кешненбаяндайтын шолу, есеп, саралау стилщде жазылган енбектер бердьМэселен, “Дума циюп”, “Мусылман съез1”, “Торгай облысынынмужык-казагынын съез1”, “Жалпы Ci6ip съез1”, “EiciHuii жалпыказак съезГ, “Сырдария казагьшын съез1” (“Кдзак” газет!, 1914,№ 69, 72, 85, 96, 92) деген макалаларда элеуметтж саяси жагдайжан-жакгы айтылып, dp6ip сейлеген шешен сезще бага 6eplnin,кейб1р кайраткерлерге мшездеме жасалып, кемшшЬс-кател1ктер1сыналады, ез niKipi усынылады.Жер, сот, шн мэседелерщдеп, когамдьж курылысты тандаужолындагы, элеуметтж багдарды болжаудагы epici Ресей, 6epiciказак ипшдеп тартыстар, эр турл1 агымдар Kypeci айтылып, саналуаншындыктар ашылады. Столыпин, Ленин, Керенский,Николай патша, казак зиялылары Бакытжан Каратаев, СералыЛапин, ЖиЬанша Досмухамедов, Мустафа Шокаев, МукамеджанТынышбаев, Эл1би Жангелдин кызметтер1 туралы ЭлиханБекейхан жазбаларынан мулде жана, бурын мэлгм болмагандеректер, езгеше бага, тужырымдарды табамыз.Осы сан алуан такырыптар мен елдж проблемаларды толгаганпублицистикалык енбектершде, баспасез кызметшде ЭлиханБекейхан когамдык-элеуметтж зэру мэселелерш козгаумен6ipre баспасез iciHiH, кесемсез енершщ жанаша калыптасыпдамуына зор эсер егп. Улттык эдебиетпн асылдарын айкындап,ерекшел1ктер1 мен даму багыттарын саралап берда.Казактын данышпан акыны Абай туралы баспа жузш кергеналгашкы ен толымды, терен, гылыми енбек Элихан Бекейханнын“Абай (Ибрагим) Кунанбаев” (“Семипалатинские областныеведомости”, 1906, № 250-252) деген орыс тшнде жазган макаласы.Шындыгына келгенде, Абай мен Элиханнын жас айъфмасы

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 174б1ржарым мушелдей рана, exeyi де 6ip лтыраптын — Семейгуберниясы, Кдркаралы уезшщ адамдары, сондыктан булардьщкез1 lipiciHne ушырасуы, сухбаттасуы эбден ыктимал, 6ipaK ондайсезш Элихан жазбайды. Абайдын улы Турагупмен, агаларынынбалалары Ш экэрш, Кэютайлармен калай танысты, калайдостасты, калай хат жазысты — булар туралы анык деректеркелпредк Калай дегенде, Элиханнын Абайды, онын айналасын,шыгармаларын ете терен бшгещпгш айтылмыш макал алан аныккерем1'з.Бул 63i келемш болмаганмен деректерге, магпметтерге,тужырымдарга, ой-niKipre аса бай енбек, тобыкты руынынТурюстаннан Шынгыстауга келуа, Абайдын туысы, ата-теп,экеа Кунанбайдан тартьш, бабалары вскенбай, ЬТргызбай,нагашылары каракесек Бошаннан шыккан Берлс би, шаншардынэй гт кулары Контай, Тонтайлар тугел аталып, Tirni Контайдьщ,«жазыла-жазыла кожа-молдалардан да уят болды — ешп елмеееболмас” деген сезше дейш келт1ршед1. Абайдын СемейдепАхмет Риза медресесшде 4 жыл, орысша 3 ай окумен мектептйсб ш м ш щ шектелш, калган уакытга ез бепмен 1здент араб, парсытщцерш уйренш, ислам, Шыгыс байлыгын игерш, орыс тшаркылы Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Тургенев, Достоевский,1Белинский, Салтыков-Щедрин, Крылов, Толстой, Добролюбов, IПисарев, Чернышевский шыгармаларын окып, терен бш паударып, Спенсердщ “Тэж1рибелер”, Льюистщ “Позитивп'философия” , Дрепердщ “Европа акыл-ойынындамуы” ютаптарынзерттеп, европалык бшк медениет денгейше кетершгеншхерсетедь Абай 1здешстерше ыкпал еткен, эртурл1 ютаптар окуына ■жен сштеген Гросс, Михаэлис сехищ саяси кугындагы адамдарeciMi айтылады.Абайдын когамдык хызмеп, есюлйспен xypeci, ел арасындагыданкы, 6ipTe-6ipTe акындыкка мулдеден коюы, шыгармаларындагыбасты сарындар, Пушкиннщ “Евгений Онегин”, Лермонтовтын“Ой”, “Кднжар”, “Желкен”, “Дуга”, Крыловтын мысалдарысеюдш туындыларын казакшага аударуы, оларга музыка шыгаруы,казак эншшершщ буларды орындауы — осылардын барлыгы тугелсез болган.Балаларына бш м 6epyai максат еткен Абайдын улыЭбд1рахманды Петербургте окытуын, ол азаматтын кыршынкетуш, Магауиянын ел1мш, пршшгкгщ кеп куресшщ кажытып,акыры данышпан акыннын опат болуын айта келш, ЭлиханБекейхан Абай шыгармалары Европанын ен атакты акындарынаабырой-данк эперер ед) деген байлам жасайды.Элихан Бекейханнын гылыми, кесемсез, едеби мурасынын)Ш1нде жеке мтаптарга арналып жазылган, бфкыдыру макала,

175 ЭЛИХАН Б6КЕЙХАН (1866-1937)рецензиялар бар. Алгашкы Кудайбершулынын “Турк, кыргыз,казак Ьэм ханлар mexipeci” (“Кдзак” газет!, 1913, № 12) ютабысез болады. IHexipe неше бет, багасы канша, кашан басылды,бур ын мундай енбектш шыкпагандыгы, тарихи мэндшпайтылады да, кейб1р накты мэселелер сараланады. Qcipece керейруынын тарихы, олардын 6ip кезде христиан дшвде болгандыш,юреш танбаны зиратка, малга басу ce6enrepi керсетшедьШэкэр1м деректерше коса Элихан “Адамзат тарихы” ютабынан,Н.Н.Пантусов зерттеулершен, геофафиялык котам жазбаларынанкосымша дэйектер келпредь Кыртыздардын мелшермен 1200жыл шамасында О б 1рден Алатауга коныс аудару себептершеназар аударылады. Абакан, Аша, Кыргыз, Том, Енесай секицптопонимдерге мэн бepiлeдi. Алаш ураны — калмактар Ахмет хандыАпаша деп атаганнан шыкты деген Шэкэр1м болжамына орайЭлихан тарихи уксату тэсшн колданып, HeMic ce3iH орыстар калайшыгарганын айта келш, бул мэселеш терен зерттеуд1, найман, тамаejinepi жайлайтьш ¥лытаудагы, Каракенпр бойындагы Алаша,Жошы хандар бежггерше катысты есю энпмелерд1, кене замандатуган кешпелшер ем1ршен хабар беретш елендерд1, Кенпрбайбите Кдраменде бидш айткан сезш келттру аркьшы да Элихан езпшрлерш дэлелдей туседа. Автор гьшыми дэддгкген ауыткымайды.Шэкэр1м сездерш кай беттен алганын накты керсетеда.Жэне 6ip сын макаласьш Элихан тагы да Шэкэр1м туындысынаарнаган (“Кдзак” газетт, 1915, № 121). Бул жолы 1912 жылыбасылган “Кдлкаман-Мамыр” дастаны талданады. Эуел1Шэкэр1мнш шежхре жазгандыгын, Абайдын атасы Кудайбердшщбаласы екеншгш, Абайдьщ кез1 Tipicireie келенкеде журген1н,Иван Гусев деген орыс жазушысынын “Шэкэршнш 6iniMi казактажок екен” деген сездер1н келпрш, “Мусьшманшьшык”, “Кдзакайнасы”, “Жолсыз жаза” ютаптарын шыгарганын айтып алып,содан кейш “Кдлкаман-Мамырга” ойысады.Элиханнын керкем шыгармага кояр талабы улы жазушыларАбай, Пушкин, Лермонтов, Шекспир, Толстой бшктерше орайлас,тарихи шындыкты дэл берген туындылар катарында “Патша БорисГодунов”, “Кепес Калашников туралы жыр” айтылып, Шэкэр1мдастанын сол елшеммен карауга тапап жасайды, “Белинскийсезге акын емес, ойга акын едТ’ деп те ескертед1. Кдзак акыныда журттын салтын, MiHe3iH, ic кьшыгын терен керсетс1н дегеншарт айтылады. Осы бшк тургысьшан Шэкэрш поэмасы талкыгатусед1. “Дуниеде адам баласы айнапып етпес eKi-ак Kenip бар: 6ipi— елш, 6ipi — махаббат” дей келш, Элихан осы ретте поэманынмыктьшыты мен олкылыгы кай тустарда деген сауалдарга жауапбереш. Калкаман, Мамыр, Кекенай мшез-эрекеттергндёп сешмд1-ceHiMci3 жайттарды керсетедк Эдеби шарттылык емес, eMip

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 176шындыгы, заман MiHe3i дурыс керсеплген кезде туган елендердсыншы дэл тауып, дурыс керсетш отырган. Казактын турмыссалтзаны, шаригат талаптары, махаббат буйрыгы — осылардынпоэмадагы KopiHici деген сауалдарга Элихан толымды жауапбередь Непзшен шыгарманы ж отары багалай отырып, акаулардыда тап басып айтады. Ен сонында окырман жайьша ауысып,ютаптын таралуына мэн 6epin, “Кобыландыны” елдщ талапэкеткенш ескертш, Ахметтщ “Масасы” секищ жана емлемен басужаксы екендтн керсетеда.Элихан каламынан шыккан ен келемш эдеби, гылыми,фольклорлык енбек — “Каракыпшак Кобыланды” деп аталады(“Казак” газеп, 1915, № 126-129). Б р - шагын 8 бап, башмшедентуратын бас-аягы деп-денгелек, ыкшам гана монографиялыкочерк, эй гт халык жыры туралы жуп-жумыр зерттеу. Bipimniбегпмшеде “ Каракыпшак Кобыланды” жырынын мазмуныкыскаша гана баяндалады. Токсандагы Токтарбай мен алпыстагыАнальпстын 6ip перзентке зар болып, эулиеге ат айтьпт, корасангакой айтып, крайдан бала сурап, эулиеге тунеп, тусщде аянберген1н, тогыз ай, он куннен сон алпыстагы Аналыктын 6ip р , 6ipкыз тапканы, олардын аттары Кобыланды, Карлыга койылгандышбаянд алады. Кобыландынын кызылбас елше жорыгы, Кекланкемтрмен Kesaecyi, жуз краш бийстен тенге атып Tycipin, Курткакызга уйлену1, калмак Казанды шабуы, Кебйспмен шайкасып,колга Tycyi, кугылуы, Алшагырмен кактыгыс, акыргы жеща,муратка жету1 жайларын сыншы кыска гана баяндап береда.Зерттеуде ерекше мэн бершген мэселе — жырдагыКобыландынын ем1рде болган-болмагандыгы, мундагы айтылганжайттардын, баян етшген окигалардын тарихи деректерменсэйкеспп немесе сэйкес емеспп.Сол ушш автор Шэкэрш, Шокан, белгш башкурт галымыАхмет Заки енбектерше сиггеме береда. Талым тарихи шолу жасап,мойындалган дэлда факплерд1 келпре отырып, Шынгыс ханнынулкен р ы Жошы нэсшшен шыккан Токтамыс хан заманындагыЕшге, Аксак Тем ip согыстарын айта келш, сол дэу1рдепКобыланды батыр эрекеп 14-гасыр ортасына лайык екеншкерсетедь Аргын бш Дайыркожаньщ эдшдт ушш Акжол аталуы,Эбшхайыр ханнын казысы болуы, онын кундеспкпен ajrripuiyi,осы орайда туган тарихи жырга, Шэкэр1м маиметтерше суйешп,Кобыланды кызылбас та емес, калмак та емес, казактын ез шпндекурескен деген niidp туй еда.Б р — XIV гасыр. Жырда айтылатын Казан хан да — Жошынэсшшен. Ол шамасы 1300 жылдары eMip кешкен. Тагы 6ipКазан хан 1332 жылы такка отырыпты. Каракыпшак Кобыландыосы 1347 жылы опат болган. Казан ханмен согысуы мумкш деген

177 ЭЛИХАН Б0КЕЙХАН (1866-1937)тужырым жасалады. Зерттеуш! жырда айтылатын Алшагырдынгуп-тукиянына зер салып, бзбек хан, Орак батыр, агайындыкыргыз батырлары Абантай, Тайлак дэу1рлерше де кещл беледкШокан жазып алган “Манас” жырыныц “Кекетай асы” белшшдепКвкетай мен Кебйсп хан арасынан байланыс 1здейш. Расында даКвкетайдын MiHreHi шатырдай боз ат. Квкетай ханньщ кызынынаты да — Кдрлыгаш.Осындай сан алуан деректерд1 келпре отырып, Элихан Бекейхан“Каракыпшак Кобыланды” жыры 6ip окиганын KepiHici, 6ipбелгш адамнын гумырбаяны емес, акьш киялы екшеп, взгертш,квптеген коспалармен жангыртып жасаган керкем шыгарма дегенбайлам жасайды. Жырды халыктын турмыс-салтын, пр ш ш кболмысьш керсететш рухани мэдениет ескерткшй ретшде багалаптануды усынады.Ен алдымен галым “Каракыпшак Кобыланды” жырына кейшпдэуарлер эсершен косылган жамауларды ете дэл, накты керсетш,кей туста “Сал-сал”, “Заркум” киссаларына уксап кеткендЫнулкен кемпплйс, халык мурасынын KaaipiH rycipy деп санайды.Кобыландынын аударыспак ойнап, квкбар тарту орнына тенгеалып ойнауын, Тайбурыл атка жемге кызыл дэр1 косьт жепзуш,Кобыландынын ашытып бал iuiyiH зерттеуип кейшнен косылганбершеп акьшдардын колтанбасы екещигш ажьфатып, сол сияктысолдат, сухар, медаль, шай, алтыатар, сагат секши свздер деКобыланды заманынын шындыгын бере алмайтынын дурыскерсетедь Автор “Крбыландыга” заманынауксамайтынжырларды,казак журтынын мэдениет тарихына em6ip пайдасы жок еленаерд1элп “Сал-сал” , “Заркумдагы” кул жэне надан акындар коскандеп ашынады. Жырдагы казактьш есю наным-сен1мш, турмыссалтыншындыкпен керсететш суреттерд1 Элихан Бекейхан дэлтауып, ж т керсетш, ерекше мадактап отырады. КобыландынынКдзан ханнын каласьш алуы, Тайбурылдын шабысы “шын казакакьшынын ce3i-ay” деп кошемет eruiefli. Абай сынына жанасатынелевдер мынау деп, жырдын отызга тарта y3inaici бет-беттбойынша керсетшеш. Косак арасында журген дэмаз елендерynrici реиндеп он уш мысал жэне бар. Болашакга бастырушыларecKepyi кажет 36-беттеп сездерге назар аударылады.Зерттеуил жырдан узшд1 келпре отырып, Кобыланды,Тайбурылдын кандай екендтн кез алдынызга экеледг вюжшкекарай, ютапка арнап сальшган суреттердщ орыс ютаптарынанжауапсыз Keinipuie салганын, Тайбурылдын сымдай созылганказанат болмай, жук тартатын, жал-куйрьпы кушак жетпесайгьфга, тайказан какпак жауьфынды, узын бойлы, нур жузд!Кобыландынын мурны пуштиган бакалшыга айналганьшмыскылдап отырып жетюзеш, ютап безешируде кеткенкателнстерд1 сынайды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 178Жырдагы жер-су аттарын ершбей изе отырып, зерттеушбол аш акта ютапты кайта басканда, буларды жэне адам аттарынэлшби реттмен ютап сонында беруш усынады. Шокан ютабынынсолай шыкканын еске салады. Ютап басуды тек пайда iaaey,“Заркум”, “Сал-салдарды” басуды автор бакалшылык жолы,макулатура, ал Шокан ютабы секшш енбектерд1 басуды асылэдебиет басу, литература жолы деп багалайды.Элихан Бекейхан “ Каракыпшак Кобьшанды” зерттеушдежырдын непзп сюжетш баяндады, туынды кай дэу1рдебейнелейтшш карастырьпт, жорамалдын б1рнеше вариантынусынды, кейшп жыршылар коскан жасанды езгер1стерд1 KepceTinберд1, текстолошялык тэсшдерд1 колданды, эпостын халыкeMipiH танудагы кызметш айкьшдады, алтеме беру, узпип келнруулпсш керсетп, ютап безеншру, бастыру мэдениетше катыстытюрлер айтты, кыскасы, бул енбек — казак сыны, эдебиеттануы,фодьклортануы, бастау кезшдеп ен алгашкы багалы, гъшыми1здешстщ 6ipi.Элихан Бекейханнын фолькдоршы ретшдеп ой-тужырымдары“Кдзак жыры “Кобыландыдагы” эйел бейнесГ’ (1899) дегенорысша жазылган енбепнде жал раса туседь Мунда казакфольклоры улгшершш мазмуны бай, формасы сан алуан екеншкерсетш, елендш, жыршы дегендер юм екенш аныктап, ас-тойдадомбыра аркьшы айтылатын жырлардын ерекшелйсгерш танытады.Калыпты -пршип'кте рута, жузге белшетш казактар ел басына кунтуганда, тулпар MiHin, ту устап, “Алаш” деп уран салып, 6ip женненкол, 6ip жагадан бас шыгаратыны ауыз эдебиеп шыгармаларынынбасты сарыны екеш дэлелденеш. Есю наным, сетмдер менмусылмандык мураттардьщ “Кобьшанды батыр” жырындашАналык, Куртка, Кдрлыга, Кдрлыгаш тагд ырл арындагы, мшезкалпындагы, гс-эрекеттершдеп KepiHicTepiH зерттеуш i бшпршкпенталдап, халык санасынан 6ip сешм жуйесшш 6ipTe-6ipTe eiuin,еюниш арнанын, баска дш нщ орныгуын пайымдайды. Мундайтургыдан батырлар жырын талдау казак фольклорында жатканкептеген рухани байлыкгарымызды аша тусетшше кез жетюзугеболады. Ислам тарихынан, грек эпосынан мысалдар келпру,Мухаммедтщ кызы Фатима мен куйеу баласы Эли, Баба тукт1шашты Эзиз туралы аныздарды пайдалануда, жыр мазмунынкыска кайырып отьфып, тулгаларга мшездеме беруде ЭлиханБекейхан улкен эдебиетии, сыншы, мэтшнщ терен 6mripiекещппн танытады.Элихан Бекейханнын шыгармашылык мурасынын iminae жекеадамдарга арналган шагын гумырнамалык кесюндеме, портретдеп атауга болатын 6ip шогьф материалдар бар. Олар орысша,

179 ЭЛИХАН БвКЕЙХАН (1866-1937)казакша ею тише жазьшган. Булардын imiwieri ен субелкй — АбайКунанбаевка арналган эйгш макаласы.Естелйс, энгше, элштеме, очерк сипатында жазылган 6ip дуние“Кэютай” деп аталады (“Кдзак” газеп, 1915, № 105). Бул АбайдынiHici Ыскактын баласы, улы акыннын тунгыш ютабын шыгарганКэютай кайтыс болды деп Семейден хабар алган сон, 6ip жагыкайгырып, 6ip жагы еске алып отырып толганудан шыккан туынды.Естел1кте Кунанбай немерелер! Кэютай, Турагул, Шэкэр1мтуралы, олардын Элиханмен танысуы, достасуы, киын кездерде6ip-6ipiHe кол ушын 6epyi туралы жылы, айы, куш айтылган дэлшдеректер бар. Мемлекетпк Думага казак ш ш ен юмдер усынылды,сайлау калай erri, осы орайдагы Кэютай, Шэкэр1м эрекеттершавтор анык керсетедй Шарга тускен Тем1ргали, Хасен, Омарбек,Келбай, туспей калган Жакып жагдайларынан хабар аламыз.Элиханмен хат жазысып, акылдасып, ен бастысы журт камъшжеп, Кунанбай тукымынын Карауыл бойындагы жерлерден калайайрылганын керем13. Элиханнын Семей абактысынан шыгып,Каркаралыга аттанып бара жатьт, сонгы рет Кэютаймен коштасуcaTi журек теб1рентедк Алаш азаматгарынын калткысыз достыгынакайран каласын. Сол секши Кэютайдын 1913 жылы 13 мамыр кушжазган хатьшан келпршген: “9зш кергендегщен кешл баскарганжок, гумыр нуры кетп, баска умгг кыларльпс нэрсе кергешм жок.Барарлык жер жок. Мундасар Kici де кем калды. Tipi болган сонгумыр cypin журм1з. Bipeyre типзер пайда колдан келмеген сон, енболмаса ешюмге зарар типзбесек деп, сактанганнан баска жумысжок” деген сездер1 KyHi 6iTin бара жаткан адамнын халшен сьфберсе керек.X X гасыр басындагы казак зиялылары ерекше курметтегенорыс адамдарынын 6ipi, эйгш Шыгыс 3eprreymi галым, 6ip кездеШоканмен кадет корпусында катар окып, дос болган, кейшонын ютабын шыгаруга куш салган, казак ауыз эдебиеп улгшершжинап бастырган окымысты Григорий Николаевич Потанин еда.Ол туралы Ахмет Байтурсынов, Мдржакып Дулатов арнау еленшыгарса, Элихан Бекейхан “ Григорий Николаевич Потанин”деген ортак атпен ею макала жазды. Алгашкы макал ада (“Казак”газеп, 1913, № 15) Потаниннш ecKi аныздарды жинау максатыменКаркаралы уезше баратын сапары туралы айтады, “Тэшр”ce3iHiH шыгу теркшше, олардын монгол, казак тшдер!ндеп тупюмагыналарына назар аударады. Потанин жазбасындагы уш акки1з уй, акбоз ат жэне Шынгыс ханнын жерле ну i туралы аныз бенказактын Акбозат, Жепкаракшы ертепсш салыстыра отырып,аныз, сарын ортактастыгы туралы niKip туйедк ПотанинншeMipiHeH кыска гана магймет бере келш, “казакты туганындайжылы кередк «Бишарасын» деп казакка корган болады. 0з

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 180гумырында кыл гаи жумысы, журш турган мшез1 анык еулиенщгсшдей” деп тужырады.Еюннп макал ада Г.Н.Потаниннщ туган жер1, балалык, ж п тткшагы, бш1м алу кезендер1, патша уюмеп тарапынан эуел1 елшжазасына кесшп, артынан Финляндияда юсендеугй журш жерказуы толык баяндалады. Гылыми енбектер1, dcipece “Ортагаеырдык Европа эпосындагы шыгыс сарындары” ютабы ерекшежогары багаланады. 1нжш, Тэурэт, Куран, Шумер жазбалары,еврей, Ассирия, Вавилон мэдениет! жетндеri Элихан б ш м ш щтерещйгш керем1з. Потаниннщ кызык мшездерш, мэселен, елшжазасына буйрылган тут баскалардай жылап-сыкгамай, HeMicт ш ютабын окуы, Томга окуга келген кыздарга ез жанынанакша 6epyiH кызыкты eTin жазады. “ Кдзакты автономия кылсак,Караеткел — Алаштын ортасы, сонда университет салып, казактынулын, кызын окытсак, “ Козы Керпеш - Баянды” шыгарган,Шокан, Абай, Ахмет, 1УПржакыпты тап кан казактын юм екеншЕвропа сонда бшер едГ’ деген Потаниннщ кершкелдтн бупнпкун дэлелдеп отыргандай.Орыстын казак ел1 туралы эдш niKip айткан галымдарына дегенЭлихан Бекейхан ьщыласы ерекше.Олардын енбектерш ютаптарында, зерттеулерщде, сезарасында айтып, сштеме берумен коса, Шрнеше жеке макала даарнаган. Кыска гана “Петр Петрович Семенов” макаласында(“Кдзак” газеп, 1914, № 54) кейш фамилиясына Тян-Шаньскийce3i жалганган галымнын Карл Риттердщ “Азия” итабьшГ.Н.Потанинмен 6ipneein аудару устшде Алтай, Тарбагатай,Жепсу, 1ле, Алатау, Ыстыккел, Хан TOHipi туралы жанаматериалдар косканын ерекше мадакгайды. Б р галымнын Шоканмен Потанин тагдырына жасаган ecepi де сез болады.Кдзак халкына ерекше штипатпен карап, кайыр жасаганНиколай Лукич Скалозубов деген окымысты агроном, eiciHmi женеушшш1 Думага депутат болган елеумет Kaflpancepi болгандыгынЭлихан Бекейханнын ею макаласынан (“Казак” газеп, 1915,№ 109, № 111) алгаш рет 6uiin отырмыз. Лев Толстойдын досыболган осы Скалозубов Думага казак жер1 ушш казактын ездепутатындай жанталаеып курескен екен, ол — ол ма, АхметБайтурсыновтын елещн айтканы ушш сотталып, жер аударьшганкаркаралылык азаматтар Хасен, Ыбырай, Смахан, Бодаубек,Ахмет, Сулеймендерщ еюмет басшысы Столыпинге дейш барыпжурш, елдерше кайтарткан екен. Сол азаматтьщ дуние салганын“Речь” газетшен окып, естл, Элихан e3i де макала жазган.Элихан портретик жазбаларынын такьфып аясы кен.“И.М.Мечников” макаласы (“Казак” газеп, 1915, № 126)орыстын атакты галымьшьщ туганына 70 жыл толуына орай

181 ЭЛИХАН Б6КЕЙХАН (1866-1937)жазылган. Мунда гылыми мэлшеттер зор. Француз Пастердщгылымда ашкан жаналыгы, отан Мечниковтын коскан езшджyneci талдана сез болады. Оба ауруынын таралу ce6e6i, адамнынкеп жасауынын 1шкен-жеген тамагымен байланысы айтылады.“Вандер Бипьдт” (“Казак” газета, 1915, № 131) макаласында кемесуга батып бара жатканда кепштж ушш езш курбан еткен 6ipжас американдыктын ерлт мадакталады. HeMicTiH жумысшыпартиясынын eidnti, эйгии шешен Бебель опат болганда жазылганматериалды (“ Казак” газета, 1913, № 26) кыска кайырылганказанама-некролог деуге келед!. Орыс тшшде жазылган“Константин Антонович Вернер” макаласы некролог стилшдебасталады да, ауыл шаруашылыгынын эйгш галымынын eMipiMeH,гылыми енбектер^мен жан-жакты таныстырады. dcipece профессорКАВернердщ казак топырагына, казак малшыларынын енбепнекатысты айткан ойларына, Ci6ipfle жасаган icTepiHe, элеуметтжэрекеттерше кешнен токталады. Bipimni Мемлекеттж Думанынмушей В.П.Обнинский опат болганда, Элиханнын калам тартуымаркумнын кадет партиясынын атышулы шешеш, “Бостандыкуакыты тарихы” деген 4 томдык ютаптын авторы болгандыгыушш гана емес, ен бастысы — орыстан езге халыкгарга буйрепбургандыгына iin тарткандык, ел атынан айтылган алгыс.Эбубэюр Диваев жинап бастырган “Батыр Бекет” жырынаарналган шагын рецензияда шыгармадагы непзп окигалардынKiiui жуздеп Алган, Жаппас imiHfle ететш1, Бекетгш тарихиболган адам екенд1п, ол усталып Ci6ipre айдалганда артынанэйелшш баруын декабристерд1н ханымдары княгиня Волконская,Трубецкая эрекетгершен тендес ic деп карайды. “Мырза Ешге”жырына арналган кыска макал ада Аксак TeMip, Токтамыс, Ед1гезаманы сез етшед1, шыгарманын керкемдт, мектеп балаларынынокуга лайьпстылыгы айтылады. “Ер Таргын” туралы да тарихи,эдеби тюрлер бар.Казактын атакты, дэулетта, сыйлы KicuiepiHiH 6ipi Есенгулкажынын арнайы хат жазып, шырга тастауымен ипл1кта 6ip icriHкалай басталганын “Роман бэйгес1” макал асы нан керем^з. Онерге,гылымга, эдебиетке жанашырлык, ез калтасынан пул 6epin,жаксы icTepre мурындык болгандар ретшде Альфред Нобель,Уваров улплерш мысал га алады. Кыскаша жазылган, жазылмакромандарга терел^к айтып, бэйге беру ymiH Шэкэр1м, Ахмет,М1ржакып, Бакытжан, Мукамеджаннан эдш казылар алкасынкуруды усынады.Бутан жалгас, сабактас енбек — “Роман деген не?” (“Казак”газета, 1914, № 48) макаласында романнын алгаш кай елдетуганын, бул жанрлык форманын ерекшелжгерш, epicTen дамыганкездер1Н, атакты романшылар катарында Англияда — Вальтер

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 182Скотт, Чарльз Диккенс, Уильям Теккерей, Ресейде — Пушкин,Гоголь, Лермонтов, Толстой екендитн айтып кетеди. Толстойдын“Сотые Ьэм татулык” (Э.Бекейхан оеылай аудартан — ред.)романына ете дел, кыскаша сипаттама бередь Алгашкы казакроманы М1ржакыптын “Бакытсыз Жамалын” атап, шыгарманынмазмунын шолып, непзп кейшкерлер элемше токгалады. Авторроман жанрын элеуметпк мэселелермен, адамдар мшез1мен,тэрбиелж, эстетикалык мураттармен еабактас карайды.Ереюш 6ip cepniHM eH, керкем титмен, шешен жазылган макала— “Эн, елен heM онын куралы” (“Кдзак” газеп, 1914, № 6-7).Мунда Элихан Бекейханнын энге, еленге, куйге деген кезкарасы,сулулык туралы толгамдары жатыр. Теб1рене, шешше, тегшесейлейдь Шалкып отьфады. Евди 6ip орайда элемге эйгип еЫмдерГете, Шопенгауэр, Бетховен, Мартин Лютер айтады деп, олардыншюрлергн келпре келш, акьфында Абайдын “влен — сездщпатшасы, сез сарасы” деп басталатын елещмен тужырады.Жусшбек Аймауытовтын “Карткожа” романын ЭлиханБекейхан кыска талдап, шыгарманын керкемшк, элеуметпк мэншашады, стильдж, жанрлык ерекшел1ктерше (“Енбеюш казак”газеп, 4.11.1926) мэн береди. Мундай кенеул1 шагын рецензиякатарьша Матжан аудартан Вс.Ивановтын терт энгшесше,Жусшбектщ “Психология” ютабына арналган материаддарды дажаткызута болады.Элихан Бекейханнын гылыми, зерттеу, публицистикалыкшыгармалары ез кезшдеп ен уздйс элем галымдары, каламгерлер1тудырган енбекгердш би1к ерес1мен денгейлес. Жазушьшар— Радищев, Новиков, Пушкин, Лермонтов, Салтыков-Щедрин,Достоевский, Толстой, Шекспир, Гете, Герцен, Тургенев,Короленко, галымдар —Белинский, Дарвин, Уэлс, Спенсер, ПланоКарпини, Пастер, Мечников, эскербасылары —Шьщгысхан, АксакTeMip, Наполеон, Абылайхан, пайгамбарлар — Гайса, МухаммедeciMflepi. Мемлекеттер — Америка, Англия, Германия, Жапония,Франция, Туркия, калалар — Петроград, Мэскеу, Лондон, Париж,Берлин, Стамбул, Минск, Самара, Уфа, Казан, Орынбор аттарымакалаларда жш кездесш отырады. Казак, орыс, француз макалмэтелдерш,эйгш адамдардын сездерщ колданады.Буюл саналы eMipiH халкына, халкынын азатгыгына арнаганЭлихан Бекейхан барлык кажыр-кайратын, 6LniMiH, дарынталантьшпатша еюмеп кезщдеп кыспак-канау, отаршылдыкзорлыккезшде калам куплмен жазылган енбектер1нде калынказактын ез шпндеп алауыздык, жал каулык, eripiK, урлык, шаруагакьфсыздык такылеттес кесапаттарды MiHen сынай отьфып, елтагдыры ушш ен басты нэрсе, непзп байлык, пршшк кез1 — жергеиелену екенш терен сезгнш, осы багьггта жумыс жасайды, гылыми

183 ЭЛИХАН В0КЕЙХАН (1866-1937)зерттеулер, макалалар жазады. Ал GipiHini дуниежузшк с о г ы скезшде ipreci шайкалып, 1917 жылгы а клан революциясынан кейшпатша ук1мет1 кулаган сон, енш казактын ез тазпнш ез! устайтынел болу мумкшдгп туган ын угынып, енд!п 1здешстер, курестерарнасын езгертш, топ болып, тутас куш болып, уйымдасыпкимылдау максатында анык багдарламасы бар улттык партия куру,кас-душпаннан коргану ушш милиция, эскер жасактау, акырында- улттык мемлекет куру арманын табектеп айтады.Осындай жагдайларга байланысты Элихан Бекейханнынэлеуметпк-когамдык, саяси, рухани кезкарасында болыпеткен кат-кабат эволюцияны керуге болады. Элихан Бекейхантапантыныц сан-алуан кырлары оньщ тэжзрибеге, планеталаргаарналган гылыми макал ал арынан, ез басынан еткен жагдайлардыталдаган естелпсгершен, достарына жазган журекжардыхатгарынан, Эзоп, Мопассан, Толстой, Чехов, Короленкошыгармаларын аударуынан KepiHin жатады.Бупн танда Бекейхан енбектер! тугел жиналып 6inceH жок. ОларМэскеуде, Санкг-Петербургте, Самарада, Омбыда, Семейде, баскада калаларда шыккан мерз1мд1 баспасез бетгершде, турл1 архивкойнауларында жатыр. Буларды тутас жинау, бастыру 6 ip ic болса,Элиханнын тарих, этнография, статистика, экономика, саясат,эдебиет туралы енбектерш тубегейпа зерттеу, диссертациялар,монографиялар жазу еюнип ic екеш хак.X X гасыр басындагы эдебиетш1здщ кур дел i, шыргалан

ШЭКЭР1М Ц¥ДАЙБЕРД1¥ЛЫ(1858 -1931)тарихында Элихан Бекейханнындуниетанымдык,кешбасшылыккайраткерлшнщ енеге y^rici жаркырапRepiHin-ак тур.Он тогызыншы гасырдын екшхшжартысында казак елшщ когамдык ем1ршде,мэдениеп мен енершде, улттык эдебиетшдеаса ип жангырулар бой керсетп десек,бул тустагы улы Абай бастаган жанашылбагыттагы реалиспк эдебиетпн дамукаркыны айрыкша болды. Халкымыздынаса кернекп акындарынын 6ipi Шекэр1мКудайбершры да, мше, осынау еркешй ортада ecin ержетп.Ол 1858 жылы ескше жыл санау бойынша 11 шщдеде Семейоблысынын Абай ауданында дуниеге келд!. Экес1 — Кудайберда —Абайдын агасы, Кунанбайдын Кунке атты бэйбшесшен туган.Шэкэр1м бес жасында окуга 6epmin, eKi жылдай окиды. Жет1жаска келгенде, 1866 жылы execi Кудайберд1 37 жасында дуниесалады да, UlexepiM будан былайгы уакытта Кунанбайдынтэрбиес1нде, вкелей Абайдын камкорлыгында болады. Шыкканортасьшын аса бай дэстур1 мен акын агасынын тагылымды тербиес1табигатынан зерек те алгыр Шекэр1мн1н жевмд1к, жокшылыккермей есуше гана емес, оньш талантты акын, парасатты ой neciрепнде калыптасуына да айрыкша ыкпал жасайды.Улы Абайдын манына шогырланган талантты жастар туралыайта келш, Мухтар Эуезов былай деп жазады: « ... Ондай акынтертеу. Онын eKeyi Акылбай, Магауия — Абайдын ез балалары,мунын eKeyi де 1904 жылы Абай елген жылы елген. Калган

185 ШЭКЭР1М К,УДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)eKeyi Кекбай, Шэкэрш. Осы терт акынньщ толык магыналышэюрттерЬ. Шындыгында да Ш экэрш — Абайдын ен таланттышэюртгершщ 6ipi, 3pi ен мол мура калдырган шэюрп.Абай шэюртгершщ кай-кайсысы да улы устазыньщ басканi3iH кайталамай, енер кегшде ездершше сокпак салуга умтылды.Абай ез шэюртгершщ еленщерш yHeMi кадагалап отырган. 03iтакырып берш жаздыргандары да аз емес. ¥лы акьш жастардынтуындыларына сын кезбен карал, багыт-багдар 6epin отырган.Шэкэр1мнш акындык жольш айкындай берген де, мше,осындай улы мектеп, Абайдын акындык дэстур! болды.Шэкэр1мнщ терен магыналы шыгармашылык мурасынын енбойынан Абайдын реалиспк сарьшы, керкемдж, эстетикалыктанымыньщ ocepi унем1 белп 6epin отырады.Арнайы оку орындарында окып бипм алмаса да, ез бетшшещене журш жэне Абай агасынын басшылыгымен жан сарайынбайыткан Шэкэр1м ез заманьтда казак арасындагы, кала бердцбуюл Турюстан елкесшдеп аса бшмдар, ойшыл адамдардын 6ipiатанады. Араб, парсы, TypiK тшш бщш, орыс тшне жетж болды.Жасымнан жетж бщщм TypiK т ш н ,Сол тшге аударылган барлык б ш м .Ершбей енбек етпм, енбек жанды,Жаркырап карангьыан туып кушм.Ояткан меш ерте Шыгыс жыры,Айнадай айкын болды элем сыры.Талпынып орыс т ш н уйренуменНадандыктын тазарып, Kerri Kipi, —дейцп акьш езшщ «Жасымнан жетж бщшм TypiK тшн» аттыелешнде1. Бул арада акыннын бш м денгейшщ каншалыктыболтаны айкын ангарылады. Сонда да болса акьш:Кеп б ш м жок бойымда,Ш ы н мактан жок ойымда, —деп, ani де оки туссем деген ой-арманынан ажырамайды. Бул онынем1рлж нысанасы, сез eHepi элем1ндеп тем1рказыкгай багдарыболса керек. Сол себелп де оньщ ез бетчмен iaaeHin тапкан руханиказынасы да аз болмаган. Сол аркылы ол ез заманьшын парасаттыазаматы атанган.1Шэкэрш. Шыгармалары. — А., 1988,143-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 1861904 жылы Ш экэртнщ улы устазы Абай кайтыс болды. Осыжылы ол езшщ кос бауыры Акылбай мен Магауиядан айрылады.Шэкэр1мге бул окигалар аса ауыр соккы болып тиедь Ендшжерде ол айналасындагы Tipuiinix кубылыстары туралы, тагдыршыргаландары жайында езшщ innd сауалдарына жауап iaaen,философиялык ойлардын шр1мше бершеда. Б ш м ш кенейтуге, кепокуга ден кояды. Улкен yMiT аркалап, 1905-1906 жылдары Меккегебарып кайтады.«Меккеге барам деп шыктым,—деп жазады Шэкэр1м,— opi баражатканда Стамбулда 13 кун болып, келе жатканда 13 кун болып,канша тарих акгарып, керек ютаптарды почтамен уйге ж1бершотырдым. Меккенщ де, Мэдиненщ де тарихтарын актардым.BipaK жол катынасы жайсыз болып, Египетке баруга руксат алаалмадым. Сол кездер1 Шыгыс, Батые галымдарымен кеп сейлесш,ой-тюрлер1мен, Шыгыс, Батыстын ертедеп галымдарыныншыгармаларымен танысьпт, оларды жаздырып алдым. Александрсалдырган ютапханада кызмет еткен галымдардан сурап, керекпютаптарды жаздырып алдым. Абайдьщ акыл-кенеа болмагандамен ол жерлерге бармаган да болар ед1м»2.Осыган Караганда, Шэкэр1мнщ Меккеге бару сапары устазыАбайдьщ кез1 TipiciHfle айткан акыл-кенесш ic жузше асырумаксатьша арналган. Бул акыннын санасын жана би1'кке KeTepin,6uiiM epeciH, ой тынысын кенейткен 1эдешс сапары болды.1909-1910 жылдар шамасында Шэкэр1м елден аулактап,Шакпак деген жерде жалгыз уй eMip суреда. Ондагы максаты eMipбойы жинаган бш м казынасын онашада кагаз бетше Tycipy, кейшпурпакка жетюзу efli. 0зш щ «Kefi6ipey безии дейд1 елден MeHi» депаталатын елещнде Шэкэр^м былай дейш:М ен жалгыз, сендер елде койдын калып,Е ш ю м т н кеткетм жок малын алып.Елу бес жыл жинаган казынамдыОнашада корытам ойга салып3.1917 жылгы Ресейдеп тенкер(стерден кейш акын ел ортасынаоралып, белсешп кызметпен айналыса бастайды. Баспасездеб1ркатар макал алар жариялайды. Жана заманнан жаксылык Kyrefli.BipaK кеп узамай шындыкка Ke3i жеткен Шэкэр1м Шакпактагыуйше кайтады да, eMipiHin сонына дейш сонда болады. Акын 1931жылы 2 казан куш каза табады.* * *0 3 Ш Щ жарты гасырдан астам уакытка созылган шыгармашыл ык2 Сонда.3 Сонда, 172-6.

1Я7 ШЭКЭР1М К,УДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)сапарында Шэкэр1м халкына аса мол мура калдырып Kerri.Осы муранын ен 6ip шурайлы да келемд1 керкем саласы — онынпоэзиялык туындылары, эсем лирикасы.Шэкэр1м — XIX гасырдын еинпй жартысы мен X X гасырдынбасындагы казак эдебиепнщ шеж1ресшде Абайдан кейш тургантулгалы акьш. Ол улы Абайдьщ сез енерше деген ыкыласымен пейшн Kepin eeri. Содан да болар, ол о бастан-ак акындыкенердеп езшщ биж нысанасын, асыл муратьш айкын ce3iHinкалыптасты. Халыктын муцын жырлау, адам касиеттерш кастерлеуонын шыгармаларыньщ алтын аркауына айналды. Эзшщ алдына:Адамдык борыш ар ушш,Барша адамзат ка мы ушш.Серт бергем енбек етем деп,Алд аты атар тан уш ш , —деп катан серт кояды акьш. Шэкэр1м лирика жанрында Абайкальштастырган реалистж дэстурд1 жемкп жалгастырды. 0 зтуьшдыларьшда e3i eMip сурген fleyipfliH барльж шындыгын тапбасып суреттей бщп. Ол сол кездеп казак даласындагы когамдыксаясижэне элеуметтж-турмыстык жагдайларды жаксы бщш. Солce6enTi де Шэкэр1мнщ шыншыл лирикасы сол дэуардеп казакeMipiHiH айнасына айналды.Шэкэр1м лирикасынын такырыптьж камту аукымы ете кен.Акын мураларынын шпнде ce3iMHiH нэзж сырларын шерпп,жастыктын жалынды шактарын медщрете зерлеп берген махаббатлирикасын да, ез заманьшын букш болмыс бш м ш барыншасезше отырьт, уакыт пен котам, пршш ж пен адам жайындашабыттана сыр акгарган саяси-елеуметтж лириканы да, даланынэсем керю мен жаратылыстьщ тамаша кубьшыстарын шеберернектеген табигат лирикасьш да, заттар мен кубылыстар, акикатпен болашак, TipiuuiiKriH Heri3i туралы терен толганысты ойларусынатын азаматтык, философиялык лириканы да молынанушыратамыз.Шэкэр1мн1н лирикалык шыгармаларында жеке адамбойындагы усак-туйек м1ндерден бастап, сол кездеп когамнынсаясаты сиякты курдел1 мэселеге дейшпнщ 69pi камтьштан. ХалыкeMipiHfleri Kepi тартар кемшш1к атаулыга журеп езипп, букаранысаналы эрекетке шакырады. вз тусындагы байлык пен мансаптымансук епп, соган жету жолында ел муддесш курбан етуге даяртогышарлар мен ульпстарды, шенкумар эюмдерд1 encip сынгаалады. Осыньщ бэр1‘нде де ол халык букарасынан кол узбейдйШэкэр1мнщ акын болып, айналасына таныла бастауы —еткен гасырдын жетшсшпп жылдарынын аяк meHi. Бул кезде

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 188онын балауса каламынан тур жагынан тын, магынасы терен,философиялык жаналыгы айкын еленаер туды. Оларда акынмахаббат пен жастык сезшдерш квб1рек жырлады. Осы туста туган«Жастык туралы», «Кэршк туралы», «Жаз келер», «Жастарга»,«Шын сырым», «Арман» сиякты кептеген влендершде акыннынайшыкты тип мен медгпр сыршылдыгы сезшедкГауЬардай кез1,Булбулдай C03i,Жаннан аскан 6ip nepi.Жуз16ip айдай,MiHe3i майдайбзгеден артык сол жер1.Дариядай акыл мол ед1,Жан гашыгым сол еш4.Б р Шэкэр1мнщ 1879 жылы жазган «Жастык туралы» аттыелещндеп сыршыл шумактар болса, Ш ы ш с поэзиясынындэстуршде жазылган «Шын сырым» атты елешнде мынадайжолдар кездеседа:Ж1бектей кап-караТаралган шашын бар,Буцырсыз тап-тазаЖаралган басьщ бар.Кардай аппак8xiMci3 мавдайын кен,Кынаптан суырганКднжардай касын бар5.Тунып турган сурет, твгшш турган сез1м. Бозбала шагындажазылган осы тэр1здо влецдершен-ак Шэкэр1мшн айналадагыкубылыстарга, адамдар арасындагы катынастарга деген вз тушж,философиялык пайымдары квршш жатады. Ол айналасына ойлыквзбен карап, niKip туйедь Сол аркылы езшщ eMipre, котам мен■пршшкке деген кезкарасын калыптастырады.Шэкэр1м лирикасындагы Абай дэстуршщ iaaepi онынелендер1ндеп гуманистж, адамгершипк сипаттан да айкын ’кершедЬ Шэкэр1м елендершдеп ен басты нысана — адам. Оладамды унем1 жаксылыкка жетшуге, онын бойында жанашакасиеттер калыптастыруга умтылады. Адамнын мшез-кркындагы* Сонда, 26-6.5Сонда, 44-6.

189 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)сал актык пен ершшектйс, жалкаулык пен мактаншактыккасиеттерш сынга алды.Ершшектен сал актык,Салактыкган надандык.BiprneH 6ipi туады,Жогалар суйтт адамдык,—дейд1 акын.Шэкэр1м лирикасынын аса 6ip аукымды саласы — онынАбай дэстуршде жазылган агартушылык сарьшдатът елендеркОл 03i eMip сурген заманнын барлык болмысын, букш казаккауымьшьщ экономикалык, элеуметпк, руханн дамуынындэрежесш жан-жакты тусшген кайраткер болды. О зш щ туганжуртынын болашагы ушш жаны ауырып, журеп сыздады. Осысез1ммен кептеген жырларын жазды. Бул туста да ол Абайменундес . Рылымга кол жетюзудщ, халыктын OMipiHe ишкентайболса да жаксылык жасаудын 6ipfleH-6ip жолы ад ал енбек ету депбшген данышпан Абай:Рылымды 1здеп,Дуниет кездеп,Ей жакка ущдшм6, —деп бийм табуга шакырса, Шэкэр1м жырлары да адамды ад ал |енбекке, гылым мен мэдениет уйренуге багыттайды:Куш-TYHi дей керме, гылым iane,Калсын десен артында адам атын7, —дейш ол.Абай кетерген эдшет идеясы, ар тазалыгы Шэкэр1м Iойлы болуга шакырады. «Насихат* деп аталатын елешндеп ойларсонын айгагы:Сусаганнын сусыны бол су сыкылды суп-суйык,BipaK ондай болма салкын ел кешл1н калдырып.От сыкылды жылы болсын жуз1н1з бен ce3ini3,BipaK ондай махаббатсыз болма ертеп, жандырып*.6Абай. Шыгармаларынын eici томлык толык жинагы. I-т., —А., 1995.114-6.7 Ш экэрш. Шыгармалары. 93-6.' Ш экэрш. Жолсызжаза. — А., 1988. 88-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 190Акын ез халкынын басындагы кемшшктерд1 ен алдыменевропадык, элемдак гылым-бшмнен шет калуынын салдары депбшц:Жер жух жабылганда гылым жакка,Кдзак жур кумарланып кур атакка, —деп куйзедщ'. Бул тустагы акыннын тусштнде оку мен б ш м 1здеу,гылым табу—адамзат баласын нэрл1 бастаудан сусындатып, алдашмакеатка жетюзетш асыл казына, адам бойындагы жамандыктынтамырына балта шабатын ен куатты кару. Сондыктан да од казаккогамынын сол кездеп сипатын пшншылдыкпен суреттей келе,eM ip, болашак туралы терен ой толгау барысында K03i ашык,KOKiperi ояу азамаггардын ел ппщде кеп болуын, сол аркылыхалкын сауаттылык сахнасына шыгаруды армандады. dcipeee«Ашу мен ынсап» атты елешнде акын позициясы айкын кершей.Сол сиякты:Уйренсе гылым менен сан енерш,Бшер e.ni-ay енердщ не берерш.Танысса акын, ойшыл адамымен,Табар ед]-ау адалдык ар кемегш, —деп, «Молдалар езгелерш кэшр дейдЬ>9 атты елешнде элемдйсгылым мен мэдениеттщ биМне умтылды. Сол жаксылыктаргахалкынын назарын аударуга тырысты. бзге елдер эдебиепнщузщк шыгармаларын казак тшне аудару аркылы осы идеясынжалгастыра тустьКдзак халкынын жаксы болашагы туралы акыннын уш 1917жылгы окигалар кезшде ерекше куатты секщщ. «Бостандыктаны атты», «Бостандык туы жаркырап», «Кош, журтым» сияктыелендершде акын казакты оянуга, маргаулыктан арьитугашакырды.Бул кезенде Шекэр1мге елшщ басына тэуелаз заман тугандайкершд1, содан ум1ттендк Акыннын лирикалык каИарманы да осысарында ун катты. Ш экэршнщ кешпкер1 шарк ура ойланады,кемшшк атаулынын себебш, тыгырыкган шыгудын амалын1эдейда.Мылтык билеп турганда эдшет жок,Алдамай-ак аулак ел, жарыктыгым, —9 Шэкэрш. Шыгармалары. 211-6.

191 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)деп («Акьш немене»), акын котам дамуынын бугтш мен ертенднеойшыддыкпен кез жберещ. 0M ip бойы эдшет iaaen еткен Шэкэр1мзорлык пен зомбылык, езгеш карудын куш1мен багындыру баржерде адам баласы ешкашан дегенше жете алмайтынын айтады. Олжаксылык пен жамандыктын, дурыс пен TepiciiH ара ж ш н тамашаайырады. Turn адамзатты бакытка жетюзед1 деген гылымнын езшекейде сескене карайды. «Сен гылымга» атты елешнде Шэкэр1мшын иесш таппаган шлымнын аса KayinTi екенш айтады:Шын залымга берме шлым,Ол апар да ок кылар10.Шэкэр1мнщ лирикалык каЬарманынын бейнелеу ерекшелпсгер1де кешл аударарлык. Абай елешндеп сиякты Шэкэр1мде де«журек», «Tin», «сез» угымдары мол ушырасады. Булардын кайкайсысыда кейшкердщ азаматтык парасатын, адамгершшктазалыгын немесе белгш 6ip сэтгеп кешл куйш дэл жетюзугемумющпк бередь Акын «мешнщ» басындагы сан алуан сез1мдерщ,куаныш пен куйшшгп, умгг пен торыгушылыкгы осы угымдараркылы пайымдай аламыз. Шэкэр1м заманынын курделшш онынелендершен, ондагы лирикалык каЬарманнын кейде «тэта», кейде«ащы», кейде «долы» тшнен ангарылып жатады. Кеп жагдайдаакыннын «меш» «таза журек» i3fley жолында «от журегш* колынаап, «сум журектермен» ай каска шыгады, заман эм1ршен аса алмайкалган шактарда пушайман куйге туе in, «дертп журекке», «жаралыжурекке» айналады. Ашынган сэттер1нде Ш экэршнщ «меш»:Мендосынмын, жауемес,Enipe берме, кайта ту.Журепм дертп, cay емес,Сол себепп сез1м у11, —деп ашы ун катады. Карап отырсак, «жартаска барып, кунге айгайсалып» еткен улы Абайдын басындагы хал Шэкэр1мде де бар.Айналасынан езшщ он ce3iH угар жан таппайды. Сол себе m i де олезшщ «Ашу мен ынсап» деген елешнде:10Сонда, 115-6." Сонда, 91-6.11Сонда, 51-6.Айырмайды арасын,Булдыр менен аныктын.Енш кайда барасын,Typi мынау халыктын?13—

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 192деп тыгырыкка ттрелгендей, TipiuiniicreH торыккандай болады.Ш экэрш нщ жазба эдебиеттщ дэстурше лайык 6ip езгешелтез тусындагы б1рсыпыра акындарга Караганда, ©з айткандарынынбэрш б1рдей акикат, шындык, дайын турган акыл деп усынбауы,окушынын ез талгамына салып, керегш кабылдауды мегзеу1, ap6ipмурага байыпты сын кезгмен карай бшуге шакыруы.KiM айтса да, сынамай койма, жаным,Акылына сынатып ойла, жаным.Пэленше екем айткан сез дурыс кой деп,Журектщ таразысын жойма, жаным.Тепе тексер сез керсен сыр мен сынын,Тузетуге именбе тапсан шынын.Эдеп сакта, жалгыз-ак кате айтты деп,Былшылдатып дей керме тапсан MiHiH.Бше тура ш айтар кате сезш,Бшмшге есептер эргам езш.Тутан xepi, эдеИ, туган eni,Адастырар, айткызар байлап кезш, —деген шумактардагы жылы рай, сыпайы эуендер, сондайакфилософиялык тужырымдар мен байсалды ой-птрлерШэкэр1мнщ акындык мэдениетш езше лайык бишнен танытады.X IX гасырдын сонгы кез1 мен X X гасырдын алгашкыжылдарында казак эдебиетш элеуметтж ой куралы, руханикуш дэрежесше кетерген казак акындарыньщ алды Шэкэр1м,демократиялык багыттагы жазба эдебиеттщ «тш устартып енершашпак, наданнын кещлш койып кезш ашпак» дэстурш едэу1рLnrepi бастыртан. Эдеби угым-туешжтерге улкен талгамменкарауды Шэкэргм — казак тэж1рибес1нде алгаш койгандардын6ipi. Осы аркылы ол окушысьшьщ эстетикалык таным-талгамынкалыптастыруды кездед1.Акын ез тусындаш когамдык ем1рдщ б1рсыпыра шындыгынорынды кере бшген жэне отан ез катынасын танытып отырган.Шэкэр1мнщ eMip сурген тарихи кезешнде патшалык РоссиядагыжнИангердж куштердщ канаушылык саясаты шет аймактарда даайрыкша epic алып, енбеюш букаранын турмысын бурынгыданда ауырлата тускеш машм. Расырлар бойы устемдж етш келгеннадандык пен карангылык казак когамында бул кезде езшщкертартпалык сипатын ете-мете айкын ангарткан ед!. Когамдыкем1рдщ осы сипатты ерекшел1'ктер1 Шэкэр1м акыннын назарынантыс калмайды.

193 ШЭКЭРТМ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)Япырау, брс не деген наданшылык,Осынша жайылар ма жаманшылык.Eci шыгып еларген 6api де мае,Ар кайда, акыл кайда, адамшылык, —деп куйшещ акьш. Ел шпнде билпасе таласып, партия курудыкотам OMipinaeri ауыр салмак, зиянды кубылые деп ееептейш.Акын ел билтне таласып журген байлардын байыган жолын да,амалын да тап баеып, дэл керсетеш. «Ел зарлатып зорлыкпен малжиып ап», — деген кекесш де ныеанага дэл rain тур. Партия курыпбюйкке талаекан пысык, аткамшерлердщ тулю, арам еырларынакьш терещрек эшкерелей туседа.Партиянын басшысы, батырын осы,Кдйраты мол, йпкеш ант, шашкан пара...Малмен сатып алган сон ел де оньпа...Кдрсы келсен, басынды кагып тастар,Болмысына амал жок сен де оныю.Канга тойган кеп итке карсы келсен,Жанын калар, таксыр-ау, сен деп бшеец.Немесе:Байдын асын сум менен залым жейш,Урысы урлап, момыннын малын жейдо.Немесе:Бар жумысы алдау мен урлык, пара,EipiH арам демейда бул бейшара.Немесе:Кдйдагы ку алдампаз терге шыкты...Осы кунде арамнын жолдасы мол,Ку мен сумды юм жиса, шын мыкты сол.Ел йшндеп аткамшерлерге арнаган бул сездер1 сол кеэдщшындыгын б1рсыдыргы дэл, анык танытып тур. Акыннын осытакырьштагы елендершен ангарылатын тагы 6ip жай — автор елбилеушшердщ суркиялык ic-эрекеттерш сынаганда, ез тусындагыкейб1р акындар сиякты наразы бурьшгы «батагей, едш билердЬ>,«жаксыларды» арман етпейд!, ол заман еткен, e3i Kepin отырганшьшдыктьш бетш ашады, оларга деген езшщ кенш н бшд1ред1,эдшд1кт1, адамгершшйсп ансайды.Аукатгьшар екшдерш сьшауга арналган б1рсыпырашыгармаларында баска кеп акын кере бермейтш ем1рдеп кейб1ркеленкел1 жайлардын да сыры ашылады. Акьш жалпы байлар менел пысыктарыньщ 6ip тшек, 6ip максатта екенш «Коркак бай»деген елешнде айкын ангарады. Сырттай момын боп KepiHeTiH

КАЗАК ЗДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917)___________194байлардын да елге Ti3eciH батыратынын немесе сондай устемдиасеумтылатынын акын орынды сипаттайды. Осы ретте ол:0;ii жеткен Kicirn о да жейш,Колы нан ic келгенде солай жайы.Ойласан кеп бул елдш осындайы,Шокынганы дэулет!, кой мен тайы.Немесе «Кулар» деген елещнде:Байлардын ку бшмеген сыры болмас,Тэмам культ 6ipi мен 6ipi ж ал гас.Араз болып журсе де пайдасы 6ip,Орын дайын, б р иПн куры калмас, —деп жазады. Жалпы устем тапка тэн психолгияны булайша айыратанып, дэл суреттеу Шэкэр1м поэзиясынын реалиспк мэшнтанытады.Ел ш ш д е шектен аскан паракорлык пен эдшетйадак,карангылык пен тенйзшк акынды кейде ауыр жан куйзелюшеушыратып отырады. Жекелеген елендершде акыннын:Елге кенсем, ак жолдан адасамын,Кенбей журсем, кеп итпен таласамын.Тек отырсам тепкшеп шылатпайды,Енш кайтш б р елмен жарасамын, —fleyi осы T3pi3fli кебше-кеп ce3iM куйш, тузу жол таппайсандалганын ангартады.Онын:Ермепм жок, ел1мнен умтм жок,Кдйтейш осындаймен кешл белмей...Ел тшме кенбейш,Жыл алым да камыктым.Умпчлэлйк дендешЗарыктым да шалыктым —...Немесе: «Менщ де жаралы журепм бар, Надандыктан кирагансуйепм бар» fleyi де осыдан. Акын шыгармаларындагы жанкуйзел!сше байланысты туган кейб1р ой-туйждер акынныннадандык тунепне карсы куресте шаршау, кажу сез1мдершентуган ы анык.Шэкэр1мнщ адамгершшк угымына катысты ой-пшрлер1

195 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)агартушылык кезкарастарымен ундес, сабактас. Акынадамгершшк туралы елендершш кайсысын болса да есиет, улпретшде усынады, жамандыктан кашып, жаксылыкка умтылудыуагыздайды. Абай сынаган eiipiK, есек, мактаншакгы Шэкэр1м дежерше жетюзе сынайды.Сабыр, сактык, ой, талап болмаган жан,Анык томен болмай ма хайуаннан.Ынсап, ракым, ар-уят табылмаса,0лген артык дуниеш былгаганнан, —деген Шэкэр1м. «Ершшек, ашу, кумарлык — жамандыктын басыосы* деп туйшдейдь Автордын адам мшезшдеп жамандыктыннепзп белгшерш дурыс сьшай отырып, усынары не дегенгекелетш болсак, мунда да акыннын ез принципше берж болтанынбайкаймыз. «Бояу мактан бола ма, IniiMiani кур кылмай* дейшакьш. Демек, ол адамньш сырткы сулулыгынан repi адамгершшкжашнан суду болуын басты касиет деп таниды. Акынньщадамгершшж туралы кезкарасы «03iMe* деген елешнде дэл детужырымды баянд алады.Кейш баспай, ентелеп Lnrepi бас,Соны ойла, езге кызык icri ойлама...Адамзат 63iH-03i сынау керек,Тазалык, эдишЬсп унау керек.Олсе де тура жолдан мойын бурмай,Акган керген пэлеге шыдау керек.Шэкэр1мнщ бул арада журтшылыкты Lnrepi умтылуга шакыруыда, адалдьж ушш жанын киюга дейш шыда деу1 де озьж niKipnep.Ойшьш, философ акыннын болуынан онын гылымга артару м т де улкен:Уш-актурл1 eMip бар —6api де мае,Eip peyiorri болады шал менен жас.Ен керекп дегенш ортаншы eMip,Тугел колын жетпейпн 6ip жанталас.Капы 0TKi36e сол кездш 6ip сагатын,0KiHimi калмайды кетсе агатын.Кун1-тун1 дей керме, гылым ijae,Кдлсын десен артымда адам атын, —

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 196¥лы Абай: «Жасымда рылым бар деп ескермедцм, Пайдасынкере тура тексермедам» десе, Шэкэр1м адам eMipiH уш кезенгебел in, оньщ сол Абай мензеген ен куатты, жастык шагын гылымгаарнауды насихаттайды, сол туетагы албырт жпердщ 6ip саратын дабос етюзбеуге шакырады. Шэкэр1мнщ eMip сурген кезендеп казаккорамьшьщ мэдени-экономикалык жагдайын ескерсек, акыннынсондай мешеу ортада отырып, жас адамра 6ipfleH-6ip кажет енерретшде рылымды усынуы керегендис.Шекер1М Абайдын «Шэюртчаз талым — туп» деген накылынасуйене отырып, гылымнын когамдык eMipre пайдалы есер етуштшейдк «Насихат» деген елегонде ол:Кай рылымды бшсешз де,Kasip оны елге жай.Кур шщде кеткешнше,Пайдалансын езгелер, —дейш. Акын гылым-бш1м жеке бастын муддесше гана емес, еналдымен халык игшшне жумсалсын деген niidpfli усынады. Б ртужырым акыннын 6ipcbinbipa шыгармаларында кайталанады.Галым адамра арнаран сезшде ол: «Жер сыкылды пайдалы бол,Пайдалансын ел сенен», «От сыкылды жылы болсын жузадз бенсезпцз», «Жел сыкылды желт журттын шаршаганын, талганын»,т.б. дейд1. Шекер1М гылымнын жэне галым адамнын когамдыкем1рдеп орнын керсетумен катар, галымнын ен алдымен нагызадам болуын непзп шарт ретшде кояды.Шэкэр1мнщ азаматтык лирикасынын аукымы ете кен.Непзшен адам, халык, котам сиякты кадау-кадау категориялардынысана еткен1мен, ол ондагы тарам-тарам такырыптардынбарлыгына дерлйс тиянакты зер салып отырды. Онын адамгершипк,имандылык туралы ойлары акынньщ азаматтык унш, гуманистжсипатын танытты. Б р катарда Шэкэр1мнщ «Ескшен калган сезтерш», «Насихат», «Мушлганньщ eMipi» атты елендерш айтураболады. Адалдык пен эдшджт1 жырлауга келгенде Шэкэр1мнщдаусы аса зор. Ол ез замандастарынын бойындаты кеселдергежи{ркене карайды.дейш.15Сонда, 96-6.Адалдын жолы болар заман бар ма,Жем болдык шын жексдоын надандарга.Адастын деп отырмын айтай салып,Бар тапканым сол болды, амал бар ма?13 —

197 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)Эдетте Ш экэрш нщ азаматтык лирикасына кез ж1бергенде,онын елендервде «казак» деген сездщ жш кездесепн! байкалады.Б р акыннын ез халкынын шенбершде гана шектелгенш бищрмесекерек. Абай тэр1зда Шэкэр1м де ез халкынын максат-муратынбуюл адамзат арманынан белек алып карамайды. «Ойласан баршаадамзат — туган бауыр» деп уккан акын езш ш «Анадан алгаштуганымда» атты философияга толы елешнде:6 з1мшш болма, Kerrri ардакта,Адамнын 6api — ез халкын,14—деп туган журтына енеге усынады.Акын ойларынын дэлдпт, Шэкэр1м журегшщ сез1мталдыгымен керегендш онын шыгармаларын бугшп кунмен де ундеспрш,олардын eMipmeHfliriH танытып жатыр. Шэкэр1мнщ ез заманьшдаайткан терен ойлары мен сырлы сездер1 дэл каз1р eMipre келгендейсезшетйи бар.Мэселен, акыннын «Em i тьпнкан» атты елещндеп мынажолдарды бугшп куннщ шындыгьшан алшак жатьф дей аламызба?Ойласам, сол тышкандай бузыктар кеп,Сырты сопы, uni арам кылыкгар кеп.Пара алып, не казынанын акшасын жеп,Адалымсып жур етш улыктар кеп.15Шэкэр1М шыгармаларын карастырганда, оньщ когамдык eMipжайындагы жекелеген niKipnepi мен философиялык ой-туШндер1туралы айтпай кетуге болмайды. 0 з ортасынын белгш керегенадамы Шэкэр1м элеуметпк ем1рдщ эр алуан суркын байкай 6Lrmiжэне оларга езшщ катынасын айкьш бщщ рт отырган. Онынкогамдык кукык пен философиянын жекелеген мэселелер1жешнде езщщк жуйел1 тусш т болган. Мунын e3i Шэкэр1мнщкатардагы гана акын емес, ipi ойшыл екенш танытады.Шэкэр1м Крайбердоры адам, онын орны мен кызмеп, ici,кылыгы жайында, акыл мен ой жайында, кешл мен журек, туйсж,ce3iM жайында, жаксы мен жаман, адалдык пен арамдык, тузулйс,кулык, актык сиякты мэселелер туралы кеп философиялыктолганыстар, Te6ipeHicrep жасаган. dcipece, казак когамына,онын кауьшдык, рттьпс ерекшел1ктерше, оку-бшмшщ аздыгына,уйымшылдыктын жоктыгына, керенаулыкка байланыстыжайттарды батыл кетерген. Абайды кеп толганткан есу, eHiM,14Сонда, 189-6.15Сонда, 166-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 198агарту ici, алга, бодашакка карау Шэкэр1м поэзиясында тугелдейдерлЬс epic табады. Адамнын жеке басынын xeiinyi, акыл менпарасатка умтылу, ад ал болу, Kici акысын жемеу, халык камынойлау — акыннын жатпай-турмай теб1рене ойлаган такырыптары.К епш ш п насихат, гибрат туршде болып келсе де Абай с алган,шыншылдык, сыншылдык сарын анык KepiHin, дамып отырады.брнек, сурет, бейнелер1 анык реалиста эдебиеттщ калпынбайкатады. ©лен елшемдер1 де сан алуан езгерш, кубыла крпыратусеш.Адамнын когамдагы орнын акын жогары багалап, отан кепжук артады, мшдет кояды. Рас, дидактика, уагыз басым, 6ipaK,жалпылама емес, накгы ортаны, накты адамдарды мегзеп айткан.Мундай гибрат, уагыз сездер Абайда да бар екенш 6ineMi3. Б ртектес елецдер, непзшде, жалан насихат емес, акыннын котам,адам жайындагы жинакталган ойын бшд4ретш акыл сездер,философиялык туйш, толгаулар.Енбек такьфыбы — Шэкэр1м лирикасьшдагы ен бастытакырьттардын 6ipi. Котам дамуындагы енбекгщ рол1 туралыШэкэр4мнщ алдьшда еткен агартушылардьщ барлыгы айткан.Шокан, Ыбырай, Абай енегелерш бойына свдрген Шэкэр1мде енбекп адам касиеттершщ ен тргалысы деп бщш. Шэкэр1мэлеуметпк прогреске жетудщ ею жолы бар, онын 6ipiсауатсыздыкты жойып, адамдардын окуга, бш м мен гылымгаумтылуы, ал eicimnici ад ал енбек ету жолы деп таныды. «Адамдыкборышын», «Жолама, кулар, манайга», «ГПскен мен шию» сияктыкептеген шыгармаларында акын оньщ букш адамзат баласынындамуындагы бшк poni мен тарихи манызына зер салды. Адамболганнан кейшп ен басты борышын енбек ету деп тусщшрдьАкын шыгармашьшыгынын букш ен бойына езек болыптартылган енбек такырыбы — Шэкэр1мнщ пайымдауынша, барлыкжаман эдеттерден арылудьщ жалгыз жолы, адамзат баласыныналга жылжуынын юлтт.Ак журек пен Таза акыл,Кылсан Адал енбек —Бэршен де сол махр,Арткыга жол бермек.16Арсыздардын тукке турмайАрам ойы жойылып,Аягында хакикаттыБр yiueyi женбек.16Сонда, 270-6.

199 ШЭКЭР1М КУДАЙ БЕРД ГУЛ Ы (1858 -1931)Шэкэр1мшн «Мен кетемш» деп аталатын елешнен келпршгенбул жолдар акыннын енбек такьфыбына, жалпы енбек мэселесшщадам eMipinaeri манызына каншалыкты ден койганын, кандаймурат устаганын айкын ангартып турган жок па?! Бул еленненШэкэр1мнщ лирикалык мураеына тэн формалык жаналык та бойкерсетеш.Жолдастыкка, достыкка берйс болу, кайырымды болу, 6ip с ездетуру сиякты адамгершшйосе байланысты мэеелелерд1 Шэкэр1м текакыл айту, белгш шындыктарды Ti3y жолымен емес, онын вм1рдепалуан турл1 KepiHicTepiH алып, сынау, MiHey эдю1мен керсетедьАдамнын когамдагы 6ip-6ipiHe катынасын, мшез, кулкын ашып,оньщ унамсыз жакгарын эшкерелеуде Шэкэр1м терендпсп,xeprimTiicri байкатады.Кещл куШ женшде, акыл, ой, журек толкуы, ce3iMi женшде,дуние eMip туралы жазган елендершде Шэкэр1м нагыз жазбаэдебиет дэстуршдеп акьш ретшде танылады. Батые, Шыгысэдебиетшен кеп окып, онан айта каларлыктай улп, ©неге алумен6ipre, ез талаптьпшн молдыгы, сез eHepi байлыгы, толгам терендШосы дэрежеге кетерген. Козгаган такырыптары мен оны шешу,тубше терен бойлау жагына келгенде, жаксы дэетурлер мен катар6ipa3 жанашылдык калыпты да бшйредо. Адам кенш, табигатжайы, судулык, керкемдйс, махаббат жайындагы лирикаларындаШэкэр1м казак поэзиясын тын сурет бейнелермен, соны сез,тецеулермен байыткан.«Кабагынан кар жауган карангы булт жогалды» дегенде Абайдэстурш /табигатка, жылдьщ мезгшдерше жан 6iTipin, адамша/Lfirepi дамыткан, ез тарапынан жаналык кос кан. «Тунергенбулт» деген халык аузында бурыннан бар. Ал «каранш булт» депайтпайды. Шекер1м каранш бултты «кабагынан кар жауган»деп адам бейнесше жакындатады, адамга тен мшез, сипаттамажасайды. «блген кещл — ындынсыз eMip* деген сез TipKecTepiHiHмулде жанаша екенш байкау киын емес.влш калган сум журек,Оятсам да турмас-ты.Кдйгылы кещл тырп етш,Кдбагын ашпас сылбырап.Кдйгылы 6iaoiH кенитденКдйгырган сайын кан шыкты.Жаздын кун! болгандаЖанбыр жауар курюреп,Жаралы б ш щ кеншгеBip тамбайды cipidpen, —

КАЗАК, ЭДЕБИЕТ1НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 200деген жолдарды окимыз. Keneci «Бакшадагы гулдер» дегенелешнде:Кении ояу, K63i ашык елде гам бар?9л1 журек, ез1м ш 1п, куншiл мундар! —деген жоддар бар. Карап отырсак, Ш экэрш бул такырыпта да соны1здешстерге барган, езшдгк ернек, бейнелер жасаган. Кещлдщкабагы салбырады, сум журектщ оянбауы, куншщдерщ «ел1 журек»деп метафорамен атауы — 6api де тек жогары парасатты жазбапоэзия дэстуршде болуга лайык. Кешл куйш, журек согысынбейне 6ip адам мшезше, адам iciHe уксату аркылы акын улкенбейнелйс сурет жасаган. Сонымен 6ipre, айтылмак ой, идея, эрине,терендей тускен, мазмуны байыган. Жанбыр жауу табигаттын аса6ip касиегп кубылысы; жан бшсеннщ бэрше нэр беретш, ж1б1тетшжауын, осы угымнан шыгуы айкын; «Жаралы б1здщ кешлге 6ipтамбады ciprapen» дегенде, мулде тын, жарасымды сурет шыгады.Бурынгы поэзия улгшерше карасак, бул мулде жанаша. бйткешенбеккер казактын угымында ежелден жауын табигаттын касиетпкубылысы болып есептеледа. Оган себеп: ен дала жауынсыз шелдалага айналып кетер едь Онда шеп те жок, мал да жок. Солтусшйс бойынша акын эбден торыккан, жылылык кере алмайкамыккан журекп жанбыр тимеген кураган далага тенефц. Олсемген, ылгалсыз, кепкен. Журекке шипа боларлык ештене жок.Сондыктан да ол елед1, тастай болып катады. Саналы жанга мунанартык трагедия бола ма! Акын лирикалык каИарман басындагыосы хадщ бщшреда. Сонымен 6ipre киянатшыл жандарды даMeftipiMci3 деген магынада осылай айтады. «Тас бауыр», «тасжурек» деудш орнына «ел1 журек деуЬ /ез1м ш 1л мундарды/поэзияда бурын кездесе бермейтш жаналык /елген адам, немесе,сез1мс1з суынган журек жайында талай айтылуы мумган, ягниезшщ тисе магынасында; 6ipaK адам бейнесш беру ушш айтылганTypi ушыраган емес/.Жаналык, сонылык турш мына жолдардан да байкайсыз:Кдйран терен ойым, картайып тоздын ба?EpimueK боп буйда создын ба?..Ecri жи, тозды ми...Жыр жазбасан, тартар ойКуннен кунге жалкауланып баяу...Мида жок бузык кан, акылын таза,Не себептен боласын, ойды бузып,Кулер узш, наза.

201 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГГЛЫ (1858 -1931)Бул узщщлердеп ойдын «картаятыны», «тозатыны»,«жалкауланатыны», мидын «тозатыны» — казак поэзиясындабурын кездеспеген TipKecrep. «Сергек ой», «терен ой», «алжасканми* «ауыскан ми» деген сез TipKecrepi эбден таныс та, ал «тозганой», «жалкау тарткан ой» дегендер бол маган. Акын жана сезттркестерш жасау аркылы айтылмак ойдын мэн-магынасынтолык жетше алган. Бул орайда акын жана эпитеттерд1 кездейсокколданып отырган жок: онын айтайын дегеш аныгында да тозганой, запыда болган, шаршаган ой, icTeH, кызметтен, талкыга кептусуден тозган. Акыннын айткалы отырганы «алжаскан», «адаскан»ой, немесе «ауыскан» ми емес. 9p6ip физикалык дене, зат сияктыойдын да, акылдын да тозатыньш бщшрген. Акыннын зары да,муны да осы сездерде тур, трагедиясы да осында. вйткеш б р сезTipKecTepi тектен-тек колданылмаган, эбден титыктаган адамнынкалпын ангартады. Улы Абай «Мьпшен жалгыз алыстым кшэкойма» легенде, сол кездеп ортанын кайшылык, киындыктарын,ез басына тускен таукымегп бщшрген. Абайдьщ агартушылык,шгершш багытын устанган Шэкэрш де сол феодалдыкпатриархалдыкжагдайдагы соракы кемшш1ктерд1 Kepin налиды.Жолама кулар манайга,Не кылмадын талайга!Юм жагады сендергеТарткызган азап Абайга!С онын да тшн ал мадын,Сабадын, сектщ, каргалын.Керше кашан иргеншеАрсылдап иттей калмадын, —дейш Шэкэр1м. Абай куйш жаксы б и т , терен уккан ол акынбасындагы трагедияны кезге айкын елестетедьШыгыстын дэстурл1 поэзиясынан мол хабардарлыгынын жэнеелен элемше, ауыз эдебиетшщ уздж урдютерше бш1мдарлыкпензер сала бшушш аркасында Шэкэр1М айрыкша улгшеп жауЬаржырлар тудырды. Формалык жаналыгы айкын байкалатын елецдеркатарына акыннын «Кдлжыншыл кылжакпас», «Достыныз зор»,«блген кешл, ындынсыз eMip», « Б р эн бурынгы эннен езгерек»сиякты туындыларын жаткызуга болады. Б р шыгармалардасынгырлаган уйлейм, imici уйкас, сездер ундестт, дыбыстарсаздылыгы мен тщшк бояу-ернектердщ каныкгыгы айрыкшасезшеда. Сонымен катар акын айтар ойын бейнел1 турде жетюзудешеберлйк танытады. Мэселен, «блген кешл, ындынсыз eMip*елешнде кездесетш:

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 202Кешейш деп кыбырлап,Ел кыстаудан козгалды.Жаралы журек жыбырлап,Жазылмай жалгыз сол калды,17 —деген жолдарды окыганда данышпан Абайдын эйгшТатьянасынын басындагы жагдайга орай айткан:Жас журек жайып саусагын,Талпынган шыгар айга алые,18—деген свздер1 ершпз ойга оралады. Б р арада «Жаралы журекжыбьфлап» деген жана TipKec аркылы еленнщ мэндж бояуы,эсерлшк жагы, iunci динамикасы шыркау бшкке кетершген. Акынмунда халык эдебиетшщ бейнел1 образдары мен сез ернектершдамытып, езшдйс елшемш усынады.Шекер1мнщ Абайдын реалиепк дэстурш жалгастырудагы 6ipжем1сп кыры — онын эстетикалык меселелер, дэл!рек айтканда,акындык енер, еленсез Kpipeii жайындагы пайымдаулары. Бртустаол Абай салган сокпакты, тамаша едеби дэстурш,керкемдйс тэсищ басшылыкка алып кана койган жок, еленэлемшде, сез патшалыгында езшдпе колын, ез багытын та бута денкойды. Шэкэр1МН1Ц кептеген елендершдеп iuiKi уйлеам, гажайыпундеетйс, сырлы бояу мен жанаша тур онын осы багыттагы жем1спiafleHiciH ангартады.Шекер1м Крайбершры — сез енерш, акьш орнын аса жогарыбагалагандардын 6ipi. Бурынгы казак елещ кебше онан-мунанкарастьфылган, теренге бармай, успрт, жалан суретке жалтылдаккаэуес болганын акын сынайды:17Сонда, 87-6.Казактын жайы белп'л|',влеш енкей курама.Байкадык кой еншпОны менен сурама.«Ауылым конды Нурага,М 1нген атым сурала»,КерекЫз евзбен бурала,Кдзак суйтпей тура ма!..Свзш энге дурыстапвлшеуменен сыга ма.“ Абай. Шыгармаларынын ею томдыктолыкжинага. А., 1995. -1-т., - 139-6.

203 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)Сыймаса да сырыкгап,Зорлык кылып тыга ма.«Акындарга» деген елешнде поэзияга, жырга кандай талаптаркоюга болатынын, кандай жырдын кекейге конатынын акьшбылай аныктайды:Epiicri билеп алсын айтылган жыр,Сырты —гул жарасымды, шшде сыр.Жаныннын лэззат алар жарыгындай,Мэнгшк ешпейтугын тегшсш щгр.Эн менен куйдш Tiiii —унУкпасан оны —саган мш.Мунлы, зарлы ундер ершпз жылатар,Камыкканды кеШ жубатар.Ой акылымды козгар, эн-куйш,Жаным жай тапкандай унатар.Манызсыз айгай эн болмас,Татымды онда мэн болмас.Абай дэстурш мыкты усынган акын елен мен жырга коятынталабында да улы Абайга уксап багады. «Кур айгай эн бе екен,кулакка сэн бе екен?!» деген жолдарды еске TycipceK, талап-тшекуксастыгын, сонымен 6ipre, еленнш сьфткы формасынын дажарасымды келетшш байкаймыз. Алайда акын, эрине, ез1щикмэнер, ернек шеген, бурынгынын шенбершде калып коймай,жана бейне суреттер жасаган. Абай: «Тигге женш, журекке жылы•rain, теп-тепс, жумьф келсш айналасы» десе, Шэкэр1м: «Кадалыпжурегше ак канжардай, оятсын ой-куйезд1 жан бергендей...»,«уйфшп кекейше уйып жатсын, тазартьт журек KipiH жуыпжатсьш», «сырты — гул жарасымды, ш ш де сыр» деп еленге,поэзияга коятын талабын аныктай, тужьфымдай тусед1. Мэнд1,магыналы болу, хальж мунын жьфлау — поэзиянын 6ipiHmiмшдет!. Сонымен 6ipre, орнымен сулулыгын, эсемдштн сактау,«киьшнан киыстьфу» (Абай айткандай) — акынга шарт. Шэкэр1м«уйкасты, сипатты, шла сьфлы жьфьщды кос» дейд1. Поэзиянынэстетикалык эсерш ете жогары багалайды, оган гажайып арбагышкуш 6iTipin, формасы жагынан «мьщ» кубылтып, турленшршжазган yrcrinepi кеп.Жыршылар эн салар толганып ойдан,Мунлы зар козгалар байкалып бойдан.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 204Жаныцнан 6ip майда сыр шыгар, ce3iMi ояу оны угар;Tin билеп, ун куйлеп, суреттесе eMip жайын эн,Мундатса, шыркатса, ентелетсе, оянбай ма елген тэн!влен сикырына шекйз сенетшш, dpi суйетшш акын айкын-акбишрген. блен мазмунынан шыгатын корытынды шын мэншдепкеркем эн, елен жанды теб1рентпей коймайды, онын эстетикалык9cepi ете куши.Акыннын 1919 жылгы жазылган «Бул эн бурынгы энненезгерек» атты елещнде елен сездщ сикырьш менгерем деупнталапкердщ алдында мынадай бшк мшдет койылды:Ауыр —Осы энге тауып сез салмак.Tayip,Т атымды уйкас жиналмак,Тереннен толганып.СырынБул эннщ айтып карайын,Сипатгап турш, Ti3in санайын.Олен тап ойланып:Буыны сепз,Алтауы епз,УшемдещзEKeyi.KiM дэл басты,Кигпн ашты,Жаксы уйкастыHeuieyi?19Шэкэр1мнщ e3i де алдына, мше, осындай бшк талап койды.Бул касиет акыннын букш лирикалык шыгармаларынын енбойынан айкын ангарыльт тур ад ы. Сол себепп де Шэкэр1мншлирикалык каЪарманынын бейней алуан кырлы. Ол езшщбойына сол дэу1рдш букш болмысын, ел тагдырын, халыктын ■арман-плепн жинактады. Онда кей сэттерде заман мен котамкайшылыктарынан туындайтын мун табы да бар. Эйтсе де олжалан куйзелу, боркемпстж емес, умпке уласатын ершш мун.Онын бойында трагедиялык жэне оптимиспк касиеттер катаржуредь Осынын бэрш Шэкэр1м езшщ лирикалык елецдер1нде 'ерекше 6ip шабытпен ернектейдк19 Шэкэрш. Шыгармалары. 190-6.

205 ШЭКЭР1М ЦУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)* * *Шэкэрш улы Абайдан бастау алатын реалиеттк улгщеплириканын дамуына гана улес косып койтан жок, онын каламынанкеркемшк бояуы езгеше «Калкаман — Мамыр», «Еншк — Кебек»,«Нартайлак пен Айсулу» тэр1здд эпикалык аукымдагы тамашасюжетп поэмалар да туды. Ел ппшде ертеректе болып еткенокигалар непзшде жазылган «Калкаман — Мамыр» жене «Ещпк— Кебек» дастандары алгаш рет 1912 жылы Семей каласында жекежекеютап болып басылып шыкты.«Калкаман — Мамыр» дастанынын окигасы еонау «актабанщбырынды» заманында етедь Ал поэманын жазылуы еткенгасырдын аяк uieHi Tapi3fli. Олай дейтш1м1з, акыннын успм1здепгасырдын басында Абайдын кез1 Tipieiitae жазган «Енлж — Кебек»поэмасында мынадай жолдар бар:Калкаман мен Мамырды жаздым бурын,Окыгандар, байкадын онын сырын.Енш айтамын Еншк пен Кебек сезш,Тагы сынай кврвдз мунын турш20.Поэма окигасы еткен он сепзшпй гасырдын алгашкыширепндеп Жонгар шапкыншылыгы кезшде халык басына тускенкилы кезецдерш бейнелейш. Тарихи сахна шыгарманын тынысынкен у стаута мумкшшк береш. EipaK дастандагы тарихтьш paniбудан api ер1стемейш, осы шенбердщ аясында калады. Ол тек кананепзп окига еткен орта туршде гана кершеш. Ал непзп мэселе —сол дэуярдеп адамдар санасыныц, мшез-кулкынын, эдет-гурыптынжайы, когамнын элеуметпк, адамгерпплйс жагдайлары.«Калкаман—Мамыр» — жанрлык жагынан лиро-эпикальпсдастан. Поэма Калкаман мен Мамырдын арасындагы махаббатхикаясына курылган. Мамыр кыздын Кдлкаманга epin кету1ненаразы болган кыз терюш Мембетейлер ею жасты елпруд! тал апетеш. Ал ж т т жагы бутан карсы. Екшпп топтын басында даналыгыдариядай Энет баба жур.Мэмбетей жатып алды, ырык бермей,«Кдлын мал ал, 6iT* — деген сезге кенбей.Калкаман мен Мамырды елпрмесе,Кетем13 деп бабанды TinTi кермей.Бабан айтты: «блпрер жумыс емес,"Сонда, 291-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)____________206Таспен атып еяпрер бул ic емес.EipeysiH некел iciH бузбаган сокКанына ортак болу дурыс емес»21.М ш е, поэмадаш карама-карсы eid жактьщ устанганпозициялары осындай. Акырында Мэмбетей жагынын батырыКекенайдын огынан Мамыр капыда каза табады, ел билеген ecci3жауыздык 3MipiHin курбаны болады. Мамыр кыз елер алдында езшаткан Кекенайга карал:— Кекенай, каргамаймын, свз1ме бак,IciM жен, 6ip кудайга кеншм хак.Мойнына менщ каным хал ал болсынБолма енш Кдлкаманнын канына ортак,22—деп зарланады.BipaK кыз ж а т мунымен токталмайды. Енш Кдлкаманнынел-пршуш тал ап етеш. Акыры жен сезге кулак аспаган енкей наданЭнет бабаны epiKci3 дегенше кеншред1.Амалы курытан дана карияойлана келе: «Кдлкаман жуйрж атпен кесе-келденен шауып етсш.Кекенай огын типзсе KeriHiH кайтканы, ал егер дарыта алмасаКдлкаманды мазаламасын,23 — дейдь Осынау сумдык жекпежектеКдлкаман Кекенайдын огынан жещл жараланып, аманкалады. Ел куанышында шек болмайды. Алайда туган журтынанараша таба алмаган Кдлкаман кулак естшес алые ка, нагашы елшекепп калады. Агайындардьщ «1здейМ1Э» деген ниеп орындалмай,«актабан шубырынды* алапатынын дурбелещмен астасып, умыткала беред!.Поэманын непзп идеялык-керкемдж аркауы — Мамырдыелпрген, езш прщей окка байлап берген елдщ ш ш е нбатыр Кдлкаманнын кашып KeTyi. Муны ен алдымен когамнынэшлетазшгше, Кекенай сиякты колында Kymi барлардынбассыз ектемшгше деген карсьшык деп туешу кереу( Кдлкаманнаразылыгына Шэкэр1м де ортак. Кдлкаманнын эрекепаркылы акын ез заманыньщ шектен шыккан эдшетаздтнайыптайды. Поэмадаш Энет баба бейнесше Шэкэр1м асатерен астар 6epin, мол сыр куяды. Ел 6ipniriHiH уйыткысы тэр!ЗД1f-рама кариянын куресш, осынау ершеленген кепке карсы тураалмай, шарасыэдыкха тускен калпын р ы Абайдын тагдырыменсабактастырады. Абай да кез1нде казак кауымынын 6ipniri менынтымаш ушш жанын ауыртты, буюл когамнын кеседцерше21Сонда, 285-6.22Сонда, 286-6.23Сонда, 288-6.

207 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)карсы куресте «мыцмен жалшз алысты», женшске ушырады,туйыкка 'предщ. Энет бабанын жагдайы да тура сондай. Поэмадагы«Койдындар Абайга да не кылшзбай» деген жолдар когамнынэдшетаздтне деген Шэкэр1м наразылыгынын туы icnerri. Акыраягындаму клык жастарга тшеулес, тшектес болган Энет бабанын03i де Жонгар ыланында удере кешкен елге Lnece алмай, 6ip тебеншастында калып кояды.Шэкэрйюпн эпикалык жанрдаш ендт 6ip келемд! мурасы—«EwiiK — Кебек»24дастаны. Бул — успм1здеп гасырдын бас кезшдеАбайдын пкелей акыл-кенес1мен жазылган элеуметпк поэма. Бултакырыпты шэюрттерше Абайдын 03i усынган тэр1зд1. вйткеш осыаггас поэма Магауия Абайульшда да бар. Сотан Караганда, улы устазшэюрттерше такьфып усына отырып, олардьщ шыгармашылыккуатын сарапка салып отырган сйякгы. Шэкэр1мнщ поэмасы 1912жылы «Жолсыз жаза, яки кез болган ic. Енлйс—Кебек» деген атпенСемейде ютап болып шыккан.Дастаннын окигасы ертеректе ел шпнде болган 6ip хикаянынепзге алган. Батар Кебек анда, Хан тауынан тулю кагьш жургендеаяк астынан кун бузылып кетед1 де, жолшыбай 6ip шал менкемшрдщ уйше туседа. Сол уйде Ещпк кызбен танысады. EKeyiсырласады. Кыздын айттырып койган жер1 бар, 6ipaK болашакем1рлйс косагы — мал сйякгы надандау. Енлпсгщ отан баргысыкелмейш. Бастапкы таныстыктьщ соны ыстык махаббатка уласып,Кебек пен Енлйс кол устасьш кашып кетш, кезден тасалау жердеп6ip жартасты мекендейш. Осы кезде кыз TepKiHi мен жштпцагайындары арасында дау туады. Акыры кыз жагынын кысымыменжтт жаты кыз бен жшттш жасырынган жерш айтып кояды. Еюташьпс капыда колга тусш, жартас тубшде кушактары ажырамастанказа табады. Жартастын куысында юшкентай сэби шырылдап калаберед1. Отан караган жан болмайды. Ею мунлыкты душпан санап,елпргендерше масатганган топ кайырылмастан кете барады.Дастаннын басты аркауы махаббат трагедиясы болган мен,акын оньщ сол кездеп замана сипатына, ел шшдеп элеуметпкжагдайларга сэйкес кубылыс екен)не назар аударады. Трагедиянынтууына себеп болтан когамдык-элеуметпк жагдайлардын табигатынайкындау ушш Шэкэр1м тарихты, «актабан шубырынды» дэу1ршщдурбелещн ез сезше астар репнде алады. Акын Енлйс пен Кебектщмахаббат сапарында кайшлы казага ушырауын элдеб1р рудыннемесе 6ip гана топтын, жеке адамнын мойнына коймай, осынаутарихи астар аркылы патриархалдык сананын катып калганкагидаларьш эшкерелейд1. Шынында да осындай кагидаларустем болып турган заманда ею жастын тагдыры баскаша болуым Сонда, 291 — 309-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 208мумюн емес сиякты. Дегенмен бул арада халык ем1ршдеп улкен6ip элеуметпк мэселе бой кетереш. Ущле Караганда, ею жастынкайгылы казага ушырауы ел йшнщ тыныштыгын сактау, будан даулкен кайгынын алдын алу максатынан туган эрекет екеш сезшеш.Кашан да тыныштыкка жетушн жолы онай болмаган. Ещйк пенКебек махабаттын курбаны гана емес, осындай ipi элеуметпкмэселенщ де курбаны болды.Шэкэр1мнщ упшпш поэмасы — «Нартайлак пен Айсулу»25.Бул— акын eMipimH сонгы кезенднде, 1929 жылы жазылганмахаббат драмасы. Дастан — езшщ керкемдпс денгеш жагынан езгепоэмаларынан едэупр темен. Муны Шэкэр1мнщ e3i мойындаган.Поэма окигасы Нартайлак пен Айсулудын махаббат хикаясынакурылган. BipaK кыздын атастырылып койган xepi бар. КуйеужттБарлы нашарлау болгандыктан, кыз экес1 оган Айсулуды бермеймшдеп жургенде кайтыс болады да, Барлы акыры будан кудерш узш,топастау 6ip кызга уйленш кетедь Айсулудын ага-женгеа кыздыСамсы деген жттке бермек болады. BipaK оган кыз кенбейдкЫзаланган кыз агасы Баргана оны бурын атастырып койганБарлыга токалдыкка берпзедк Айсулу мен Нартайлак арасындашсез1м жакындыгын бшген Баргана осы аркылы Нартайлактанесе кайтаруды ойлайды. Окига барысында Айсулу 63iH-e3i асыпелпреда. Махаббат мунлыктарына тшеулес ел НартайлаккаАйсулудын ciwiici Кунсулуды косады. Нартайлак Самсымен есепайрысады. Бул поэмада Шэкэр1м алдынгы дастандардагыдайгашыктык хикаясын улкен тургыдан, элеуметпк бшк денгейденжырлай алмаган. Шыгармада 6ip-6ipiMeH байланысып жаткан усактуйекокигалар кеп. Солардын эркайсысын баяндау барысынданепзп аркауы бос ап кеткен.Жалпы алганда, UIsKapiM поэмаларыньщ такырыптык,керкемшк сыр-сипаты онын эпикалык аукымында, элеуметпкденгейде керкем ой тужырымдай бшген шабыт ueci екешндэлелдейш. Акын ез поэмаларында непзшен казактын караелешнщ дэстурш устанады. Кейшкерлердш психологиялык куйш,innd ce3iM толкындарын керсетуде де ол акындык куат танытады.Шэкэр1мнщ кейшкерлер1 — адал махаббаттын, пэк сез1мнш,адамгершшйс пен акылдылыктын туын устаушылар.♦ * *Шэкэр1мнщ прозалык шыгармаларынын imiHaeri ен KepHeiaici— ез1 кез!нде «Кайгылы роман» деп атаган «Эдш—Мэрия» аттышыгармасы. Роман 192S жьшы жазылган. Онда 1910 жылдаршамасындагы казак даласынын саяси-элеуметтйк ахуалы, ел25 Сонда, 310-333-6.

209 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)турмысындагы эр алуан жагдайлар суреттелеш. Романнынтакырыбы казак аулындагы кыздардьщ бас ерюне, 6ip-6ipiHeгашык жастардын кайгылы тагдырына арналган.Романньщ бас кейшкерлер1 — карапайым шаруа жшт Эдш менкедей кызы Мэрия. Екеушщ ата-аналары K03i ripiciHne 6ip-6ipiHeкуда туст, ею жасты атастьфып, уй кылуды арман еткен. BipaKолар балаларынын бас косьш, тутш тутеткенш кере алмай кезжумган.«...Кектемп дала. Ел жайлауга кешш, дала тесше бытырайконып жатыр. Мэрияньщ ею агасы Асан мен Усен де осы карбаласкушагында. Бул туста Жаксыбайдын жалгыз улы Эдшдщ ауылы.Мше, дэл осындай кундердщ 6ipinae жтттщ досы Серйсбай менкыз женгеЫ Зылиха Эдш мен Мэрияны жакынырак таныстырады.Мына 6ip туста Теребек болыстын ауылы. 1шер аска тойып,кымыз буымен ecipreH орта. Болыстын баласы Ерюмбек жэнеоньщ досы Шешенбай да Мэриямен танысудын жолдарынкарастьфуда. Арадагы окигага кыз агасы Усен мен кыз женгеаЖэмила араласады. Усен мен Ерюмбек тес кагыстырып дос больт,кудалыкгын азын-аулак ырымьш да жасап кояды. BipaK мэселенщшенимш кузге дешн, болыс сайлауы аякталганша шегере туругауэде кылысады. Ондагы ойлары — алда-жалда бул келюмнщKecipiHeH агайын арасы булшсе, кузде болгалы турган сайлаудаТеребек дауыс ала алмауы мумюн. Оньш болыс болып каларкалмауынасешм болмай калуы ыктимал. Ерюмбек э дегенненос ыны ойлады».Осы туста Шэкэрш патша уюметшщ эюмшш к баскаруреформасынын салдарынан казак ортасына жайылып кеткенпартияшылдык, бюпккумарлык, жагымпаздык пен алауыздык,ж1кке белшушшк сиякты когамдык мерездерш аяусызэшкерелейдк Ерюмбектщ ойы жогарьшагыдай болса, ал онын3Keci Теребек болыс азулы да, аукатты красынан каймыгады.Ерюмбекке калындык isaen, бай аулымен куда болганда ол осымансабьшын жайын ойлаган болатын.Ерюмбекпен арадагы мэмите елге 6enruii болган сон, агайьщцыАсан мен Усен арасьщда тартыс туады. Асан карьшдасьш ез тещЭдипе беруд1 ойласа, Усен бай ауылымен куда болуды армандайды.Кейлкерлер арасындагы тартысты ер1стетуде Шэкэр1мкаламынын карымы ^йкын ангарылады. Бас каЪармандар Эдшмен Мэрия акьф-аягында сан Typni сынактан етш, тшеулес агаженге,агайыннын кемепмен косылады, уй болады. Муны кереалмаган Ерюмбек еш алу максатымен Эдшд1Н устшен dKeciHiHакылымен арыз жазып, жазыксыз жшгп жер аудартады. Романнынсонында Эдш Ерюмбектщ Мэрияны кушпен алып кетуше келгенбасбузарльпс кыльпынын устшен тусед1 де, сол арада Эдш мен

КАЗАК ЭДЕБИЕТТШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 210Мэрия кайгылы каза табады. Ею гашык 6ip Ka6ipre жерленеш.Сол лэу1рдеп казак ауылындаш кыз бен ж ш ттш махаббатыжайында жазылган шыгармалар аз емес. Шэкэр1м бул такырыптыезгеше шеппммен аяктайды. Романдаш Асан, Байжан, Ержан,Серйсбай, Зылихалардын ел шйндеп эдшетазднске карсы баскете pin, с онын нэтижесшде ею жастын бас косып, аз уакытболса да бакытты eMip cypyi — Шакэр1мнщ каламына тэн шешгм.Ерюмбек пен Теребек бастаган эдшлер тобын бейнелеу де —Шэкэрьмнщ каламына тэн шеппм. Ерюмбек пен Теребек бастаганэлшлер тобын бейнелеуде де Шэкэр1мнш реализм! кершей.Романнын композициялык курылымы, ернек-бояуларыкешл аударарлык. Шыгармада автордын унем1 кайырылып,сырласып отыратын карт Ш ы н ш с тауы казак даласынын еткенжолынын op6ip калтарысына куэгер тарихтын бейнеа, бэрш деоймен екшеп, иыгымен кетерер даналыктын жиынтык образысеюдш. ШэкэрАмнщ роман окигасын баяндау барысында унем1Шынгыстауга жупнш, оны Kyaniioce тартып отыруында осындайфилософиялык терен мэн жатыр.«Kapi Ш ы н ш с тау! Адам жерге ие болганнан 6epi карайсенщ кермегешн жок. Ш ы нш с, TeMip сиякты талай-талайсайыпкырандарды колыннан женелтпн. Сенде талай адамнынкумары канып куанганы да болды, журеп жанып суалганы даболды. Талай-талай талпынган жас журек муратына жетп, талайбакытсыэдын жарык кундей у м т узшп те Kerri», —деп теплшжуре беретш сулу сырлы оралымдар елен жолдарындай журеккежылы тиедо. Халыкты к тишн бар бояуын Шэкэргм осылайжаркырата пайдаланады.«Май-май! Эттен май жулдыз-ай! Сен жан-жануардынкайсысын умыткызып, бейш ауасын жугкызып, кабагынашкызып, у м т н inrepi баскызып, тозбас eMip, таймас бакбергендей алдайтынын-ай! Жайкалган жасыл шепп куартатын,жалбыраган жапырак пен жайнаган гулдердо жанынан айрылтыпушыратын куз болмайтындай-ак, мукым Ш ы нш с даласымененкар астында калып, кайгылы ак буркейш жамылып, жоргалаганжыландай, жорга мшген жастардай жыл манд ап аккан мелд1рсулар, мунан былай рахат-куаныштан yMiT узген мунлы журектеймуз болып кататын кыс болмайтындай-ак, сен, май, эттен май!Жан-жануардын, адамзаттын да артын умыттырып, алдынойлатпайсын-ау!*Кектемп даланын тынысын дэл осындай реалистткпен,шурайлы тшмен бар керюнде кестелеп беру — шын шебердшгана колынан келетш енерл1 кие. Мундай шыншыл да керкемкерйистер романнын ен бойында кептеп кездеседа.Ш экэр1мтн кай шыгармасында болсын осындай айкын бояу,

211 ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858 -1931)айшыкгы суреттермен катар, терен философиялык ой, гасырларбойы жинакталган халык даналыгы, тарихтын ешпес тагылымыкоса ершш жатады. Осы тургыдан алганда, Шэкэр1мшн шагынпроза улпсщде жазылган «Шын бактын айнасы», «Бэйшешекбакшасы», «Мэщй сездер», «Мен жеттс ей жаска келгенде»деген шыгармалары да кещл аударарлык. Олардын кай-кайеыеыда — тэрбиелж мэш ерекше туьшдьшар. Мэселен, «Шын бактынайнасы» атты шыгармасы адам eMipiHiH букш кезендерше шолужасай отырып, улкен ой туйпзедь Окига автордын атынанбаяндалады. Жасы улгайган кария 6ip еэт ез eMipiHiH кешепкундерше ущлш, «адам баласынын ен бакытты кезещ кайсыекен?» деген сауалга жауап i3fleitni Акыр-аягында автор «Байкасам,бала кун1мдеп багымнан артыгы жок екен. Ce6e6i, онда кайгы дажок, ар-иманнан тайгызатьш ici де жок», — деп туйеда.«Бэйшешек бакшасы» деп аталатын прозапык шыгармалартобьшьщ басты идеясы да осыган саяды. Шэкэр1мнщем1рлж тэж1рибеден жинактаган улагатты ой-тужырымдары,философиялык пайымдаулары айкын кершеда. Шагын эпизодтыкKepiHicTep аркылы автор аз сезбен кеп ой жетюзуге шебер. Ал«Мэщй сезпер» болса, атынан KepiHin тургандай, Шэкэр1мншжылдар бойы прнектеп жинаган казьшасы, хальпс даналыгынаннэр алган ойшылдыгынын жем1а neyiMis керек.* * *Шэкэр1м туган халкьш Шыгыс пен Батыстын озык ойлыэдебиеп мен мэдениетшш шжу-маржандарымен таныстыружольгада да кеп ic аткарды. BipHeme журттын тшш бшу аркьшыол Шыгыстын жауЬар казыналарынан нэр алды. Бул онынсуреткерлж ем1рбаянына эсер етпей калмады. «Ояткан MeHi ертеШыгыс жыры» немесе «Жасымнан жетж бш йм турж тш н» депжырлаган акьш Шыгыстын Хафиз, Физули, Науаи секши жарыкжувдыздарьш ерекше кастер тупы. Онын Фирдоуси мен Сагдиды,Иассауи мен Софы Аллаярды да жаксы бшгет байкалады. BcipeceHeMicTiH кушрегп акыны Гете мен орыстын сез 3eprepi Пушки uniбаураган, жана дэу1рдеп еуропалык поэзияга куатты ьпспалынтипзген Хожа Хафизд1 Шэкэр1м езше улагатты устаз тугты.Хафиздш тау булагьшын медгир кэусарындай жаЬут жырларынказак тшне аударып, халкына жетюздь Атап айтканда, Шэкэр1мХафиздын “Ей, жарымыз, ай нуры”, “Кещл yrifii колымнан” ,«Анык ерге жолдас бол», «Кешеп басшы nipiMi3» сиякты кептегенелендерш казак окырманына жетюзедь Онын каламынан туганХафиз жырларынын аудармадан repi телтумага Ke6ipeK уксауыШэкэр1мнщ аудармашыл ык биж шеберлтн байкатса керек.«Лэйл1—Мэжнун» дастаны — Шыгыс поэзиясында кептен

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 212жырланып келе жаткан такырыпка арналган шыгарма. Нэзираулпа бойынша эр акын белгш 6ip такырыпты ез бспмен, ез1нджернепмен жырлап шыккан гой. Шэкэр1мнщ бул дастанын да осыбагыттагы ен жауЬар казынанын катарына жаткызуга болады. «Б релещц казак тшне шыгарушы гарап эдебиепмен жете таныстыгыбар казактын белгш еленшшершш 6ipi Шэкэр1м Кудайберд1баласы» — деген кезшде Мухтар Эуезов. Бул жерде улы жазушыпоэмага Физули дастанынын аудармасы емес, Шэкэр1мнш Шыгысакындарымен енер жарыстыра отырып жазган тел туындысыретшде бага береда. Дастанды аударудагы максатын акыннын e3iбылай деп тусшд!редкОнпай ran еш бэйггп жаза алмаган,Накгысын шын келлрш каза алмаган,Ютабын Физулидщ iaaen тауып,Кез болды былтыргы жыл азар маган.Бул такырыпты Физулиден бурын Шыгыс тагы Низами, Науаи,Жэми сиякты акындар да жырлаган. Шэкэр1м Физули жырлаганнусканы тйселей аударып шыкпаган. Дастаннын сюжегпк желюшнепзге ала отырып, езшше жырлаган, казак тусштне лайык етуушш езгер1с те енпзш отырган. Мэселен, Физули дастанынынбасындагы кара сезбен жазылган толгауды Шэкэр1м аудармаган.Эр тараудын сонынан кайталанып отыратын шагын монологтардыда кажет деп таппаган. Шэкэр1м аудармасында Физулидастанынын сонгы тарауы жок. Онда гашыктардын о дуниедепeM ipi суреттелген-Ш.Поэманын непзп окигасы — Лэйл1 мен Кайыстын гашыктыкхикаясы. Exeyi де ата-анадан жалгыз. Сэби кундер^нен 6ipreтэрбиеленген ею жастьш есейе келе ертке айналган махаббатсез1мдерше axeci карсы турады. Окиганын шиелешсу1 де осытустан басталады. Еашыгына колы жетпеген Кайыс елден безш,андарга косылып кетеш. Мэжнун атанады. Акыр-аягындапршшкге арманына жете алмаган гашыктар 6ip каб1рде табысады.Хафиздш жауИар жырлары мен Физулид1н дастанын аударуаркылы казак журтшылыгына Шыгыс елдер1н1н какпасын ашканUldKdpiM ез халкына кажет казыналар катарына орыс эдебиет1нштуындыларын да косты, олардын б1разын казак тшне аударды.Ш экэршнш орыс эдебиетшен аударган шыгармаларынын6ipi — А.С.Пушкинн1н «Дубровский OHriMeci». Акын оны казакелешнш ернекп тшшен сейлетп. Аударма 1924 жылы жеке кггапболып басылып шыкты. Аударманын 6ip ерекшел1П — акьшПушкин шыгармасын сезбе-сез аударуды максат тутпаганжэне тупнускадан ауыткып та кептеген. Повеспн окига желюш

213 ШЭКЭРШ КУДАЙБЕРДГУЛЫ (1858-1931)жыр TiniMeH кайта баяндап шыккан. Осы касиет, ягни аудармажасаудагы еркшдйс — Шэкэр1мнш аудармашылык енерше тэнкубылыс.Повестш окигасы ерте заманда орыс кауымынын шпнде етедьКвршшес отырган ею бай арасындагы жагдай шиелешсшщнепзшде орбнш. Байлыкты гана максат туткан Троекуров байезшш адал да эдш Kopuiici Андрей Дубровекийдщ жерш тартыпалады. Парата тойган сот орындары да Троекуровты жактайды.Осындай тартыс успнде Дубровский кайтыс болады. Повестщсонында Дубровскийдш баласы Владимир мен Троекуровтынарасындагы жагдай баяндалады. Байдын Мария деген кызынаташык болган Владимир экесшш кегш алудан бас тартады.Акырьшда турл1 кактыгыстарды бастан еткерген Владимир барлыкжиган-тергенш касындагы cepiicrepiHe калдырып, беймагйм жаккакетш калады.Прозалык тупнуска мен елен туршдеп Шэкэр1м аудармасынсалыстырып Караганда Ш экэршнш Пушкшад гана емес, солкездеп жана улпдеп букш орыс эдебиетш, ондагы керкемдЬсерекшел1ктерш де жетне бш п, жетюлйсп таныганы байкалады.Пушкин шыгармасьшьщ курылымдык жел1сш сактаумен катарол нэз1к психологизмге ден койган. Кейткерлер тарихынынкогамдык астары, олардын ic-эрекетшщ мшез-крыкгык непздер1дэл пайымд алган.Шэкэр1м Пушкиннш «Боран» атты шыгармасын да осылайшаелен тш1мен аударьт шыкгы. Аударма мен тупнускада елеул1айырма жок. Адамдар мен жер атауларында тана шамалыдыбыстык езгер1стер бар. Атап айтканда, Шэкэр1м Гаврил оГавриловичи Саврило Сагролвич, полковник Бурминд1 Бермин,Ненарадов каласын Нинандырып деп алган. Ал окиганьш жел1С1толык сакталган. Шыгарманын окигасы 1812 жылгы согыстынкарсанында етедь Орыс байы Саврило Сагролвичтщ Мария дегенкызы мен жас офицер Владимир арасындагы махаббат окигасыбаяндалады. Жасырын уйленуге, ш1ркеуге барып купия некекидыруга сез байласкан ею жас ойда-жокта соккан алай-дулейборанга тап болып, жшт дер кез1нде mipKeyre жете алмай адасыпкетед1. M iH e , осы кезде боранда адасып журген таты 6ip Берминмен Мария кездеседь Бастапкыда 6ipiH-6ipi танымайды. Акыраятындабаягы окиганын сыры ашылып, eKeyi косылады.А.С.Пушкиннен аудартан бул ею шыгармасын да Шэкэр1мшыгармашылыгынан ерекше орын алатын, улттыкэдебиеттеп ганаемес, букш элемдж эдебиеттеп пушкинтану гылымына косылганрес деуге болады.Корыта келгенде, Шэкэр^м Крайберд1р ы — ез заманынынозык ойлы, парасатты да бипмдар азаматы, казак халкынын

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 214тргалы таланттарыныц 6ipi, р ы Абайдын талантты шэюрт!Кезшде жазыксыз жал ага ушырап, халкына жарты расырданаса уакыттан кейш кайта орал ран Шэкэр1мнщ шыгармашылыкщралары жинакталып, 1988 жылы ею жинак болып басылыпшыкты. «Жалын» баспасынан жарык керген «Жолсыз жаза»атты жинакка акыннын елендер1, ею поэмасы жэне б1рнешеаудармасы енд1. Ал «Жазушы» баспасынан шыккан шырармаларжинагы Шэкэр1м мураларын толыгырак камтыды. Жалпыалганда, Шэкэр1м шыгармаларын ын б1разы езшщ K63i TipiciHfleитап болып шыкты. 1912 жылы Семейдеп «Жэрдем» баспасынанонын «Кдзак айнасы», «Калкаман - Мамыр», «Жолсыз жазаяки кез болган ic. Ещпк - Кебек» атты уш ютабы шыгады. 1911жылы Орынборда «Турж, кыргыз, казак Иэм хандар шеж1реа*басылып шыкты. 1924 жылы «Дубровский» басылды. СэкенСейфуллин, Бейсенбай Кенжебаевтардын кемепмен Шэкэр1мнщшьнармалары бран кейшп жылдары да б1рл1-жарым жарыккердк 1978 жылы Ленинфадта шыккан «Поэты Казахстана» аттыжинакта Шэкэр1мнщ б1рнеше елеш тунгыш рет орыс тшнде жарияболды. MiHe, осылайша «алдынгьшын сокпагын арткы тузер»деп акынньщ 03i айтып кеткендей, Шэкэр1м шыгармашылышжайындагы кеп жылгы уназд!ктщ пердеи туршш, рттыкэдебиепм1здш олкы турган тустарынын 6ipi толыккандай бодцы.

АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ(1873 -1937)Аса кернекп агартушы-акын, ipiфилолог-галым, казактын ртгык тш6LniMi мен эдебиет зерттеу гылымдарыныннепзш калаушы, тагылымды тэржмашы,танымал когамдык жэне саяси кайраткер,XX гасырдын жиырмасыншы жылдарындареспубликадагы мэдени курылыстыуйымдастырушылардын 6ipi — заманындаатак-данкы халык арасында анызга айналыпкеткен аскан дарын, жан-жакты мол бш мneci адамнын бойындагы асыл касиеттермен кабшеттердш 6ip сыпырасы осындай.Б р KiciHi казак халкынын Абайдан кейшптарихындагы аса жаркын тргалардын 6ipi десе, eui6ip асыраайткандык болмайды.Ахмет Байтурсынры 1873 жылы кантардын 28-шде Торгайуезш1н Тосын болысында туган. Алгаш рет ауыл моддасынанкара тан иды. Содан 6ip кундерде жас ecnipiM баланын ем1р1ндеешпестей i3 калдырып, оньщ кейшп букш тагдырына эсер еткен6ip окига болады.Жынгылды деген жерде кузд1кте отырган Шошак ауылына уйезбастыгы Яковлев карулы жасагымен cay етш келед1 де, болашакакьшнын экес1 Байтурсын мен онын iHici Актасты устамакболады. Жол журш кеткен Актасты тауып бермед1ндер деп бейкамотырган ел адамдарынын басына камшы ойнатып, журтты дурелейбастайды.Жасынан ер мшезш болып ескен батыр тргалы, балуан денел1Байтурсын отагасы б р корлыкка шыдай алмай, долырган терешдойыр камшымен тартып-тартып ж1беред1 де, атынан сратыпTycipeai.^

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 216Эрине, “тентек ауылдын” бул кылыш аяксыз кала алмайды.Каладан шыккан жазалаушы жасак Шошак ауылын шауып,бас кетерер еркектерш жазага тартады. Басбузар деп танылганБайтурсын агалы-шш Акгаспен 6ipre он бес жылга Ci6ipайдалады.Tipi жепм атанган он уш жасар Ахмета елде калган агайындарыэке аманатымен Тортайдагы ею сыныптык орыс-казакучилищесше окуга бередь Онда бес жыл окып, сабагын уздйс 6iiipinшыкканнан кейш, кол ушын 6epin жэрдем етер жакыны болмасада, окудын дэмш таткан жас талапкер Орынборга карай бет алып,солдаты терт жылдык мугалщдер мектебше барып туседьТурмыстын TaKcipeiiH тарта ЖYpiп, шэюрт жнтг ол окуын даойдагыдай бтредо. Халык мугашлп деген атак алып шыгады.Сол кезде Ресейдш йпю орталыктарындагы революциялыкдемократиялыккозгалыстын ыкпалымен iuencepi ултаймактарында да азаттык идеялары тамыр жайьш, букарахалыктардын caHa-ce3iMi ояна бастаган-ды. Жасында патшаэимдершщ содырлыгынан журепне шер болып каткан кек келекелеЖYйeлi саяси кезкараска уштасып, зердеа ояу, ж т ойлымугалгмдд халык муддесшщ жокшысына айналдырады. Ауылдык,болыстык, уйездлс мекгептерде окытушы болып icTereH онжылдьщ шпнде ол агартушылык кызмета аткара журш, белсещцсаяси курескер ретшде калыптасады.BipiHm i орыс революциясы жылдарында Каркаралы калалыкучилшцесшщ окытушысы Ахмет Байтурсынулынын жэне баска6ip топ зиялы азаматтардын уйымдастыруымен патшанынотаршыл саясатына карсы халыктын жаппай uiepyi етюзшедьТагы сол Байтурсынулыньщ бастауымен халыкка демократиялыкбостандыктар 6epinciH, Кыр елшде автономия турвде езш-ез1баскарудын жана тэртштер1 енпзшсш деген талаптарды Ti3in,патшанын атына петиция ж1бер1пед1.Халыктын caHa-ce3iMiH оятып, бойына i3iiniK дарыту, оныжагымсыз мшез-кулыктардан арылту максатына кызмет етер дегенниетпен мугал1м ж т т И.А. Крыловтын мысалдарын аударып, 1909жылы Петербургте езшщ каражатына “Кырык мысал” деген атпенжеке клал етш шыгарады. Мухтар Эуезовтщ кеййлректеп сез!менайтканда, казак халкынын кулагьша алгаш рет тенкерю рухындаестшген бул елендер тез уакыттын шпнде колдан кол та тарап, солешрдеп букара халыктын аузында Ахметгщ атак-данкын асыратуседа.Осындай анык революциялык кызмет! ушш патша эюмшшшА.Байтурсынулын кугынта салып, сепз ай бойы Семейдштурмесше камайды. Сотсыз-тергеуаз еткен осы капастан кейш ол

217 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)казак жершен тыскары киырга жер аударылатын болады. Бранбылайгы eMipi полициялык бакылауга алынады.Сейтш, 1910 жылдын бас кезшде Ахмет баягы e3i окыганОрынборга келеш. М ш е, осыдан былай карай оньщ жалпы ртгыкбаспасез уйымдастыру женшдеп тарихи кызмеп басталады.“Кдзак” атты тунгыш бейресми газеттш алгашкы саны 1913жылдын акпанында жарык кередь Аз уакыттын ш ш д е казакдаласынын туюпр-туктрше танымал болган б р басылымнынтиражы 8 мьщ данага жетедк Сол кез ушш б р ете улкен цифр едьЖалпы р т муддесш ту кылып кетерген газеттш алдына койган енбасты максаты — карангылык пен саяси кукыксыздыкта мушюлджкун кешкен халык букарасын жаксы болашак жолындагы куресте6ipniKKe шакьфу, енер-бшмге, мэдениетке, прогреске ундеу едьОсы багыттагы epKiH ойлылыгы ушш газет редакциясына патшацензурасы талай рет айып салады, редакторын абактыга жабады,баска да кугындау шараларын колданады.Осы жылдары А.Байтурсынры езшш тел елендерш де жекежинак етш бастырады. “Маса” деген тосьшдау атпен шыгарылганб р жинакгын непзп кездеген нысанасы масадай ызындап, калынуйкыда Kanepci3 жаткан хальпсгы о яту болады.Б р кездерде ел iminae революция толкыны кайтадан ерлеп,азаттык идеясынын жангырыгы казак даласьша да жетедк Окыганзияльшардын Алаш уранымен топтаскан еюлдер1 енш рттыказаттык, кен дербес автономия уранын отаршылдыкка карсыкурестш непзп максатына айналдырады. Акпан революциясыжешп, патша уюмеп кратьшганнан кейш, олар осы максаткажетудщ жолы ашылды деген оймен Уакытша уюметп кодлайды.BipaK, Казан тенкерюшен кейш ел iuii ею жарылып, азаматсогысы басталган кезде, саяси ахуал курт e3repin кеткен efli.Сондыктан enairi жерде социалист революциянын азаткерл1ксипатьша умя арткан Алашорданын кептеген кайраткерлер1 кенесеюметшш жагына шыгады. Солардын алдынгы катарында АхметБайтурсьшры да бар efli. 1919 жылдын ceyipiime алашшьшаргаKemipiM жарияланган куннен былай карай А.Байтурсынрыем1ршде мулде жана кезец басталады. Муны шынайыреволюциялык кршыныска толы, аса мол кажьф-кайратпенсуарьшган, халык муддесше кызмет ету тшепмен шабытганганкезендеп айтуга болар еда.Кьф елкесшш тетенше комиссары Э т б и Жангелдиннщ кушсалуымен А. Байтурсынры бедедш большевиктер тобынынкурамында Мэскеуге барады. Солармен 6ipre Ленинн1нкабылдауында болып, елкеде кенес еюметш орнату ушшуакытша курылгалы жаткан Кдзак эскери-революциялыккомитетш1н курамьша енпзшед!. Ол Лениннш ез колынан аса

КАЗАК ЭДЕБИЕТООД ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________218кен вюлетпп бар мандат алып кайтады. Осыдан кейш дэл 6ip жылвткенде А. Байтурсынры К ом м у н и ст партияныц мушелшнекабылданады.Кдзак автономиялык социалистж республикасы курылган кездеА.Байтурсынулы халык агарту коммиссары болып тагайынд алады.Букшроссиялык Ортальпс Аткару Комитет! мен КдзакстанОрталык Аткару Комитетжш мушелтне сайланады. Сонан кейшпжылдары ол тугеддей гылыми-педагогикалык жумыска ауысады.03iHiH ертеден берп агартушылык кызметш жалгастыраотырып, б р кезенде Ахмет казактын рттык элiппeciн жасаугабелсене атсалысады. Ана тш ш зерттеу гылымыньщ неп'зшкалайды, эдебиет теориясы женшде тунгыш окулык жасайды.Б р жылдары онын когамдык непздеп сан салалы кызмеп катарepicren отырады.Ол республика Рылым академиясынын ен алгашкы уйткысысаналатын Академиялык орталыкты баскарады, тунгыш Казакуниверситетшде ана т т н щ тунгыш профессоры болып дарюжурпзед!.Осындай epicri де жемюп гылыми-шыгармашылык жумысжогарыдан журпзшген кара ниет озбырлык эрекеттщ думп)аменкенеттен юлт узшедь Жиырмасыншы жылдардын аягындаГолощекиннщ канкуйлы саясаты казак зияльшарынын улкен6ip тобынын OMipiH баудай киып туседь Солардын ппшде казакхалкынын суйжл перзенп Ахмет Байтурсынры да бар едь1929 жылдын маусым айында ол зансыз туткынга алынып,сонау киырдагы Архангельск! облысына айдалады. Эйел! менкызы Ci6ipAiH ToMCKi каласына жер аударылады.Атакты жазушы Максим Горький мен онын бэйбшеаЕ.Пешкованын халыкаралык Кызьш Айкыш уйымы аркылыараласкан болыстыгы нэтижесшде, ол Ci6ipfleri отбасынакосьшып, одан 1934 жылы Алматыга кайтып оралуга мумюнджалады. BipaK “тап жауы” деген танба онын тагдырына мэнплжжапсьфылып калгандай, кайда барса да алдынан колденендепшыгады да отырады. Соншалыкты терен бш1мд1, бостандыкжолындагы курестщ жанкештшж сынынан еткен ардакты елагасы, халкымыздын жайсан азаматы 1'стерге кызмет, л'ршшжкеталшык таппай, астананын кешесшде сенделш журеда.B ipaK сталиндк террордын канды шенгел! онымен детыныш калдырмайды. Акыры, 1937 жылдын куз1нде ол тагыда туткьшдалып, ею ай азапты тергеуден кейш, сол жылдынжелтоксан айында турмеде атылады.М ш е, содан кейш арада алпыс жьш еткенде барып, ap6ipказактын журегше кымбат eciM акталып, онын бага жетпес асылказынасы занды иесше кайтарылды.

219 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)* * *Ахмет Байтурсынулынын акындык мурасы X X гасырдынбасындагы казак поэзиясынын тарихында елеул1 орын алады.Аз да болса саздыгымен, казак еленшщ ез табигатынан туганбайыргылыгымен, 6ip еспгенде-ак кеголге кона KeTin, ойына уялайкалатын api бейнел1, api магыналы сез улпамен ерекшеленедГАлгаш рет 1911 жылы Орынборда жеке жинак болып басылганезшгн тел елендершщ саны онша кеп емес, жалпы келем1800 жолшамасьшда гана.Ka3ipri елшем тургысынан карап, кейб1реулер муны Tirrriазыркануы мумюн. BipaK, осы шагын муранын езш казак еленшщтарихындагы 63iHjUK 6ip белес деп багалауга эбден болады.Заманында Ахмет Байтурсынулынын ce3i деген беделмен ауызданауызга тарап, ел жадында сакгальт калган уйкасты лугаттар булкунде хальпс даналыгыньш асыл куймасьшдай, аталы сездщайшыкты ернепндей эсер етедьА.Байтурсьшулы елещц елен ушш жазбаган. Онын акындыккабшетт автордын ем1рлж мурат-максаттарын жузеге асырудын,жогарыда айтылган агартушылык, азатшылдык, курескерлпсборышын аткарудын e3i машык еткен онтайлы да епмда куралыретшде ашылады. Ол не жайында толганып, кандай такырыптыкетерсе де, ондагы непзп ой аркауы езекп азаматтык сарынменepinin отырады. Онын 3p6ip елещнде, Timi жеке адамдаргажазылган сэлемхат туршдеп арнауларынын езшде де, заманагымын, ел тагдырын, туган халкынын болашагын ойлаганкамкещл курескердщ бейнеа кез алдында елестейш де турады.Акын 63iHiH азаматтык кызмет жолын устаздыктан бастады,eMip майданына агартушылык туын кетерш кедщ. Бул тургыданалганда, Ахмет Байтурсынулы оньщ алдында гана еткен улыагартушы Ыбырай Алтынсарин дэстурш пкелей жалгастырушыретшде кершеда. 03i де сол Торгай топырагына Ыбырай еккенурыктын алгашкы 6ip толымды жемкл болып табылатын Ахметагартушьшык идеясын дэл Ыбырай агасы секши езшщ пкелейпрактикалык ici аркылы жузеге асырады. Табандаткан он жылбойы мугал1мд1к кызмет аткарады.BipaK, агартушы уинн жеке ез басыньщ устаздыгы жеткшказболар едь Агартушылык кызмета калын журшылык санасынаыкпал ететш элеуметпк козгалыс дэрежеа'не кетеру ymiH тагы даЫбырай секши осы icTin жалынды жаршысы, жанкешп caHarepi(идеологы) болу керек.M iHe, осы максат ушш А. Байтурсынулы ен алдымен бойындагыакындык дарынын кару етш пайдаланады. Алгашкы елен жинагын

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________220калын уйкыда капераз жаткан халкын ояту уш ш маса кылыпушырады.Эрине, агартушылык кызмет те 6ip кешенш бойымен женкшпотыратын ыкпа жол сеюдщ бейбгг козгалыс емес, онын да кед1рбрырыкеп. “М ен айтарымды айттым, аргы жагын ездерщ бш ”,— деп зуылдатып ете шыгатын парыксыз сездщ иеа агартушылыкатакка ие бола алмаса керек. Б р алмагы мен с алмагы катаржуретш, еккен урыгын топырак кунарына деп Tycin, еш мщбермесе азабы мен куйтн катар тарттыратын, кейде TinTi рнясызак кещдден айтылган ад ал тшепн мен i3riniicri iciH элдеюмдердщтарапынан жаулык эрекет, душпандык ден айбат тудырыпотыратын курескердщ тэуекел1мен пара-пар. внер-бтм солардынлайын шайкап, арам шебш отайтын болгандыкган, б р ею кушгокайласкан туста i3iiniK пен зрымдыкгын шайкасы шнелешспейтурмайды.Устшде уйыктаганнын айнала ушып,Кдккы жеп канаттары бузылганша', —дегенде акын езшщ Масасын осындай тэуекел жолына ушыргалыотырганын эдей1 ангартып етедй BipaK, i3ruiiK жолында курбандыкболмай турмайтынын бшгендйсген де тэуекел артында тапжылмастабандылык барын да жасырмайды:¥йкысын аз да болса белмес пе екен,Крймастан кулагына ызындаса2.Иэ, алансыз ел1 уйкьшагы cipecKeH тыныштыкты бузу ушшecri кракгын жаргагына жакындап келш ызындау керек. Талмай,6ip сарыннан танбай, тебе куйкасын шымырлата узак ызындаукерек. Сол кезде уйкысын кимай шамданган дерею колдын кагыптастауы да ыктимал.Байтурсынры поэзиясындагы Маса бейнесше кейшрек ташда ораламыз. Эз1рге айтарымыз — эркашан аскан тез1мдшйсп,кайтпас кажыр мен мол кайратты тал ап ететш агартушылык жолдыакыннын саналы турде тандап алгандыгын ескертш ету.Ал, тандау солай болгандыкган, онын кай такиретш болсада тартып, кай талкысына да тезуге акын Kenini эрдайым пейш.Сондыктан ол осы тозбас тез1мд1 ен ayeni ез окырманына арнайды.Бас-аягы алты гана жолдан туратын “Тарту” атты 6ip шумакеленге назар аударайык. Кеййирек казак балаларына арналган 6ip1А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989.23-6.3 Сонда.

221 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)окулыкка эпиграф болып ирген осы еленнщ ap6ip сезш туныптурган лугат, тура оку-бшмге шакырган уран деп атауга болар efli.“Балалар, бул — жол басы даналыкка” , — деп басталатыналгашкы тармагынан бастап, содан былай карай мынау курдел1eMipfliH не 6ip гажайып кырлары мен сырларын тугел игергенKeai ашык, кеюреп ояу, окыган азамат болып ескенге дейшпузак сонардын узын-ыргасы осы шумакка тугел сыйып тургандай.Сол жолдан тугел ету адам боламын деген ap6ip талапкерге парызекенш, кулл1 адамзат сол жолмен жылжып бара жатканын сэбисанасына жетюзе угындырып алганнан кейш, акын непзп ойтуйшш терендете тужырып, шттей айтады:Даналык —ешпес жарык, кетпес байлык,Журщдер, ianen тауып алалык та!3“Кырык мысал” жинагьшдагы осы Tapiawec “Окуга шакыру”атты гибратнаманын: “Балалар, окуга бар, жатпа карап” , — депбасталатын 6ipimui тармагын нагыз агартушы-устаздын ганааузьшан шыгатын сез деп кабылдасак, оньщ сонгы шумагындагьт:“Аллалап” ал ютапты коддарынам—дейтш маслихатынын атакты Алтынсариннен калган:Eip Кудайга сыйьшып,Кел, балалар, окылык-5—дейтш есиепмен табиги ундесш жатканын да б1рден ангарамыз.Оку мен гылым-бшмнщ пайдасын бала санасьша онын балгынTiniMeH бипаздап жетюзген акын — ересектер алдында будан repiезгешелеу сактыкка бейм. вйткеш, жарык сэулеге карангы тунеккандай карсы болса, оку-бш1мге надандык та дэл сондай карсы,онымен 6iTicnec жау, оган елердей еш.Сондыктан, б1рде манаты масаньщ канатын кагып xi6epeTiHтомырык кол енш б1рде езшщ Hie алмас топас мшезше жанагыАлла атын, ш н жолын езшше одактас eTin алуга тырысады.Надандыктын бул тустагы айнымас жактасы — думше молда.‘Тьшым” атты еленнен 6i3 осыган кез жетюзем1з.Гылымнын imi толган сикыр, оган эуес болган адам кэтркауымында кетеш деп, елд\ карал ай урктп отыратын сол3Сонда, 35-6.4 Сонда, 131-6.5 Алтынсарин Ыбырай. Тандамалы шыгармалары. А., 1994,26-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 222молдекеннщ алдында едщ дурлпспрмейш деп сыпайылык сактаганакын ол жок жерде гылымнан ада болып, сырт калгандыкган елдщкерш журген корлыгын аз сезбен кещлге мейлшше конымды eTinжетюзедь Халкынын осы игшктен сырттап, мешеу калганынанали отырып: “Заманын тулю болса, тазы боп шал” дейтжмакал ада ем1рдщ зор шындыга бар екенш ашык айтады.Агартушылык жолынын жогарыда айтыл ган кед1р-будыры,мше, осы жерден келш китгедь Акыннын алгашында акыл ranайткан ce3i дарымаса, келеа соз1н ол ныгарланкырап жетюзедкМэселен, окыганнын 6api i3ruiiK кэдесше аса бермейпш “Казаксалты” атты еленде:Не пайда енерщ мен бтмщненTnicri жерлерте сарп урмаган6, —деген екшйп туршде бщщршеда де, онын ce6e6i:Бул 6ip свз KacipeT etin хатка жазган,Кдлмаган тук касиет, казак азган.Байга —мал, окыганга шен максут боп,Ойлайтын журттын камын адам аздан7, —деп тусшшршедо. взш щ туган халкын азды деп айыптау ушш,сондыктан онын жанына батырынкырап айтуга хакылы болуушш алдымен оны край берше сую керек, сонын бакыты менбостандыгы жолында жумыр басын курбан етуге asip екенш танытукерек. Ал Ахмет Байтурсынры муны эбден таныткан акын.Эрине, акыннын ойы орнынан шыкпаган кезде жпер! кумболып, торыгатын, тущлетш сэттер1 де болады. BipaK, б р жолдыншеп емес, орта тусы гана. Адда талай белестер мен кырлар бар.Сонын эркайсысы акындык шабытгын езше сейкес шарпылысынтудырып отыруга тшс. Сонын дэлелшдей акыл мен накылсвздер ез удесшен шыга алмай калган шиырларда акын кайтаданшамырканып, ашына айтады. Одан да дауа болмаса, ащы, зэрл1эжуага басып, eircip сатираны садагына жебе кылып атады.Такырып iueH6epi агартушылыктан repi кещрек мэселелерд1камтитын “Жиган-терген”, “Журтыма”, “Ж^бату” сияктыелендерде б1рынгай енер-бшмге шакырган шкщеп е т ш ш т уптпен eKiHimii наздан repi осындай ашынган ыза, наразы нала,булыккан ашу басым болып келедк Б р туста агартушы акын меназамат акыннын ара ж ш жымдасып, б1ртутас кайраткер, курескертргасына айналып кетедь6А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,24-6.7 Сонда, 25-6.

223 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Шынтуайтына келгенде, А. Байтурсынры елендершдепкурескер бейнеа, кайраткерл iK KapeKerrepi—онын шыгармашылыкмурасындагы ен арналы, танымдык та, тэрбиелж те тагылымыерекше мол сала.Байтурсынрынын курескерлт — анык саяси курескерлйс.Муны тудырган — ез заманынын катал шындыгы. Акын езшщсан алы элеуметпк кызметшщ туу басынан бастап патша уюметшщотарлау саясатьша, казак даласын жайлаган жолсыздыктарга,патша эюмдершщ катал айуандыгы мен солардьщ аузына караганжерплйсп болыс-билердщ опасыз аярлыгына, дуниеконызбайлардын топас тонмойындыгы мен MeftipiMci3 тасбауырлыгынакарсы куресп.Ал саяси куреске жалан сез, жадагай упг журмейдь Оган журттыелйспрш, ез сонынан ертемш деген ldci ен алдымен ол курестщмаксатын тусщшрер болар. Сондыктан ете курдел1 юке басынбайлаган акын ез шыгармашылыгын тырнак алды туьшдыларынанбастап тугелдей осы багытта ербгёедо.Мэселен, “Туысыма” атты ею шумактык кана елешнде авторсол кездеп заман таршылыгын тар кердщ куысымен тенейд1,езшщ сондай кыспак заманда туганына капаланады. Сол зулматортада журт, шьш сезш айта алмай коргалайтьшына налиды, малгурлы магнасы жок пршктен каралай тушледа.А.Байтурсынулы елендершщ iminae 6ipiMeH-6ipi жуптасыпкел етш, магына жагынан 6ipiH-6ipi толыктырьт, унем1 катарайтылып отыратьш епз туындыдай ею шыгарма бар. Б р — “Кдзаксалты” жэне “Казак калпы” дейпн елендер. Кезшде eKeyi де халыкарасында кешнен тарап, кеп адамнын кекейшде дугалыкгайжатгалып калган. Екеушщ де эр шумак, тармагында, TinTi ap6ipсезшде дерлйс сол кездщ шындыгын айнытпай жетюзетш акикатбар.“Казак салтында” 6ip кезде каздай пзш п , кен сахараны емшерюнжайлап журген алансыз елшн кенеттен калын ертке душарболып, катты куйзелш калганы айтылады. Осындай киынкыстаукезенде ез басынан акыл-кайрат тауып, едш онга бастапэкетерлйстей элеуметпк куш болмаганына куйше,щ акын. Солкездеп казак кауымынын dp6ip тобына аз сезбен багасын берекелш, солардын кай-кайсысыньщ да елге ес, халыкка камкор болаалмай отырган пушаймандыгын айтып куйзелед1.Ол айтып отыргандары — ел басына кун туган ею талай замандакаукары ез басынан аспаган “ел жаксылары”, кур сезден spireбармайтын пысыктар, талапсыз жастар мен оназа шалдар, ешюмгекайырымы жок саран байлар мен болмашы шенге мэз болганкелешлз окыгандар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 224Мундай кайгылы халда жеке басынын кааретшдей кабылдаганакыннын, элбетте, ашынып айтпаска лажы жок.Осыган жалгас келетш екшпй елешнде автор ескеказ кайыкусладе калт-култ етш, Tynci3 тунгиык тещз бетшде жел калайайдаса, солай карай багдарсыз жылжып жургендей халыктагдырынын кеп уакыттан берп мушкщдагше e3iMi3 KiHaniекен1м 1зд1 айта келш, содан ani де сабак ала алмай отырган жаппайбейкамдык пен самаркаулыкка, шгген жегшей жеген алауыздыкканазаланады. Сейтед1 де, 6ip сэт шарасыздык билеген ойын бьшайтуйеда:Эл iде санылаусыз салтын багып,Typi жок ic етенн пэлен дерлш.“Улы той - кеппен керген”, жалгыз мен бе, —Деп отыр не болса да журтпен кердж.8Бул жерде шарасыздык деген сез акыннын ба, элде онынлирикалык каЪарманынын ба кешл куШнде 6ip сэт белен алганжабыркау мезетш ащарту ymiH айтылып отыр. Ие, 6ip гана сэт.Ал, егер ондай куй ж ш кайталана берсе, онын аягы умшпэдак пеннэтижеазджке апарып лрейлн туншу, жеру, безшу сиякты Tepicтуйсжтерге уласып кетер еда.Халкынын шын бакытты болашагын ойлаган патриот курескерейте алмайды. Bipne “каннан кан, еттен eTiM, бауыржуртым!” —депегше eMipeHce, ещй б1рде бойына сщ ш калган Kecip, кесапаттарданарьша алмай келе жатканы уш ш оган eicneneyi, peHxyi, rimiжанына батыра, капы-катты айтуы мумюн. Сонын 6opi де ултына,журтына жаны ашыгандыктан айтылады. “ EniM” деп туган азаматакынньщ оган моральдык хакысы эбден бар.Осы жагынан келгенде ете 6ip сипатты елен — жогарыда аталган“Журтыма” . Терт шумак шагын гана шыгарма. Айтайын деген ойыда анык жэне букпес1з ашык. Халкынын бойынан e3i байкаганкемшшйстердан Шразын Ti3in береда. EipniriH жок, онай олжага6efliMciH, коян журек коркактыгын жэне бар. OH-TepiciHfli айыраалмагандыктан пэтуалы елд1кке де 6epiK eMeccin. Сейте турып,жен айткан адаммен Kepice кетесщ. Озще кандай мыктымсынсан,езгенщ алдында дэл сондай кенпшсщ .Осындай келенс1з жайттарды терш келгенд1п акын ойынынтушш Timi TyciHiicri. » ’* Сонда, 25-6.9 Сонда, 36-6.Сыкылды сынык бугак темендесен,KiM жулмас онайдагы жем1с!НД1.9

225 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Мунын ар жагында сез косып, ойды шашыратудын eiu6ipкажетп жок. Кор болмас кунщш ойла деген акыл-кенес езшен-ез1суранып тур.Эрине, акыл айткан дурыс. BipaK, кур акыл айтумен ic бггпейхи,жагдайды тузеу ушш накгы ic-кимыл керек, болмасты болшзатынтабанды тал ап, кажымас кайрат керек. “ Адамдык диканшысы” аттыеленде кулдык пешенеа суйегше ciHin, эбден езшш-жаншылыпкалган халыкка адамгершшк касиеттерд! дарыту келЫз, кегалсызкурдымга тукым сепкенмен б1рдей екеш айтылады. Иэ, кулдыкулдык психологиясынан арылту онай шаруа емес. бйткеш, онынтусшйгщде камыт ки т, камшы жеп, мал орнына yHci3-Tinci3 журебергеннен баска т1рл1к жок. Ал, ешп осы тас камауды талкандап,кул халыктын кещлш кегерту ушш не icrey керек? Ол ушш - еналдымен, асылды жасыктан айырып, кайрай бшу керек.Iimti магынасына байыптанкырап унше караган Kicire осыеленде жерше жетозшмей, аяксыздау калган секиш кершетшойдын cyri6eci “Достыма хат” деген арнауда логикалык жалгасьштабатын Tapiafli. Мунда канша сокса да мьшк етпей шыдай беретшмомын журтты уйшген елекседей ерге суйреп, кыр басынашыгаруды максат еткен, кашьпс жолга кажымайтын тулпар секшд!,кия жазбайтын кыран кез сункар секщш акын досынын бейнес1елестейш. Онымен мураттас, максаттас акыннын ез тулгасы да кезалдында турады.Осындай ержурек азаматтардьщ улкен максат жольшда нэтижелiic тындыруына кедерп болып турган 6ip келденен тоскауыл бар.Ол — алансыз ак малтасьш езш журген сасык ми, салкын журексанасыздар. Ешкашан шын кешлдер1мен келш жанаса алмайтын,тек сырттары гана жылтыраган мундай сабаздардын ел камынойлап кинала алмайтын ce6e6i — олар ездершш ар-абыройынакшага сатьш ж1берген, жаны да, жакыны да - мал болгандыктан,езге журтка олардын жаны ашымайды, хал кымыз ед1-ау депкайгырып жатпайды.А. Байтурсынулынын акьшдык машыгында кеп кайталанып,ерекшелене есте калатын 6ip топ шьпармалары — онын арнауелендерь Соларга жататьш “Журтыма” , “Достыма хат” аттыарнауларьш сез ынгайына карай жогарьзда карастырып етпк. Осыкатарда “Анама хат”, “ Н.К. ханымга” , “Акын М м е ”, “И.Б. жездемхатынан” , “Жауап хаттан” T9pi3mi елендер де арнайы токталып,оларга окырман назарын баса аударуды кажет етед!.Бул елевдерге тэн 6ip ерекшелйс — шпнара жеке хат туршдежазылгандыктан, ондагы айтылар ой эрдайым ашык келед!.Сонымен 6ipre акыннын жеке басына байланысты кейб1р жайттаркешрек козгалып, автордын баска журт алдында жария кыла

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 226бермейтш iuiid ойлары, купи я сырлары да кылан берш отырады.Ал солардын бэршде айнымайтын 6ip ортак белп — алганбетшен кайтпайтын кайсар курескер, адамгершшк туын жогарыустаган азамат, халык муддесшщ жокшысы болудан таймайтын даталмайтын жанкепт жауынгер бейнеа.Акыннын патшальпс отаршылдыкка карсы ешпевдшп, туганхалкьшьщ ртгык азаттыгы мен дербестш жолындагы армантшеп— онын букш eMip жольщца калыптасып, орныккан саясикезкарасы, терен идеялык ожданы.O K T H in он уинмде ой Tycipin,Бггпеген журепмде бар 6ip жарам,10—деп анасына жазгандай, бул ешпендшк, б р ождан сонаужылдары, оспадар ояз бастыгынын озбырлыгынан Шошакауыльшьщ бас кетерер азаматтары icTi болып, алды оккаушкан, арты Ci6ipre айдалып жаткан кезде, жасестр1м баланынсанасында калыптаскан да, журепне шер болып каткан. BipaK ол— 6ipfliH кайгысы, жалкы жаннын жарасы емес, жалпы халыктьщбасындагы нэубет, баршага зарарын типзш отырган зрмат.Сондыктан да осындай азап-бейнеп мен Kayin-KaTepi молкуреске басын байлап шыкканда кайсар азамат акын — езтэуекелше ете берж, халык муддес1 ушш кандай курбандыкка да33ip.Сол бала кундеп зорлыкты умытып, кунделжт1 шкен аскаалдансам, менщ адамшылыгым кайсы, адамнан туып, адамнынiciH нггемесем, рлмай ертен керге кайтш барамын?! — деп келш,акын елешн былай аяктайды:Тайл алган талай жорга, талай трпар,Тагдырдын кез болып тур кермесше.Солардан жаным-тэтм ардакгы емес,Орьшсыз куйзелейш мен несше?!11Патша уюметшщ абактысында отырган туткын баласыньщ ypeftiкеткен анасын жубатып айткан ce3i осы. Бран артык кажырлыкайратты да, акикаттан айнымайтын турашыл батылдыкты дакезге елестету киын.Б р - кыздырманын кызыл тшш безеп айта салган арзан сеземес. Акыннын букш eMipiHe уран eTin, букш шыгармашылыгынаезек eTin алган имандай ceHiMi.10Сонда, 30-6."Сонда, 31-6.

227 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Нэзипа Кулжановага арнаган елешнде де осы сарын, осы лепылги езектесш отырады. Рахатсыз еткен eMip-жасында кандайкиыншылык керсе де, осы узак жолдан кайтпайтындыгын айтакелш, аяулы карындасына жолдаган хатындагы непзп ой epiMiHакын былай туйшдейдкМен елеем де елемш жешмменен,Тэннен баска немда алар ел1м менен.влгеннен сон апарып тыгары кер,Мен жок болам кемшш тэтмменен.Тэн кемшер, кемшмес еткен iciM,Ойлайтындар мен емес 6ip кунпеш.Журт укпаса укпасын, жабыкпаймын,Ел —бугшшш, мешю —ертен ушш.12Булай айта алу ушш осы курес жолындага кияметгщ нешетурл1 киындыкгары мен асу бермес аскарларын жене алатынкайсар ердш кажыры тана емес, жеке адамнын ем1ршенэлдекайда жогары турган биж мураттар бар екенше, ол мураттаргабугшгшш 6 ip кундж T ipiuw iri елшем бола алмайтьшьша, халыкбакыты жолындага теплген тер мен каннын карымы тек нурлыболашактын накгы шындыгамен гана елшенетшше керегенджпенкез жетюзе алатын кеменгер даналык та керек болар еда.Ал ондай касиетп де, кабшетп де ез бойынан таба алган адамез тагдырына жазылган таукдметп, эрине, езгенщ мойнына артаалмайоы. Оган ары бармас та еш. вйткеш, ол жанага e3i айтыпотырган болашак ушш жауапты екенш сезшеда. “ И.Б. жездемхатынан” , “Жауап хаттан” деп аталатын диалог-елендерден 6i3осыган айкын кез жетюзем1з. Акыннын туган халкы ушш куйзелш,кеп бейнет кешш жургенш сырттай бакылап, соган api суйсше,api алацдаушылык бщшре айткан жанашыр жезденщ сакгандырусезше лирикалык каЬарманнын дэйекп де дэледщ жауабы дайын.Егер жастыгамызды ала кетпей, TinTi бауыздалар алдында даун шыгармай, ашу-кепм1зш ез1м1збен 6ipre елпрсек, кейшп урпакайтпас па едк апырым-ай, ен болмаса лак курлы бакырмай Tinci3кеткен бейбактар екен, — деп. Сонан сон, 6i3 icreyre raicri icii©3iMi3 тындырмай, 6epiMi3 бас багап, бугап жатсак не болмак?Курбандыксыз курес болмайды. Сондыктан, жансебш пряжкебармайык.Сыпайылап айтылган осы сеэдердщ эр жаганда лирикалыккаЬарманнын батыл ineuiiMi жатыр. Ожданга айналган осыкезкарас, осы туешйтн автор да, онын каИарманы да эрдайым12Сонда, 39-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)___________ 228мултжаз басшылыкка алумен 6ipre, езше ойы, рухы жакынадамдарга унем1 насихагтап отырады. Оньщ айкын 6ip айгагы -“Акын ш1ме” атты елещ.Б р еленнщ жазылу мэнершдт 6ip ерекшелж — автор айтайындеген ойын, езшщ устанган принципш туралап жетюзбей, Kepiмагынада, антитезис турщде усынады. Муны да елен идеясыныцeiiMAiniriH кушейту уиин колданылган акыннын керкемдж эд!С1деп кабылдаган жен болар. Ал шындыгьшда, курескер аганын eaiсенген жетюнтпек жолдаска угындьфып отырганы: кател1ктен,кауштен корыкпай, белсенш куреске шык, жалган абыройдымалданба, момындарга киянат кылма, кайта оларды корта, журталдьщда бедедпи боламын десен, езйш сыпайы, ишшейш уста,-деген сиякты жаксы адамгершшк талаптары.Егер б р сездерд1 тура уагыз турщде айтса, бэлюм, женазакылгейлж те больш KepiHyi мумкш гой. Ал жанагыдай тосын эщселеннщ ойнакылыгы ушш емес, онын эсер кушшщ THiMauiiri ушшколданылган.Акын езшщ пшрлестер! мен тшектестершщ алдындаканшальпсгы букпеаз ашык жайдары болып, оларга етенежакындык сезшсе, туган халкына кастык ойлаган кара куштергесоншальпсгы 6iTiMci3, ымырасыз, жат кершетпп TyciHiicri. BipaK,басы ашык тура жаудан баска, солардьщ сойылын согатын, бутандеген кастыгын букпантайлап журш ютейтш тагы 6ip карсыластоп бар. Олар — патша эюмдерше мунын устшен домалак арызтогытатын пэлекорлар, муньщ i3iHe Tycin андитын жансыздар.“Тшек батам”, “Жауга тускен жан ce3i”, “Кд... каласына” аттывлендершде автордын ашу-ызага толы эшкере сездер! осы сияктыел ш ш деп азгындарга, алыс-жакынды айыра бшмеген пасыктогышарларга карсы багытталган.Я, Кудайым! Акха жак,0з1на аян — мен накак,13—деп басталатын “Тшек батамнын” ен алгашкы каргыс ce3i e3iHустатып, айдаткан арандаткыш алаяктарга арналады. Сондагыбар жазыгы — халыктын басына тускен кара куши Kepin турып,едщ б1рлжке шакырганы, •пршшж кылайык, журт болайык дегенжанашырлык ce3i екен.Осындай ад ал ойы мен ак нией ymiH кудаланып, капаскатускен курескердщ iuiKi куйзел1а , оньщ басына тускен неше турл1таувдметтщ акын жанын езшше кинайтын кеп дерттшш “Жаугатускен жан сезшде” ете эсерл1 етш жепазшген. Душпандык пен11Сонда, 31-6.

229 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)каскейлжтщ неше rypi жан-жарынан анталап турса да, кайсаркаЬарман сонын 6ipiHe мойымайды, 6ipiMeH бтспейдо. Ол у ш шелд^к пен жаулыктьщ шекарасы 6ipey рана. Сондыктан акыннынxeciMi мен nieniiMi де 6ipey:Тулемеген тупю дос,Тулегенщ барып тур!..14“ Ка... каласына” атты ею шумак елекнщ туйип де осы. 03iб1рнеше жыл мекен етш, бауыр баскан, оран калткысыз кызмететлм деген каладан керсетшд1 жаламен айдалып кетш баражаткандары акын кещлшде к у й ш ш те, eiciHim те бар. BipaKш ш д е жемтйс талгамайтын арамзалар журген жерге ещй кайтыпоралмаспын деген байлам — мунын екеушен де басым.Осы елещй оки бастаганда-ак кещдш елен етюзетш 6ip жайтжэне бар. “ К о ш -cay бол, Ка... (“ Каркаралы” деп окимыз - ред.)жуылмаган” деген 6ipiHiui жолмен шендесш келш, Лермонтовтын:“Прощай, немытая Россия”, —деген свздер1 epiKci3 еске туседь Сейтеш де, сол кездщ езвде-акАханнын кай бижтен бой кврсеткенш, юмд1 бардар етш, кандайрым-тусшжтермен ой толгаранын ангартады.Акынны н осы барыттагы влендершщ шпнде аса 6ip ашынып,кайнаган ашумен жазылган ы — “ Кек есектерге” . Белпаз себеппен1989 жылгы б ip томдыкка енпзшмей калган б р шыгармадажанагыдай вкпе-наз, екшш-ренштерден repi ашык эшкере, ащыэжуа, зщщ ыза-кек KepHeyi куптрек.“ Н е жазып ем, Край-ау, б р казакка” - деп басталатынелешнде ашык саяси сарындар алдыщы орынра койылады.Азаттыкка жетсш дед1м, халкымнын намысына тырысып, женкерсетпм, жол сштед1м, катарынан калмасын дед1м. Осьщан баскане будшрген1м бар еда?!Мейлшше таусылып, тауы шагыла айтылган б р сездердщ эдштерелитн акын болашак урпактардан кутей:Асыкпандар, артымызда казы бар,Тергеп талай, суйектерш казылар.Пайгамбарды сатып отыз тиитэ алганЯЬудамен 6ipre аттарын жазылар.Осы сен1мй кеншге медеу ете отырып, жанын куйщрген14Сонда, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 230е к ш ш т де жасырмай айтады:Кинамайды абакгыга жапканы,Киын емес дарга асканы, атканы.Маган ауыр осылардын бэршен0з аулымныц urrrepi ypin капканы.Ахмет Байтурсынулынын акындык мурасында багдарламалыкмэн1 бар тагы 6ip eid шыгарманын орны белек. Олар — “Жигантерген”жэне “Жубату” атты елендер жинаш. Публицистикалыкпафоска толы, саяси багыты айкын, керкемдж ыкпал куип асазор бул елендерш Ахмет поэзиясынын ен бшк шындары депатауга болады. 9p6ip сез, 9p6ip тармашнын астарында улкен ой,бултартпас тарихи шындык жаткан бул толгауларда акыннынбуюл емт'рлж принциптер! де, элеуметпк-эстетикалык мураттарыда барынша айкын бейнеленген.¥лы Абай дэстур1нде 9p6ip сезш салмактап, эбден елшеп-niniin,керкемдпс иш эбден кандырып, eui6ip селкеуаз жазылган “Жигантергенш”окып отырганда, казак халкынын Kacipence толы букштарихы мен ете аянышты xani кез алдына елестейдьBip кезде хандар билеп, халыкгы дурыс бага алмагандыктанакырында жат журтка KipinTap епсеш, одан кейшп отаршылдьпстусында ел билеушшердщ букара муддесш мулде умытып, ел нишебуйщей тигеш, ал аздаган окыгандарынын ойлайтыны — халыкгыалдап мал табу, мансап куу екеш аса 6ip ащы куйшйп сез1м!менжетюзшед!. Мундайда нашарга корганыш болып, зорлыкшыныКудай жолына салар деген дш еюлдершщ кездейпш де — езкулкыны.Осындай мушюл халш сезбеген анкау ел эл1 калын уйкьша.Оны сол ел1 уйкыдан ояткызбай, емш-ерюн сорып турган обыротаршын анау.Бул KacipeTri буюл жан куйзелкпмен куюрене кабылдаган акын:Казагым-ел1м,Кайкайып белщ,Сынуга тур таянып.Талауда малый,Камауда жанын,Аш кез1нш оянып.Канган жок па ЭЛ1 уйкын,Уйктайтын бар не сикын?!15—деп ашына жар с алады.15Сонда, 30-6.

231 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Б р елещй автордын субъективтйс жеке niicipiH бйщретш жаландекларация емес, сол кездеп казак когамынын накты жагдайынKepin ышкынган акын жанынын бебеу каккан зары деп кабыдцаукерек.Балалык калып,Ес бш п анык,Ер жеткел1 жиырма жыл,Баягы каллы,Баягы салты,Бу неткен журт уйкышыл?!Болсын кедей, болсын бай,Жатыр бейкам, жым-жырт жай!“Осы тустагы акьшньш жиырма жыл деп мегзеп отырганы ненэрсе? Б1здшше, б р жерде ол казак жерше орыс шаруаларынконыстандыру женшдеп 1889 жылгы занды айтып отыр. Бурынгаалыстан айбат шегш, сырттан билеудщ орнына ендд йпке ундлшKipin, тйселей отарлау басталган кезде ел 6ip селт еткендей KepiHinей, 6ipaK одан нэтиже шыкпапты. Сол себептен де акын журепаддагы улкен пэлеш KyHi бурын сезгендей:Уйкышыл журттыТуксиген мурттыОбыр обып, сорып тур.Тун етш кунш,Керсетпей мш ш ,Ояткызбай корып тур.Обыр болса камкорын —Кайнаганы сол сорьщ!17“Жиган-тергеннщ” логикалык жалгасы сиякты болып, оныментабиги идеялык-керкемдйс тутастыкта жазылган “Жубату” аттытолгау еленде де осындай купт эмоциялык эсер бар. Акынмунда ecici халык жырауларынын тандаулы дэстуршде сезштындаушыларына тйселей арнап, ыкылым замандардан берменкарай сахара елшщ сан! болган, эр казактын журепне кымбатбелплердщ 6ipTe-6ipTe кез ушынан гайып болып жогалып баражатканын iiuid ыргакка толы, шубыртпалы епз уйкасты жырментуйдектете такпакгап, айтар ойын сауал туршде жетюзеда.Кен даланы емш-еркш жайлап, кеш ш журген баягы кунщ16Сонда, 29-6.17 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 232кайда? Сол еркшщкте шалкыган елдщ керю кайда? Нулы жерщмен суды келш кайда? Елге корган болган ерщ мен кара кылды какжарган эдш бищ кайда? Ka3ip солардыц 6ipi жок, тек кур судделер1гана калды.Акын осы туста “Жиган-тергендеп” жан айкайындай 6ip ащышындык сезш кайталап, “малын алдау, талауда тур, жанын арбау,камауда тур” , — деп тагы ескертещ де, содан шыгар жолдынкалмаганын айтъш, одан сайын камыгады. “Осыны кермесшдеп кезшй келегейлеп перде, аттап ете алмасын деп келденецтартылган керме бар. Сеш тырп етюзбей уйктатып койганрыктардын басында, оянып кетсен ойыншык 6epin алдаркататынжалган камкоршыларын касында тур. EipaK сен б р элдиге кенбе,сенбе!”Ею еленде 6ip-6ipiHe жалгастыра шегелеп айтылган осы ой -Ахмет Байтурсьшрьшьщ буюл саналы eMipiwje, саяси Kypeciнде,элеуметпк кызметшде узын аркау боп тартылып келе жатканезек. Солардьщ бэрш жинактай келш, ineprii кею'ректен буркетюзш сыртка лыксыткан жанартаудын ыстык лебщдей б р еюелецщ — Ахмет Байтурсьшры поэзиясында тужырымдалган саясиплатформа деп кабылдауга болады.Ахмет Байтурсынры поэзиясы — р ы Абай мурасыньщтжелей жалгасы. Онын кай елещн алып карасак та, не такырыпшеппмшде, не сез саптау мэнерщде, не елен курылысында Абайга6ip сокпай кетпейгаи кемде-кем.* * *Ахмет Байтурсынры поэзиясынын улкен 6ip арнасы -онын аудармашылык eHepi. Tinri аныктанкырап, дэлденюрепайтсак, Ахан акын ретшде ен эуел1 аударма аркылы таньшады.Онын журтшылыкка баспа жуз1нде алдымен усынган енбеп-И.А.Крыловтан аударьшган “Кырык мысал” болатын. “Маса”жинагына да сол Крыловтан уш-терт мысал, Пушкиннщ Алтынбалык жэне Алтын этеш жайындагы epTerinepi мен 6ipAi-eicmелендер^ тагы баска орыс, Европа акындарынын шыгармаларыенпзшген.Сол аудармаларды сез кылганда ойга оралатын 6ipiHmi сурак—Ахан акындык енерш не себеип аудармадан бастады? 03iHболашакта белсенш элеуметпк саяси кызметке, эдеви-галымиiaaemcTepre багыштамак ниетте жургенде мысалга келш жугшу1калай?Брай дейпшм1з — б1здщ Ke6iMi3aiH кеншм1зде мысал жанрына6ip турл1' ce3itcreHe карайтын, оны шынайы керкем поэзияданкемппндеу керетш туйтюл туратыны купия емес.Онын устше, кезшде Ахметке ой салуы мумкш едьау дейтш

233 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)мынадай 6ip бедедш niKip де болтан. Ол — устазы ЫбырайАлтынсариннщ айтып кеткен 6ip ceai.Торгайга кызметке келгеннен кейш, 1876 жылыН.И.Ильминскийге жолдаган 6ip хатында казак бапаларын окытугаарналган болашак бастауыш ютабынын жоспарымен таныстыракел in, Ыбырай былай деп жазады:“ BipiHini ютабымды Паульсон ютабынын курастырылутэрпб1мен жазып шыккалы отырмын. Эрине, муны казакбалаларына лайыктап жазамын. Мысалдарды (басни) енпзпмкелмейш, ейткеш, катан турмыста ескен казактарга мунан repiмэншрек анпмелер керек болады. Мысалдарды казак балаларыокыгысы келмейтшш, окыса, отан кулетшш, ал олардын атааналары:балаларымызта сауыскан мен карга сейлесед1 дегенсиякты жок нэрсеш уйретеш, — деп Tirrri ренжитшш тэжipибeмнeнбшемш” (Ыбырай Алтынсарин. Таза булак. Алматы. “Жазушы”,1988 ж. 210 бет).Эр и не, бул жерде Ыбырайды да туану керек шыгар. Бутан дейштук магынасына тусшбесе де, aftTeyip, Кудай ce3i деп кулдык урыпкелген кураннын аят, сурелершен кейш тунгыш рет ана тшш декара танытьш, одан api дуниелйс пан непздершен матлумат беруд1кездеген агартушы атамыз сол балаларга eMipniK, танымдык м а шбар, олардын ой-epiciH к е н т п , санасына санылау TycipeTiH тосынжаналыктарды, кызгылыкты хикаяларды усынгысы келген! эбдензанды болып ке р ш ей .Сонсон, эрине, мысалдын да мысалы бар. Тепнде, мысалжанры барлык замандарда, барлык адебиеттерде болтан. BipaK,солардын 6api умыт болып, дуние жуз1 эдебиетшщ тарихындауш кана мысалшынын eciMi калган. Эрепректе Эзоп, одан кейшЛафонтен, ymiHuiici — орыстын атакты Крыловы. Ахметтщтандаганы да — осы сонгысы.Крыловтын нелпстен улы атантаны, кай касиевмен классикдэрежесше кетершгет эдебиетий кауымга мэл1м. Бул туста 6i3ушш маныздысы — Ахмет Крылов eHepiHiH кай кырына кызыкты,оны езшщ акындьгк муратына капай жаратып, капай пайдаланды,сол аркылы айтар сезш халкына капай жетюзд1?Ал Крыловты аудару аркылы Ахметтщ ойлаган максатынажете алганын, аткан оты нысанасына дал тигенш 6i3 6ineMi3. Оныкезаде Мухтар Эуезов жетюзе айткан. “Кырык мысалды” ол Kici“калын казак журтыньш алгашкы ecTireH, Tewcepic рухындагыce3i” деп баталатан.MiHe, осы жерде кеншге екшил 6ip келденен ой келшкшпгедк Крыловтын данышпан екен!', улы орыс эдебиетшдепулы тулгалардын 6ipi екеш, ол езшщ аскан дарыны аркасындаорыстын улттык мысал жанрын калыптастырып, сол аркылы

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 234орыс халкынын ултгык мшез-кулкын, ултгык рухын жетюзеалганы элемге аян бола тура, оны ешюм, Tirni Белинскийдщ 031де, революционер деуге ауыздары бармаган ед| гой. Олай болса,жанагы “TOHKepic рухындаш сез” дегецш калай угыну керек?Муны дурыс тусшу уш ш мына 6ip шындыкты ескеру керексиякты. ЭрСпр улкен эдебиеттеп мысал жанры кай халыкгыцболса да тасырлар бойы жинакталган даналытын танытатындыты,ондаты жасырын астар, жымыскы ту спал, ашы эжуа, М1рдщотындай мыскыл, ойнакы кулю — сол халыктын табигиерекшелтн бшдаретшдт ез алдына болтанда, солардын бэршеб1рдей ортак белп — онын айнымас букарашылдыгы, карапайымхалык пейш мен ундесттп, TinTi, дэлденюреп айтсак, дэйекпдемократизм! болса керек.Ендеше Крылов мысалдарындыш сол букарашылдыкты АхметБайтурсынулы тенкеркшшшс идея дэрежесше кетере жетюзгенболса, бул Эуезов берген баганын ете дел екендшн дэледдейдкКрыловты кезшде Абай да аудартан. Байтурсынулындатыдайкеп емес, академиялык жинакта Абайта телшш жургендер1он ею мысал. BipaK, Байтурсынулы аты атаусыз калып, онынедеби мурасына тыйым салынтан кезде, окырман Крыловтынаудармашысы ретщде Абайды тана бшетш. Сондыктан болар,Абайдын кейб1р басылымдарына Ахмет аудармалары да Kipinкеткен Keaflepi болтан. Осынын e3i-aK тэрж1машы Абай мен Ахметженщде 6i3re кеп нерсеш антартса керек.Осы орайда тагы 6ip сурак туады: Абайдын аударып кеткенKefl6ip мысалдарын Байтурсынулы неге кайтадан аударды? Бурынауцарылганын бшмед1 ме, елде баска 6ip ойы болды ма? Cipe,бшмеген болар.Олай дейтш1м1з, Байтурсынулы Костанайдан алгаш рет Омбытакарай сапар шеккенге дей1н Абайдын езш де, елендерш дееспмеген. Оны н Абай атына канык болуы сел кейппрек. Дэл1рекайтканда, “Казак” газепнде 1913 жылы жарияланган “ Казактынбас акыны” атты макаласына Караганда, Ахмет Абай елецдершщколжазбасымен алгаш рет 1903 жылы таныскан. Олардын imiHfleКрыловтан аудартан мысалдар болды ма, жок па, — ол жер1 6i3reмэл!м емес. BipaK, 6i3 уш ш айкын нэрсе — А.Байтурсынулынын03i “ Кырык мысалга” юрген Крылов шыгармаларын 1901 жылмен 1904 жылдар арасында аудартан. Демек, ол кезде Абайаудармаларын бшмеген болуы эбден ыктимал.BipaK, мэселе онда емес. Б1з ушш ец кызыктысы, енM3Hnici — 6ipiH-6ipi бшмей, Крыловты езшпнен аудартан еюданышпанымыздьщ елен crani, сез MdHepi белек бола тура, аударупринциптер1 де, казактын тосац кулагына етене erin жетюзушеберл1ктер! де — айна-катес1з б1рдей десе болады.

235 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Еажап нэрсе! Тупнуска мазмунынан ауыткымай, соныез сеэдершен жетюзуге емш-ерюн тырыскан ею акыннынорысшасындагы керкемдж белшектерд! Tycipin алмай,соншалыкты укыпты беруге умтылган уксастыгына кайранкаласын.Eip тана мысал.Крыловтьщ атакты “Карга мен тулю” атты мысалын Абай eKiмарте аударган. Екеушщ елен елшем1 де, келем1 де б1рдей. Bipi —жел, 6ipi сепз буынды жыр уллсшде. BipaK, дербес eKi дуние. Ал,Ахмет он 6ip буынды кара еленмен терт жолдык шумактар аркылыбаяндайды. Сондагы 6i3fliH назарымызды аударган мынадай 6ipбелшек. Тупнускада тулю келш карганы былай арбайды гой:Ну что за шейка, что за глазки,Рассказывать- так, право, сказки!Какие перышки! какой носок!И , верно, ангельский быть должен голосок!18Осы шумак Абайдын ею нускасында былай болып келеш:Eipimui ну склада:Екмшг нусцада:H еткен мойын, неткен кез,Осыдан артык дейсщ беЕртеп кылып айткан сез?Калайша бггкен, япырмай,Мурныныз бен жунвдз!Першггенщ унщдейДеп ойлаймын унйоз...- Есен-сау жураз бе,Акыннын Tepeci?Кеп жерден белгшTerm кус eMeci.Жунйаз, у тш з,Мурныныз, кезйдо,Кулакка деп тигенМакгалган кенесР."И Л . Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, стр. 65-66.19Абай. Шыгармаларынын ею томдык толык жинагы. I-т., А., 1995,74-76-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)____________236Ал, ещй А. Байтурсынры аудармасына ущлеййс:Тамаша карата нга турщ кандай!Мынау кез, мынау мойын, мурын кандай.ГауЬардай канаттарын жаркырайды,KeiHcri калай бгпсен жэне мандай!20Осы уш узщшдеп 6i30i арбап турган 6ip сез — мурын.“Мурныныз бен жунвдз...”“Мурныныз, кезадз...”.“Мынау кез, мынау мойын, мурын кандай...”.Абай да, Ахмет те куста мурын емес, тумсык болатынынбшмейд! емес кой. BipaK, eKeyi де жазбастан “мурын” деп,Крыловтын “носок” деген белшелн аудъфмай жетюзген. Адамдагысулулыкгын 6ip шарты - мурында жатканын бшгендйстен болсада, немесе Крыловтын эзш н умытпайык десе де, екеушде де б рэлемент ете едем! ескершген.Крыловтан тэржша жасау Абай шыгармашылыгынын сонгыкезендерше жатады. Демек, Крылов eciMiHe байланыстыраайтсак та, одан кещрек аумакта жинактап айтсак та, Абай немейаяктаган болса, Байтурсынры дел содан бастады деуге, ягни Абайэстафетасын Ахмет жалгастырды деуге толык непз бар.Белинский Крыловты орыстын рттык мысалынын атасы дейкелш, онын аса зор ецбеп ретшде орыс эдебиетще халыктык сипатенпзгенш атайды. Белинскийдщ тужырымдауынша, Крылов орысрухынын 6ip гана жагын, атап айтканда, пайымды практикалыкмэнш, TipmuiiK тагылымынан жинакталган даналыгын, онынмэйменкейз, ащы мыскылын бейнелеген.Кдрекетшш ттршипктен мулде хабарсыз, маргау жаткан халыкгыен эуел! нысаналы, нэтижел1 eMipre кетеру уипн Байтурсынрынабагдар етерлпс осындай пайымды практикалык мен кажет едь Оныол Крыловтан тапты. Е н д т мэселе соны жетюзе бшуде едьОсы туста Белинскийге тагы да жупнуге тура келедь BiafliHзаманымызда мысал акылгейлйске салынатын болса, поэзиянынжалган турше айналып кетед! де, балалардан баска ешюмге керекболмай калады. Ал ещц ащы ежуа (сатира) турвдеп мысал — булпоэзиянын нагыз турган жер!, — дейип Белинский.Мысалдын аркауы — хикая, кездейтш нысанасы — сонынш ш д е п мэш , ал колданатын каруы — ежуа мен мыскыл. Крылов20А. Байтурсынов. Шыгармалары. А , 1989.61-6.

237 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)езшщ суреткерлнс туйсйтмен мысалдын эстетикалык зандарьш тапбасып игерген. Орыс мысалынын атасы атануы да сондыктан.Ахмет те жанагы пайымды практикалык рухты дарыту ушшмысалдьщ мазмунын Крыловтан алады да, ал жанагыдай уыттыкаруды ез халкынын данальпъшан, ана тш нщ iniKi мумющцгшен1здест1ред1 жэне ол да Крыловша дэл басып табады.Егер алдын-ала тужырымдап туйшдесек, айтушысы Крыловболганда, жетюзуий Байтурсынулы болгандыкган да “Кырыкмысал” кыр елше кыдыр болып дарып, казак санасына кырыктурл! кеседдщ даруындай сщш.Ол кеселдердщ аты — алтыбакан алауыздык, eKi жузд1 аярлык,эшлетаз озбырлык, ерге баспас ез1мшшдйс, безбуйрек катыгездж,жуз! кара опасыздык, тойымсыз ашкарактык, дуниеконызнысапсыздык, санылаусыз топастык, зымиян залымдык, шсалмаспасьпстык, керсокьф надандык, тонмойын кынырлык, тагысынтагыжэне баска адам мшезше тэн неше турл1 юнэратгар.Bip гажабы — осы сиякты кеар-кесапаттардьщ адамтабигатындагы арам тамыры 6ip болганымен, эр халыктынбойынан кершу TYpi эр алуан болады екен. Сондыктан, оларгакарсы курескенде, сол халыктын ез психологиясьша, ез турмыссалтына сэйкестеп, ез санасына деп тиетщдей eiin, ез сезш тауыпайту керек екен.Крыловтын стшп ез ортасына, ез окушысыньщ туйсжерекшелнт мен кабылдау денгейше беШмделген. Ол — аз сезшнастарьш ангаргыш сунгыла орта. Сондыктан, автор эр сезшмыскадцап елшеп, эр накылын кыскалап кайырады, нус кала птужьфады.Ал Байтурсынулы болса, ез тындаушысынын узын ыргалыхиссага дагдыланган кулагына бей!мдеп, эр хикаясын тэптшггеп,егжей-тегжейЛ1 баяндау машыгын усьшады.Тегщде, Ахметтщ Крыловты тэрж1малаганда ею турл1 устанымколданганын байкаймыз.BipiHinici. Б1рсыпыра мысалдарды аударганда жалпы мазмунынжадына туй in алады да, соны окигалы кара елецге айналдырып,ез сез1мен баяндап бередк Арасында окига жел iciH ширатыпотыратын е з п ш к iniK-демеулер болгандыкган, шыгарманыннепзп езеп езгермесе де, келем4 есщ ю реп отырады.Ka3ipri ага буын казак окырмандарынын зердесше мектеппартасынан сактальш калган белгш мысал — “Акку, шортан Ьэмшаян” осыган дэлел бола алады. Орысшасында уш шумак — он eiriжол. Тэрж1масында 6ip шумак арткан. Одан магынасына езгерюKipreH жок. Ой казыгы болатын сез белшектер1 тугел. Tirrri,корытынды шумагындагы “жолдас” деген сезге дейш тупнускагасэйкес келш тур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 238Когда в товарищах согласья нет21.Эуел161рл1к керек болсан жолдас22.Жалрыз-ак айырмасы — Крыловтын кеп мысалдарындарыдай,тупнусканын бас жарында журетш Kipicne шум акты Акан сонынашырарып, корытынды етеда. Cipe, туйин сонында турганытындаушынын жадында сакталура колайлы деп есептеген болуыкерек.“Маймыл”, “ 0пз бен бака”, “Емен мен ш ш к ”, “Б р б р менесек” , “ Кдптесер мен кертышкан” , “ Маймыл мен K63umipiK”,“Шал мен ажал” секщц мысалдардын аудармасын машыгыжагынан осы 6ipiHmi устанымнын жемю1 деп караган жен.Меселен, “Маймыл” атга мысаддын аудару принцит де дэлжогарыдагы “Акку, шортан Ьэм шаяндагыдай” : Крыловтын тертжолдык KipicneciHfleri непзп ой туйнн аудармада сэл кенейтийпаяшна шырарылады да, калган мазмуны казактын кара елешменхикаялау турщде дэл жэне емш-ерюн жетюзшедьДэлдагше дэлел i3fleyzuH кереп жок, 6ipimni шумактын алгашкыею тармагынан-ак KepiHin тур:Тупщскада:Крестьянин на заре с сохойНад полосой своей трудился23 —деп басталса, аудармада:Жер жыртты ерте турып карашекпен,Кашаннан Kaci6i едд епн еккен,34 —деп дэл сол куйшде кайталанады да, dpi карай окита ез репменбаяндалып кете береда.Тагы 6ip тангажайып тапкырлыкка осы туста жэне кеэдесем1з.Диканшынын енбепне керген журттын суйсшетшш жетюзердеКрылов Ty6i грек тшнен ауыскан, сейтш орыс тшне icipirinкеткен “исполать” дейтш 6ip есю сезш колданады. Б р — орыстынбайыргы тшгнде “молодец” деген магынаны береда.21И.А. Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с. 207.22 Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989. 48-6.” И Л Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.66.24Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,50-6.

239 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)Зато кто мимо ни проходит,От всех ему: спасибо, исполать25.Орыс т ш н жетнс битген тэрж1машы осы сездщ казакша дэлмагынасын былай деп сол калпында жетюзеда:Жарайды, бэрекелдь сабаз-ай! — деп,Алгысты береда оган еткен-кеткен26.Осы жердеп “сабаз-ай!” деген 6ip создан 03i Крылов мысалынынбукш рухын, букш улттык касиетш туп-тугел казакшалап, кырелшщ калын ортасына дэл сол калпында алып келш тургандайкабылданады.Дэлдш осындай болганда, жатыктыгы да айрыкша дэлелдепжатуды кажет етпейпндей больш, Байтурсьшулы акындышнынбарлык ерекшелшмен, мейлшше табиги болмыс-бтм1мен, улггыкой opiciHiH шенбершде уйл ескен, уйкаскан кисын-киюымен эрб1рказак окырманынын (сол кездеп тындаушынын да—ред.) кеншнеуялап калып жатады.Bip гана мысал келпрт шектелейж. “Шал мен ажал” аттымысалдаш эбден шаршап-шалдыгып зарыккандаш шалдынмонолога:Мен сорлы, api кэр1, api жарлы,Асырау онай емес уйш жанды.Картайдым, жалданарга кайратым жок,Бермед! тугынарлык Край малды.Бул маган не кылганын, жаратканым,Bip шалга yfrii жанды каратканын?Телермш салык акша кайдан тауып,Кажепм 6ipiH сай гып жаратпадын.Не жаздым куткармастай бул бейнеттен,Кунщ жок тшепмда кабыл еткен.Eipey кеш, 6ipey ерте елш жатыр,Келмейш маган ажал, кайда кеткен?27Жалпы магынасы тупнускадан ауыткымайтын осы шумактардабаска тшден келд! дейпн ешкандай бвтенд1ктщ i3i жок.Жокшылыкгын ызасы етш, Кудайына жалынган Mycanip казакшалынын зары осындай-ак болар.25И А . Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.66.u А. Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989, 50-6.27Сонда, 67-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС КЕЗ! (1900-1917) 240Осы шумактарды acipece байыргыландырып, тындаушыкулагына етене жакын етш турган тармактар деп мыналарды беллте айтуга болар едкАсырау, онай емес уйти' жанды...Бермедй тутынарлык Кудай малды...Бул маган не кылганын, жаратканым?..Бул жолдардагы “yttni жан”, “бермед{ Кудай малды”,“жаратканым” деген сездер мен ттркестер тек кана казакпсихологиясына тэн угымдар екенш дэледзеп жату кажет болмас.BipaK, солармен 6ipre: “телермш салык акша кайдан тауып?” деген6ip тармактын ез1-ак шал сезшщ TepiciHi кайда жатканын айкынтанытса керек.“Кырык мысалдагы” аудармалардын eiciHmi 6ip тобындатэрж^ма принципшщ будан эжэптэуар езгергеш байкалады. Б ршыгармаларды Ахмет туп-тугел казак ортасына алып келед! де,гибраттык тужырымдарын туп-тура казак кауымынын шындыгынабеШмдеп, айтар у*амш ез тарапынан айтады. Кейде, тштт,тупнускадагы окиганы ез ойына тиек етш кана алады. Сондыктан,мундай енбекп аударма деуден repi уксас сюжетке курылган телтуынды деп те айтуга болар ей.Айталык, “Шымшык пен кегершш” — шагын мысал.Тупнускада толымды-толымсыз он жол. Ал аудармада 11 буынды 8шумак, ягни 32 жол.Тупнусканын мазмунын 6ip-aK ауыз сезбен жетюзуге болады.Тал тусте торга тусш калган шымшыкты табалап, акымаксын дептурган кегершш эп-сэтте e3i сонын кебш киед1. Бар мазмуны осы.Mopani — кулме доска, келер баска.Ал, соны жетизу ушш Ахмет элп окиганы толыктыра баяндап,6ipa3 толганып алады да, корытынды туйiнде 6ipeyzU табалаудынбитместж екенш айта келш, тагы 6ip тосын epicii камти кетедкЖазмыштан озмыш болмас деген сезд|'Бекер деп niiap айту жарамайды28.Сол кездеп окырман кауымынын ез санасьша жакындатып,оны езшщ айтайын деген ойына 61'ржолата кенд1рш алганнанкейш:28Сонда, 49-6.29Сонда.Алланын адам басы добы деген,Куса да капай карай домалайды29, —

241 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)деген тэржма туйш — еш им дау айта алмайтын аки кат ce3i болыпecnnepi анык.Акын бул жерде айтайын деген ойынын аясын кенейтш,тупнускадагы мысалдьш жупн эдей1 арттырып отьф.Мундай тэс1п барган сайын терендеп, кенейе туседь “Жарлыбай” деген мысалда колында дэулет жок кезде жомартсынып,e3i сол байлыкка ие болган куш дереу ындыны бузылып кететштойымсыздыкты суретгегенде, онын эсерш кушейте тусууш ш аудармашы окига желюш окырман туйсптне элгщен дежакындатып экеледьКрылов кедей адамнын бай болсам буйтер ещм деген кияльшбылай жетюзетш:Нет, если мне далось богатство на удел,Не только бы рубля — я бы тысяч не жалел,Чтобы жить роскошно, пышноИ о моих пирах далеко бы было слышно3".Ал аудармада ол былай болып келед1:Дарига! Мен бай болсам журтган аскан,Уйлерш салдырар ем кандай тастан!Сом тугш мынын б1рден жумсар едам,Аямай киер кшм, шер астан.Жылкымды, кымызымды, койым мененЖумсар ем конагама тойымменен.Журтымнын жабыктырмай кеншш ашып,Кунде той, кунде кызык, ойынменен31.Байлыктын акшага байланысты болып келепн баршагаTyciHiicri тусын сол калпында беред1 де, Ахмет одан api нагыз казакугымындагы шалкыган турмысты малмен, кымызбен, агыл-тегшконакасымен, той-томалакпен байланыстыра суреттейдьОсы жагынан альш Караганда, ете сипатты мысалдардын 6ipi —“Кара булт”. Несер жанбырын шел!ркеп жаткан дал ага жаудырмай,тещзге апарып куя салган калын бултгын елге пайдасыздыгынтшге тиек ете келш, аягына эркайсысы алты жолдык уш шумаккорытындыны ез жанынан косады.Булттай жерге жаумай суга жауган____________ Кдзакта ic ететш кеп адамдар” .inИ.А. Крылов. Библиотека поэта, малая серия. Ленинград, с.390.31Ахмет Байтурсынов. Шыгармалары. А., 1989,72-6.“ Сонда, 86-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 242Б р жерде сейлеп турган Крылов емес, Ахмет Байтурсынулынынтура 03i. Сондыктан, ол айтар ойын жуйелеп, дэлелдеп, шегелептолык айтуга хакылы тэр1зда.Мысалы, казак—дала, баска — тещз,Даланы шама келсе кегерпшз:Мун десен, мукгаж десен казакта кеп,Емес пе муны ойламак мшдетщ13?эзОсылай д^ттеп айткдн акыл-кенес дарымай жатса, акын сезжелюше езш де араластырып, катысушы кейшкерлердщ GipiHeайналып кетед1; сейтш, 03iHiH белгшi 6ip 1ске козкарасын телейбишрш отырады.“Кдрашекпен мен кой” деген мысалда зорлык пен эдшетЫзд^шеней келш:Кунэл16ipey ойдан, 6ipey тшден,Ахмет, осы айтканын жетер, токга34, —деп езш ipxiHKipen отырса, зымиян опасыздыкты эшкерелейтш“Арыстан, KHiK Ьэм тулю” атты мысалда:Kicire таза жолдас табу киын,Кебше дос етеш мал мен буйым.Досыннан, душпаныннан б1рдей сактан,Басында, cipa, Ахмет, болса миын35, —деп катты ширыгып, ашынатын кездер1 тагы бар.Акыннын Крылов аудармаларына езш пкелей араластырып,багдарламалык ой-ниетш ашык бициретш тустарын сез кылганда,“Малшы мен маса” аггы мысал га ерекше токталуга тура келед1.Мунда баяндалатын окиганын келе Mi терт кана шумак. ¥йктапжаткан малшыны шагуга келе жаткан жыланнан куткару ушш сарымаса оны e3i бурын барып шагады да, оятып ж!бередь ¥йкылы-ояуKiciHiH сермеген колынан маса елед1, 6ipaK, малшы жыланды дажайгастырып, e3i аман калады.Осы мысалды аудару аркылы Байтурсынулынын не айтпакболганын айкын TyciHy ушш сонындагы ею шумак гибрат сезШтугел келпрешк:35Сонда.34Сонда.35Сонда, 60-6.

243 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1Я73 - 1937)“ Мысалы, казак — малшы уйктап жаткан,Жыланды пэле делж андып баккан.Пэленщ турш керген мен — сары маса,Халыкты оянсын деп сезбен шаккан.Ойлаймын осы сез де жетеда деп,Кайтты айтсам, сез1м батып кетеда деп.¥йкысы ашылмаган журт оз1мд1Коркамын сары масадай етеда деп” 36.Bi3 б р туста Ахметг1н жогарыда кдрастырылган “Маса”жинагынын, ондагы багдарламальпс сипаты бар Kipicneшумактардын алгашкы идеясы кайдан ep6ireHiH айкын ангарамыз.TepiciHi Крыловтан келген осы шагын мысалды, ондагы Масабейнесш кейшп ютаптын, кала берш, буюл Байтурсынрыкызметшщ алгаш рет кылан берген хабаршысы, жарк еткен сэулеадеп багалауга болар еш.Сонымен 6ipre муны тэрж1машы тэж1рибесшдепшыгармашыльпс тэсщдщ белгш 6ip кыры деп те караган лэз1м.Крылов шыгармаларында тайга танба баскандай кылып адамтабигатындагы жаксы-жаман мшездерШ суреттейтш, солардьщмэнгшк символы ретшде санада орныгып калган неше турл1 жанжануарлардынбейнелер1 бар. Bip жагынан, езш ш табиги болмыс-TipniriH сактап, eKiHmi жагынан, жана ортадагы угым-туашктергебеШмделе, raicTi езгерютермен, мейлшше таныс куйшдежетюзигедй Айталык, ку зымиян тулю, ашкарак пэлекор каскыр,акылды сунгыла жылан, каЬарлы зорлыкшыл арыстан, акымакдангой маймыл, кисык MiHe3fli кыньф есек, тагысьш тагылар.Брар кай хальпсга болсын осы кылыктарымен танымалболуга THic. BipaK, соньш эркайсысы, 6ip тщцен еюнпп ттлгеаударылганда, кэШмгщей “рты н езгертш”, жана ортага жакындайтусетйи “Кырык мысалдагы” кай шыгармадан болсын айкынсезшедьМэселен, Крылов мысалдарында кеп кездесетш тулю бейнесшалайык. Ол эр шыгармада баяндалатын окиганьщ мазмунынакарай 6ipne алдамшы ку, б1рде залым, алааяк, б1рде уры,зорлыкшыл, б1рде жагымсыз ею жузда. BipaK, сонын бэрщде деол Байтурсынры аудармасында ылги да казакка ежелден танысбелгш бр ан куйрык бекбике калпында KepiHin отырады.Каскыр да солай. Мэселен, оньщ козьшы жепа келштургандагы тагатьш юнэлары — Крыловта да, Байтурсынрындада б1рдей. Айырмашьитык болса, тек жагдайга байланысты кершуерекшелйстершде гана. BipaK 6i3iiiiH ерекше назар аударгалы“ Сонда, 102-103-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)________ 244отырганымыз — Байтурсынулы аудармасындагы зорлыкшыныказактын каскыры кылып турган 6ip гана сез:Экенш алдындагы танимысын,Бэлем сен, байкап кара, ашып кезщ!37Баска халыктын угымында “эке” деген сез ылго жакын,туыстыкгы ангартуы мумган гой. Ал казак тусшшнде сол турамагынасымен катар, б1реуден 6ipeyaiH басымдышн, куштшпн,устемдМн таныту ушш “эке” деген 6ip сездщ e3i жетш жатады да,тындаушынын мысын женетш ектемд1к ретшде естше,ш. Мундасол магынасы ете сэтп колданылган.Ал енш суйекке какалып калып, тырнадан кемек сурайтынкасекен — Ахмет аудармасында эуел1 будан тшп езгеше, басынакун тускенде ете момакан, кенемал, linTi жагымпаздыктан дакетэр1 емес.Сондыктан ол, жанаш козыга айткандай, “экещй танимысын?”— деп эюрендемейш, “алдында аган отыр eci кетш”,— депмулэйшсщц. Ал енгй шаруа бйхеннен кейш, каскырдынкаскырлыгын танытуга келгенде, тэрж1машы ез машыгынанайнымайды: каскырды да, тырнаны да кыр елшш адамдарынамейлшше танымал етш жетюзедьКрыловта каскыр тырнага: басынды аузымнан аман экеткешншолжа кер десе, Байтурсынулында ол былай казакшаланады:“Сыйга-сый” дегендейш, таз басындыАузыма салып турган кем1рмедам38.“Кырык мысалдын” шурайлы тип жэне баска да керкемдйсерекшел1ктер1 — арнайы сез етерлж езшше 6ip урд1С. Ондагыказактын нагыз халыктык эдеби TUiiHiH He6ip тамаша epHeicrepiага буын окырман кауымга imiHapa ертеден таныс болатын.0 зге тшден бегде сез юрпзбей, халыктын карапайым тшнш езмумкшд1ктер1мен-ак ол He6ip айшыкты ер1мдер, оюлы орамдар,канатты ттркестер, ел аузында макал-мэтел боп кеткен лугаттынакыл пзген.Осы орайда Крыловтын тш шеберлшне табынган Гогольдш 6ipce3i еске туседь Крылов TUiiHiH кунарлылыгы сонша, оны баскатшге аудару мумюн емес, деЩи Гоголь. Ал Ахмет болса, оны солкалпында аударамын деп эуре болмайды. Озшше кетед1, ана TiniHiHез койнауынан дэл сотан балама боларлык, тек Байтурсынулы37Сонда, 63-6“ Сонда, 56-6.

245 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 -1937)даналыгынан гана туа алатын кереметтей бай Tin к е ш ш ш ашады.“Замандастарыма” деген такырыппен бершген уш шумактыкбеташардын езшде, сырттай мейлшше карапайым кершгежмен,ушле караган xicire каншама Ахметтж сез енершщ ynrici жатыр!“Кднагат азта деген, жокка сабьф...”, “Ат турмас аягында жел1болса” деген тармактар халыктын макал-мэтел казынасындакурметп орын алута ебден лайык.Жинактьщ кай бетш ашып, кай шыгармага кез салсакта, acipeceолардын тужырымдарынан жарк еткен алтыннын сыныгындай сезасылын табамыз.Мысалы, еткен кайыр - 6ip бэйтерек...KepepciH рахатын келенкелеп(“Ат пен есек”);Калпы емес тэкаппарлык данышпаннын(“Егшнщ бастары”);Болмаса кайратына e6iH cepiK,Опа жок кур айласыз мыктылыктан(“Емен мен камыс”);Айдыннын саркыны едщ журтка жеткен(“Каскыр мен тырна”).А.Байтурсынры Крыловтан кейш Пушкиннен, ол аркылыВольтерден, сондай-ак Лермонтовтан, Надсоннан, Жадовскаяданб1рсыпыра дуниелер аудартан. Б р тустары тэрж1малык тэж1рибетжинактап айтар болсак, оларга тэн 6ip ерекшелж репнде, еналдымен, акыннын шыгармашылык принципшщ жогарыдагыдансэл езгешелтне назар аударар едж.Крылов мысалдарына жупнгенде, акын оны езшщагартушылык, курескерлж кызметше жарату, ягни, каз1рп урымменайтсак, ез1не идеялык кару етш колдану максатын кездедк Осымаксаттын ынгайына карай, ол тэрж1ма нысанын eMiH-epKiHпайдалануга хакылымын деп есептедк Крылов мысалдарьтынжалпы мазмунын алып, езшше баяндау, онын габраттарын казаккауымьшын шындыгы мен кажеттерше ынгайлап тужьфымдаубагытындагы А.Байтурсынрынын тэж1рибесш осы ерекшелпепескере отырып карастырган жен.Ал кейшп аталган авторларды аударганда ол, б1здш ойымызша,ен алдымен акынга акынша келе,щ, олардын шырармаларынаакын кез1мен карайды. Бэлюм, езге халыктардын керкемджмурасын насихаттап, езшщ туган эдебиетшщ кэдесше жарарлык

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 246улп-енеге таратуды да кездеген болар. Сондыктан бул жердежанагыдай тупнускадан алшак кетуге болмайтынын ол езше6ipiHiui шарт деп устанган Tepiawi. BipaK, солардын кай-кайсысында казак окырмандарынын кекейше конымды етш, ез халкыныцбайыргы шыгармашылык дэстурше сэйкестеп, езшдеп табигидарынды толык пайдалана отырып, барынша шабыттана аударады.Сондыктан да бул аудармаларды Байтурсынулынын акындыкколтацбасын устемелеп танытатын, сол жылдардьщ езшде еленмэдениетп мен елен техникасынын эжептэрр биж дэрежесшенкершген керкем туындылар деп кабылдаймыз.Сол себептен болуы керек, “MiHci3 таза меруерт” депбасталатын ею шумак сез ернегшщ бул кунге дейш ел аузындаАсан Кайгы атына байланыстыра айтылып, кастерленш келгенкАхметтщ Жадовскаядан аударган осы 6ip шагьш толгауы ещп езшекайтарылып отьф. Жаксы тэрж1ма улпсшщ Kaflipi тел шыгармаданэсте де кем болмайтьшьш осы мысалдын езьак ангартса керек.Ой тубшде жаткан сезШер толкытса шыгады39.Б р жолдардан 6i3 романтикалык ce3iM кернеген акынжурепнщ Te6ipeHiciH сезшгендей боламыз. Расында да, б р кездепБайтурсынры акынньщ романтикага бой ургандыгын оньщПушкин, Лермонтов, Нацсон шыгармаларына жугшрнен, олардыipiKTey принципшен ангаруга болар еде.“Маса” жинагынын 1911 жылгы алгашкы басылымындаПушкиннен аударылган “Ат”, “Данышпан Олегпн ажалы” (1989жылгы басылымда “Аликтщ” деп кате жазылган — ред.) аттыелендер жэне “Балыкшы мен балык”, “Алтын этеш” epTerinepiенпзшген. Брардын 69pi де, жогарыда айтылгандай, аныкромантикалык сарында жазылган сюжетт1 елендер мен аныз,ертегшер. Брардан кейнпрек аударьшып, 1922 жылгы басылымгаенпзшген “Мцыри” поэмасынын y3inaici де осылармен 1штейундесл жатканын ангару киын емес.Б р жерде айкын ангарылатын — А.Байтурсынрынынтэрж1машылык тэж1рибес1нде ерлнсп, ерюнд1кп, отаншылдыктысезшу1, таза суШспеншшкп жырлайтын шыгармаларды аударугабеЙ1'м болгандыгы.Мэселен, Пушкиннщ “Ат” дейпн шыгармасы — батыс славянаныздарына курылган топтаманын ен сонгы, он алтыншы еле Hi.Мазмунында жауынгерлж жорыкты ансаган аскак сез1м бар.Орыстьщ ержурек княз1 Олег eciMiHe байланысты узак елен де59 Сонда, 129-6.

247 АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ (1873 - 1937)— осындай ершк жортуылды мадакгайтын шыгарма. 0 зшщ азгана гумырында орыс поэзиясынын аспанында тан жрдызындайжаркырап кершген Надсон елещнщ аудармасын — 6ip де болса6ipereft, курескер Байтурсынулы бейнес1мен табиги уштастыгыбар, нурлы болашакка умтылып, атой с алган аскак жаннынкалткысыз ceHiMiH бейнелейтш, отты сез1мге курылган туындыдеп багалаймыз.Киналып KiM болсан да, талыккандар,Туншп YMiT узш жалыкпандар!Кайтадан жакындык кеп, касты к. кашып,Жаркырап жаксылыкка атар тан бар40, —деген елен жолдарынын жогарыда карастырылган акынБайтурсынупынын ез туьшдыларымен iurrefl астасьш, ундесшжатканы айдан анык KepiHin тур.Ал Пушкин нщ аталган ею ертепсшщ мазмуны баршага мэл1мболгандыкган, олардын аудармадагы керкемдж дэрежеа сол улыакын мурасынын денгейшде шыкканын гана айтып шектелгенжен болар.* * *Корыта келгенде, жогарыда айтылган пйарлерда жинактап,пысыктай отьфып, Ахмет Байтурсынупынын акындык мурасыжайында мынадай ею ерекшел1кп атап айтуга болады.BipiHniineH, А.Байтурсынры — агартушы, галым, когамдыксаясикайраткер ретшде кандай ipi тулга болса, акындыкенерде де кайталанбас орны бар, туган эдебиегсм1зде тутас 6ipкезенш бейнелейтш кесек бтмгй дарьш neci. 0з eMipiH туганхалкыньщ бостандыгы мен бакыты жолындагы куреске тугелдейбагыштаган азамат акын бойындагы табиги талантын ен алдыменосы жолда кару eTin пайдаланды. Б р тургыдан алганда, онынeciMi езшщ алдында гана еткен улы Абай дэстуршщ ен 6ipiHiniмираскорларынын катарында аталуга лайык.Еюншшен, Ахмет Байтурсынры езшщ акындык мурасыаркылы X X гасырдын бас кезшдеп казак эдебиетше халыкмуддесшщ жокшысы бола алатын саяси курескер бейнесш экелдг03iHiH барлык эрекетш туган елшщ мун-мукгажымен ажырамастайтутастыкта деп тусшген акын шабытты жырларында дэл сондайжанкепш курескердщ бедерл!, бедедщ тргасын жасады.Осы eKi ерекшел1ктщ exeyi де —туган эдебиетге кейшнен кен“ Сонда, 130-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900- 1917) 248epic алып, еркен жайган жекпсп нышандар. Сондыктан, оларды9pi карай жан-жакты зерттеп, гылыми тургыдан терен байыптайберу —кай уакытта да эдебиетпн абыройлы мшдеп болмак.* * *Бул тарауда А. Байтурсынулынын акындык енер менаударма саласындагы енбектер! рана сез болды. Онын керкемшьтарматылык теориясы мен эдеби сын саласындагы мол жемюпмурасы Кдзак эдебиеттану гылымынын проблемаларына арналганосы басылымнын он 6ipiHiui томында жеке карастырылатынболгандыктан бул мэселелер тещрегшдеп кыскашамаглуматтармен шектелуге тура келдк

СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ(1893- 1920)1926 жылы «СултанмахмутТорайгырулынын сездерш жинау науканынаат салысыныэдар!» деген ашык хатындаЖусшбек Аймауытов: «Акын елшщ тшгой, адал туган улы гой, булк-булк еткенжаны гой, жанын жеген ары гой, айта алмайжурген зары гой. Жаннан, ардан безбесе,акынын кандай ел кастерлемесш!»1 — депжазган екен.Султанмахмут — шын магынасында осысезге татитын акын. X X гасыр басындагы------------казак эдебиетш жана бшкке кетерш, заманынын кайшылыктышындыгын шыгармаларында жан-жакты бейнелеген, керкемседшн халыктык мэн-магынасын кетерш, жана жанрларда1здешстер жасаган ол туган халкын отаршылдык пен улттыкегзшш ею жакты канауынан азат етуге, ел бостандыгына ун косты.«Карашы казак кегше ермелеп шыгып кун болуга» умтылды.Когамдык шындык пен эдшет жолын талмай 1здеп, туындыларынааркау еткен акын кеп жабьшын 6ipi болып калмай, от боп жанды,куйрыкты жулдыздай агып етп.♦ * *Султанмахмуттын аталары - Торайгыр, Шон деген юсшерказак даласына аттары кешнен таныс, атакты би, батьфлар болган.Шон би eciMi Калмукан Исабаевтын осы аттас романынан белгш.1“Енбеюш казак” газеп, 1926.19 караша.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________250Ал Торайгыр — елш сырткы, iuiKi жаудан коргаган, бeлriлi батыр9pi би. Баян тауынын бауырында Торайгыр eciMiMeH аталган улкенкел бар. Акыннын ез экес! Эбубэюр момын, кедей адам болган.Шаруасы куйаз, унем1 малшы юпмшде журепн оны замандастарыШокпыт атандырган. Кункерю камымен Шокпыт сол кездепОмбы уезшщ Шаграй болысына карасты Кдрауыл Шабараулындагы (кейш Кекшетау облысынын Кызылту ауданынакараган) бай жездеа — Шабар баласы Кднапияны пан ал ап, сонынмалын баккан. Сол жакта уйленген. Жездеа суйек жангыртпакболып Шаншарулы Жабайдын Зуфнун деген кызын эпередкСултанмахмут 1893 жылдын 28 казанында сонда туган. Ей жас KiuiiiHici Бэшен (шын аты — Байконыр) де сол елде дуниеге келген.Султанмахмупъщ уш жасында nienieci кайтыс болып, болашакакын алты жаска дейш эжесшщ тэрбиесшде болады. Соданкейш Шокпыт ею баласын алып туган жер1 — Баянауылдагы атаконысына кешед1. Торайгыр келше таяу жерден кыстау салады.Султанмахмупъщ балалык шагы осы жерде етед1.«Баян тауы Козы Керпештш Баян сулуы туган тау деседьАспанмен плдескен аскар шын, тле жартас, тупс1з куз, таудынушар басынан етегше дейш сынсыган сыпсын карагай, ак кайын,баргын, мойыл, киядан ойга, ойдан орманга сунпп, сыбдырлап,бурандаган бура булак, шеккен алыптай аскар Баянный онколтыгында айнадай жаркыраган Сабындыкел, сол колтыгындатундей тунерген Шойындыкел (Жасыбай кел1 бурын солай аталгандеседО, жамбасында тас аралды, кек куракты Торайгыр кел1, жазболса кекорай шалгын, кек балауса, жасыл жапырак, жем1с, тауiiiii ын-шьщ ан, бута толган жыршы кус. Мше сол сеюдщ зэулшжаратылыстын бауырында бала Махмут балдыргандай балалыкшагын етизеш»2 - деп жазган Жусшбек Аймауытов.Шокпыт кедей болганмен, жаны жомарт, кайратты, есюшесауаты бар адам болган. Ол Султанмахмугты уйде окытып,алгашкы сауатын ашады да, ауыл молдасына беред]. Болашак акынЭл1, Тортай, Мукан деген молдалардан сабак салады.Экемнен эл т, бши уйде окыдым.Уйренш намаз, сабак, жат токыдым.Эл1 молда алдында дэл exi жыл,Эртурл1 ecKi ютапты 6ip шокыдым.Тортайдан ею жылдай сабак алдым,Ол байгус аяган жок ойда барын.Гылымнын орны бас пен квюректе,Byftip шыгып, кампия тоймас карын.2С. Торайгыров. Шыгармаларынын толыкжинагы. А ., 1933,11-6.

251 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Муканнан екшнп жыл сабак алам.Уйыктасам да кеншм о куга алан.Лепес кып e3iбастап акын бол деп,Дугасын ыкыласпен берда маган,3—деп жазган Султанмахмуг алгашкы елендершш б1ршде.Султанмахмуг бул молдалардын шпнен акындык жолга батасынберген деп, Мукан молданы ерекше атайды. Мукан ез! де еленгеyftip, ecici шыгыс сюжетгерш елен етш жазатын, 6ipeyni макгап,6ipeyzu мазак етш жанынан шыгаратыны бар адам болган. Олшэюрттерш еленге кызыктырьш, халык ауыз эдебиеттмен, араб,парсы ynrinepiMeH таныстырып отырган. Жогаргы еленш де акын1907 жылы «Секши eMip кыска жарты тугам» деген атпен Муканыкпалымен жазганга уксайды.1908 жылы Баянауылда Эбдарахман деген молда медресе ашып,Султанмахмуг сотан окуга барады. Онда era жылдай окыганболашак акын окуын бтрмей кетт калуга мэжбур болады. 0 зуйшде жатып окыган баланы молда малай орнына жумсайды, онъшустше катал устап, эр Typni сылтаулармен урып-согатын болады.Молданын надандыгын, каталдыгьш айтып, Султанмахмуг сыкакелендер шытарады. Молда баланы одан api жазалап, елен жазуынатыйым салады. Жасынан эр турл! молда алдын керш, оларданжарытымды бш м ала алматан Султанмахмуттын дан мен молдажайлы кезкарасы осы кезден калыптаса бастаганга уксайды. Олмолдалардын надандыгын, есю дши мектептщ балага ешнэрсеуйрете алмайтын схоластакасы мен катал тэрпбш алгашкыелендершщ езщде-ак («Орнымыз медресе окып жаткан», «Дш»,«Сокыр сопы», т.б.) катты сынта алады.1911 жылы Султанмахмуг 6ip кыс бойы Нургали дегмугал1мнен сабак алады. Ол жанаша окыган адам екен,окушыларын пэн непздершен таныстырьш, олардын бш1мге дегенынтасын упггайды. Нургалидьщ кемепмен Султанмахмуг казак,татар тшдерщде шыгатын керкем эдебиет йтаптары мен газет,журналдарды окуга дагдыланады. Болашак акын одан dpi окудыармандайды.Осы максатпен Султанмахмуг 1912 жылы Троицк каласынабарады. Онда Ахун Рахманкули деген татардын медресесше тусеш.BipaK Султанмахмуг мунда да узак оки алмайды. Турарта уй таппай,api каражаты бол май кеп киыншылык керген ол екпе ауруынашалдыгады. Медреседе кыс бойы тана окып, жазгьпурым Троицкманындагы 6ip ауыл га бала окытуга кетед1. Ондагы ойы — бала3С. Торайгыров. Е й томдык шыгармалар ж инаш . 1-т., А ., 1993,20-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 252окыта журт, денсаулыгын кетерш, каражат жинап алып, кайта окуianey болады. Мектептен бос кезшде ол ез11зденш окиды, елендержазады.Кузге карай Троишаге кайта оралган Султанмахмут тагы даокудын ретш келтчре алмай, сонда шьнатын «Айкал» журналынажауапты хатшы болып кызметке Kipefli. Кыс бойы журналредакциясында белсенШ жумыс жасаган ол 1914 жылдынкектемшде жумыстан шыгады. «Айкал» хатшысы СултанмахмутТорайгыров хатшылыктан шыкты. Мунан былай онын«Айкаппен» eui6ip катьшасы болмайды»—делшген хабар журналдажарияланады4.«Айкапта» же Mien кызмет ютеп, б1ркатар шыгармаларынбастырган, акындыкка бет буруьша жол ашылган шагында,Султанмахмуттын журналдан кызметтен кету1 — онын еркшен тысболтан окига. Оны ез1 де «Мен ез niidpiMfli дуниеге шыгаруда Kiciбетше карамадым. Махмут кайб1р адамнын кешлше карайтынадам? Сондыктан келюе алмадым... «Айкапта» турган минуттардабуюл галамга ез1м ие болгандай кетерщшм. Ойлап Караганда,акымактык болмаса, кетершетш не бар еш?» — деп мойындапжазган5.Кейб1р мэл1меттерге Караганда, сол кеэдеп «Айкап» пен «Казак»газетшщ арасындагы niKip таластары Султанмахмуттын тагдырынаэсер еткен сиякты.«Айкаптын» кузден берп номерлерщде «Казактын», иэ«Казакка» жазушылардын аты аталмаса, журнал максутьша жетеалмайтындай боп келедь Бас косу мэселес1нде де «Казак» айыпты,жер мэселесшде де «Казак» айыпты, партия iciHe де себетшболып турган «Казак», «Айкапта» туе керген елецпл де «Казакты»жырлайды, циркке барып балуан кергендердщ есшен де «Казак»калмайды, баскармадан 6ipeyre жауап жазылса да, баягы «Казак»,казакка алалык кайдан келгенш жазганда да аягы келш тагы да«Казакка» согады, улкен юешерш де -пршшшнде «Казактын»niidpiH куаттаганы ушш сегеш»6—деп жазыпты Mipжaкып Дулатов«Айкап» пен «Казак» арасындагы тартыс туралы. Осы сезд1кушыгы Султанмахмутка тиш жатканы даусыз. Ондагы «Казакка»тиш жаткан «Кешеп тунп туе, бупнп ic» («Айкал», 1913, №20),«Bip балуанга карап* (1913, №21) деген елендер Султанмахмутгыю.Онын уетше Султанмахмуттын «Казак TiAiHfleri елен ютаптарыжайынан» («Айкап», 1913, №19, 20, 22-23), «Жана ютап»4 “Айкал” журналы. 1914 жыл. №1.18-6.5 С. Торайгырулы. Шыгармаларынын толык жинагы. А., 1933,14-6.‘“Кдзак” газеп. 1914 жыл, 21-сэу1р.

253 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)(«Сонда, 1913, №17) атты макалаларында МДулатов ютаптарысыналатынын ескерсек, «Кдзак» газетшщ Сртанмахмуттытйселей кезде re Hi раска шыгады. Птарш «дуниеге шыгаруда Kiciбетше карамайтын» акын «Кдзактагы» агаларын ренжтп алгангауксайды. вз шыгармаларына коса «Айкал» бетшде басылган«Кдзак» газеп жэне устанымы туралы птарлер де уйымдастырушыесебшде Сртанмахмуттын «кшэзд» саналган. Сондыктан «Кдзак»газетшщ басындагылар «Айкаптьщ» шыгарушысы М.Сералингеыкпал eTin, Султанмахмутты журналдан KeTipyi эбден мумкш.Редакциянын Султанмахмупъщ кеткен iH хабарлап, енш оньщжурналмен «em6ip катьшасы болмайды* деп жазуьшьщ e3i де«Кдзак» алдындагы акталу сиякты.«Айкаптан» кеткеннен кейш, 1914 жылдьщ жазьшдаСултанмахмут ез елгне — Баянауылга барады. Аулында 6ipa3уакыт бала окытып, каражат жинап алып, улкен калалардьщ6ipiHe о куга кетуд1 ойлайды. Ел жастарын о куга, 6uriM жолынатартатын мэдени-агарту уйымьш куруга тал ап жасайды. 03i «ШонcepiKTiri» деп атаган осы уйымнын алдына турмысы наш ар, кедейокушыларга кемектесу, окуына каражат беру, ел iniiHe газетжурналдаралдырып, ютапханалар ашу, оган хат бшетш адамдардытарту, акын-жазушьшардьщ шыгармаларын бастыру7 мшдепершкояды. «Серйспктщ» максаты акынньщ «Шон серйстшн» ашарда«Шон cepiKTiri» туралы кепке кггеген баяндаманын басы», «Брбаяндаманын арты мынадай сездермен тынады» деген влендершдеде айтылган. Алайда, акынньщ ойы йке аспайды. Не «Шонсерйспгше», не езшщ окуына каражат жинай алмайды. Кемекгесердеген yMiTneH барган адамдары ыкылас-пейш танытпайды.Тагдырына наразылык бищрген 6ipa3 елендерд! («Кунделйсдэптер1нен», «Кос уй», «Bip адамга») акын осы кездегт кещл куй1acepiMeH жазган.1914 жылдьщ кузшде Сртанмахмут Семей каласына кел едаBipaK теменгт дэрежедег1 окудан жасы асып кетш, жогаргыдэрежедеп окуга 6uiiMi сэйкес келмей, орналаса алмайды. 6 збеттмен Kici жалдап окуга каражаты болмайды.Б р жагдайлар тагы да Сртанмахмуттьщ кещл куйш бузады.Акын ойынын icxe аспаганына, максатына жете алмаганынаKyniHin, жан дагдарысын бейнелейтш 6ipa3 елендер («Лэнетбрты шатырлап», «Алты аяк», т.б.) жазады. Акырында баскаамалы таусылган ол Алтай бойына (Ka3ipri Шыгыс Кдзакстаноблысы, Кдтонкарагай ауданына) жалданып бала окытуга кетед1.Онымен Семейде кездескен бр Алтайдагы Кдратай елшщ болысы06fliK9piM Ережепры Шынгыстай аулынан терт кластык мектеп7 Гылым Академиясынын Орталык гылыми ютапхана коры. 656-6., 313-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 254аипсан екен. Сотан орысша, казакша окытатын мугагпмдертарткан. Султанмахмуг казакша бала окытып, орыс мугал1мшенорысша сабак алуды да ойлайды. Сейтш Эбдйсэр1м болыска epinКатонкаратайта кетед1. «Кдтонкарагайга кеткешм, — деп жаздыкунделшне акын, — ызата шыдамай, ен шыны кун керу ушш.Колымдагы каражатым Семейде 6ip-aK ай туруга жарайтын болды.Семей — канша айтканмен калалы, сынды жер гой, арасындакем KepiHin жургенше, парыксыз казак арасына кетейш депойладым»8.Катонкарагайда 6ipep жылдай icTereH Султанмахмуг кейшЗайсанга ауысады. Отан Эбд1кэр!мнщ Батила деген кызынагашык болуы, мугашмнщ ниетш бшген болыстын кызын тездетш,айттыртан жерще узатъпт ж1беру1 себеп болады. Султанмахмугосы такырыпка жана шыгарма жаза бастайды да, «Эж1бай болыс»(«Юм жазыкты?») атты еленмен жазылган романын Зайсандааяктайды. Оны «Казак» газен жариялаган (Есенгул Мамановтынкаржысы) роман бэйгесше ж1бередд. BipaK колжазба жоталыпкетедь Ka3ipri колда бар нуска — акыннын езшде калган, толыкемес колжазбасы.1916 жылдын жазында патшанын казактардан солдат алтуралы жарлыгьшьщ шыгуына байланысты ел ш ш де кобалжубасталады да, Алтай, Тарбагатай бойындагы ел Кытайга ауабастайды. Султанмахмуг осы кезде Семейге кайтады. BipaK ондакеп турактамайды. Елше барады. Содан кузде оку isflen Томсккаласына жол тартады. Онда Томск Технология институтынынстуденп Эл1мхан Ермековтщ (кейш математика процессорыболган, репрессияга ушыраган) кемепмен даярлык курсына Tycinорысша окиды. 9pi емделедь Турмыс киыншылыгына карамай,орысша 6uiiM алуга жол ашылганын ол куаныш етедь Сол кездепкунделшне: «Жумасына ею гана обед етем (ет татам). Кур шаймен нан. Кшм алганым жок. Кинота, вечерлерге 6ip мэртебеболсын бартаным жок. KyHi-TyHi айналдырганым — ала кагаздын6eTi... XaniM осы. Сонда да кайтырмаймын. Bip тиыным калганшаокимын. Сонан сон турмыс кандай жук салса да, кетерем. BipaKKeHiniM окуда болмак»9, — деп жазады. «Ол 6ip кыстыц шпндеорыс Tini грамматикасын, acipece, синтаксис! мен этимологиясынжете менгерш алды. Орысша жаксы сейлемегешмен, жазута,утынута келгенде, ете жепк болып шыкты. Ол менщ у^мненЛ.Толстойдын, Руссонын, т.б. саяси брошюра ютаптарын окыпжурд! жэне оны терен тусшетш ед1»'° — дейш Э.Ермеков."С. Торайгырулы. Шыгармаларыныц толык жинагы. А., 1933,17-6.’ Сонда, 21-6.10С. Торайгыров. Ею томпык. 2-т., А., 1962,256-6.

255 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)1917 жылдын акпанында Ресейде буржуазиялыкдемократиялыктенкерю жещп, патшанын тактан тускеш мэл1м.Патша отаршылдыгы мен когамдык эдшетаздпасе карсы курескенСултанмахмут «Мундай заманда казак окыгандарынын казакшшде болмауы итпк»11 деп, 1917 жылдын 10 наурызында Семейгекелещ. Семейде уйымдаскан Казак комитетшщ жумысынакатысады. 1917 жылдын жазында Алаш партнясынын курылуын,Улттык автономия уйымдастыру талабын колдап «Алаш ураны»,«Таныстыру» сиякты шыгармалар жазады. «Сарыарка» газепндеелендер мен макалалар жариялайды. 1917 жылдын казанындаСемейге келген Элихан Бекейхановты карсы алушылар шшдеболып, «Элиханнын Семейге келуЬ («Сарыарка», 1917, 30 казан,13 караша) атты макаласын бастырады. Онда улт кесемшщхалыкгык енбеп мен оны карсы алушылардын ce3iMi кетерщюкуйде суреттеледь Осындай карбаласта журш Султанмахмутденсаулыгын нашарлатып алады. Кыс бойы Тобыкты шпне барып,кысыр саугызып кымыз iinin емделедь BipaK мендеген ауру бойбермейш. Кдйтып келш кершген Семей дэр1герлер1 де жарытымдыкенес бере алмайды. Содан ол туган елше — Баянауылга кетугемэжбур болады. Бул кезде жана курылган кенес еюметшщ ыкпалыел шйнде тарай бастаган ещ. Ол Керекудеп революциялык комитетжумысына катысып, елдщ кедей шаруаларына ара тусеш, даужанжалдардыэдш шешуге араласады. Елде ол котам дамуынынжолы, таптар тартысы мен Kypeci жайында кеп ойланады. Саясифилософиялыкэдебиетке кеб1рек кещл белш, К.Маркстщ,Г.В.Плехановтын, Н.Г.Чернышевскийдщ, В.И.Лениннщшыгармаларын окиды. «Адаскан ем1р», «Кедей», «Айтыс» сияктыпоэмалар мен «Осы да эдищис пе?», «0н бе, туе пе?», «Дауылдагыэбпер», «Тайса им?» деген елендер жазады.1920 жылы 21 мамыр кун1 узака созылган аурудан Султанмахмуткайтыс болады.♦ * *Эр акыннын тагдыры эр турл1 жагдайда калыптасады. Тукымыколайлы топыракка туеш, онай ешм беретш де, талмай iaaeHin,киыншылыкпе н алыса журш шьщдык жолын табатын да акындарболады. Сейте журт олар ез тагдырын e3iжасайды. Султанмахмутосы сонгы жолмен журген акын. Ол ез eMipiH e3i, ез елешменжасаган. Акыннын шыгармашылык жолын кадагалай карап,елецдершщ жазылу i3iMeH журсешз, бутан кезшз эбден жетед1.Султанмахмуттын керген eMip азабы, жокшылык, жас таланттьщ11 А . Еспенбетов. Султанмахмут Торайгыров. А ., 1992,30-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 256соган карамай 1зденш шарк уру i3flepi —6dpi онын шыгармаларындасайрап жатыр. Бул жагынан оны oMipi мен тагдыры елешндеершген акын деп айтуга эбден болады.Сртанмахмугтын б1рсыпыра шэюрттж елендер1 (1907-1911)сакталган. блендж Typi мен керкемдж 1здешстершде жетпспеушшкбола турса да, олар жас акыннын когамдык кубылыстардын мэнмагынасын,сырын тусшуге умтылысымен, елен тии'мен суретжас аута деген алгашкы талабымен ерекшеленеда. Ол когамдагыэдшетаздж туралы, эйел тагдырына немкурайды карайтын мшезжайлы, дш мен дани окудын схоластикалык сипаты женшдеайтады. Оларга ез угымындагы эдшеттшк, адамдьпс, ар-имантуралы тусшжтерда карсы кояды. Суреткерлжке умтылыс оньщбай кызы мен бай рынын, байлык пен кедейтктщ бейнесштанытуга арналган жырларынан байкалады. Алайда олар улкенугымдагы саяси кезкарасты, акыноык позицияны аныктайалмайтын еда. Мундай акындык таным мен байсалды кезкарасСултанмахмупъщ 1912 жылдан басталатын шыгармашылыгынынжана кезешнде гана бой керсетеда. Соган карамастан жас акынньщалгашкы талабы онын есю угым мен дани бтм нщ шецберше сыякоймайтындыгынын белпс1 сиякты.1912 — 1913 жылдары Султанмахмут Троицк каласынкелш, онда эуел1 медреседе окып, кейш «Айкап» журналынынредакциясында кызмет ктегеш жогарьща айтылды. Осы кезденбасталатын шыгармашылык жолында онын агартушылыккезкарасы анык танылады. Ол Абай мен Ыбырайдын осы саладагыойларын дамыта отырып, енер мен бш м жолына угптеШи, окудынпайдасын энпмелеп, мэдениетп елдердщ TipmuiiriH улп етеда.0зш щ б р такырыптагы алгашкы елешн Султанмахмут казакжастарына арнайды. «Окып журген жастарга» елешнде ол жасадамнын окуга деген ынтасы мен келешекке ceHiMiH бейнелейда.Умггпенен жок кутанТалабы алда баламыз.Баскалар жогын тапкандаБ1эдер кайтш каламыз.Тэуекелге бел бусак,Кердепш аламыз.Жетюзбей кетер жуйрж жок,Кусак, бэрш шаламыз.1с 1стей1к 6ip болып,Ашылмасын саламыз, —дейш.1212С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 1-т., А., 1993,47-6. Кейшпузшдшер осы басылымнан алынады (ред.).

257 СУЛТАНМАХМУТ TOPAflFblPOB (1893-1920)Осы идеяны акын «Окуда максат не?» деген еленшде терендетш,окудын максаты — молда болып ескишсп багу емес, эюм болып,шен тагу да емес, — енер табу, халыкха пайдалы ic icTey екеншайтады. Ол «Жепмдйс керсе пстей кататын» молданын арам MiHe3iмен «ттлмаш боп жем табута» умтылушыларды сынайды. Сейтш,ол ез замандастарын:внер-бийм алуга,Алга карай баруга,...Миллет кезш ашуга,TepicriKreH кашуга,Заманага кез салып,Аякты жвндеп басуга, —ундейш.Султанмахмуттын бул туста жазган елендер1нде i3flemc, умтылыссарыны кунт. «Шыгамын Tipi болсам, адам болып» деген елешндеол:Шыгамьш Tipi болсам, адам болып,Журмеймш бул жалганда жаман болып.Жатканым керде тыныш жаксы емес пе,Жургенше eMip cypin надан болып.Мен — балан жарык куннен сэуле кутан,Алуга кундй барып белш бутан.Жулдыз болып кермеймш едшн белнБолмасам толган айдай балкып туган13, —деп акындык, азаматтык багдарлама усынады. Осыдан бастап,акын елендершщ лирикалык кей1пкер1нде шарк урып (зденубайкалады. Сол жолда ол нелер киыншылыкты же нуд i ойлайды.«Ендш бет алые» елешнде:13 Сонда, 66-6.Турмысты умтм кеп женем деген,Женуде ж1гер1ме сенем деген.Ыркыма менщ журер кай дуние,Кенбесе ез ыркыма e3iM денем.Эрине, шыдар-акпын елуге мен,Баспаспын жаман жолга кенуге мен,Актармын окып жетш адам атын,Баскага жок ыкылас белуге мен.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________258Менде жок кажу деген, ашу деген,Торыгып болымсызга жасу деген.IciHe курт-кумырска штипатсыз,Ойымда тек сол бедден асу деген.Шындыктын ауылын 1здеп туспм жол га,Ризамын не керсем де осы жолда,Шаршармын, адасармын, шалдыгармын,BipaK 6ip табармын деп кеншм сонда14, —деп жазады.Султанмахмуг — тым ерте оянган жэне халык, ел мунын ертетусшш жырлаган акын. Осы балан жшт (19 - 20 жаста) кезшдежазган елендершщ езшде ол элеуметпк теназдактт, казакхалкынын когамдык eMipiHiH мешеулйтн, есю ауылды езшжанышканэдеп-гурып зандарынын кырсыгын ж т керед!. 0 здэухршщ озат акыны есебшде аталган ауыртпашылыктарга олжаны ауыра карайды. «Анау-мынау» елешнде казак халкынынTipuiiniriH Kepuii елдермен салыстыра суреттеп, онын баскаларданкейш турганын керш куйгнедкАнау кырда татар тур,Баскалармен катар тур.Мынау ойда казак тур,Бастарында азап тур13.Акын елен Typi жагынан б1ркатар 1здешстерш байкатканмен,бул жьфлар, непзшен, уттгпк елендердщ дэрежесшен асып кетекойган жок-ты.Оку жолъшдагы узшс, «Айкаптагы» кызметтен кету, оданкейшп Баянауылга барып «Шон cepiicririH* уйымдастьфуталабынын icKe аспауы онын ш ыгармаш ыл ыгына езгеше 6ip сипатальш келдь 0м1рден катажу Kepin, ойындагысы бола коймаганкайсар талант жъфларында бунтарлык мшез KepiHe бастайды. Оныда заман дарыткан едь Акьт елендершщ лирикалык Keflimcepiбойынан, e3i айткандай, «Карангылыктын кепне» ызалана алгаумтылтан, 1здетмпаз, 6iniM-eHep ансаган жана урпакхын екшнтанимыз. 0Mip бойы халкы керген азап пен надандык, казакикыньф мшездер ашьшдьфтан онын «Шындыктын аулын 1здеуге*бел ineuiin Kipicyi де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстынтшн, гылымын уйренуд1 максуг тугады.14Сонда, 79-80 б.15Соцда, 52-6

259 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)ОллаЬи, ант етемш Алла атымен,Орыс тшш бшемш Ьэм хатымен.История, география пэнш бшмей,ОллаЬи Tipi болып ж урмеспш мен.Келгенше осыларлы отыз жаска,1ншалла, бэрш тугел угам баска.Отыз жаска келгенше уга алмасам,Жер жутсын, мэз болмаймын iuiep аска!16Султанмахмуттын акындык, азаматтык жана багдарламасыретшде усынган осы сезшен дапылдап турган акындык мтеэдщкайсарлык пен табандылыкка уласуын KepeMi3. Ол нет айтса дакарабайыр айта алмайды, таусыльт, жерте жетюзе, окырманыниландыра айтады. Онын «Шон серЬсппн» уйымдастыруга жэрдембермеген Шорманнын Садуакасына айтканы мен сол ауыдданренжш шыгып келе жатканда достарына айткан сезшде де осымшез байкалады. Eni6ip кедерпге мойын усынбай, «тм- бтмжинап» халыкка кызмет ету, жулдыз болып емес, «толган айдайбалкып туып» елше жарык болу, сейтш «Карангы казак кепнеермелеп шыгып кун болу», «Муздаган елдщ журепн жылытугаюру» — Султанмахмут мурат туткан аскак идеялар. Сол гана айтаалган, сол гана армандаган тын жол, тын максат! Осы аркылы оллирикалык KeflinKepi бойына дэу1рдщ рухын дарытты.Осыдан бастап Султанмахмут агартушыльыы б1рсыпыратерендейш. Бурынгы уптпк елендердщ орнына лирикалыккейткердщ жан сырын, ic-эрекетш суреттейтш жырлар туады.Акын характерд1 ал га устайды, eMip шьшдыгын сонын угымы менici аркылы ашуга умтылады. 0 \прдщ курделшп сиякты накты адамTipmuiiri де курд ел i, кайшылыкты. Ойлаган ic орындала бермейщ,алые арман жетюзбейш. 9p 6 ip ce3iM адамы сиякты акын да буганкайгырады, куйтед1, куйзеледй Султанмахмут та, онын лирикалыкKeftinKepi де оны бастан аз кешпеген. Ол кешкен киыншылыктармен сэтазщктер акын жырларында мол is калдырган. Алайда булелендерден лирикалык кеййткердщ тагдырга мойын усьшбай,лапылдап от боп касарыса алга умтылганы, ауыртпашылыккакарсы шабар ежет MiHe3i кершеда.Ден сау болса тагдырдын,Кекке ушырам кулдерш.Жзгермен талап еткен сон,Коям ба екен сулдерш.“ Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 260...Cepnin тастап тундершТугызамын кундерш,Кднкылдатып каздарынШыгарамын жаздарын17, —деШй ол.Тагдырга акын ез «менш» карсы кояды. Онын философиясы— адамнын езщ e3i билеу!, ез еркш ез1 багындыруы, «Ерюмежурер менш кай дуние, кенбесе ез еркше ез1м денем» деген ой.Сондыктан да ол:Жаксылык керсем ез1мнен,Жамандык керсем ез1мнен.«Тагдыр кылды» деулерда,Шыгарамын сез1мнен.«03iM кылдым» деулерш,Таса кылман кез1мнен.Жазалы емес край да,Кун мен жулдыз Ьэм ай да.Жумак кутюш наданньщОрны тозак эркайда.Тенгерер соныра деген сезТек жубаткан 6ip айла18, —деген корытындыга келедь Адам енбепн, рухын кетеру кандайлеппен, ойшылдыкпен, батыл, api анык айтылган! Бул елендерСултанмахмупъщ кандай куйде болса да, келешектен yMiT узбегенер, романтикалык ce3iM куйш, зор талабы мен аскак арманынтанытады. Ол туган халкын шын журектен берше суйедь «Туганел1ме» елешнде ол: «Балалыкка жарасан, аталыкка жарайсын»дейд1 халкына.Кдйтейш, ел1м, кимаймын.Кия алмай жанды кинаймын....Алты кырдан ассам да,CeaaepiHOi сыйлаймын19.Осы кезден бастап Султанмахмут шыгармашылыгындаeciciHi сынау айрыкша 6ip encip турге кешедь Ол казак imiHfleriунамсыздьпс, келеназ мшездермен кектесе, оларды ызалана17Сонда, 81-6." Сонда, 82-6.•* Сонда, 96-6.

261 СУЛТАНМАХМУГ TOPAflFUPOB (1893-1920)шенеп, мшейдк Феодалдык-патриархалдык салт-сананын тозыгыжеткен жактарын аяусыз эшкерелеп, олардын 0Mipci3juriH ашады,жанару кутш турганын дэлелдейш. Сол аркылы акын ез fleyipinneriказак когамы дамуынын курдел1 мэселелер! жайлы туйш жасайды.Заманына, заман адамына, казак кауымынын сол тустагыеюлдерше деген ащы сез «Жарлау», «Сымбатты сулу», «Булар им?»сиякты елендерде анык бой керсетедь «Жарлауда» акын казактынсол кездеп бас кетерер азаматтарына, улы-кызына, аксакалдарынажар сала отырып, олардын eHep-6iniMre енжарлыгын, партия, даужанжалгакумарлыгын бетше басады. Казак кызынын тагдырынааяушылык бишрш, малкумар, кызкумар шалдарды айыптайды.«Булар юм?» елешнде казакты бурынгы ер турйстщ азып-тозыпкулю болган журагаты деп карайды да, «усп-басын мунар жапкан»,карнынан басканы ойламайтын, малга арын саткан, «ез1 жатыпкудайды жумсайтын» жалкау, 6ipiH-6ipi жау керетш кертартпамшездерд! аяусыз эшкерелейй. Ал «Сымбатты сулуга» — казакэйел1 туралы сыпайы угымга Kip келлрген эдепаз, кергеназкыздардьш мшез-кулкы туралы улы сатира.Акын казак кауымынын осы Kyfti, болашагьт жайлы кепойланады. Патшанын отаршылдык саясатына да, ел эюмдершщeкiжYздi кылыгьша да сене алмайды. Келешектщ не боларынтусшбей дагдарады. Муны ол 6ipfle туспадцап («TyciMae», «Кешетунп туе, бугшп ic») айтса, б1рде дала табигатынын енжар куШменастастыра суреттеШй («Жазгы кайгы»), тагы 6ip елендершде кешл,журек ce3iMi куйшде («Кешлш кещпретш тагдьф») бейнелейдьЖалпы, Султанмахмуг — табигатты эсем жырлаган акыннын 6ipi.BipaK онын бул саладагы жырлары жалан KepiH icreH турмайды,сол кездщ когамдык жагдайларьш ангартатьш, табигат кубылысыорын алган ортанын ecepiH бейнелейтш ойлы суреттерге байкеледа. «Жапырактарда» ол кеп кек жапырак шпндеп жалгызсаргайган жапырак аркылы езшщ кешл куйш бейнелесе, «Кеш»аркылы тунп табигатты суреттеп, оны карангылыктан жолтаба алмай коркактаган лирикалык кейшкердщ жеке сез1м1менуштастырады. «Кешуде» ел ем1ршдеп кектемп езгерютерд1ауылдагы таптык жйсгеушипкпен байланыстырады. Мунын 6api деСултанмахмутгын шыгармашылык жольшда дэу1рд1Н элеуметпкжагдайларьш суреттеущ 6ipiHiui орынга койгандьпын керсетедкОл нет, калай жырласа да энпмеш заман мен онын адамына, отанэсер етш жаткан жагдайларга бурады.Осыны акыннын махаббат такырыбына жазган жырлары жайлыда айтуга болар едг Асылы Султанмахмуг махаббаты — ем!рденкагажуды кеп керген, алдагы ем1рден ум т аз, торыгынкьфап, ауруженген адамнын махаббаты. Ол суй ей, 6ipaK онын баянсыздыгынтуешедк Суйгенше аяушылыкпен карайды, езше e3iтоктам бередк

КАЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917) 262Сезшд! акылга жендореда.Bapi де колдыц кыскасы —Bip тунда мойынга алмауым.Тагдырдын шебер устасы,Кердйм мен жок кып каррауын20, —деген жолдарда акын ерюн байлап турган тагдыр тусауы елестейш.Сэл кетшрек жазылган «...га», «М...га», «Аккудай улб1регенсунгак мойын», «Ак сэуле» сиякты лирикалык елендерде де акынжас адамнын ынтыктык ce3iMiH кыз керю, кыз намысы жайлыбайсалды ойга женшредьСултанмахмут enenflepi нпщде эр жагдайдагы акыннын кениткуйш бшйретш, кайгысы мен мунын, куйшппш бейнелейпнсыршыл лирика да мол ушырайды. Олардын тууы жогарыдаайтылган акыннын жеке басынын турмыс куШмен, ойга алганiciHiH орындалмай калган кезщдеп жан дагдарысымен байланысты.«Лэнет булга шатырлап», «Атты аяк», «Куцпрт туспен ойга батыл»,«Ей, махаббат, ей, достык», «Дуниедеп кызыктьщ», «Экелпп»,т.б. елендерден акыннын налу, торыгу, кушрену сэттерш танукиьш емес. BipaK ол муны жуйел1 турде сез1нген уштаэдйасеуластырмайды, олар жеке 6ip сэттердеп кешл куйшщ 9cepi болыпкалады. Тутастай акын жырлары оптимизмге толы.0з замандастарымен салыстырганда, Султанмахмут — солтустагы казак аулындагы таптык жйсгеушшйсп, кедейлж пенбайльпсгьш аракатынасын ерте ангарган акын. Жогарыда аталганeMip пшндыга мен элеуметпк мэселелерге арналган елендершеноны аньпс кере аламыз. «Кымыз», «Кешу» елендершш езшде-акел шпндеп элеуметпк TeHciafliicri ж т ангарган. Акыннын кымызшнсен топ пишен «Кажы, сопы, кожа, молданы», «Мырзаеке,ие солай» деп бас шулгып отырган ел басшыларын беле карауыжайдан жай емес. Ол сол топка юре алмай журген кедейлергеаяныш бщщредь EiciHmi еленде де кешу салтанатынан тыс,байлармен жалгасып кешке жаяу ерген кедейлерш таниды.Байлыктан непзш кедейшн енбеп курайтынын акьш «Bip адамга»елешнде TinTi ашыкайтады. «LUoHcepiKriri* шаруасымен барганда,акынга кемектесу орнына Шорманнын Садуакасы конактаргабурынгы аталарынан калган шен-шекпен, асыл буйымдардыкерсетш мактаныпты. Олещи Султанмахмут сол окигага арнапжазган. Ол аксакал шал керсеткен «асыл нэрселерди Kepinотырып, мьшадай дуние жинаган, шен-шекпенге кумарткан«басшы», «баккан халкын ондырган-ау» деп ойлайды. Шал кум!С“ Сонда, 109-6

263 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙРЫРОВ (1893-1920)кесе, алтын аяктарын керсеткенде: «Кай момыннын малы бар булаякта» деп ашык сурау кояды.Кесеш колыма алып карай бердйм,Тш1нде накак кезден жас бар ма деп21, —деген жолдарда канаудын сырын андатарлык улкен акындык ойжатыр.©MipiHiH Сонга шагында (1918-1920), туган аулында болганкезде ауру куйше карамай, Султанмахмупъщ кеп окып, acipece,тап тартысына катысты эдебиетп шукшия караганы жогарыдаайтылды. Осы жылдары жазган шыгармаларында («Осы да эдщджпе?», «Кедей», «Адаскан eMip») ол тап кайшылыгьтн, когамдагыэдшетазшктщ ce6enrepiH бурыншдан да repi терещрек тусшгенштанытады. «Осы да эдщдйс пе?» елешнде акын халыкгы ею топкабелш, «устеп», «астагы» деп сейлейш. «Устегще не касиет, астагыдане жазык бар?» деп ойланады.Ycreri сыццырмаган шептщ басын,Сонда да тамагы ток, кшш асыл.Жасаулы зейнетгеуш палатадаКызметкер даяр кылар керек асын.Он жыл кызмет 6ip кедей кылып таппасКондырган 6ip жуз1кке асыл тасын.Bip кедей жылдык тамак етер еш,бцдеген бояуына бет пен касын....Кол жок онда жумыска, icxe тиер,Жума сайын 6ip модалы кшм киер.Сэн-сауыктын 6api де табыладыТек кайсысын KeHini онын суйер22.Бул кездеп акын елендерщде элеуметпк тенс1зджтщ сыры менсебебш тусшуге умтылуымен катар, жалпы eMip сабакгары менeMip сурудщ мэн-магынасы жайлы ойлану сарыны кушп. Акынадам eMipi шектеул{, ол кызык керу ушш емес, кейшпге, халкынынболашагына колкабыс типзу ушш eMip суру кажетпгше токтайды.03i де:Жасамаймын: «енбекпнЖемгст кезбен керем деп», —11Сонда, 95-6.“ Сонда, 136-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 264Жасаймын: «6ip колкабысКейшпге берем*, —деп23, —деп eMip суретш айтады. Осы шумакта Султанмахмуг eMipiHiH бармэн-магынасы туйшд елген.Султанмахмуг eMip шындыгын керкем бейнелеудщ эр тдопжолдарын isflecripin, X X гасыр басындагы казак эдебиетшде жанажанрлардын тууына атсалыскан белсещп каламгер болды. Ол казакелещнш мазмунын кенейтп, ем1рдеп кайшылыктар мен тартыстысуреттейтш саяси-элеуметгйс лирика, пейзаждык, жастык сез1мкуйлерше курылган сыршыл туындылар бердк Онын каламынанкептеген энпме, очерктер, публицистикалык жэне сын макал алартуды, ею роман («Камар сулу*, «Им жазыкты»), терт поэма(«Адаскан eMip*, «Кедей*, «Таныстыру», «Айтыс») жариялады.«Кдмар сулу» — езшщ такырыбы мен мазмуны жагынанэлеуметтйс роман. Жазушы казак эйелшщ теназдпстеп жайкуйшроман окигасынын непзше алып, сол аркылы ез floyipiHiHкогамдык шындыгын элеуметпк тургыда талдайды. Когамдыктоптардын Кдмар тагдыры туралы эр Typni TyciHiriH, эрекетпрш ш пн жан-жакты суреттей отырып, шыгарма идеясын ез!eMip сурген когамнын непздерш сынауга бешмдеШй. Калын малгасатып шалдардын жас кыз алуын, элдшердщ элс1здерге зорлыгын,халыктын карангыдагы капас пршй11гш етюр сынайды. Солнепзде феодалдык-патриархалдык салт-сананын KyftpeyiH жэнеоны уга алмай отырган елдщ надан м^нез-кулкын эшкерелейдьСултанмахмуг — адам хукын коргаушы, азат eMipjii ансаушы.Жастардын теш не косылып, 6miM алуына, халкын ерге суйреркатардагы азамат болуына плеюш. Романда жазушы ез ортасынанталпынып, бостандьпс iaaereH осындай жастардьщ эр килыкедергшерге кездесл, есю салттын курбаны болганын Te6ipeHeжазады. Сол аркылы аянышты тагдырга ел назарын аударуды,халык ce3iMiHe эсер етущ кездейш.Романнын непзп идеясын Султанмахмуг эр килы тагдырлар,адам бейнелер1 аркылы ашуга умтылады. Онын кейшкерлер1кезкарасы эртурл1 адамдардын кактыгыстары непзшде ж1ктелед1.Камар, Ахмет жэне оларды жактаушы Омар унамды кейшкерлерретшде танылып, жорга Нурым, Кдлтан кажы, Оспан би, т.б.жаналыкка карсы ю-эрекеттер1мен KepiHefli.Романнын непзп KeflinKepi Кдмар —жазушынын cyperreyiHue,аса сулу, акылды, устамды, сезге шешен, акын кыз. Султанмахмугоны романтикалык бейнеде алып, сирек туатын жан етш суреттейш.Кыздын портреп мен мшездемеа де соган лайык бершген.33Сонда, 124-6.

265 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙКЫРОВ (1893-1920)Тур-тулгасы, мшез-кркы тен келген Кдмарды ел эсемдактщ,акылдылыктын белпсшдей керед1. «Bip нэрсет KOHWiepi унатып,мактагысы келсе, «Уай, luipidH, мынау Кдмардай екен!» — десуппеш»24,- дейда.0 p i етюр, a p i сезге уста Камар — ауыл жтттершщ де колжетпейтш асылы. Олардын Ke6i кызды кергенше мэз болып,6ip ауыз тш катса, оны аузынан тастамай айтып журеда. Сырттайгашык боп жургендердщ кездесе калса, тш-аузы байланып, ундейалмай калатыны тары бар. Султанмахмут бул аркылы Кдмарды еззаманынан артып туган бийс бейне репнде таниды.Камар езше тен, жар боларлык адамды сулудан, байданianeMefeii, акылды, сырлас, мундас адамдардан iaaeitai. Мундайадам деп Ахметп таниды. BipaK кыз гашыктык ce3iMiHe бершп,куйрекпкке туспейда. Ce3iM0i акылга жещирш, алды-артынойлайды. Сол Aayip жагдайында Камар мен Ахметтщ косылуынамумкщшк те жок еда. Камар — аукатты ортадан шыккан кыз.Ахмет — кедей жiгiт. Eiceyi — ею ортанын адамдары. Оньш устшекалынсыз кыз бершмейтш катал эдет заны тагы бар. Кдлынмалберерлж Ахметте эл жок. Осы жайлар Кдмарды да, Ахметп де каттыойландырады. Сондыктан Кдмар тещм ед1 деп, Ахметке кулаптуспей, eKeyi косыла алатын мумкзндак жогын айтып тусшдаредь«Ахметп суйемш-ак... Суйгешм ушш осынша куйемш-ак. Ал, ещпшыдамадым... Кдраландым... Куш ертен ел-журтым eKeyMiaai еюайырып ж1береда... Онда не болдым... Эке, агаларым болса, оганбермек турсын, бул жазганын сезсе де, бул KyHiMi30i 03iMi3re кепкылады гой*25, — деп ойлайды Кдмар Ахмегген хат ал ганда. Кызойынын корытындысы мынау болады:«—Кой, буйпп куйж устгндекуййс-жалкын салмайын: ез1мдш Ka6ipre 6ipre тусетш куйж кой,ещй тагы Ахметп куйдарш, Kapi еке-шешесшш обалына калмайын;б1рденем1з елге сезшш калса, Ахмет байгустын талканын шыгарадыгой... Обалымыз киюы жок, кисьшы кашкан дуниеге, онга баспайсолга баскан казактын кара турпына болсын!»26.Осы уз1ндшен Камардын ез заманьпшн эдшетаз тэрпбше,«онга баспай, солга баскан казактын кара гурпына» дегеннаразылыгы айкын кершеда.А, кудай жасты-жаска пар кылганын,Bipeyiu жок, 6ipeyju бар кылганын.Bipeyre алтын, rayhap такыт 6epin,Астана журт билеген хан кылганын.24С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 2-т., А., 1993. 5-6.23Сонда, 10-6.м Сонда, 11-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 266Bipeyre мал мен бакты уйш 6epin,Акылсыз ею аякты мал кылганын.Bipeyre Аплатондай бшм 6epin,MiHep ат, ш е р аска зар кылганын.Кыздарын тенге бермей, малга 6epin,Кдзакты кара кецш ан кылганын.Мейл! коныз болсын, доныз болсын,Малдыны KiciMciTin пан кылганын27, —деген Кдмар елешнен когамдык эдшетазджтщ адам тагдырынаэсер етш жатканын андайсын.BipaK кыз жолына бегет болган киыншылыктар Кдмар менАхметгщ арасындагы махаббат ce3iMiH, ад ал суйюпеншшкпсеншре алмайды. Осыдан былай eid жас ymiH кайгылы окигаларлеп басталады. Арманына жете алмаган Камар уайымдап, жудейбастайды. Онын устше эйел1 елген болыс жорга Нурым кездеседкЭйелшщ Tipi кезшде токалдыкка алгысы келш, кызыгьш жургенол Камарды айттырады. Камардын басындагы кайгылы халкушейе туседа. Канша карсылык керсеткенмен, ecici эдет-гурыпзанынан аса алмай, бай туыскандарыньщ зорлауымен Кдмар жоргаНурымга узатылады. Нурымнын корлыгына кенбеуге тырысканКамар ол уйде неше Typni, айуандык зорлыктарды бастан кешедьЕн алдымен ол зорлыкка кенбейтшш жорга Нурымга бетпе-бетотырып айтады.Айтайын шын сырымды ауызба-ауыз,Двнкиген куйек сакал, сасык ауыз!Ак жузш, акыл-ойлы ак суксыргаДэр1 емес мал секщщ малды жауыз.Уай, mipiciH, eMip сурмек мешменен,Мал шашып, манызданган ебщменен;влсем де отка куйш, суга тусл,Eip минут тура алмаспын сешменен21, —дейш. Бул сездерден ол кандай корлык кврсе де таймайды, ел1мгеде дайын екещщчн мэл1мдейгй.Келпрген узшдшердщ кайсысын алсак та, Кдмар бейнесшенромантикалык каЬармандарга тэн 6ip6eTTiniKTi, айтканынанкайтпайтын, неге де болса б1ржолата кулай берщушишсп айкын17Сонда, 9-6.21Сонда, ЗЗ-б.

267 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)танимыз. Жазушы романда эуелде кейшкердщ iiuici мшезкулкынын6epiKTiriH, 6ip 6eni кайсарлыгын куйшцн-суйшшйнсуреттеу аркылы керсетсе, кейш Нурым уйшде зулымдыкпенбепте-бет кездесу устшде ic-speKeii аркылы ашады. Ол жогаргысездерй Нурымнын бетше айтса, неке кимак болган молдаменайтысып, оны маскаралап женедо. BipaK эдшетаз ортада наданкара KyuiTiH колына тускен Кдмар босанып шыга алмайды. Мундыкызды жынданган, онын басын Ахмет айнадцырган деп укканкожа-молдалар Кдмарды соккыга жыгып, тебесш ойып, ел1мгежетюзей.Жазушы Кдмар бейнеЫ аркылы казак кызынын басындагыауыр хадш керсетш, елдш ен ардактысы Кдмарды осындай иткорлыкпенелпргенде, баска кыздардьщ Kyfti не болмак? дегенсуракка жауап 1здейд1. Осы мысал непзшде есю ауылды куртаурудай жайлап, есенпретш бара жаткан эдет-гурып занынайыптайды. Автордын бул ойы — Кдмардьщ елердеп сезшенайкын кершей.Токгау бер мунан былай казагына,Шаллардын кызды салмай мазагына....Сонан сон журтты аэдырган ишанынды ал!Сонынан судай аксын жеш жок мал.Надан сопы, муридон айырмастанТамукгыц дэл езше апарып сал.Таты да балгер-баксы —бэрш де жой,Жалгаз-ак жаны ашитын жастарды кой,Какшанааган какпас шал тагы кетсш,Кабыл кыл TineriMfli, кудайым-ой!Казакта кыз туган жок менен артык,Кулпырдым он бескеше багам артып,Майысып nicin турган дер кез1мдеМалды шал анталады иттей тартып.Гибрат ал мен сорлыдан, казак кызы,Туйрейтш мал менен шал —саган 6i3i.Онбайлы бул эдетпен казак халкыБул себеп акырында капмаска i3i29.Бул узшдще Султанмахмуг казактын феодалдык салтынакарсы шыгьш, есю когамдык курылыска айтар лагынатын Камараузьша салган. Ол жалгыз жастарды калдырып (ейткеш келешекпжастардан кутеш), есюшш топты тугелдей ескшкпен 6ipre жоюдыжактайды.29Совда, 12-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 268Ахмет — кедей шаруа ортасынан шыккан, аздап окыган xiriT,сезге шешен акын, ел аузына ерте шнген Kaaipfli жастардын 6ipi.Оны жазушы былай деп суреттеФй: «Ахметтщ акыл-ой зеректтнщустше сункардын баласындай 6iTiMi жаксы, кезге тусерлж керш дебар, сезге шешен, ойдан шыгаргыш акын, жарып салма етюр едкТой секицЦ журт жиналган жерлерде елен болсьш, газет, журнал,ютап окып, насихат айту болсьш, ец арты 6ipeyfli сыкактаганкулык болсьш, бас бэйге Ахмегпю еда. Тартынбай тамылжытыпсейлегенде де езшен улкен-юшшердщ аузьшан суын агызып,кешлдершдеп уын шыгара жаздаушы ед1. Сонын ушш де елдщаткамшер, аксакалдары: «окыды деп Жэукенщ баласын айт. днесондай болсайшы» деп, 6ipeyre акыл айтканда, кызга Камардыулп кылатыны сыкылды, бозбалага Ахметп улп кьшып урсушыедь «Кыз кылыгынан» деп, не кылса да, Ахмет осындай-осындайкылыкты мшездер1мен курбы-замандастары арасында айтулы,агайын, халкына суйгамд4 болып, жас та болса, 6ipa3 журтка атагышыгып кетп... Мше, осылай Ахмет бас болган жерде бас болып,жас болган жерде жас болып... тогыз кырлы, токсан сырлы жптгатасы деуге лайык болып журдЬ30.Ахмет — жазушынын угымында, жана дэу!рдщ екш. ОнынTipuiuiiri каламен байланысты, сонда окыган. BipaK Ахметпнкаладагы кызмеп жайлы Султанмахмут ештеме айтпайды. Жэнеол романнын мщдетше де тармейд1. Жазушы оны Кдмаргабайланысты гана суреттейш.Ахмет жас буынныц жанашыл екш1 есебшде адамды багалай,кад^рлей бшед1. Бул — онын Кдмарга жазган хаттарынан аныкбайкалады. 03i eMip cypin отырган дэу1рде Ахмет — жасканшак.Оны жаскандыратын — сол дэучр, катал ескшж заны. Автордынойынша, Ахмет сиякты окыган ж1пттер канша талапты, пысыкболганмен, тшегше жете алмайды. Ойткеш олардын талабынакедерп, бегет болып отырган эдшетс1з куш бар. Сондыктан осыэдшетаз куш кулауы керек. Ал оны калай кулату кажетопнСултанмахмут ашып айта алмайды. Ахмет жауыздыктан кепндара кушпен алады. Кысьшган жерде жорга Нурымга пышаксалады. EipaK ол — жоспарлы эрекет емес, есю эдет-гурып занымен когамдык женс1зд1ктер ашындырган Ахметт1н ыза успидекерсеткен эрекеп.Сонымен 6ipre романда Камардын 3Keci Омардыц да унамдыбейнес1 жасалган. Ол e3i де аздап окыган, кез1 ашык адам.Срндыктан окудыц пайдасын жаксы тусшед1. Улы KaceHai,кызы Камарды окуга 6epin, олардын ел1 ушш пайдалы тэрбиеалуына кемектесед1. Онын устане, жазушы оны ешюмге жасаркиянаты жок, эдш, момын адам ретшде бейнелейш. АхметтщКамарга жазган хаты усталып, Оспан би, Калтан кажьшар дау“ Сонда, 6-6.

269 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙПЛРОВ (1893-1920)кетерш журген кезде, Омар бул айгайга косылмайды. Ол «жалгызбаласы Кдсеннш бурмалауымен тузушткке шапты. TyHiMeH жантерге тусш, агаларымен талай кещрдекгесш, эзер-мэзер, aftTeyipертещнде еш нэрсе жок, тым-тырыс кылды да койды»31.Оспан мен Кдлтан кел in, Кдмарды Нурымга беру жайын сезеткенде, ол б1рден карсы шыгады: «Сыпыра бузылган иттер,дендерщ сау ма? Мэжнун болмасандар, каражурек болмасандар...Апырмай, апырмай, уялмай-кызармай перйнтедей карашыгымдыаякты малдан жаман денкиген жауызга уйгардык деп небетгершмен айтып отырсындар? Неден кысылдындар? Неденжуректерщ узиш? Тусще Kipce де коркатын Нурымга Кдмардыбарады, мен1 береди деп ойладьшдар ма?.. Кудай, кез жас, обалдеген нэрсе естер1нде бар ма? Жок, малсындар ма? Сендер 6ip аякас берген Kicire имандарынды да сатасындар. Кыскасы, мойнымакапшык салып, кайыр тшеп кун керсем де, Камарымды оган6epin, жылата алмаймын. Байлыгы, болыстыгы езше. 03iM деапгган елейш деп отырганым жок. Ет жегитерщ кел се, ез1м-аксойып берейш. Болмаса, Камардан баска ермек жетпеда ме? Кдмартурсын, Кдмардьщ тьфнагын да бермеймш. Дорба сакал Нурымынбаскан i3iHeH садага. Аулак журшдер, аулак! — деп ушып кекке,ушып жерге тусп»32.BipaK заман эдшетаздпт, есю ауылдын мыктылары Оспан бимен Кдлтан кажы Омарга ырык бермеШп. Онын ез баласына да e3iарашашы болуга шамасы келмеШи. Нурым экесшщ басын жарып,кызын тартып экетедгРомандагы унамсыз бейнелерден аса айкын суреттелген адам —жорга Нурым. Ол — тере тукымынан шыккан, болыс, жан-жактыбайланысы бар, казак ауылынын ipi байы, озбыр эюмь ЖазушыНурымды e3i emiiaceH есктктщ жасауылы eTin алады да, букшфеодалдык ортага деген ешпендш4гш соган уйш-теге жазады. Оныбойында eui6ip адамгершшйс пен гуманист ce3iMHiH нышаныда жок бейне eTin cyperreftni. «Жануар efli» дейд1. РомандагыНурымньщ суретшщ 63i-aK онын ебдейс1з, дерею, зульш екен1нб1рден байкатады.«Бул e3i жетт атасынан 6epi уызы арьшмаган, багы таймаган,кольшан уры кетпеген, 6ip жаксьшык етпеген, басы сэждегетимеген, жамандьпаан басканы суймеген, 6ipfli 6ipre атыстырьш,елш кан жылаткан шынжыр балак, шубар тес, канды ауыз атанган6ip жауыз еда»33.Немесе «Кур Нурымньщ залымдыгы мен атагы болмаса, элшп}1Сонда, 19-6.32Сонда, 23-6.33Сонда, 21-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 270таяк деп бшмейтш надан, niniirn де жаман, аузы толган ботауызмен былш-былш насыбай, штей мае, dpi нас, еду шамасындажасы бар, койсакгардын басындай басы бар, жай формынынe3i суп-суык, 6yiti секши, туксиген, купсиген, бука мойын, епзкурсак, алакан кез, жайын ауыз, дорба с акал, токпак мурын, 6ipтурлы нысаналы жануар еда»34.Нурым — есю ауыдцагы эдет-гурып зандарын, онын каталтэрибш коргаушы. Феодалдык турыптын барлык Ti3riHiH колынаберйс устаган ол — елда жеп, кан каксатып тал ап журген адам. Елдщотан 6ip шумак еленмен берген багасы —эдш бага.Халкынды кан жылаттын, жорга Нурым,Болдьщтой заманында сорта, Нурым.Оспан деген жугкышы тага шыкты,Бара-бара кайтерещ кайран кушм35.Нурым мен онын сыбайластарынын жауыздытын эшкерелейтшосы еленде халыктын басына тенген ауыртпашылыкгыц мунлысарьшы бар. Жазушы осындай жырткыштар билеген ел не боладыдеп куйшеда.Жорга Нурымнын унамсыз бейнМЯеа Кдмармен байланыстытйгп ашыла туседа. Ол Кдлтан мен Оспан аркылы Кдмарды кушпенайттырады. Кыздын наразылыгымен есептеспей, оны зорлыкпентартып экетеда.Осынын уетше жорга Нурым — адам айткысыз надан. «АхметКамардын басын айналдырыпты» деген сезге сенш, бар малыншашып, баксы-балгерлер жинайды. Олардын Кдмарды азаптауынажол бередь Акыры Кдмарды aniipin тынады.Кдлтан кажы мен Оспан би — Нурымнын жемт1ктес достары.Булар да Нурым тэр1зда, феодалдыкдеюр каталдыкпен зулымдыккасуйенген топас адамдар. Оспан би туралы Султанмахмуг: «Белгш,казакта ондай залым адамдардын (Нурымды айтады) езшекауштшеу орынды Ky3erripin, сорпа-сумен алдап коятын Hirepiболатын. Сол арсыддатып койган иттершщ ен басты тебеп — б1зданОспан би еда» дейда36.Оспан мен Кдлтаннын каталдыгы мен сез!мс1здап АхметтщКамарга жазган хаты усталган кезде Tinri анык кершедь Сыныккасылтау таппай отырган олар Камардьщ абыройын сактаудыойламай, осы даудан ездерше пайда тауып калуды кездейда. ОспанАхметпен 6ipre журесщ деп, Камардын атасы Касенн1н басынжарады.______________34Сонда.15Сонда.“ Сонда, 21-6.

271 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Оспан, Кдлтандар уш 'н Нурымнын Кдмарды айттыруыаса 6ip ынгайлы ic ezU. вздершщ елге жасап отырган зорлыкзомбылыгынамыкты TipeK, суйешш Нурым болады деп санайтынолар Омардын карсылыгына карамастан, Кдмарды Нурымга беруд!шешеш. Калын малын да (40 жылкы, 10 туйе, 500 сом) кел1сшкояды. Ескшк салттарды 6epix устап отырган осы адамдардыСултанмахмут жаналык атаулыга жаны кас, ерюндак, бостандыкдегенда тусшбейтш eciciHiH Keaaepi ретшде бейнелейш. Олар окыганадамды «шокынды», «бузык* деп багалайды. Эшейщде мулэтмсш,ешнэрсеге KipicnereHcin журепн Калган кажы Омардын Нурымгакыз 6eprici келмейтшш eciireH жерде буркырап: «Буларга ез1сеюдщ кара журек... болмаса Ахмет секщщ сып борбай, шала казакболмаса, баска мусылман Kici жага ма? Сен шокынды, былшылдадыекен деп, мен пайгамбар жасынан асканда, кажы басыммен eripiKайта алмаймын. О баланын билт ез1мде. Шокындырган Кдсешншкайда шокындырсан, онда шокындыр. Камарды тагы орысшаокыган 6ipeyre 6epin, суйепм1зге танба кыла алмаспыз. Казаккаберсек, казакта буцан артык им бар? Соган барып та обал табатынболса, кияметте мен аркапайын, куэ болындар! Нурымнан артыкпайгамбарга берем1з бе? Баска былшыл сезд! кой. Келер сэткекуда Tycip! Ендш сум заманнын адамы да 6ip турл1: бала бармайдыдегенда тауып алыпты. Эке берсе, кыз кайда бармаушы еда. Сеткерш отырып, бала калай онсын! Как бастан салып ж1берейшбе?*— деп ашуланады37.Булардын зулымдык айласы кысылшан жерде Нурымнан даасып кетеда. Нурымга Кдмарды тартып алу жагын сездареда де,айтканын ютемегет ушш Нурымнын жлттерше уйш талатады.Мунын 6api Нурым, Оспан, Кдлтандардын есю казакауылдарындагы билеп-тестеуш1 таптын озара жемтжтес еюлдер1екендагш дэлелдешп. Олардын ic-apeKeirepi, деюр кылыктары езAeyipiHiH шындыгына, ез ортасы мен тэрбиесше лайык бершген.Романнын непзп такырыбы кыз тагдыры болган мен, жазушыонда X X гасыр бас кезшдеп казак eMipiHiH шындыгын жан-жактысуреттеуге умтылады. Непзп окига кабатында карангы халыктынтагдырын байлап отырган феодалдык салт-дэстурге карсы ункетереда. Сол карангьшык пен надандыкты ата жолы деп берйсустап, елда зар жылатуга пайдаланган ел бил1гщдеп адамдардыэшкерелейш. вздершщ келешегш ойламай, цпкен-жегенге мэзболып журген елдш калын надан тобын да сынга алады. Жоккаалданып журген карангы кепп api аяйды, api олардын iciH Kepinызаланады. Нурымнын Камарды алу тойы кезщде езйппе мэзболып «кызыктап» журген топты суреттей отырып, Султанмахмут” Сонда, 24-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 272«6ip кун тойса есектер, ми жок алдын есептер» дейдь Камардынаянышты жайын тусшетш, оган жаны ашитын жан таппайкуйшедиСондыктан «Кдмар сулу» романынын еткен OMipni, ондагыэдтетаэд1кп реалиспкпен суреттей отырып, енбекип халыкгынадандыкка, феодалдык кертартпа салт-санага карсы курескеундеуде ерекше манызы бар.Сонымен 6ipre «Камар сулу» — казактын жазба эдебиетшдепалгашкы романдардын катарына косылады. Султанмахмутмунда прозалык елеуш шыгарма жасауга талаптанады. BipaKакьш эдебиетте кальпттаскан поэзия дэстуршщ шенбершеншыга алмайды. Роман проза мен поэзиянын араласуы туршдежазылган. Онда ecipece кейшкерлерда мшездеу, портрет жасау,катысушылардын 6ipiHe-6ipiHiH айтар сыр-ыкыласы, кенш куй1елен туршде бершеда. Кдмар мен Ахметпн сырласуьш, Нурымгадеген кезкарасын, ойын тугел еленмен жетюзеда. Камардынелер алдындагы коштасу ce3i де, молдамен айтысы, баксыишансарындары — 6api де еленмен айтылады. Б р , 6ip жагынан,калыптасып калган халыктын поэзия дэстуршщ ыркы болса,екшпй жагынан романдагы ауыз эдебиетшщ эсерш де байкатады.Султанмахмут реализмшщ купп онын endp сыншылдыгында.Ол ез заманынын унамсыз кылыктарын аяусыз шенеп, окырманынодан жиренте, безщшре суреттейдь Жорга Нурым мен онынайналасындагы топка жазушынын кезкарасы муны анык байкатса,онын унамды кейшкерлер1 оларга барлык жагынан (акыл-ой,портрет, сез1м, т.б.) карама-карсы бейнеде жасалады. Сол аркылыСултанмахмут 6ip жерге сыйыса алмайтын ею жуйел1 топтынкайшылыгын, ымырага келмейтш курес iH бейнелейдь Кдмар менНурым тойында Ахмет айткан «Жар-жарда» б р идея жумбактапбершеш.Карт кара кус суксыргаКдлайша тен, зар-зар!...Bipin — кун де, 6ipin — тунBip кемеге салса да,Сыйысу жок, зар-зар!38Султанмахмут мундай тойдын зарлы куйш таныту ушш «Жаржар»орнына «Зар-зар» айткызады. Когамдык кубылыстарды,кешпкерлер бейнелерш салыстыра суреттеу непзшде унамдыунамсызшындыктын карама-карсылыгын таныту онынжазушылык, акындык стилшщ елеул1 KepiHici болып табылады.38Сонда, 28-6.

273 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Жазушы прозада да акындык улгш сакгайды. Ол карасездщезш жеддармелетт, ыргакты эуенге курады. «Ахмегп суйемгн-ак,Суйгешм ушш осынша куйемш-ак» (Камардын сезшен), «¥рынугакара таба алмай, ермек кылуга жара таба алмай» (калын топтысуреттеуден), «колынан уры кетпеген, 6ip жаксылык етпеген,жамандыкган басканы суймеген», «надан, nirnim де жаман... шлеймае, api нас, елу шамасында жасы бар, койсактардын басындайбасы бар» (Нурым портретшен), т.б.Мше, осы тэр13Д1 эдеттеп лрозадан езгеше, ыргакты курылтансейлемдер де автордын акындык кабшетшш молдыгынын белгкп.X X гасыр басындагы казак ауылынын элеуметпк eMipiH кенкамти суреттеуде Султанм ахмуттын еленмен жазылган «Юмжазыкты?» атты романынын да манызы улкен. Жазушы булроманда «Кдмар сулуда» кетерген есюлшке карсы унш терендепп,элеуметпк ем1рдщ баска жактарын суреттеу аркылы жан-жактыаша туседа. Эйел тениздап, олардын корлыктагы eMipi мундабасты такырып болып белшбейш, когамдык теназдактш кепмэселелершш 6ipi ретшде кершеда. Ол казак ауыльпшн пршййгш,ел арасында етек алган зиянды эдет-гурьш салттарын кешреккамтиды. Кдзак халкынын когамдык, шаруашылык, мэденидамуда мешеу калып отырганын, карангылык пен талапсыздыкты,жалкаулык пен шаруага кырсыздыкгы, алауыздыкты сынайотырып, халыктын тагдыры, онын саяси-элеуметпк eMipiHiHтуйшда мэселелер! женшде сурау кояды.Романньщ непзп кейшкерлер1 — казактын билеулл табыньщекщдерь Олардын ескен, тэрбие алган ортасы, ел баскаружуйесодеп мшез-кулыктары роман окигасынын непзш курайды.Тасболат байдын уш буын урпагы (03i, Эж1бай, Кдбыш), орташаруаньш екш Байбол, ауыдцагы жас, жана урпактан Энуар,Култай бейнелер1 жасалады. Булардан баска романда аздаган калаадамдары KepiHejxi. Шыгарманын непзп идеясын осы бейнелербелплейда.Романнын непзп кейшкерлер1 Тасболат байдан тарайды.Тасболаттын езш автор жан-жакты бейнелеп жатпайды, отаншыгарманын басында эскиэдак суреттеулер бершеда. Ол — есюауьшдын байы. 15 жыл болыс болган, кажыга барган. Ел билеужуйес1ндеп езгерйггер есюнщ eidni есебшде Тасболатты сахнадантайдыра беред1. Болыс болу уш)'н орысша Tin б1лу кажет болганкезде, Тасболат урпагына ел билеу кызметшен айрылу кдуттенед1. Бар байлыгын шашып, тартыса-таласа журт, ол улкенбаласы Жакыпты болыстын кандидаттыгына зорга етюзеда де,Kimi баласы Эж1байды кал ага окуга береда. Кейш Жакып кайтысболады да, экес1 Эж1байды окьггпай кайтып алады.Султанмахмуг Эж1байды жасында алгыр, зерек, отты бала

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 274efli деп суреттейдй. BipaK бай отбасында нашар тэрбие алганол жасынан бузык жолмен есед1 Осы аркылы жазушы казакауылындаш тэрбиес1здйсп сынайды...Эж1бай ерке ескен кдгу кврмей,Бетше еш б1реуден iuipicey келмей.Бал ага тип шыкса айналасы,Коя ма турмысынан врнек бермей.Тэрбие жок кой казак баласында,Солайша вскен ата-бабасы да.Кергет эке-шеше калай болса,Алмакшы одан улп баласы да.Ерюнше ел-журтына еркелеген,0Keci: «бул карагым ерке!» деген.Жан бггкен —кымыз бенен еттш кулы,Ел оны еркелетпей койсын неден.Бокгаса, «карагым» деп беттен суйген,Болмай ма байга алакез оган тиген.Жан-жаты тэрбиеыз надан болып,Солардын жуга-жуга кебш киген39.Жасында алгыр, шешен, зеййш, пысык Эж1байды осытэрбиеыэдпс бузады. S жастагы Эж1байга axeci 11 жасар Жэмиланыкалындыкка айттырады. Онын уст1не Тасболат оны окытпайкайтып экелед!. Ecici эдет заны бойынша Эж1бай Жакыптынайттырган жеарш алуга t h ic болады. Осыдан бастап эке мен балаарасында келкпес тартыс басталады. Экесшщ ыркымен жэнеел-журтынын азгьфуымен ез калындыгы Жэмиланы, Жакыптанкалган жеар Жанылды суймей алган Эж1бай уйден 6e3in, «кезбе»атанады. Осы туста 0Ж1байдын OMipiH мысалга келпре отырып,Сртанмахмут казак ауылы жтттершщ жастык салтын шенейдьОлардын 6ip-6ip атка MiHin, ауыл аралап, ойын-сауык куйтгегенмагынасыз OMipiH сынга алады. Эж1бай да осыпай eMip етюзед!.Сейтш журт 9ж1бай «Юызык су» каласындагы Бейсен дегеншалдын кызы Эппакайга «гашык» болады. Кыз кезше суйюмд1KepiHy ушш шылым тартып, кезше кезйшрк салып, орысшакшнедк Эппакайдын басын айналдырып бер деп, баксыларгажалынады. Акыры бул эрекеттершен ештеме шыкпаган ол кыздынсуйген жштш кудалауга салады.Турмыста осындай азгындаган Эж1бай кейш тагы ею эйел39Сонда, 70-6.

275 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙРЫРОВ (1893-1920)(Зылика, Рысты) алады. BipaK олардын 6ipfle-6ipiMeH тату, терактышанырак кура алмайды.Султанмахмут Ээюбайдын когамдык кызметшен онынболыстыгын керсетеда. Ол таласып жур in болыстыкка сайланады.BipaK Эж1бай болыс когамга пайдалы енбек ету максатынкездемейда. вз пайдасын ойлайды, елге устемдак жасап, зорлыкзомбылыкжурпзедй Ел шпнде влген 6ip карт адамды «эйелдер}влирди» деп даулап, 40 жылкы, 6 жамбы пайда ещцредо. взшенбурьш болыс болган, орта шаруалы туысы Байболдын устшен пэлеi3flen, арыздар жазады.Сейтш, эуелде эдет салтына наразы болып, 9Keci айттырганкалындыктан безгп журген Эж1бай енда e3i сол салттын мыкгыкорганына айналады. Ол ауыл eMipiHe юрген жаналыкка карсыкуреседа, ауыл мyгaлiмi Энуарды кугындап, кызы Култайдыкалынмалга сатады.Кдзак байларынын шаруага кырсыздыгы — вж1байга да тэн.Bip катты кыста малдары жугап, ол дэулетш ancipeTin алады. ¥рыустап, алые жерден мал алдырамьш деп журш, болыстыктан Tycin,жауапка тартылады.Султанмахмут осыдан Эж1бай сабак алды, кейш эдш болысболды дейда. BipaK бул сол кездщ шындыгына сыйымсыз, эдшетпел баешьшарын армандаган жазушынын киялынын гана KepiHiciеда.Романнын сонгы бел1мдершен 6i3 Эж1байдьш ез заманыньщэлдшер1мен жан-жакты байланые жасап, ipreci шайкалганшаруашьшыгын калпына келпруге эрекетгенш жатканын керем1з.Ол кызы Култайды аукатты жерге узатып, улы Кдбышка 6ipболыстын кызын айттырады.Тасболатгын yiuimni урпагы Кабыш та Эж1бай Yлгiciмeн ecinкеледа. Оньщ керген тэрбиеа де —Эжiбaй тэрбиеа. Ол да шаруагакарамай, кал ага кангып, бозбалашылыкпен eMip етюзуде. Аракimin, карта ойнайды. ветш журш кала жшттершен таяк та жейда.0Keci урысса, атына MiHin кетш калады. Сейтш, Эж1байдынжасында Тасболатка штеген MiHeaaepi тугелдей алдынан шыгады.Кдбыштьщ унамсыз Tipinuiiri ЭжШайга косымша мшдеттержYктeйдi. Оган Кабыш жанжалдаскан адамдармен соттасуга туракеледа. Оньщ уетше, романнын сонында Кабыш 6ipeyfliH малберген жеарш альт кашады. Эж1бай тагы да жеар дауына карсытуруга мэжбур болады.Мше, романда суреттелетш Тасболат урпагынын —ecici ауылдынел билеупй адамдарынын Tipiuuiiri осындай. Султанмахмутосы жайларды жан-жакты керсете отырып, казактын кайраттыдеген жтттер1 не icren жур? Надан эдет-гурып салты елда, онынадамдарын калай аздырып бара жатыр? Бутан k i m жазыкты? —деген элеуметпк мэш зор сурактар кояды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________276Эж1бай эйелдер1 Жаныл, Жэмила, Зылика, Рыстынын аяныштытагдыры — ecici казак ауылындагы эйелдщ орнын бейнелейш.Олардын ешкайсысы да Эжбай уйшен бакыт таба алмайды.Бул да жазушынын назарынан тыс калмаган. Жалпы, романдакетершген кеп туййад мэселенщ 6ipi ретшде Султанмахмут калынмал fa сатылып, ескшк пен надандык салттьщ курбаны болган осыаянышты тагдырларга гам жазыкты екенш 1здейдьРоманда унамды кейшкер есебшде Эж1байга карсы коясуреттелетш кейшкер Бай бол — шагын шаруасы бар, саналы,аздап окыган жптт. Tiirri кеп жерде Эж1бай мен Байболдын уйтурмысын, шаруа баскаруын, ел билеудеп кызметтерш салыстыраотырып, автор Байболдын артыкшылышна окырманынын кезшжетгазедкБайбол — ез басы Тасболат тукымынан жогары адам. Ол елбаскару жумысына мал шашу, сатып алу жолымен емес, зан,когамдык тэртш бойынша белгшенед1. Tirni болыс болмаймындесе де, ел оны зорлап сайлайды. Уй-жай мэселесшде де БайболЭж1байдан жогары. Болыс кезшде ол елдщ дау-шарьгаа эдшбилжтер айтады. Ауыл MpaniMi Энуарды 9ж1байдын жазыксызкугынга ушыратканын бшш, оган араша туседь Эшбайболыстыкка таласып, онын устшен арыз жазып журсе, Байбол,Kepicimne, тугкынга тускен Эж1байдын iciH куып, онын акталуынакемектеседк Бул эпизодтарда ол адамгершшп мол, киянатсызадам болып бейнеленеда.Шаруа баскаруда, кунделйсп пршшктщ пайдалы жактарынигеруде де Байбол — жанашыл. Есга казак ауылын унем1жокшылыкка ушыратып, малдарынын жш кырылуына себепболатын жугган непзп тергаш шаруага кырсыздык екенш олжаксы тусшедь Байбол азрана малына кыста жылы кора, молшеп дайындайды. Сейтш Эж1бай малы жутка ушырап кал ганда,Байбол шаруасы тугел аман шыгады. Султанмахмут бул аркылышаруашылыктын жана, пайдалы турше кешуд! уагыздайды.Байбол бейнеа —Султанмахмуттын жаксы, эдш ел басшыларынармандаганынын KepiHici. Эж1байды кейш «тузелд1» депкерсетушщ e3i де акыннын осы арман-киялымен байланысты.Ecici казак ауылындагы жана титтл жастардын erani —Энуар менКултай. Энуар — ауыддын ез адамы емес, сырттан келген, окыганмугагпм. Онын eMip пршшпнде ecici ауылдын адамдарынынKyHKepic кейшнен езгешелйсгер байкалады.40 Сонда, 102-6.Болтан сон ас нпетш ыдыс шрл1,Энуар 631 турып жуып журд!40, —

277 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)дейш автор. Бул — казак ауылынла ерлер icreyre жатпайтын огашic кершер еди. Ал, Энуар муны муны жатсынбайды. Бул — жанаурпактын есю казак ауылынын надандык гурпына наразылыгын,тазалык ушш куресш танытады.Энуар надандыкка карсы куресе отырса да, ел адамдарынанбезбейщ. Кдйта ол халыктын ынгайына кене отырып, олардынсешмше юру, содан кейш гана оларды жана жолга — агарту,мэдениет iciHe ундеуге мумюндж алады.Ол кылды шуу дегеннен басты такыр,Демеске кажы, сопы: «азгын, кэтр».Турса да TepicTiKKe iuii куйт,Дей берда журттын кылган iciH макр.Журмейд! сопыларга тш тит,Жолыкса сэлем берда басын шп41.Б р — Энуардын ауылга сшу ушш пайдаланган эдаи. BipaKол есю ауылдын зиянды эдеттерш кабылдамайды. Кдйта халыкceHiMiHe юре отырып, оларга карсы куреседь Ол ел санасын оятып,mrepi жетелеунп, халыкты ерге карай бастаушы эрекет Heci большкершеда.Халыкка сейте-сейте нандырды езш,Алгыза бастады ептеп айткан сезш.Энуар онан сайын кылды ыждаЬат,YMinriH кергеннен сон жылы жузш42, —дейш акын.Култай — Эж1байдын Жанылдан туган кызы. Сулу, акылды,ауыл Meicre6i келемшде 6uiiM алган, мшезш жан.Жасынан мазасыз уй-шпнщ кайгылы куйш Kepin ескен Култайкейш экесшщ катыгез мшезше, зрымдык эрекеттерше карсытурады. От басындагы дау-жанжалдын басылуына да кеп кушжумсайды.взше жар боларлык шьш жолдас тандауда да Култай жанакыздын бейнесш танытады. Ол ауыл MyraiiiMi Энуарды суйед1 жэнеез бакытын арашалауга жасканбай каты сады.Энуардын жанашыл ндеясы жэне онын Култаймен кешлдестшунамайды да, Эхабай оны уюметке карсы деген жаламенкугындатады. Кабыштын сандыгын урлады деп айыптап, уйшен41Сонда, ЮЗ-б.42 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 278куып шыгады. Осы кезде Култай эке мшезшщ TepicririH бетшебасады. Суйген жптгше болысып, экеге карсы келу ecxi казакауылынын кызына жат мшез болатын. Ал Култай осы буйыгылыктыбуза бшедк Эж1бай мен Култайдын кел ice алмауынын e3i еюдуниенщ —ескшк пен жанашыл куштщ ымырага келмес куресшщбасы екенш ангару киын емес.Султанмахмут «KiM жазыкты?» романында кала адамдарынарнайы керсетпеШц. Б улар казак ауылымен карым-катынаста,acipece, Эж1байдын каладагы TipuiiiiiriMeH байланыстысуреттелеш.Романнан кала адамдарынын 03i де эртурл1-екенш керем1з.Онда Жусш сиякты муктаждыкка тусш, азып кеткен адамдар даушырайды. Булар —капиталисте каланьщ курбандары. Кайрагганайырылып, маскунемдпосе салынып жургендер.Каладагы жана адам есебщде жазушы Эппакайды, онын елгенMyraJiiM агасын кыска суреттермен унамды бейнелейш. Булар—енбектщ, icTiH адамдары. Адамгершшш туракты, махаббаты6epiK— кайратты жастар.Эппакай мшез1 ашык, адамгершшп мол, каланьщ жанашылкызынын бейнеа. Акын оны:Эппакай хат бшеда, MiHe3i ашык,Энге уста, домбырага кеткен асып.Азырак орысша да сейлесе ал ад,Жасынан жургещцктен араласып43, —деп суреттейдкБаска да казак кыздары Tapiani Эппакай да гурып бойыншажасында 6ipeyre атастырылады. BipaK ол куйеуш суймей, езше тенжар iaaeiiai.Маркум болган агасы TipiciHQe,Казактын жакгырмайтын 6ip iciH де.Bip казак каладагы жас фельдшергеБар едаберем деген ой imbue44, —дейш акын.Агасы Жуатч паналап, уйшен шыкпай койган Эж1байдынуятсыз ерекеттерше Эппакай тез тойтарыс береш. Бул жерде олезшщ арын коргай бшетш, ез жолын, келешепн тусшетш акылдыкыз болып кершеш. ЭжШай сонына тускеннен кейш ол акыл '6epin, суйген ж ттш баска жакка ауыстырып ж1беред1.43 Сонда, 78-6.44Сонда.

279 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Кдла адамдарын, acipece, Эппакайды, онын мугал1м агасы,фельдшер жтгп шагын да болса керсету аркылы Султанмахмуткаладагы жана адамдар бейнесш жасауга умтылады. Оларга дегенез кезкарасын бшшредг«KiM жазыкты?» романынын идеялык мазмунын жогарыдаталданган бейнелер толык танытады. Жазушы мунда енерадамдарына тэн кырагылыкпен казак ауылындагы жана куитде, оган кедерп болып отырган ескшйсп де айкын кере бшда.Эж1байлар TipmuiiriHiH 6ip KiciHiH ic-apeKeTiHeH кенешп, улкенкогамдык кубылыска —эж1байшылдыкка айналганын, сейтш букшказак кауьтмынын дамуына бегет болып отырганын бейнелейдкЕсю казак ауылындагы тэрбиеаздж, когамдык мешеулжтудырган кубьшыс есебшде жазушы ен алдымен осыаяабайшылдыктын тупю сьфын эшкерелейш. BipiHeH-6ipi ep6inтарап, улкен когамдык кертартпа кушке айналган эж!байшылдык— есю эдет-гурыптын 6epiK жакгаушысы. Ол казак эйелдерш,момын кедей шаруаларды кемстп, зар жьшатып, азапка салады.Ел шшде рульпс дау-жанжалды, таптык тартысты, зорлыкзомбылыкгыкебейтедк Жацалык атаулынын бэрше карсытурып, мешеулйсп, карангылыкгы коргайды. Осы мэселелердщэлеуметпк сыр-сипатын терен тусшген Султанмахмут казакхалкын осы жолдан куткару ушш эж1 бай ш ылдыкты тудырыпотырган когамдык себептерш iaaeiiai. Осьшарга «Юм жазыкты?»деген сурак кояды.Жанрлык ерекшелш жагынан да Султанмахмут романынынказактын жазба эдебиетшщ тарихьшда ерекше мацызы бар.Ен алдымен, бул — эдебиепм1эдеп еленмен жазьшган тунгышроман. Ол eMip кубылыстарын кен камтуы жагьшан да, бастыбейнелердщ характер! ашылуы жагынан да, 6ipiHeH-6ipi ep6inжаткан уакигалардын тугае сюжетпк жели'е жинакталуы жагынанда роман жанрына койьшатын талапка жауап бере алады. Букшкотам сыры, жазушы идеясы адамдар тагдыры аркылы ашылады.Шыгарманын композициясьша котам eMipiH, кейшкерлердщпршшгш узбей, кен дамыта отырып суреттеу тэн. Ауыл ем1ршдепэртурл1 кубылыстар, эр тагдырлы адамдар сипатталып, барлыгыбасты бейне — ЭжШайга прелш жатады. Олардын эркайсысынадеген жазушынын катынасы, кезкарасы айкын. Акын лирикалыкnieriHicri кеп пайдаланбай, окиганы дамыта отьфьш ербтедкРоман тип керкем. Онда жаркын жасалган адам nopTperrepi,мшездеу, табигат cypeirepi бар. Ocipece, романнын бас кезшдепжазгы тан, жайлау KepiHicrepi шебер бейнеленген.Тускендей эуе жерге кырык кун шише,1шкен мае, жегендер ток кунде-кунде.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 280Кыска тун кымкырылды, тан керщш,«Кел, шык* деп, иек кагып жарык кунге.Эн салды таноы мактап сансыз торг ай,Бас шп, бэйек болып, жерге конбай.Жайкалып тан жел! де тербетщщ.Кек майса кез) IniHin турган сондай.Асыл шеп, жасыл шептщ Hici анкып,Баткандай мелдшнен нурга калкып.Кугймдеп кекгщ жуз1 кенш шат,ЖауИардай кун шыгар деп, 6i3re балкып....Мактанып кара тунде нурын шашкан.Айдын да елеуареп Tyci кашкан.Шыгарын сулу куннш сезгеннен сон,Eipi жок тэмам жулдыз бетш баскан45.Осыган жал гас тан аткан кезде жан-жактан керше бастаган малмен ауыл cypeii, Тасболат бай жайлауынын KepiHicTepi эп-эсемэсер туры зады.Кейшкерлердщ портрет! мен оны мшездеу романда араласкелш отырады. Акын сол аркылы кейшкерлерш даралап, оганезшщ кезкарасын да ацпатады.Эппел алмас кылыш жайнап турган,Ашуы шапшан, катты барып турган.Жасынан зейш алгыр, тшге шешен,Казакша кара сезге агып турган....Сымбаггы кара торы, орта бойлы,Кеудеа жылдам сезпш, жуйрж ойлы.Осындай, эттец дуние, зеректшн,Окытпай, надандыкка байлап койды46.Эж1байдын жас кезшдеп алгырлыгы мен зеректтн суреттейотырып, Султанмахмут оны бузган тэрбиеыздж пен надандык(окытпай байлап кою) екенш айтады.Портрет жасау мен мшездеудщ бул ашсш ол баска кейшкерлердцдаралауда да колданады.Романнын керкемдеу эшсшде ауыз эдебиетшщ энпмешшджсарыны, бейнелеу ynrinepi мол танылады. Жазушы окига дамуын,кейшкерлер ic-эрекетш казактын макал-мэтедцер1мен, халык45 Сонда, 65-6.4‘ Сонда, 70-71-66.

281 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)даналыгы тудырган сездермен кемкереш. Оларды унамсызкубылысты керсету ушш алган жагдайда сынай да отырады.Романнын керкемшк жуйеа реализмге нелзделген. Дэу1рдщшындыгын жазушы типтйс ортаны суреттей отырып ербггеш,содан кейткерлер тагдырын керсетуге ауысады. Бул суреттердегасыр басындагы казак TipiuuiiriHe Kipin жаткан жаналыктар дабайкалады. Каламен байланыс, орыстармен карым-катынастынмолаюы романнын TiniHe де едэу1р эсер еткен. Онда орыс сездер1(начальник, закон, доктор, школ, уездный, город, чахотка,учитель, фельдшер, портсигар, отказ, заграница, пристань,конвой, т.б.) кеп ушырайды. Окигага терецдеп юрген кезде авторпублицистикага кеб1рек жол береш. Суреттеуда баяндау, энпмелеубасып кетш отырады. Жазушынын окигага катынасы, кейткерлерic-эрекетше кезкарасы айкын баянд алады.Поэма жанрындагы Султанмахмуттын алгашкы туындысы— «Таныстыру», Бул шыгарма 1917-1918 жылдьщ кысьшда Абайел1нде жазылган. Денсаулыгына байланысты ел шпне кеткенмен,1917 жылгы Акпан тенкеркйнен кейшп жагдай, патшанынтактан кету1, Алашорда партиясы мен уюметшш курылуы эл1 деi3i суымаган, акыннын ой-сез1мш козгаган, азаматтык намысынжаныган окигалар еш. Ол Семейце казактын улттык тэуелс1зщптуын кетерген Алаш партиясына тшектестер ццшде болды. Онынжолын куаттап «Алаш ураны» мен макал алар жазды.Алаш туы астындаКун сенгенше сенбейм1з.Енш ешю мнщ АлаштыКорлыгына бермейм1з....9лер жерден кетпк 6i3,Бул заманга жетпк 6i3.Жасайды, Алаш, елмейшз!47 —деп жар салды. влен api карай Алаш iciHe адалдыкты, оны колдаудыуагыздайды, б1рлйске, ел тутастыгы ушш куреске шакырады.«Таныстыру» осы эсермен жазылган. Поэма Алашордауюметжщ белгш1 кайраткерлер1мен таныстьфу максатьш кездейд1.Ол окыган адам мен кара казактын диалогына курылады. Караказак аумалы-текпел1 осы заманда юмге суйенл, имге сенем1здеген сурак кояды да, окыган отан жауап береш. Алдынгы кезектеол Элихан Бекейхановты, Ахмет Байтурсьшовты, М1ржакыпДулатовты таныстырып, олардын казак халкынын тэуелс1здшжолындагы жал ынды енбепн зор багалайды.47 С. Торайгыров. Eici томдык шыгармалар жинагы. 1-т., А., 1993,123-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 282Дулатов, Байтурсынов, Бекейханов...Bipi —кун, 6ipi —шолпан, 6ipi —айым48, —дейдь Оларга ерген жастар шинен Эл1мхан Ермековтт, ХалелГаббасовты, акын Шэкэр1м Кудайбершулын, казак мэдениетщщбелгш кайраткерлер1 Нэзипа, Нургали Кулжановтарды тандапалып, олардын енбепне сипаттама береда. Акын ойлары жаланбаяндалмай, образ ашар бейнел1 сездер мен суретке курылган(«Менщше, Ермеков деген бала, уксайды ушкыр кыранкаршыгага») немесе Еаббас туралы айткан: «Ызаны умыта алмасешш алмай, ондайга iiui 39pni, сырты балдай. 03i айтпаса, тусшенукгырмайды, екенш журектеп ойы кандай» деген сиякты).Сол кезде Семейде болган ic басындагы адамдардын 6apiHтаныстыру мшдетш алганмен, акын онын бэрш жаппай мадактайбермейдь Кебше сын кез1мен карайды, оларды енбепнекарай багалайды. Акыннын осындай жолмен таныстыратынкейшкерлершщ ппшде Мукыш Поштайулы, Жакып Акбайулы,Райымжан Марсеков, Сатылган Сабатаев сиякты азаматтарбар. Олардын сыпаттамасы да акындык оймен, суреткерлйспенбершген.Атап айтуга турарлык 6ip нэрсе — Султанмахмуттын акындыкталант туралы айтып отырып Абайга берген мшездемеск Абайдыол казак эдебиетшщ оган дейшп улпс1'нщ бэр1нен жогары кояды,6LniMci3 талант кеп адастырган акындар тобынан Абайды 6eninалады:Абайды дешк бшк бултка жетт1,Аз uiiMi жетуше жэрдем erri.Алты алашка аташ айкындалып,Cyftixri, тагзым MiHOi, cyperri.Толстой онан бшк кунге жегпКун астындагы елдерге данкы Kerri.Алса егер Толстойдын тэрбиесшАбай да керсетер ед сондай кепп49, —деп жазады. 6 з заманынын ойшыл акындары ш ш е н СултанмахмутШэкэр1мге белекше карайды, оны н ойшылдыгы жалгыз казакемес, букш адамзатка ортак деген niKip айтады:41 Сонда, 147-6.49 Сонда, 159-6.

283 СУЛТАНМАХМУТ ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Бул казактын максуты — бшк, алые.Таппаса да сезше кулак салыс.Кдзак деп жекелеме, адамзат де,Ол KiciHiH niicipiMeH болсан таные....Демещз тымак киген жай 6ip казак,Киген кшм, журю, турше карап.Надандар оны елшейтш елшеуни жок,Аулак жур, бите алмайсын жай шамал ап50.«Таныстырудын» идеяльпс мазмуны осы айтылгандардан-акбайкалады, акын жеке адамдарды багалаганда, олардын адамдык,когамдык енбектерш халыкка, елше сййрген кызмет1мен елшейд1,ел басшылыгына дэмел1 адамдарга салмак артады, сын айтады.Мунын ез кезшде, заман халык шпнен шыккан кайраткерлершipiKren жаткан туста, айрыкша манызы болды. Султанмахмут едшойлы, бшмш басшылардын манына 6ipiryre ундед1.вкшшпее карай, бул шыгармаларды Султанмахмупъщ солтуста жазган тагы баска б1ркатар енбектерше (мысалы, «Айтыс»)коса еекшкпен, ултшылдыкпен байланыстырып, кеп уакытауызга алмай келдак. Оларга дэ^рдщ кезецш окигаларынан,уакыт пен кещеттктен тыс карадык, халыктардын улт-азаттыккозгалыстарына, ой-тюрдеп, когамдык жуйедеп революциялыкe3repicTepre карсы койдык. Кеп мэселелерш талдауда турпайысоциологиялык принципке бой алдырдык. Соньщ нэтижеешдетугае акынды, тугае кезкарасты белшектеп, онын эволюциялыкесу жольша дурыс бага беруден аулактап калганымыз да жасырынемес. Бупнге дейш Султанмахмупанудын улкен 6ip KaTeci осыменбайланысты.Ал шын магынасында, Султанмахмут —улы акьшдардын 6ipi.Кайшылыгы, кателер1 болган шыгар, 6ipaK ол оньщ рылыгынKimipeftTneftni. Заманы ауыр, журген жолы киын болды. Ол замандаюмге жещл болды дейаз? Оньщ птрлес, тшектес агалары - 6apiде кейш келмеске кетп. Кеп уакыт акыннын замандастарынын e3i— М.Сералин, Э.Тэшрбергенов, С.Денентаев шыгармашылыгыженшде де кайшылыкты пшрлер устем больш кедш. Талантыжагьшан эр килы болганмен, осылардын бэршщ непзп багыты6ip еш, демократтык идея ушш, елдщ азаттыгы, тэуелс1здш ушш,отаршылдыкка карсы курес — XX гасыр басындагы акындаршыгармаларына ортак такыр ып болды. Осы ад ал niKipi ymiH,халкьга суйгеш ушш «ултшыл» атанды. Осылардын шпндекогамдык, элеуметтйс шындыкты батыл, анык айтып, реалиста50Сонда, 160-161-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 284тургыда суреттеуде Султанмахмугтын мойны озык турады. Оныншыншыл шыгармадарында трагедиялык сарын басым кел еда.Ол жан-жакты кыспактагы, тарих кешшен кеш калган карангыхалкынын трагедиясын кере бшда. Акын 63i халык е к ш болыпжокшылыктан, надандыктан шыгудын, енерге умтылудын киынжолын кешп, кеп 1зденда, e3i айткандай, «шындыктын ауылынi3flen», таба алмай адасты, 6ipaK онъщ 1здешанде тыным болганжок. Онын:немесе1здедам, iaaeceM де таба алмадьш,Табам деп ез1мш ез1м неге алдадым?Адамнын адам аты акталмайды,Бейнет кып, бар бшгешм —соны ангардым51.Бул кунде адасудан кез ашпадым,Не нэрсеш кездесем, тал баспадым, —Дуниеден баска рахат тшемеймш,Кеш, арым, мен бшместщ адасканын52, —деу1 де сондыктан. Ары таза, nixipi ашык адамнын заманы мензамандастарына айткан сыры бул. Сондыктан акын eMipimn жекедетальдарын емес, онын непзп даму, есу тенденциясын угу керек.«Айтыс» (1919)таосыжуйедепдурыстусшшмей, эркилытюргеушырап журген поэманын 6ipi. Бул — акыннын сонгы, dpi аяктайалмаган шыгармасы. Мунда ол дала акыны мен кала акынынайтыстырып, сол аркылы кала мен даланын эркайсысынынезше тэн артыкшылыгын жэне кайшылыктарын талдайды. Далаакынынын сезш басымырак устап, Султанмахмуг сонын аузыменказактын жерш, табигатын, елш, ел басшылары мен батырларын,акын-жазушыларын, салт-дэстурш мактан тута жырлайды.Казактын Tirti мен дуниетанымынын бшктшн («байкасанказактын езшде бар, дуниенщ генийлш, пайгамбары») суреттейда.Даланы ол калага карсы койып, онын у-шуын, адамдарынын далаадамдарындай кенпейй) емеслпн, ж1ктелуш1п1кт1н молдыгын,эдалетс1здакп ашып керсетеда. Cip9, кал ад аты OMipiH окуi3Aen, yHeMi жолы сэтп болмай, кеп киыншылыкпен етю'згенСултанмахмуттын кала туралы ecepi жаксы болмаган болуыкерек, ол кебше даланы баса айтып, Tinri онын керер кезгеогаш кертартпа эдет-салттарын, емш1 баксы-балгерлерше,«кайырымды байларына» шеЙ1Н асьгра макгап xi6epeTiHi кезгешалынбай калмайды. Сонымен 6ipre кала акынынын аузымен511-том, 131-6.52Сонда, 119-6.

285 СУЛТАНМАХМУТ TOPAflFblPOB (1893-1920)ауылдагы алауыздык, барымтанын, партиянын куштшш, гылыменержоктыты сын алады. Жер мен бай куштшш екеш ашылады.Кала енерш, 6iniMiH, келешепн мактан тугады. «Айтысты»мансуктаушылар кезшде онын «феодалдык ескшкп мактауын»тшге тиек етп. Алайда бупн кене дэстурлер!мш1 жангыртып,елш1з бен жерш1здщ байлыгына 63iMi3 не бола бастаган туста,елд1к пен оны коргау дэстурлерш кайта карап жаткан кез1м1зде,«Айтысты» кайта оку, оны бугшп керепм1зге жарату эбден орындыболмак.Суйемщ туган тиш —анам тшш,Бесйсте жатканымда берген бшм.Шыр етш жерге тускен минутымнанКулагыма ciHipreH таныс утм.Сол тшмен шешем мет элдилеген,Еркелеткен, «крыным», «жаным» деген.Сол тишенен 6ipiHQii бшпзшген,«Ана» деген суйгеншк сез этменен5], —деген жолдар бупн калай актуальды естшедц! «Айтыс» —казактынулттык психологиясынан туган, соны жырлайтын шыгарма.Нагыз поэзия кашанда ayeiii халкына, ултына, сол аркылыадамзатка кызмет етпек. Ойткет ол адамды суюге, болашаккасенуге уйретеш, «Айтыстан* алатын таглым да осындай. Мунда даад ал, шыншыл, 1здешмпаз, драмалык шиелешске толы, куанышкайгысыаралас акын тагдыры суреттелген.«Адаскан eMip» (1918) поэмасыньщ да непзп сарыны —когамдагы эдшетс1зд1ктш, тенс1здпстш себептерш ашу жэне теншкжолын i3aeyre талпыну. Султанмахмут бул поэмасында жалпыказак ауылындагы элеуметпк тенс1здЬстш шенбершен шыгып,букш капиталистж когамга тэн эдшетазджтер жайын козгайды.Сол когамнын ipin-mipin, азгындап бара жаткан белгшерш танып,адам баласынын канаудан кугылып, ез енбепмен кун керетш, езталантын халык nriniri жолына жумсайтын кезш — бакытты eMipniансайды.Поэма 1918 жылдын аяк кез1нде жазылган. Б р кезде акыннынтуган жершде Колчак устемдйс курып, Ресейдеп капиталиспкмонархтык когамдык курылысты сактап калу ушш курес журпзшжаткан болатын. Султанмахмут ecKi когамнын непз1 mipin 6iTKeHi,онын кайта жасауга муршасы жогьш батыл керсетед!.Поэма бес бел1мнен турады. Брардын 6ipi — адамнын сэбишагын, eidHmici — жшт шагын, ymunnici — ргайган, токтаган53Сонда, 221-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________286кезш, TepTiHinici — кэршк кезш, 6eciHiuici — елген мезгшнсуреттейдь Адам OMipiHiH барлык кезещн суреттеу аркылыакын eMip сурген котам жагдайындагы адам тагдыры жайлыфилософиялык ой туйедьПоэма лирикалык кейшкердщ атынан баяндалады. Лирикалыккейшкер езшщ туган куншен бастап, влгенге шейшп eMipiHэнпмелейщ. 0 м1рде не кврщ, эдшеттшк пен эдшетаздйс кайсы?Оны тудырып отырган жагдай кандай? Акьш осы сурактарга жауап1здей отьфып, капиталист котам кезшдеп адамньщ eMip суружагдайларын жан-жакты ашып беред1.Адам OMipi уайымсыз, кайгысыз, KipuiiKci3 таза сэбюиктенбасталады. Ол кезде бала алдау, арбау, кайгы, дос, кас, бай, кедей,орыс, казак дегендердщ ешкайсысын бшмейш. Онын угымынкенейтетш, тэрбие беретш — орта, котам шындыгы.Мен сыйлар деп, дуние, кедщм, мше,«Bip жас» деп есшннен еншм, мше,М ен азатпын, мен акпын, мен eceMiH,Не кылсанда басымды берщм, мше.И м бшеда, коярсын epiciMAi алып,Юм бшед1, коярсын кершмш алып.Юм бшеш, бул epix, бул керйсгщ,Жогалганын бшмеспш кайда калып54.Поэманын лирикалык кейшкер1 eMipre осындай угым-TyciHiKneH, куджпен келш Kipefli. Ж тт болып ес жиган кездеде ол ез ортасынан ынгайлы кэсш, ез ©Mipi мен халык муддесшкабыстыратын пайдалы жол таба алмайды. Ол бай болуды да, эюм,эскер басы, талым болуды да тандап, байкап кередь BipaK осынынешкайсысынан ез басына кажет азаттык пен эдшеттж таппайды.Сейтш олардын бэршен безш шыгады.Акын кейшкердщ аталган жоддарды тандаудан бас тарту себебшкогамдык эдшетаздж факплер1мен дэлелдеШп. Бунын 6dpi ад аленбек жолы емес, алдамшылык жолы деп тусшедьЖок, байымас бул кунде адал енбек,Bipey байыса, 6ipeynep кедейленбек.Юмде-юм тез байыса колына агып,Юм кедей болса, сонын малы келмек.Heci бакыт алдап ап, арбап алып,6 з малый ездерше кайтып бермек.54Сонда, 166-167-66.

287 СУЛТАНМАХМУГ ТОРАЙГЫРОВ ( 1893-1920)Кез жасы, бишаранын мандай repi,Жиылып, байытпай-ак койсын меш.Мал 6iTe ме, адамды малдай кылмай,Малдан баска кермейтш дэненеш55, —деген ой оны байлыкган безищредо.Хэюм болсам, елш аузыма каратсам, «Максаты 6ip-6ipiHeкайшы топты бауыр гып, тату eMip сурпзсем», — деп ойлайды ол.BipaK мунын да ретш таба алмайды.6 м1рдщ бул тур1нде eurfip эюмМумюн емес эдишк кылуга елге.Ce6e6i: тастап эюм бола алмайды,Байлар мен молдалардын сезш жергеKyurri таптын ынгайын кылмаска жок,Мубэда эюм болсам егер мен де.Eip сагат та кыла ма, меш эюм,Болыса бастасам мен куш кемге56, -деп ойлап, эгамдйс бакыт емес, ол байларга малай болу, бул —корлык деп, будан да бас тартады.Будан кейш эскер басы, колбасшы болуды ойлайды. EipaKкапиталист когамда бу да бакыт емес:Найзанын куннменен жанган бакыт,Eip кезде найза ушыцда ешпеске жок57.Сотые — акын угымында, жазыксыз кан тегу. Поэманын булбешмшде ол капиталистердщ байлыгын молайтуга империалистасогыстын калай кемектесш жатканын жазады.Керек-жарак 6api де кымбаттанар,Согыстын шыгындарын елге салмак.Мукгаждык халдершен пайда алуга,Eip жакган саудагерлер салар кармак.Сотые болса жаугандай кектен алтын,Капиталист, байларга эдеЖ арнап.Бас кетерер еркеп согыста боп,Шаруа !стелмей, кедейлер муктажданбак.Кектен жауып тургандай онай жолмен,___________ Байларга сол мукгаждын малы бармак5*.55Сонда, 169-170-66.56Сонда, 171-6.57Сонда, 172-6.я Сонда, 173-6.

КАЗАК ЭДЁБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 288Лирикалык кейшкердш сон ш арманы — галым болу. Ол азамауру кермей, картаймайтын болса, мал кыратын аурулардыда емдесем деп киялдайды. BipaK ол адам канайтын когамдарылымнын табысы халык игшгше аспайтынын ескере отырып,будан да безш шыгады,BipaK бупн галы мны н тапкандары,Пайдасын керсеткен жок кедейге эль...Бул калыпта гылымды пайдалы деп,Алтае айтып турган жок жаннын 6api59.Ж лт боп когамга Kipin, каст тандаранда осынын 6ipiHeтоктамаган лирикалык кейшкердан ой-туййп, ен алдымен, эдшкотам 1здеуге саяды. Муны ол «непзп ic» деп атайды.Ендеше мен жабысам непзп icKe,Эдшшкте —бар непз, бак та, куш те.Каргаймын эдшшктен баска жолды,бшм турсын, ирмесш тунде туске60, —дейш.Поэманын Keftimcepi (здейпн ендт жол кандай болмак? Онытабу жолында кейшкер не icTey керек? Бул мэселе Султанмахмуттыкатты ойландырады. Ол езшщ ендап OMipiH осыган арнаута сертбереда.Бар адам жерден тамак алмак ушш,Жиылып 6ipre кушш с алмак ушш,Bipi енбек кып, 6ipi оны жатып жемей,Теп-тепс бул жумыска бармак ушш...Эдишк, улт деген сез, дш деген сез,Залымдык жем болмауга кармагы ушш.1стелер мунан былай менш iciM,Жумсалсын сол ниетте барлык купим.Мен гашыкпын керуге эдшдйсп,Teric кылып керкейткен eMip туеш61.Султанмахмут e3i ансаган эдшет жолы — адамзатка тецдйсэкелетш, шын бакытты eMip алда деп умггтенеда. Онын езугымындары сипатын береда.я Сонда, 174-6.“ Сонда, 176-6.61Сонда, 176-177-66.

289 СУЛТАН MAXMYT ТОРАЙГЫРОВ (1893-1920)Ол вшрде 6ipAi-6ip алдау болмас,Жагынып арды акшага жалдау болмас.Еипамнен досты к таппай, кастык Kepin,Бар адамды сайтан деп картау болмас.Кара кушпен жеюлш, кайры басып,блпа кеп, ем1рден зарлау болмас.Адамдагы сан куат, тапкыш талант,Гул шашпай, жемгс бермей калмау болмас.Эшммш, кудайшылмын, эскермш деп,Енбеказ енбекшиш жалмау болмас.Не кэршк, не 6ip апат келген куш,Квшеде кайыршы боп сарнау болмас.Eip тшм нан алуга байды мактап,Жалынып тус-тусынан андау болмас....Таудай yMiT Ьэм талап орындалар,Еш енбек бул кунпдей жанбау болмас.Жумыска кем квзбенен карау болмас,Жумыссыздык корлык деп санау болмас.Жумысшылык кулга кас, 6ip мырза деп,Ецбекшнщ еккенш талау болмас.Мен аз деймш квруге осы eMipfli,Келщцер бак iafleyiui, болсан жолдас62.Султанмахмуг ансаган эдш когамнын белгшер! социализмгежакын келетшш ангару киын емес. Б р — онын шыгармашылыкжолындагы ipi табысы.Поэманын сонгы бел1мдершде («Мен токгадым», «Мен кэрЬ,«Мен eniK») Султанмахмуг адам ©MipimH осы кезендершдеперекишпктерше, онын когаммен байланысына, eMip агымындагыорнына кешл белеш. Онын Keftnxepi жасы улгайган, токгаганшагында да эдишк жайындагы ойын кайталайды. Б р ем1рдеэдшцк таппаган ол о дуние бар болса, онда да осы KYpeciHтоктатпайтыньш айтады. «Бай жаты жуз мын болса, кедей —жалгыз, корыкпай жалгыз жакта калар ед1м», — дейдк Кейшкерэрекетшде 63iHiH куреспен еткен eMipiH шолу, ойлану басым.Поэманын б р бел1мдершде Сртанмахмуг адамнынкогамнан «картаймайтьш, елмейтш орын табуын» сез етедьБ р — ез заманында когамга, келешекке пайдалы ic icTen, елмесатагынды каддыр деген сез. Лирикалык кейшкер ез дэу{ршдемундай бакытка жете алмайды. Акын осы непзде котам мен адамарасьшдагы кайшылыкты ашады. «Мен Kapi» бел1мшде ол «журтушш еткен кызмет, енбепм жок», «тым болмаса, калмады-ау ein6ip“ Сонда, 177-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________ 290iciM, MeHi айтып журт сагынып шелдегендей» дегещп айтады.Бул. бшпмдерде адам eMipiHiH кэршкпен байланысты езгергсшакын шеберлжпен суреттейгц.Жалпы алганда, «Адаскан eMip» — ecici курылыс жагдайында1здеген бакытын таппаган адамнын трагедиялык куйш шеберсуреттеген, одан кутылудьщ жолын ансап, болашак эдшетпкогамнын сипаттарын бейнелеген терен магыналы туынды. Акыносы непзде адам eMipiHiH адасушылык ce6enTepiH, онын eMip cypinотырган когамымен 6iTicnec кайшылыкка келуш ашады. АдамeMipiHiH мэн-машнасы жайлы философиялык ойлар туйедь«Кедей» поэмасы (1919) да осы улгтдеп казак кедейшщ сырымен муны. Онда да лирикалык кейшкер ез басынан кешкен eMipеткелдерш энпмелеп, ез бакытын таба алмай киналады. Ауылкедейшщ тагдырына есер етш жаткан эдшетазшктщ KepiHicTepiHакын жан-жакты ашып суреттейш. Ол бай малый багып,жалшылыкта, корлыкта еткен eMipiH, калага барып enaipicriHaybipжумысына жегшш, тапканы тамагына жетпей киналганын ескеалады. Муныц бэрш акын накгы сурет аркылы ашады. Осыданумшпздйасе тускен кедей тагдьфы, eMip кайшылыктары жайлыойланады. 0 зш бай баласымен салыстырып, ею жагдайда ею турл1eMip кешкен адамдар т1рл1пндеп эдшетаздйсп кередкАнау Жакып сэн гузеп сауык курган,Курдасым емес пе еда 6ip кун туган.Мен туганда табылмай кара сабын,Ол туганда Hie сабын тэшн жуган43.Мундай элеуметпк сурактарды lyciHyre Султанмахмут кедей1дайын емес. Ол эдшетке жету жолын бшмейдь Соган карамастанесгалйшен, эди1етс1зд1кпен шыгысып, ез ортасынан белшшшыгады. «Журепмд1 белпаз нэрсе кысып, шакырып тур, мшекикегпм сонда» дейш. Окуды максуг тугады. Поэма эщлет жолынкеп 1здеген Султанмахмупъщ да ез заманымен сиыса алмай, алданжана eMip купсеншщ белпа сиякты.Султанмахмупан калган мура б1здщ угптык едебиепм1здщжана кезешнщ — X X гасырдын басындагы дэу1рдщ шындыгын,когамдык ой-тюрдщ дамуын TyciHyiMi3 ушш аса манызды.¥лы акындар niicipi кашан да ойды козгайды, жанга азы к беред1,niicipre талгам дарытады. BipaK оны туану де онай бола бермейдьСол сиякты 6i3 де Султанмахмут eMip сурген, ол жырлаган заманшындыгын б1рден туеше алмай, кеп адаетык. Акыннын ортасын,онын неге сол ортамен екпелескенш, алысканын жете укпадык.63Сонда, 192-6.

291 СУЛТАНМАХМУГ TOPAflFblPOB (1893-1920)Ещйп мэселе — осыларды саралап караула, тусшуде. ОтанСултанмахмуттьщ ез шыгармалары, acipece, олардын осы кунгешейш жарияланбаган белт кемекке келмек.Султанмахмуттан калган мура эр с ал алы. Онда лапылдатан отсез1мд1 лирика да, автордын сыншылдык тенденциясын айкынтанытатын куатты эпикалык туындылар да, ез заманьшынсыншылдык ой-niicipiHe ун коскан макалалар мен очерктер де мол.Мунын бэр1 казак эдебиел улт тагдырын тшге тиек ете бастаганзаманда эдебиет жанрларынын туьш жетше бастаганынын куэсьСултанмахмуг —адебиепм1здщ бул саладагы 1здешстерше, сондайакреализмге жетигуше ужен улес коскан акын. Онын реализм!бултаксыз, жалтаксыз айтылган шындыкка, элеуметпк пршшктщшьшайы суретгерше непзделген. Онын тенденциясы да сьшшыл.Султанмахмуг —ез беттмен гажап кеп окыган жэне гылымнынэралуан саласынан хабардар каламгер. Сонау есй Египеттщфараондарынан бастап Николай, Вильгельмдермен, Шыщыс,Бонапарт жорыкгарымен, гылымда улкен жаналыктар ашканЭдиссон, Луи Пастер енбектер1мен онын таныс болгандыгышыгармаларынан айкын кершей. Жалшз ез халкы немесеютаптарын кеп карастырган орыс, Еуропа елдер1 гана емес, жалпыШыгыс, acipece Киыр Шыгысташ Жапон елшщ даму тарихыжайлы жазгандары да капы тандандырады.«...Teric жумыла icKe KipicceK, 20-30 жылда Еуропаньщ бшгенш6Lnin, Еуропа катарына косылып кете алуымызга тарихтанжапондар мысал бола алса керек. Мунан 58 жыл бурын 1860жылдага жапондар жайынын осы кунп б1зшн казактын жайынаннеменес1 артык еш? Жапондар осындай халшен 35-40 жылдаержетш, Еуропа халше келд1... Эрине, жапондар осы халшеЕуропаньщ nicyfli астай даяр енерш алумен жыдцам жетт1. Б1здщде солай жету1м1з ушш тепе жумыла уйрену1м1з керек. Солайболган сон мектеп, медресе, газет, журнал, ютаптарымыз кебейш,Еуропадаш адам баласынын ауыр кункер1с1нен кутылып, бакьггтыболуына себеп болатын гьшымдарды уйрете беру керек», — депжазды ол езшщ «Социализм» атты макаласында64.Замандастарынын айтуынша, ол eMipiHiH сощы шагындаМаркс пен онын жолын куушылар енбекгерш ден коя окыган.Демек, сол кезде Ресейге кен тараган когамдык, элеуметтйсэдебиеттермен Султанмахмуттын таныс болганы даусыз. «ДдасканeMip» поэмасындагы элденеше шумактар, кейб1р жолдар да бутандэлел бола алады. Поэмада келт1ршетш капиталиепк, социалист^когамдардын принциптерш Султанмахмуг ез басынан ойлап64 С. Торайгыров. Ею томдык шыгармалар жинаш. 2-т., — А., 1993,158-6.

окуы ньщ нэтижесшде ТУРЗЛЫ эдебиетгерда...Жогалсын бул «сенда», «менкшк*,Осы гой адамзатты кырган вдет, -легенде ол социализм принциптерш уагыздайды. BipanСултанмахмут социализм! ютаптан окыган куйшде каады.Султанмахмут шыгармаларын жинау, бастыру, зерттеу icim'Hде узак тарихы бар. Б р улкен iciiH басында Жусшбек Аймауытовсиякты улы жазушымыз тур. Ол 1927 жылы 15 карашада МэшЬур-Жусшке жазган хатында «Султанмахмут сездерш былтыр тугелжинап, уж ен ютап кыльш, баспага бергенмш. Одан «басылады»деген хабар алып отырмын», — деп жазыпты65. Алайда ютаптынжарык KepyiH тагдыр Жусшбекке жазбады. Ол 1933 жылы ганаЖусшбек жазган алгы сезбен, тусшжтерш жарык гарда. Оданберп дэу1рдеОны "т Э б и р т ш о в , Ш.С.Муканов, К-Жумалиев, с.сиякты эдебиетшшерJ S S S S s s » — iтабылады.Кдза; кстан, 1990. \ мамыР-

СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ(1894 -1933)Сэбит Денентайулы 1894 жылы бурынгыСемей губерниясы, Кереку ye3i, Аксуболысынын тертшпй ауылында (каз1рпПавлодар облысы, Аксу ауданы, Куркелауылы) туган.Алгашкы бшмш ел арасында Дененмолда атанган, мусылманша сауатты болганэкесшен алады. Анасынан жет1 жасындажетш калган Сэбит эке тэл1м-тэрбиесшдеболады. Экеа ауыл молдасынан хаттанытып, бшм алу жолын нускайды. 1907-1908 жылдары Марапдымедреседе Троицюдеп Уазифа медресесш 6iTipreH Нургалимолдадан бшмш уштайды. Жэдитше окытуды устанган Нургалимолда Сэбиттщ турл1 пэндерд1 (тарих, жаратылыстану) игеруше,керкем эдебиеттермен танысуьша ыкпал етедь Болыстык мектешпаяктаган сон 1910-1911 жылдары Павлодарга жакын жердепМухамедсадык медресесшде окиды. Бш мш жетищре журт 9piсол медреседе ею жылдай тете окумен бала окытады. 1912 жылыПавлодар каласыньщ жанынлагы Касым кажы Ерпсбаевтынмедресесшде гылым-бшмш терендетедй Жэдитше 6uiiM алып,езщшк iaflemcrepre бет бурады. Кдзак, татар тшдер1ндеп газетжурналдардыокып («Айкап», «Казак», «Шора», «Уакыт»), керкемэдебиет улгшер1мен танысады. Колы бос уакытында Павлодаркаласына барып орысша да окиды. Оку-бшмге, акындык енергедеген ынта-ж1гер1 артып, улттьпс сез енершщ асыл улгшершен,Абай мурасынан нэр алады. Шыгыс, орыс-татар классикалыкэдебиетшщ шыгармаларымен танысады. Акьшдык таны мы,эстетикалык талгамы ушталып, алгашкы елецдерщ жазады.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 294Шыгармалары «Айкал*, «Казак» басыдымдарында жарияланады.1915 жылы С.Денентайулынын Уфа каласында Касым кажыЕрт1сбаевтьщ каржылай кемепмен «Уак-туйек» атты елен жинашжарык кередь1913-1916 жылдар аралыгында Павлодар уезшщ ¥рык болысымектебшде сабак бередь Жазгы демалыс кездерщде Омбы,Павлодар калалары мен тешрепндеп елд1 мекендерд1 аралайды.Акын элеумет турмысымен етене танысады, халык eMipiHiHтыныс-пршшпн шынайы угынады. Бул жылдар акын ем!р1ндеез1ндж i3 каддырды. Атап айтканда, 1916 жылы Сэбит ЕюбастузennipiciHe келш, кара жумыс icTeftHi. Ею айдай жумыс гстегенсон зауытган шыгып, Павлодарга келедь Жамантуздагы поштакызметше орналасады. Тамыздан казан айына дейш Павлодар —Баян арасында почта айдаушы болады. Казан айында майданнынкара жумысьша алынады.1917 жылы Латвиянын Рига каласында курылыста 6ip жылдайжумыс icTereH сон туган жерше оралады. Осы жылы Семейдепмугал1мд!к курста окиды. 1917 жылгы Акпан тенкергсш акынхалыктын гасырлар бойгы отарлык езгшен кутылып, шынмэншдеп азаттыкка жеткен кун1 деп бшед1. «Азаттык куш»(«Бостандык») елещ сол 6ip тарихи кезенде жазылган едкС.Денентайулы Алаш кайраткерлерщщ улт азаттыгы жэнежеке автономия алу жолындагы саясатын колдап, «Сарыаркаанамызга!», «Адаспасбыз» елендер1мен мурат-максат Шрлтнтанытты.1917-1918 жылдары Сэбит «Абай», «Сарыарка» газетжурналдарьгаынiciHe белсене араласады. «Сарыарка» газепндеэкспедитор кызметш аткарады. «Абай» журналында «Бозторгай»,«Абайга» елендер^ «Казак эйелдер1 туралы» макаласы жарыккерсе, «Сарыарка» газепнде «Каулы», «Сарыарка анамызга»,«Той» елендер1 басылды. Ал «Алаш» газетшде «Азаттык куш»(«Бостандык» ) елеш жарияланды. «Жас азамат» (1918-1919)газепнде «Kopi батырга» елеш жарык кердь1919-1920 жылдар аралыгында Сэбит оку-агарту, когамдыкжумыстарга араласып, Аксу болысында мугагш, 1920-1922жылдары Каныш Сэтбаевпен 6ipre Баянауылда халык соты болыпкызмет аткарады. 1922 жылы губерниялык «Казак тип» газепредакциясынын шакыруымен Семей каласына барады. Газетжумысынын жандануына Ж.Аймауытулы, тагы баска каламгерлеркатарында езйшк улес косады. Газеттеп кызметше косымшаСемейдеп Казакстанды зерггеу когамы мен казактын пролетариатжазушылары уйымынын бел1мшесше муше болып, когамдьпсiCTepfli де катар журпзедьАкын 1926 жылы 26 мамырда «Казак тип» газеп тшшшершщ

295 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)слетше катысып, «Ауыл Tuiminepi жэне олардын алдагы MinueTi*деген такырылта баяндама жасайды. 1929 жылы КазАПП уйымынамуше болып кабылданып, Казахстан жазушылар уйымынынСемейдеп облыстык багпмшесше басшылык етедь Денсаул ыгыныннашарлауьша байланысты 1930 жылдын мамырында газеттен колузш, Бескарагай ауданынын орталыгы Беген ауылында мугал1мд1ккызметке Kipicefli. 1931 жылы Семей каласына кайта келш, «Кдзактип* —«Жана ауыл» газет1нде кызмет аткарады.Сэбит Денентайулы 1933 жылы 23 мамырда Семей каласындаауырып кайтыс болды.* * *С. Денентайулынын eMipi мен шыгармашылыгын карастыру,зерттеудеп алгашкы 1здешс «Абай» журналында жарияланганМ.Эуезов пен Ж.Аймауытовтын («Екеу») «Абайдан сонгы акындар»макаласынан (1918) бастау алады. Олар Абай дэстуршдеп ултгыкпоэзиянын такырыптык-идеяльпс, керкемдж-эстетикалык урдасшетэн басты сипатгарды екшеп, сол тустагы казак акындарын Шрнешежйсге саралайды. С.Денентайулы шыгармашылыгын халыктык(народник) акындар катарында карастырып, поэзиясыныннепзп ерекшелт мен шеберлпс кырларына катысты: «Халыкшылакындардын шпндеп алдынгы катардагы Сэбит. Сэбиттщ елещкыска, дэмдй, аз сезге кеп магына сыйгызгыш. Сезд1 ойына кулкылган, Tiiii тэто, дэл келед!. Сэбит елешнде кешлге шак етюзеTyciperiH тапкыштык, салыстыргыш, сыншылдык, аса теренболмаса да терт тагандап тусетш ныгыздык бар. Мысалы: «Эр жан,эр турде», «Той», «Азаттык куш», «Жана жьшга» эм баскаларысыкылды. Олендер1 сулулыгы, угымдылыгы, тшге жешлдт,тэгплшмен кандай надан адамнын болсын кешл1не кона кетедкСезге еркш, бай екещЦпне хаттап пэген елещ дэлел»1 деген niKipбиадредь 1919 жылы «Трудовая Сибирь* (Омбы) журналындабасылган «Киргизская литература» макаласында С.Садуакасовакын шыгармашылыгы туралы: «...Из числа четырех последнихрезко выделяется поэт-народник СДонентаев. Стихи его чистокиргизского духа и в них чувствуется сильная национальнаяструя. По стройности рифмы и гармоничности слога, по своемуглубокому содержанию и, наконец, по поразительной меткостистихи Донентаева находят себе равных только в произведениях отцанародной поэзии Байтурсунова и нежного лирика Жумабаева»2депелендершщ улттык сипатын баса керсетедк1М . Эуезов, Ж. Аймауытов. //Абай, 1993. № 5,48-6.1 С. Садуацасулы. Шыгармалар жинаш. 1-т., — А., 351-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________296XX гасырдын 20—30-жылдары эдеби мураны игерудежэне акын-жазушылар шыгармашылыгын тануда маркспкленинджэшснама талабынан туындаган кате теориялар орыналды. Керкем шыгарма кундылыгы суреткердщ устанган саясибагытымен, таптык танымынын партиялык кагидага каншалыктыуйлесу1мен багаланды. Улт эдебиетш танудагы мундай турпайысоциологиялык талдау урдгсшен Сэбит шыгармашылыты датыс калмады. А.Байтурсынулы, М.Дулатулы, Ж.Аймауытулы,М.Жумабайулы, F. Караш, С.Торайгырры, М.Эуезулы,Б.Кулейры сынды алашшыл калам кайраткерлер1 катарындаС.Денентайулы шыгармашылыгы да «ултшылдык» эдебиет eiciniтургысынан карастырыдды.Акын елендер! 1930 жылдан бастап мектеп окулыктарына,хрестоматияларга енпзшй. С.Мукановтын Kipicne макаласыменКазакстаннын 10 жылдыгына арналган жинакга Сэбит елецдер1де басылды (1930). М.Эуезов курастырган, орта мектептщ6-сьшыбьша арналган эдебиет хрестоматиясында (1937)«Замандастар», «Драмашыга», «Б1здщ колхоз бэйге алды», «EpiKriАйша», «Бай мен комсомол» елеццер1 жарияланды. Соныменкатар Е.Ысмайыловтын 9-сыныпка арналган казак эдебиепхрестоматиясында (1942), Т. Эбшрахманов пен К-Жармаганбетовтщжогары оку орындарынын студенттерше арнап курастырьшганX X гасыр басындагы казак эдебиеп хрестоматиясында (1959), XXгасыр басындагы казак акындарынын шыгармалар жинагында(1963) С.Денентайулынын шыгармалары бершдь Акын елендер1орыс тшне де аударылып, 1958 жылы Мэскеуде жарык керген«Антология казахской поэзии» атты жинакка енш. Осы жылыорыс тшшде тандамалы жинагы жарык керш. Сондай-ак «Бесгасыр жырлайды» (1989), «Ай, заман-ай, заман-ай..» (1991), «Казакпоэзиясынын антологиясы» (1993) жинактарында б1рсыпыраелендер1 камтылган.С.Денентайулынын 1915 жьшы Уфа каласында «Уак-туйек»атты алгашкы елен жинагы жарык кергеш жогарыда айтылды.Содан кейш, 1935 жылы акын жинагы «С.Денентаев елендерЬдеген атпен Казак керкем эдебиет баспасынан шыкса, арага он бесжыл салып, 1950 жылы елендер жинагы жарияланды.1957 жылы галым Е.Ысмайыловтын «Сэбит Денентаев» аттыкелемд1 зерттеу макаласымен акынньщ толык шыгармалар жинагыжарык кердь Мунда акын мурасы жан-жакты камтылып, елецдер1мен энпме, очерк, фельетон, макалаларына тусшжтемелерберщи. Сонгы жылдары С.Денентайулынын «Бозторгай» (1989),«Урпагыма айтарым» (1989) деген атаулармен жинактары жекеютап болып шыкты.Акын мурасын, шыгармашылыгын арнайы зерттеу мэселесшалгаш гылыми непздеген Е.Ысмайылов болды. Эдебиетшшщ «XX

297 СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ (1894 -1933)гасырдын басындагы казак эдебиет атты окулыгында (1941,1943,1946) курд ел iкезен эдебиетшщ даму ypflici жуйел1 карастырылды.Ралым XX гасыр басындагы казак эдебиетш «Сыншыл реализм*жэне «Демократияшыл эдебиет» деп ж1ктеу аркылы белгш акынжазушыларшыгармашылыгын жан-жакты саралап, олардынэдеби мурасын дурыс багалауда кунды niKip бицпрд!. Енбекте С.Денентайулы шыгармашылыгына жеке тарау арналып, толыкем1рбаяны жазылды. Поэзиясынын басты сипаты, акындыкдаралыгы,казак эдебиел нде алар орны айкындалды.Кернект1 галым Б.Кенжебаев та СДенентайулышыгармашылыгын зерттеуге езшдж улесш косты. «Кдзакхалкынын XX гасыр басындагы демократ жазушылары» (1958)деген енбепнде Сэбит мурасын агартушы-демократ акынжазушыларкатарында талдап, эдебиет тарихында алар манызыннепздедьС.Денентайулы елендерш жариялау iciHe акыннын туган кызыСэулет Сэбиткызы да хал-кадершше улес косты. Атап айтканда,«¥рпагыма айтарым» (1989) атты акьга жинагын курастырып,баспага эз1рлеген болатын.Акын eciMiH урпак зердесшде калдыру максатында туган ауылыКуркел орта мектебше Сэбит Денентайулы аты берищ.* * *«Б1здерде ж1гер, намыс бар ма, казак?» деп отаршыддык езгшепхалкынын улт намысьш кайрап, ел муддесш мурат туткан акынС.Денентайулы мурасы XX гасьф басындагы казак эдебиетшщайтулы екщдер1 катарында айрыкша орын алады. АкадемикС.Кирабаевтын: «Ахмет пен М1ржакьш идеясы елд1 оятты. Алдыменоты бар, акылы бар жас таланттар оянды. Олар устаздарыньщ iciHжалгастырьт экетп. С.Торайгыров, М.Жумабаев, СДенентаев,М.Сералин, С.Кебеев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин,М.Эуезов сиякты 6ipiH-6ipi толыктыра шыккан жастар тобыэдебиеттщ жанрлык, такырьпггьпс 1здешстерш байытып, казакхалкы eMipiHiH шындыгын кен келемде бейнелеуге жето. Елдщартта калушылыгын сынап, шеней отыра, отаршылдык езпгекарсы ун квтерд1, тэуелс1зшкпн туын би1к устауга тырысты»3деген niKipi улт-азатшыл багыттагы каламгерлер мурасынынкундылыгын, езекпл1гш айкьшдай туседа. Сондыктан да ултэдебиетшщ керкемдж даму уршсшдеп осынау езекп де маныздытакырыптык-идеялык арна мен акыннын саяси-элеуметпклирикасынын тыгыз сабактастыкта карастырылуы занды.J С. Кирабаев. Алашорда жэне «ултшылдык* эдебиет. // Абай, 1998, №2, 15-21-66 . *' •

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 298¥лтты ояту, отарлык кыспактагы ел мудцеи, казак халкыныназатпыш — Сэбит поэзиясынын басты езеп. Дэуар талабынантуындаган б р келел1 такырыптарга yh коскан акын iameHiciэдебиетгеп рттык сарыннын терен когамдык жэне элеуметтксипат алуын да керсетедь Б р ретте элеуметпк ой-пшрд1 крдыксанадан арылтуда «Кдзак», «Айкап» басылымдарынын когамдыкманызы мен ыкпалы зор болды. вз кезепнде Сэбиттщ ен алгашкыелендер! де халык санасына азаттык пен азаматтык, агартушылыкпен адамгершшк i3ri касиеттер дарыткан осы басылымдардажарияланды. М.Эуезовтщ «Казак эдебиетшщ каз1рп дэу1р1» (1922-1923) зерттеушдеп: «Жазылган усак елендер, энпмелер, барлыкмакалалардын бэр1 де казакты уйкыдан ояту, серпту, окыгандарынтузу жолга салу, соларга басшы болу, казак icme кез-крак болугаарналган. Б р тутынган жолда «Казак» газеп ез м^ндетш аткарады»4деген niKip басылымнын саяси-элеуметпк, когамдык eMipneriаткарган тарихи манызын айкьш танытады.¥лттык муддесш басты орынга койган басылымдардагыкесемсез, саяси-элеуметпк лирика «Оян, тур, жатпа, казак!»— деп халыктын еддт мен ерлтнщ саркылмас бра куппне умпартты,тьщ серпшс берда. Гасырлар тогысындагы отаршылдыкпен отаншылдык арасындагы 6iricnec майданда р т тагдырымен азаттыгын сезшуде эр азаматтьщ журт алдындагы етелу1•mic парызьш парасат пайымына садды. Ал А. БайтурсынрыньЩ«Баскадан кем болмас ушш 6i3 6uiiMfli, бай Ьэм купт болуымызкерек. BLniMai болуга оку керек. Бай болуга кэсш керек. Kyiirriболуга 6ipniK керек. Осы керектердщ жолында жумыс icTey керек»деген рагаты казактын жогын жоктап, ар-намысын жыртканакындардын кай-кайсысына болмасын ой салганы, бойтумарымен устанымы болтаны —тарихи шындык.Ояну Aeyipi р т эдебиетше элеуметпк, когамдык курдел1мэселелерд1 алга тартты. Дэстур жалгастыгына орай эдебиеттепатартушылык, демократтык, гуманист ой-niKip ендю кезектемаксаты айкын саяси курес сипатьшдаты ултгык (Алаш) идеяменжантыра TycTi. «К р болган халыктан туып, крдыкган корлык,зорлыгын керл отырып казак калам кайраткерлер1 каламынртынын ауырын жещддету, ауруын азайту жолына жумсамаскамумкш емес» (А.Байтурсынры) екенш XX гасыр басындагы р тэдебиеп Hi н озык екшдер1 жан-тэжмен сез1ндк Сэбитт( н «Уактуйек» жинагына (Уфа.1915) енген елендервдеп басты арна дарттык б1рл1к, халык камы жэне эр азаматтьщ ез ел же адал кызметeTyi болатын.* М. Эуезов. Эдебиет тарихы. А., 1991, 232-6.

299 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 -1933)Кызмет корсет халкына,Ип ат калсын артына,Дщдеацш бауыр тут,Карамай казак, сартынаАз нэрсеге мае болып, —«Мен пэлен» деп шалкыма,Пайдалы баска онерден,Улт кереп дегеннен,Жан киналып жолында,Бас кетсе де тартынба5, —(«Замандастар»)деп жырлаган акын элеумет мшдетш отаншылдьпс unci касиетпенсабактастырды.Акын улт б1рлтн сол халыктын жерше, елше ие болуы жэнежасампаздыгынын басты касиет1, елшем1 — б1рлж жай ганат1рл1ктш емес, угсттын улт болып уйып, аскактауынын да алтынаркауы деп угындырады: «Таласты алалыкпен тастамасан, //Eipкун1 туган жерге айтарсын «кош» Б1рлжпен илеу с алган кумырскада, //Казагым, iciH онбас 6ipiicneft кос» («Б1рлж»). Сондыктан даСэбит: «BipiH бастап, 6ipiH тастап, улт iciMeH ойнама» («Журекке»)деп, бупнп тэуелаздж талабымен астасьш жаткан мэнгшккагиданы ту етш кетерд1.0 з дэртртщ дшпр мэселелерше терен ушлген акын туганхалкына «Заман юмдш?» деген ой сала отырып, «Казактынбшгендерше» жэне «Казакгарга карап», «Жер», «Акыл», «Ой»,«Б1рлж», «Кайда кеткен?» (елендершщ аты) деп елдж устанымдыалга тартады. ¥лт зиялыларьшьщ саяси курес жолындагыкайраткерлтне ceHiM арткан акын олардын халык муддесшкоздеген ic-эрекетш колдау казак баласына мшдет екенш де терентолгайды.Свдердейт кеменгер«Сезш угарлык адам жок,Не кыламыз» демецдер«Жарык мунда, жур» дендер.Бакытымызга берда Алла,Жыгылганын демей бер,Тарт колынан, ет жэрдем,Оттан шыксын куйгендер.Онсын миллэт десещз,Алалыкты суймеццер.5С. Двнентаев. Шыгармалар. А., 1957. 38-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 300«Кдзактан шыккан бшгендер,Халкынды ерге суйрендер,Кдзакка да туды ай, кун,Енбек кетпес дал ага,Тузу жетсш максаткаАртгарыннан жургендер.Бул сездерда тек кермесКазагын шын суйгендер6.Ултын шын суйген акын котам дертш, дэу1р шындыгын елдщэлеуметпк мэселелерше тэн барша кайшылытымен суреттеп,замана кешшен кейш калган халкынын кайгы-кааретше ущледьКешеп текп бабалар касиетшщ ез замандастарынын бойынантабылмай азып-тозуына налып, онын басты себебше жэнесалдарына жауап 1здейд1.«Кдйда кеткен?» елешнде: «Бурынгы ер журекп батыр кайда?TypiHH eH баска пигыльщ уксамайды, Озщнщ «адам» деген атьщкайда?»—деп адамдыктан, казакгыктан арылмай, аталар дэстуршшерл1'к жолына деген адалдык, аскактык угымын урпак санасындажангырта тусеш. Жумыр жердеп жаЬан халкынын пршшктепжанталасын айтканда да бейкам елшщ тагдьфына куйзелед1, сынкез1мен карайды. Мэселен, акын: «Солардын арасында жасаптурып, //Жалгыз-ак б1здщ казак карап елген» («Жер») дейш.Онын тамыры надандык екенш ашык айтады.Надандык — уйкыдагы казактын азып-тозуы, елдгк касиетшенайрылуы, доска кули, душпанга таба болуы еш. «Надандыктанел1рш боска журсек, //Мына заман керсетер 6i3re тарлык!» дегенШэкэр1м, «Бул уйкысын ашпаса, //Надандыктан кашпаса, //Баскаларга мазак тур», — деп жырлаган Султанмахмуг мураты даказагын надандыктан арылтьт, адамдыктын жолына салу болатын.Сэбит акын да «Сощы сез» елещнде улттын оянуга, элеуметпксерпшске, когамдык дамуга ез кеар-кесапатын типзш отырганнадандык деп бшедьКдзак, 6i3iZUHтулке жеткен надандык,Надандыктын шенгелше камалдык.Сол еркетн аркасында болып тур,Болса б1эде не ceidimi жамандык.Сайлау деген 6ip жаксы ырыс габылып,EipniK деген бэлекеттен тазардык.¥йым болып шын умтылсак гылымга,Не орын бар казак буйтт азарлык?6 Сонда, 40-6.

301 СЭБИТ Д6НЕНТАЙ УЛЫ (1894 -1933)Лажын тап, надандыкган безудщ!Бэрекелш, эне сонда адамдык7.«Кдзактарга карап» деген елещндеп шыншылдык пенсыншылдык та акын муратын айкындай туседь Ол — халкынынкезш ашу, eMip салтын езгерту, надандыктан арылу, заманга сайшгерлеуше жол керсету.Камалган карангыда калын казак,Кдйратсыз, камсыз курып капдыц, казак.Карулап, куатсызды куаттандыр,К^рдан-кур кампитканша карын, казак.Кулардын кркынына кум куйылсын,Кдйдагы кулдын кайгырт камын, казак.Кайтед1 кайырылыссан карындаска,Касармай, какырайып кырын карап,Куннан да, кашрден де кдлдын кур кол,Кунт кылмай куып кулкын, кулды канал.Кайгырып, катып кабак, камыкпай кур,Кимылда, кунынды ку, кадагалап.Кдкпанга капылыста кактьнарсын,Кадамда кикандамай кадак-кадак!Кауым ен коркак коян, кара казанКиынын кисынар ма кушрет калап?8Сондыктан да акын «Журекке», «Талап», «Балалык» влендершдеез замандастарынын элеумет iciHaeri жауапкершшпн, намысын,xirepiH, талабын камшылайды. Улт игшпнщ уйткысы боларлыкicKe ундейд1, ар-ожпан тазалыгын жогары кояды. «Сейтшакынньщ барлык ой-туйий халыкты, жас кауымды енер-бшмге,талапты icKe, улттык оянуга шакыру болады» деген Е. ЫсмайыловniKipi азаматтык парыз угымы ел iciH, журт жумысын жумылаактару деп угындырган акын максатьш дэлелдей туседь Мысалы,«Журекке* елешнде едшк ушш бас кетсе де кандай да болмасынкиындыктарг а мойымау керекточн айтады.7 Сонда, 63-6.* Сонда, 89-6.Шын жыласан,Мын сурасан,Жетерсщ 6ip максатка.Карекет кыл,Шаманды бш ,Тек керпме, аптыкпа!

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 302Кетерме иык,Болма бшк,Салып кабак, уртынды,Кайда барсан,Ойына алсан,Кор болмассыц, журтынды9, —дей келш, «Элсен 6ipre ел, //Т ар болмас к е р ,// ¥жданыннанайрылма!» —деген ешпес улагат айтады. Ел мен жерге деген Сэбитсу й ю п $нш ш п де онын азаматтык парыз, карыз угымдарынакашанда терен мэн бергенш керсетед1.Сэбит ултка кызмет ету касиетп р ы м , сондыктан да жайдаксезден, менменсйен кеудесоктыкган аулак болу керекттнжэне кандай да болмасьш адамды акикат жолынан адастыраразгындыктан, еюжуздшйсген бойды аулак устау кажетпгш «Кдйтшкаргыс алмайсын?», «¥лтшылга» елендершде орынды ескертедь«Жамандыкгын жанынанЖарты uiepiK калмайсын.бзш шыккан ултыннан,Басшы кылган журтыннан,Бул мшез, бул кулкыннанКайтып каргыс алмайсын?»10.Дегенде «ал ютеШк улттын iciH»Атыннын басын тартып кеж1мдейсш.Эр idi аузын айтып, колыц кылмай,Кай турмен «елш бастап ешм* дейсш.©3iHHiH кайда журсен карнынды ойлап,Уялмай журттын камын жедам дейсш.Орнына ез акылыц келе алмасаДрищеп калшылдайсын, безщдейсщ.Эркашан ак журекпен журтым десен,Калайша ал ал болып сезигмейсщКеншне хак махаббат иен салып,Шын жылап, меллепм деп егшгейсщ!11Акын елендершдеп узшмес жел1 — казак камы, казак xani, казак *б1рл1г1, казак азаттыгы. Талым Е.Ысмайылов атап еткеншдей:*9Сонда, 69-6.10Сонда, 80-6.11 Сонда, 87-6.

зоз СЭБИТ ДЭНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)«...Кдзак халкын, езшщ замандастарын улттык оянуга, енербиште,талапты, жй"ерш icxe шакырады». Мунын бэр1 улт муратыдеген касиетп угымды Сэбиттщ каншалыкты бшкке кетергенш дедэлелдей тусеш.Казак халкынын отарлык nayipneri басты кайгы-каиреп юрхуып, ющпк кескен жершен айрылуы еда. «Кдзак акындарынынел басына тускен зар мен муцды, тутан жердщ кайгысынжырламаганы сирек. Барлыгы да атамекен коныстан айрыл гангаeKiHin зар иледь Бакытсыздыктын ен улкеш осы деп бйтдЬ — депталым Е.Ысмайылов улт эдебиепндеп басты такырып жер мэселеаболганын терен байыптайды.«Сауыр жерден айрылып, //Казак ел1 жукарды» (Дулат), «Сорлыказак камалып, //Тарылды кен коныстар» (Шортанбай), «Едишалса едщ алар, //Енда алмаган нен кдлар?» (Мурат), «Жайлау,кыстау жерш алып, //Кенщш кылды жаралы» (Н.Наушабайулы),«Суырдай шнен шыккан cyMipeflin, //Дарига-ай,мекеншен ел кетеме?» (Н.Орманбетулы), «Казагым, жерщ кайда атамекен, //Кдзакказак болгалы мекен еткен?» (М.Дулатулы ) деген елен жоддарыжер кдйгысынан туган жоктау болатын. Жер1 жат колында кеткенелдш мушюл xani Сэбит елендер1нде де ез KepiHiciH тапты.Туншьнъш эшм 6iiri, еЫм шыкты,Буркыдаак жердщ кез боп шандауына»12.«Епн жыртып такырга,Бейнет кетл дал ага,Кдткыл, тастак татырга,Кда кол турмыз акырда13.Акыннын саяси-элеуметпк лирикасында X X гасыр басындагыказак когамынын отаршылдык кысымдагы кесюн-кепбеп шынайыKepiHic тапкан. Атап айтканда, «Менщ жайым», «Заман юмдш?»,«Жер», «6 з-ез1ме» елендершде элеуметпк ем1рдщ теназдт,камсыз казактын жогы мен кайгысы жырланып, заманга сайinrepiney кажеттшш айтылады. Мэселен:Bip жарым миллиардтан кеб1'рек жан.Шамасы мыннан аса Tin сейленген,Солардын арасында жасап турып,Жалгаз-ак б1эдщ казак карап елген14, -бейка мдыкты сынап, «Заман юмдш?» дегенде:11Сонда, 72-6.13Сонда, 81-6.14Сонда, 44-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________304екенш угындырып:Бул заман байкаганга куштшш,Азулы, тырнакты мен тйггшш15,—Кездщ жасын керетш жан болмай тур,Еткен зарыц, тукке турмай айлан да16, —деп халык кайгысын жырлайды.Еалым Балташ Ыскаковтын: «Алгашкы дэррдеп Сэбитшыгармаларынын непзп 6ip езеп осындай ем1рден каккы, киянатдуниесшен зорлык-зомбылык керген адам кайгысына курылган,б р такырыпка байланысты 61ркатар елендершде жеке адамныцтрагедиясы, мун-uiepi, арман-зары, бакытсыздыгы не e3i аркылы,не лирикалык Keftimcepi аркылы суреттелш отырады. «О жагым -жар, бу жагым —ор, алдым — тау» деп шаруашылык жагынан каттыкуйзелген казак халкынын б р ауыр халш ашына бейнелегеншакыннын баска влендершен де айкын керуге болады.Ашу кеп бойды керне ген, акыл кайда?Тенте к боп дуние толган макул кайда?Досыннан 6ipey де жок, душпан сансыз,Bapi жат жан бггкеннщ, жакын кайда?17Шын бак б1зщен кашып тур.Уыстап топырак шашып тур.Дамел1 бак кырсык боп,Мол кып койнын ашып тур18.Адам кайгысын, бойды кернеген ашу мен ызаны ашынажырлау- Сэбит fl9yipiHe тэн бояу» деген niKip Сэбит поэзиясынынэлеуметпк сипатына тэн басты багытты танытады.Сэбит кай елешнде болмасын, отаршылдык саясаттантуындаган озбырлыкты шынайы суреттеп, содан epicTen отырганхалыктын мушюл халш, ауыр тагдырын айтып, едшн ертенпкуш не болмак деген ауыр сауалды элеумет талкысына с алады.Мэселен, «Эгей р » елешнде eMipniH эдшетс(з талкысына, ауыразабына тускен жепмнщ аянышты ел1мше улкен элеуметтйс астардарытады. Акын жетНм бала бейнео' аркылы отарлык кысымдагы15Сонда, 71-6.16Сонда, 75-6.17Сонда, 43-6.18Сонда, 81-6.

305 СЭБИТ Д6НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)казак халкынын егейлж керш отырган шарасыз да мушюл халшангартады. «Сонан былай оналмай, //E ip саулык кун бола алмай,Айналды бала сыркатка. //Апшымай-ак, саспай-ак, //Жартыжылдан аспай-ак Бетш бурды лакатка» («бгей ул*>). Ал «Бийстау» елешнде отаршыл патша саясын амалсыз паналаган туганхалкьшьщ шарасыз кейпш, бодандык бугауында тарылган тагдырталкысын ой елепнен етюзедй Асау журек лупшнде ел ертеншедеген алан кешл аласурады:Б1з кедцйс бшк таудын панасына,ЖиЬаннын сыймай сакара даласына .Куйын мен жел, дауылдан аман-есен,Бийс тау ,6i3ni сакгап каласын ба?Тынышты алып тебем1зге тас кратьш,Элде езш тырнашнды саласьщ ба?Келген тау панасына оны кылса,От болып есш журек жанасьщ да!Галым С.Кирабаевтын: «Акыры бийс тау пана бола алмады,тебесше тас кулатып, тырнагын салды. Казак би1к жар мен ерттщортасында калды. Осындай куйд1 ашынып жазган акьш ойындакиянатка карсы кек сезшед1»,—деген nixipi акын устанымьш даайкындай тусед1.Акын 6ip гана казак ауылынын емес, enaipic орьшдарындагыкандастарынын да ауыр бейнеттеп килы тагдырга толы кункерюшеш боямасыз суреттейд1. Бутан «Еибаста», «Тустеп карльпаш»,«Жумыскерщн eiciHimi» елендер!ндеп eMip KepiHiCTepiH нактымысалга алуга болады. Кешеп кешпел! казак турмысынын заманагысымен 6ipre келмеске кетш бара жатканы:Кун ашык, танадай булт аспанда жок,Откен кун алты кырдан ассан да жок.Су iiuin ерген жылкы, шулаган кой,Кезщш бадырайтып ашсан да жок.Котанда ак таякгы аксакалдыКеруге бар акшанды шашсан да жок.Бас коскан кегал жерге мэжш1стер,Ентелеп аягынды бассан да жок.Аукаулап сиыр сауган эйел даусы,Дал бупн атсан да жок, шапсан да жок19, —деп суреттеледк Ал кункерк камымен сайын дал ада сандалганелдщ ендш п р ш ш п мынадай жан кулазытар керписте бершеда:19 Сонда, 115-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________306Елде кеп отарбамен агалгандар,Сандалып акылынан жанылгандар.Кдй жерде жешй жумыс кез келер деп,Сартылдап, ертещн-кеш сабылгандар.Жумыска лайыш кетш жатыр,Жеж кеп жумыс-бейнет табылтандар,Дал ала курке жетпей кунсш отыр,KwiMi бокжамалап танылгандар20.«Жумыскердщ eKiHiuii» елешнде камсыз казак баласынык атадэулетш малданып, оку-бшмнен макурым калып, карекетаз еткенкешел кундер бупндер1 баскага амалсыз к р болуга мэжбур еткенекшйнке расы п отырган куймип ретшде суреттеледй МундайKecipni ктен гибрат алу керекпгш де орынды ескертедкКаншама бермей пайда зарланганым,Хохолга (жер жыртуга) жалданганым.Агайдан естш боктык, май темпеш жепКуншз-тун кермей дамыл, айдалганым...Журмесем жас кутмде малга сенш,внерге гылым isaen, болсам жерж,Мен мундай осы халде болмас едамНе айла, колдан Kerri ондай epiK.Салмайтын гылымга кез, cepi неме!Журе бер, бойына кут лэм-мим деме!Ала кер менен гибрат, шыракгарым,Кейшп бала-шага, жас немере21.Сондыктан да акын жана заман талабына сай гылымбиймгеумтылу, енерл1 елдердщ еркен жайган мэдениетшенулп алу кажегппн айтады. Агартушылык идеяларды аркау етш,когамдык дертке уласкан мешеулйс шдетше ем iaaeittti. Б рсарын «Замандастар», «Жер*, «Балалык*, «Талап*, «Жастыкта*влендершщ басты езеп болып табылады.Акын поэзиясынын реалистж сипаты, азаматтык устанымынатэн аскактыгы кан жылаган казак баласынын 1916 жылгы мунзарын,кайгы-KacipeTiH жэне де эдшетаз ем1рдщ элеуметпккиянатка толы кесюн-келбетш терен толгауымен ерекшеленедь“ Сонда, 115-116-66.21 Сонда, 54-6.

307 СЭБИТ Д8НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)Бул «Тустеп карлыгаш», «Киямет-кайым», «Кдйран атам»,«Ею баста» елендершщ куатты арнасын курайды. «Киямет-кайым»елешнде камсыз елдщ басына нажагайдай тускен патша жарлыгы,содан туындаган кияметтен карапайым халыктын керген жэб1ржапасы,эдшетаз ел аткамшерлершщ озбырлыгы аллегориялыктэс 1л мен суреттеледьЖер екен влет тиген жемтж жатыр,Eip кезде кез1Мтусп сауыс канга.Ит пен кус айналасын кемтл жатыр,Айласын акыл ia^en тауысканга.Осы кеп 6i3AiH тойга жиналган деп,Жанында жанасалап карлыгаш жур.Кднатын кара карга cepnin жатыр,Уксайды о да достык ауысканга.«Кдйран атам» —майданнын кара жумысында журген акыннынел мен жерге, аяулы экеге деген сагыныш сарынында жазылганлирикалык елен. Баланын экеге деген ыстык суйкпеншиппменкатар майданнын жан туршпспрер тамук Tipuimiri де катарсабактастыкта жырланады.Т агдыр байлап тырп етюзбей танып турЖан-жагамнан жел тамук жанып тур,Жеб1рейш жер тамырын созгандай,Тустйс сапар жылдык жолга калып тур22.С.Денентайулы —туган халкынын азаттыгын мурат туткан жэнеде сол еркшдйсп ел санасында жангыртуды кашанда ту еткен акын.Осы жагынан алганда акын «Сыр» елешнде:Болатын кун туар ма,Не кылсак та ыркымыз,—деп, халык бостандыгын алар кунш арман еткен болса, ез кезепнде«Бостандык» елеш империялык езгшеп елдщ азаттыкка жеткентарихи сэттеп куанышын, шаттыгын реалиста суретгеутмен назараудартады.“ Сонда, 117-6.Tineicri бупн хактын берген кут,Кел дария кездщ жасын керген куш.Т ал айдын пршшкген кол сермеген,Кайгысын тас-талкан ra n белген KyHi.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 308К р болтан ею аякты айуандардынКатарга адам болып енген куш.F аламга аузын ашкан айдаЬардын,Мерт болып максатынын елген куш.Ак деп кан, шаЬит деп жан, елсек ещц,Шын басы элеуметтщ берген куш.Алланын азат кры екенше,Эрюмнщ K63i жетш сенген куш23.Кешеп патша езпсшдеп халкынын азаттыкка жетудеп Акпантенкерюшщ манызын «Ризамыз* еленшде де ерекше атайды:Жер TdHipi —патша агзамды,Уш жуз жылгы РомандыБак ташнан 6ip-aK кунде¥шады деп юм ойлаган-ды?Нажагайдай жарк егп де,Бар шерлйи карк етп де,Так Heci талкан болды34.Сэбит шыгармашылыгын багалауда кешеп кенеспк идеологияонын Алашордага катысты устанымынан тутан елендершенсаяси астар iaaen, кателйс тапкан болатын. Акикатына жугшсек,акын Алаш автономиясынын мураты н колдап, езшщ ершшрухты елендер1мен тшектесппн бщщрд1. «Сарыарка анамызга*,«Адаспаспыз» елендер1 осы туста жазылды. Сол аркылы казактынжеке ел болуын, Алаш туын аскак устауын урпак санасына куйды.Азаттыктын ак жолындагы халыктын ез максат-муратына ешадаспай жететшше кэмш сенд1.Сэбит Денентайры мурасын зерттеупй галымдар акыншыгармашылыган 6ipHeme дэу1рге белш карастырган болатын.Е.Ысмайылов Сэбит шыгармаларын Казан тенкергсше дейшп1912-1918 жылдар жэне тенкерютен кейшп 1918-1933 жылдар депею дэу1рге белее, Б.Кенжебаев жэне баска кейб1р зерттеушшер ушдэуарге ж1ктеШи:6ipiHmi, 1913-1917 жылдар —акыннын демократагартушыбагытта елен, макала жазып журген floyipi, ею ний,1917-1920 жылдар —акыннын буржуазияшыл-ртшыл багытта,алашордашылар ыкпалында болып, сол багытта елен жазган кез1,ушшпп, 1924-1933 жылдар —акыннын кенес еюметше, кенеепкидеяга кешкен, шындыгын жырлаган дэу1рьС.Денентайры мурасын зерттеуип галымдардын акыншыгармашылыган ею дэуарге бел in карастыруынын ез1нд1к“ Сонда, 118-6.24 Сонда, 203-6.

309 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)ce6eirrepi де жок емес. Эдебиеттанудагы маркспк-лениндйсэшснама талабы ултгык сез енершщ тарихын таптык тургыдакарастыруга амалсыз мэжбур етп. Онсыз да идеология тарапынанкысымга алынган, тоналган курде л i дэу1рдщ шынайы эдебидаму урдкшщ болмыс-бтмш тарихи сабактастыкта беруэдебиетпп галымдарга онайга соккан жок. Осы жагынан ал ганда,Сэбит шыгармашылыгын эдебиетпп галымдар амалсызданexi дэу^рге белл карастыруга мэжбур болды. Басты максат— акын мурасын эдебиет тарихында калдыру десек, тек кенесдэу1ршдеп шыгармаларын алып талдаган жагдайда акын тулгасытолык куйшде ашылмас та еда. Бул —6ip. Екшшщен, акыннынTeHKepicKe дейшп елендершщ басты такырыптык езеп агартушыдемократтыксипатта болуы галымдар тарапынан дэлелдещц.Ушшшщен, акыннын жана кенеспк дэу1р шындыгьш жырлаганелендер1 де бар. Оны назардан тыс калдыра алмаймыз.Кенес дэу1ршщ алгашкы жылдары жана саясатты жырлаугаб1рден ойыспаган акын дуниетанымында, кезкарасында кайшылыкболтаны рас. «Кэр1 батырга» (1918) елещнде бурьшгы дэу1рдщ сомбейнесшдей кэр1 батырдын кайта келмес кажыр-кайратка толыеткен кунше кимастыкпен карайды.дей келш:Айналдырып караймын,Картайыпсын, бабайым,Сенщ кылган iciKHiHКдйсы 6ipiH жазайын?Карсы келген дщпаннын.Клраттын-ау талайын,Бердщ бшем сазайын.Талай пзен баткандар,Кулш жур-ау куанып25, —деп тендпсп угынудагы таяздыкты, жетеазд1кп шенейдь Акынныналан кеншнде сол батырга лайык бшекке найза, колга калкан мендулыгасын устайтын, атага тартьш туган 1збасары бола ма дегенкумэн да жок емес.Акын елендершде дауылды жылдардын алгашкы тусына тэндаурыкпага, желйскенщ желт, ерискентн ермепне толы кезен(«Каулы») (1918), замананын ызгарлы желшш етшдеп солгантагдырлар («Жарык агаш») суреттелед1. «BipiHiui май* (1924)25 Сонда, 122-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )___________ 310елешнде де акын аталган мерекеш жалан саяси уранда жырлауданбойын аулак устайды.Куанбайды сорлы крдар жай бупн,Кылатын кун терт кубыласын сай бупн.Ракат б1рдей, бейнет б1рдей, жан б1рдей,Депзетш дал 6ipiHuii май бупн26,—деп саяси астарын емес, элеуметпк манызын басты орынга кояды.«Юм не ойлайды?» (1924) елешнде де терен адамгершшйсi3ri касиеттер дэрштеледк Жас урпактыц окудагы саналы болумаксатын халык тагдырымен, елге шынайы кызмет ету идеясыменбайланыстырады:...Жас мектепте сабак ойлайды,Бшген сайын битсем-ау деп,Куннен кунге тал ап ойлайды.Окып болса аныкты ойлайды,Бурын-сошта калыпты ойлайды.Адам болып адамшылык,Жарыкты ойлайды, халыкты ойлайды.Сэбиттщ «Teprimiii Октябрь» (1924), «Алты жыдда» (1924),«Тарих таны» (1924), «Жазгытуры жар басында» (1924), «1905жылгы тенкернлзн 20 жылдыгына» (1925) елендерше де тенкеркэкелген жаналыктарды жалан мадактау жэне таза таптык тургыдандэрштеу жат. KepiciHine, кешеп корлыктагы казактын шынмэншдеп азаттыкка жету1, кулдыктан арылып баскалармен текболуы деп угынады.м Сонда, 138-139-6.27 Сонда, 140-6.Багын тупл, езщдш болып жатКара басын, шер асын, неабен.Октябрьдщ бупн терп екеншБшемюн кымбат 6i3re неамен?...Bi3 де бупн енбек туын кетердж,Уранды устап бар галамга жетерл1к.Алалыксыз терезем1з тенелт,Б13 де бупн мацыэдандык, жетедшк27.Сасыкта сансыз курттай быж-быж кайнап,Bipeyre мын е т м мен eMip сайлап,

311 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)Жасаган миллиондат ан сорлы кулдыЖаны ашып, кез салушы ед им абайлап.Бейнеткер бейнет ушш туады деп,¥кты журт «кудай солай кылады» деп.Идеалист адам тугш, айуан суйпшАйтып па ед оларга кун туады деп.Бул тарих юмге арнаулы, тан юмдш?Эрине, бейнеткор мен жарлыныю.Деген сез дэурешмен гайып болды:«Байдыю», «патшаныю», «TaHipiMfliid*28.«Жазгьщры жар басында» (Семейде) елещнде жана заманталабына бей1мделе алмай журген кыр казактарынын мушюл xani,жар жагалаган шарасыздык психологиясы ез KepiHiciH тапкан.Бутан жет1 шумакты еленнщ мына жолдарын мысал га келпругеболады:Туншыгып жазгы эует сагынган журт,Жар асты, устшде де агылган журт,Кылтиып киш жазгы кшмдерш,Cepninin етек-жещн кагынган журт.Кейб1р тон, тымак пенен куэ боп жур,Ei3 кеше аксакалга багынган журт.Эне атты, мше жаяу, туйе, арбалы,Деп тан боп суга карап ацырган журт,Осынша жыртык муздан корыкпайтын,Япырмай, мундай бассыз нагылган журт?Bipi ecTi жар басыноа тургандардын,Муздагы бейне есшен жанылган журт29.Сэбиттщ ендш 6ip елендер1 20-жылдары тусауын кескенказак басылымдарына сэт-сапар титеу тургысынан жазылган(«Twuii* газетше», «Ауылдын» жылдытына», «Казак тшне»,«Жана ауылдын» он жылдытына»). Мысалы, «Ауыл», Ауылыннынуранына ер* деп «Ауыл» газетше ак жол тшесе, «Казак тин»газетшщ ана тшшщ тынысын кенейтш, epiciH ашудаты манызынжэне максатьш жогары баталайды:“ Сонда, 142-6.и Сонда, 148-6.«Казакга кшен сорлы казак тш,Хал-жэй, кайгы-муны, газап Tuii.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ1НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 3126 ncipAi келемеждеп, кекеп кулш,Кайгысыз тамага ток кдзак муны.Каранга калын орман тунмен кештш,Сакара, жан журмеген куммен кеиггщСоветтщ саясында калтын кагал,Катерл1 жазым болар куннен кештш»30.Акын 20-жылдары казак даласын жайлаган аштык кааретшентуындаган суреназ eMip, туралаган турмыс таукыметш дежырлауды парызы деп бшген. Мэселен, «Май туды» елешндекектемге елместщ KyHi, шыкпастын жанымен эзер шйскен елдщTipmuiiriH былайша суреттейш:Талайлардын майы кал май,Майы тугш жайы калмай,Жутка шнген кедей елдщТарысы, уны, шайы калмай...Бойдан таркап айыга алмай,Аз елмеген кетеремнщЭл i Kipin жайыла алмай,блш едам, уфф... туды-ау май!..31С.Денентайулынын «Лениннщ суретше», «Кесемге»,«Умытылмас», «Кызыл эскердщ он жылдыгына шашу», «Ленинел1мшщ 5 жылдыгына» елендер1 пролетариат басшысынын iciH,ел1мш аза туту тургысынан жазылган. Акын тенкерю кайраткершкарапайым халыкка теншк эперудеп аткарган iciMeH багалайды.Будан, эрине, Сэбит тенкершшш сипатгагы акын болды дегенугым тумайды. Ол езшш суреткер жэне азамат рспнде калыптасубарысында узшмес жел1 болып тартылган шын мэшндеп'халыкшыл, букарашыл акындык болмысын сактай 6umi.Сэбит поэзиясынын езйш к ерекшелшн айтканда, саясиэлеумегпкелендер1мен катар философиялык («Акыл», «Ой»,«Кешл мен тш», «Жан мен тэн», «0л1мге»), кеш - куй («Балалык»,«Балалыкты сагану», «Доска», «Сыр», «0з-езше», «Дал болу»),табигат («Жаз», «Шщде») лирикалары да акындык iameHiciHiHepiciH таныта тусетшш керем1з.w Сонда, 147-6.11Сонда, 202-6.

313 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)* * *Сэбит Двнентайры шыгармашылыгын кеп зерттегенЕ.Ысмайылов акын поэзиясынын реалистж сипаты менстильдж ерекшелйтне катысты мынадай келел1 niKip туйеда: «Кайшыгармасын алсак та, патшанын отаршылык жагдайындагыкогамдык курылыска Сэбиттщ наразылыгы айкын байкалады.Заман, Сэбиттщ суретгеушде, азулы мен тырнактыныю, тулюдейкулар мен арыстандай зорлыкшыл жырткыштардш. Тезбестейтынысты тарылткан eMip айнала каптаган ерт сиякты, халык солерттен туншыгып кашып, биж жардьщ кабагына кeлiп тыгылыптургандай, 6ip жагы апат экелетш каракошкьш жалыны аралас ертболса, eiciHmi жагы биж жардын шетшдеп терен куз, краса онанкутылу жок. Кдзак халкынын отаршылдьж кысымдагы аяныштыхалгн акын осылай елестетедь Акын ауыр азапта жаткан халкынынарманы ретшде: Туншыгып эл1м 6iiri, eciM шыкгы, Буркылдакжердщ кез боп шандауына. //О т салып 6ipeyi экеп, 6ipi урлеп тур,KiM MeHiH су куймакшы жанбауыма, — («MeHin жэтм») дегенмунды елещн жазады. Осыдан келш акын шыгармаларында eMipшьшдьпын бейнелеп, туспалдап суреттейтш (басня, аллегория)эдютер туып калыптасады».Акьтньщ замана шындыгын беруде, отаршыл саясат билтнщкитуркылыгын, эдшетаздогш суреттеуде мысал елендер1 ерекшеорын алады. Б р ретте акыннын сатиралык елендер! онын мысалжанрынын uie6epi тургысындагы даралыгын айкындайды. Ол —казак эдебиепндеп мысал елендерд1 Абай, И.А. Крылов, ЕабдоллаТокай, Ахмет Байтурсынулы дэстурвде жалгастырушы.С.Денентайрынын тенкершке дейшп мысал влендерш галымК.Шэменов ею топка болт карастырады: 1) аударма мысалдары;2) тел мысалдары. Bipimiii топтагы «Бит пен бурге», «Bip келдепуш балык» мысал елендер! «Калила жэне Димна» атты Heri3i ущпхалкынын эдебиетшен тарамдалып, барша элем халыктарьшатараган мысалдардын орыс тшшдеп нускаларынан жасаганаудармалары болып табылады. Акын сонымен катар татардынклассик аш ны Еабдолла Токайдын «Рамазан айында I6inicriHшайтандарына айтатыны» мысал еленш аударды.Сэбит мысал елендершде отаршыл саясаттын билеу жуйесшетэн озбырлык, киянат эшкереленш, адам бойындагы Kecipкесапатсыналады. Мысалы, «Бозторгай» мысал елешнде патшаэюмдершщ ел билеу iciHaeri киянаты эшкереленсе, «У жегенкаскырга», «Ею болыстьщ тэубеа», «Кектебетке», «Эр жан эртурде» мысал елендерщде жемкорлар мен шен-шекпенге к рболган жетеаэдер шенелед!«Ауырган арыстан», «Ko3i тоймайтын ит», «Ею теке», «¥ры

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 314мен баласы», «Сункар мен каргалар», «Жарык агаш», «Шошкамен саудагер», «Бешкенщ зары» тары да баска мысал елендершдекотам жэне адам бойындаты келеназ KepiHicTep келемежделл,етюр тшмен сыналады. «Жэмила кыз» сатиралык елешндеэлеуметтйс тец азд й с, адамнын бас бостандыгы encip кетершш,байлык ушш баласын тещне емес, кемге берген Текнптер элем1уытты сынга алынады. Сондыктан да К.Шэменовтщ: «Акынталантьшын шарыктап, шабыт шеберл1гшщ арта тускенштанытатын «Жан мен тэн», «Ерепс», «Кек тебетке», «Сункар менкарралар», «Тустеп карлыгаш», «Тотыга», «Жарык агаш». БулартекДенентаевтьщ рана емес, сонымен катар букш демократтык казакжазба эдебиетшщ алгашкы тел мысалдары» деген niicipi Сэбиттщмысал жанрындагы шеберлйс кырларын таныта туседь0Mip шындыгын кашан да шынайы суреттеу акыннын бийсэстетикалык мураты мен парызы деп бшген Сэбит 20-жылдардаРЫказак даласындары езгерютерд1 езше тэн реалистйспен жэнесыншылдыкпен жырлайды. «Жалдамалы сандугаш», «Драмашыга»елендершде заманга сай кубылган адам психологиясын эжуалап,онын шынайы кескш-келбетш бередь Егер де Б.Майлин шагынэнпмелер1мен кезен шындырын боямасыз суреттеген болса,бул тустагы поэзияда Сэбит сол мшдетп аткарды деуге болады.Bcipece, заманга сай кубылган адам болмысынын турлаусыздыгы,кезбояушылык, ecipe белсендшк, куштшщ элс1зге жасапотырган зорлыгы «TeMipre», «Сулейменнш налуы», «Елшшге»,«Дэу1тбек», «Кусайыннын арманы», «Ой, жалган-ай» (Кооперативтурмысынан), «Ак Жорга шыгыпты», «Каржаубайдын ашуы»,«Шошка мен саудагер», «Бешкенщ зары», «Комсомоддьщ айты»,«Нагиманын eicneci», «Дэметкен мен Умсындык», «Партпел»,«Bip адвокаттын мшезшен», «Байдэулетт1н тамагынан неге асжурмейд1?», «Кенес сайлауынын 6iTyi карсанында» тагы да баскареалистйс сипаттагы сатиралык елендершде ез KepiHiciH тапты.Аталган елендер кенес дэу1ршщ шындыгын танытумен катар елшшде орын алган турл1 келецс1зд1ктерд1 жэне жана саясаттантуындаган сана сергелдешн берудеп акын устанымын да айкындайтусеш.Дау болса, Дэукен калды, сотка к е т ,Бай болса, бастармалау ходка Kerri.Кул-кутан, K03i шалган койшы-колан,«Боржойсыц, жуансын» деп оттап erriТоп болса терлеп-тепшш еле жазды,Кылмысын жлке Tiazu, MiHiH казды.

315 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)Жанылып уйш-тепп бергеншен,Кешеп дос крайы бупн азды.Шын К рай Дэукесшен безгеш ме?Элде мол садаканы бермеда ме?Кей-кейде малы курысын, баш курысын,Зар болды уйвде тыйыш елгенше32.Kipce егер партияга, билет алса,Жолы ашык, мереШ устем, кайда барса,Жогалтып карашыгын жберер ед,Eip адам «байшылсыцды» аузына алса.Сол оймен талай арыз берш iaaemn,Алмай жур ячейкелер кеарленш.Аталы, табыскерлж аташылын,Табылса аларлык жер бшмей сенш.Мал мен бак орнар еш елге тугел,(0 зше мурит болган жерге тугел).Уш жыдда бул максаттын болуы хак,Нанбасан партбилета 6ip 6epin кер33.Сейтш журт, совет келш,Сэудегерге элек келш,Сенген шамдай бак кеттьУш-терт жылда кайта оралып,«влмегенге вл1 балык»,Кооператив сап eni.* * *Ел басшысы соныма epin,Волисполком MepiH берш,Кдрыштадым ею жыл.EipaK мынау уш мын шайтан,Орналасар юмге жайсам,Ой, жалган-ай, бул кургыр!34Сен антурган кул ен кеше,EciriHe кедшм неше,52Сонда, 171-6.“ Сонда, 177-6.м Сонда, 179-180-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 316Тогыз сакка жупртесщ,Дуние устаган сен немеше.Болыс болган жалгыз сен бе?KiM бупнде шеннен кенде:«Атком» деген толып жатыр,«Колгап» дей ме, «ауком» дей ме.Онан даты аукалбиге,Барайын да езш уйгеКонак кылып жалынайын,Юм шыдасын мундай куйге35.Тайсалма сот алдында, ак де дей ме,Атасы кедей ед! тал де дей ме?Кедей! кедей болсын, табы Heci,Шатасып жургендер1 нак кедей ме?36Былтыр сайлау кен боп еш,Отырган жер1 тер боп едй«Кой, буйтшдер!» деген ce3iEKi айтылмай ем боп едкБиыл неге мщпрлейда?взшщ Ke6ipeK ecyi ме,Элде басканын xecipi ме?0 ifreyip биыл бет кдтандау,Кара Ti3iM тым такаулау,Сонын ушш ас журмейш37.Нелер старшын мурттарын сыйлайды,Ауыздарын аша алмай сиырша сулайды.Кара сезге олакгыгын айтып,6 3 i ушш сейлеуге жолдасынан сурайды.Кеп жерде солай кысылдыратын болды,Олактык кылганын ысылдыратын болды.Салактык кылганын, терелж курганынЕнш кенестен ушындыратын болды3".«Свйлп, Сэбит вз тусында саяси-элеуметк, мэденииСонда, 183-6.м Сонда, 200-6.37 Сонда, 209-6.“ Сонда, 224-6.

317 СЭБИТ Д8НЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)шаруашылык icTepre, когамдык eMipre батыл араласып, усынысынжасап, кезкарасын 6umipin отырды. Оньщ ap6ip сыкак шыгармасыез кезшщ eMip шындыгынан елее бередЬ деген 3epTTeyiuiТ.Кожакеев nixipi Сэбит шеберлйгше бершген шынайы бага деугетолык. непз бар.* * *С.Денентайулы проза саласында жалгыз энпмеамен ганаезшдйс i3 калдырды. Бул ретте Орынбор каласында шыгып турганелкелж комсомол комитетшщ уш «Жас казак» журналынын1924 жылгы № 4,5,6 сандарында басылган «Керкемтай» энпмеаакыннын шагын энпме жанрындагы шеберлйс кырларын айкынтанытады. Коргансыз, панасыз жепмдер тагдыры М.Эуезов,Б.Майлин сынды каламгерлердщ 20-шы жылдардагы энпмелершеаркау болганы мэл1м. С .Денентайулы да «Керкемтай» энпмес1менкатал заман, MeftipiMci3 котам жагдайындагы жепмдер тагдырталайынатэн трагедиясына ущледа. Элеуметтйс тепершггенерте ешкен ем1рдщ кайгы-кааретш барынша керкем терендйс,суреткерлйс шеберлйспен бейнелейш.Жазушы энпмеещде аштык жайлаган кезендеп алапаткыргынга ушыраган казак даласынын кенш кулазытар кан-касапKepiHici де назардан тыс калмаган. «Анадайдан encip кез1менкарал, куйрыгын кимылдатып, аштык жылы аштан елш калганадамдардын еттн жел дэндеген байкугандар отыр. Анда-сандатыркыратып карта-кузгындар 6ip куып тастайды. Бул болыпжаткан тойдан муше дэме еткендей кан тебеде калыктап каракуста жур. Барлыгы Керкемтайдын тойына жиналгандай, моланын6ip бурышы у- шу кузгын-каргалар»39.Сонымен 6ipre Керкемтайдын актык дем1 таусылар сэтгеппсихологиялык KepiHicTep де каламгер шеберлтне каныктырады.«...Актытында жас eMipiHiH кызыгын кере алмай, жаратылыстынкайарына кене алмай, жана турмыстын гул1н, жем1сш ора алмай,коргансыз, бакытсыз, жокгаусыз ескен Керкемтай айдаладагыкек моланын 6ip бурьппында кызарып баткан кунмен 6ipre актыкдем алысын 6iTipin, кайтпас сапарга кетп. Тапайлардын туб1нежетш, кекейш кескен ракымсыз уын жас агаштай тамырланыпкеле жаткан есш жаска да ж1берш, жауыз eniM кенш!н тындырды».С.Денентайулыньш журналистйс кызмеп, сонын ш 1нде«Сарыарка», «Абай», «Казак тип», «Жас казак» газетжурналдарындажарияланган кесемсездер1, очерк, фельетондарыда каламы ушкыр жазушъгнъщ сан кьфлы дарынын танытады.и Сонда, 251-252-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 318Акын шыгармашылыгын зерттеунн Е.Ысмайылов: «Булкунге дейш б1здт эдебиет журтшылыгымыз Двнентаевтыцпрозалык шыгармасы туралы женш ешнэрсе бшмейш. Оныночерк, макалалары мезплшде газеттерде басылып, калып койган.Шынында Сэбит — улкен публицист, журналист акын. Осыжинакка Сэбиттщ 60-тан аса очерк, энпме, макала, фельетондарыKipin отыр. Осынын езшен Сэбиттщ элеуметпк niKipi, саясикезкарасы, дуние тануы анагурлым кен екендтн керем1з» депСэбит шыгармашылыгынын журналиспк кырын атап етед1.Сэбит кесемсездершде казак когамынын элеуметпк мэсел ел epi,халыкаралык саясат, газет-журнал жэне плшшер максаты сияктыкелел1 такырыптар камтылган. Жана заман езшщ жана талабынала келд1 десек, каламгер макалаларында дэу1р алга тартканэлеуметпк мэселелер кетершген. Атап айтканда, ел ипщде бшмберу, оку-агарту iciH дурыс жолга кою («Хат танымаган катаргаюре алмайды», «Оку ойыншык емес», «Оку-агарту жабдыгы»,«Сауатсыздьпсты жою женшде уялмайтын болындар»), когамдыкем1рдеп эйел тецщп («Эйел тендтн калай угу керек?», «Эйелгежаны ашыган Kici оны окыту жагына жэрдемдес болсын», «Казакэйелдер1 туралы», «Кдзак эйелдер1 эм сауатсыздык», «Калынмалмен кеп катын алудын тарихы», «Уялып журмеййс»), ауылдыншаруашыльпс жэне турмыстык жай-куйш женге келпру («Эуел1шаруа ондалу керек», «Естен тастамау керек», «Кооперациятурмысынан», «Кооперация 63i агар май, eлдi агарта алмайды»,«Ауылдагы шаруанын кузепша —ауылдык кенес», «Кооперативпел пайдасын ойлагандар гана ашсын», «Керектщ» сонына тусукерек», «Балкашка кешл белшсш», «Тагы да Каркаралыныншаруашылык жайынан», «Ел мекемелер1 енсесш кетеру керек),денсаулык («Бала кетермеудщ ce6e6i неде?», «Кара куйеденкашан да болса сактану керек») такырыптарындаш макалаларыэлеуметпк eMipfleri ineiuiMiH кажет ететш мэселелерд1 кетеру1менкунды. Ал, «Кытайдагы элеумет согысы», «Саясат дуниесшде»,«Туркия мен халифалык», «Лена окигасы», «OripiKTi сатып алушытабылса, айтушы да табылады» макалалары саясат такырыбынкамтиды.«Казактан майданга ж т т алынганына 10 жыл болды»,«Жазушыларга» макал ал ары нын да тарихи жэне танымдык манызызор. dcipece, 1916 жылгы кан жылаган казак баласынын сол 6ipкилы кезендеп аянышты тагдырын, отаршыл патша устангансаясатты жерше жетюзе жазады. «...Шашылган дуние, конысынанауган ел, кел болган кездщ жасы, судай аккан кан —6opi бугшпдейKiMHiH кез алдында елестемейш? Жол бойында, заводта жумысi3flen курттай кайнаган, кей елде «ез жер1м1зде елем!з!» деп атынжаратып, сойылын байлаган жтттер, ол талаптарынын 6opi де

319 СЭБИТ ДвНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)icxe аспай — аягында колга тускен белпрйсгей тагдырга кент,майданга койдай шубырганы; жолшыбайш уйымдарымен о н даткерген бейнен, олардын елдеп куйш —6opi де кешепдей емес пе,соларга он жыл болды деп юм ойлар?10 жыл деген кеп уакыт болмаса да, есептеп отырсак, сонан 6epiде кеп окигалар erri. BipaK казак тарихындагы келденен, кепкедейш умытылмайтын окига осы 25-июнь жарлыгы деуге болады....Сейпп, патша еюмепнш казакган солдат алмауы 6ip кемгеустагандык болса, капераз жаткан едщ 6ip кунде уйкы —туйкыкылгандыгы ею кемге устагаццыгы едк Кемге устагандык канаемес, майдан кызметшщ саяси максаты казакты елд1ктен шыгару,курту болатын. Эйткет капыл ел бул окигалардан шошынар даашынар, кетершс жасар, сонан кейш кырамыз да жогалтармыздеп ойлаган».Сэбиттщ каламы карымды жазушылык дарыны фельетон,очерктершен де айкын танылады. Мысалы, «ЗАГС-ке лркетткойса болганы», «Бурют тубше жеткен екен», «EKeyi де дурыс»,«¥рыны каракшы тонаган», «Майкы тойы», «Багай тоганы»фельетон, очерктер1нде адам бойьтдагы Tepic MiHe3, icKe олактыкжэне ел шшдеп келенс1з KepiHicTep шенелеш. Мысалы, «EKeyiде дурыс» (1925) фельетонында жана кенеспк билйс орнатушыeKuiiHin науканшыл жиналыс, мэжшстердеп ой таяздыгы,кеюрек керген куыс кеуделшн келемеждейщ.«Загс-ке иркелт койса болганы» фельетонында токал алганатка мтердщ кульпс-сумдыгы, онын ас-суына, парасына куныгьт,кенес занын бурмалаган BMipe шабарман, терага Шугабай, хатшыСейотершн жагамсыз м1нездер1 эшкереленед1. «Багай тоганы»очерюнде арык казып, епн салып, ад ал енбекке ден койган Багайаксакал eHereci улп болып тартылады. Ад ал енбектщ енбегшэлеуметке айта отырып, келимсектт байлыгынан емес, езтнщгибратты iciHHeH уйрен деген ем1ршен улагатты ескертеш.# * *СДенентайулы поэзиясынын керкемдйс сипаты, стильшкeperaneniKTepi зерттеушшер тарапынан лайыкты багасын алганды.Е.Ысмайылов акыннын демократтык багыттагы саясиэлеуметйселендершш басты такырыптык-идеялык езеп «ой-TyfiiHi халыкты, жас кауымды енер-бш1мге, талапты кке, улттыкоянуга шакыру болады»40,—деп айкындай отырып, сонымен катарсатиралык поэзиясынын мынадай басты ею ерекшелйтн керсетед1:40 Сонда, 15-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )__________ 320«Ол елещй шагын сюжетпен жазу жэне турмыста, адам мшезшдекездесетш жагымсыз, Tepic кылыктарды сынау сыкактау. Накты6ip окиганы, накты 6ip адам мшезш энпмелеп суреггесе де немесемысал, трепал (аллегория) аркылы белгш 6ip eMip шындыгынелестетсе де СДенентаевтын сыкактау, эжуалау aaici айкынбайкалып отырады....Жагымсыз кылык, мшездерда сыкактаудын 6ip туршдеэжуалау, кекеп айту басым болса, еюншйлнде шенеу, кекесш,ушшдпешде эшкерелеу басым болып отырады. Осы эжуалау(юмор), кекесш, шенеу (ирония), ызалы кулю (сарказм) т.б.сатиралык суреттеу aAicTepi Сэбит поэзиясынан толык табылыпотырады»41.XX гасыр басындагы казактын улттык эдебиеп Абай дэстуршеннэр ала отырып, жана керкемдйс-эстетикалык 1здешстерге багыталган болатын. 0з кезепнде Сэбит Абайдыц акындык дэстуршжалгастыра отырып, оны устазым деп бшдЬ «Абайта» (1918)елешнде: «Кддык басты сонына / / Сол бастаган жольта! » депулы акын муратына деген адалдыгын бщщрш, калын ел1 казактынэлеуметпк ем1ршде алар орнын терен байыптайды.Галым А.Нуркатов «Жалгаскан дэстур» зерттеушде Сэбитпоэзиясынын тш таза, карапайым жэне бейнел1 де керкем екеншекшей келш, Абай елен ернегшш акын шыгармашылыгындагыKepiHiciH талдайды. Бул ретте акынньщ «Абайта» елеш Абайдын«Сепз аягыньщ» улпешде, сонын елшемш, уйкас турш сактапжазганын атайды. Сонымен катар «Журекке», «Ею болыстынтэубасы», «Атылтандарга», «TeMipre», «EpiKTi Айша», «Кемшшкте»,«Bip жыл етт1», езге де елендер1 Абай поэзиясындагы эр алуанформаларды пайдалана отырып жазганын «Кемшшкте» еленшталдау аркьшы дэйектейш.Галым Б.Кенжебаев тарапьшан да Сэбитпн Абай акьшдыкдэстуршен енеге алганы ерекше багаланьш, «Сепз аяк» улпандепелен тузшеш, сонымен катар Сэбитпн «Куздш сыры» елеш менСултанмахмугтын «MeftipiMci3 ажал» елешндеп шумак, елшемгетэн ортак сипатгарына талдады.С. Денентайулы поэзиясыньщ керкемдж жэне стилыикерекшелйсгер1 талым Б. Ыскаков ецбепнде арнайы зерттелген.Кдзак сатира непэдерш зерттеген Т.КожакеевС.Денентайупынын XX гасыр басындагы улттык сатираныдамытудагы орнын айкындап кеткен.Тужыра айтканда, казак эдебиетшщ айтулы екшС. Денентайулы улттык поэзиямызд ы керкемл i к жэне такырыптыкидеялыкжагынан байыткан акын. Онын саяси-элеумегпк41 Сонда, 23-6.

321 СЭБИТ ДеНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)лирикасымен катар, сатиралык жанрдагы iaaeHiciHe шыншылдыкпен сыншылдык тэн. Эдеби-эстетикалык жэне керкемдйс танымыжогары акындык куатын айкындап, мысал, сюжегп шагын еленiuedepi, сатирик тургысындагы тулгасымен дараланады.Абай дэстурш 6epiK устанган акын XX гасыр басындагы улттыкэдебиеПм1здеп елд1кп ту еткен Алаш идеясын езшщ саясиэлеуметпкпоэзиясынын аркауы erri. Ал сатиралык елендер1менэлеуметтйс eMip мен адам бойындагы кеЫр-кесапатты сын нысаныeTin, бийс гуманиста i3ri касиеттерд1 дэрштед1, киянатсыз когамдымурат тупы.

М1РЖАЦЫП ДУЛАТУЛЫ(1885-1935)¥зак жылдар бойы катан тыйым садыныпкел in, Тэуелаэдж тусында гана асылмурасымен халкына кайтып оралтан ардактыестдердщ арасынд а М1ржакып Дулатрынынаты ерекше курметке лайык. Киын-кыстауGMipiHiH ен бойында тынымсыз жалгасканкарекепмен, тындырып кеткен ран-тайырктер1мен халык жадында сакталып калган6ipereft тргалардын 6ipi.М.Дулатулынын буюл ем ipi XXIгасырдын бас кез1нде халкымыздынрухани кесемдершщ 6ipi репнде танылганАхмет Байтурсынры есш1мен тыгыз байланысты. Б р дасондай, бойындагы барлык кайраты мен бшмш туган халкынынбостандьны мен бакыты жолына багыштаган когамдык-саясикайраткер, ойлы сез1мен халык санасын ояткан дарынды акын,агартушы устаз, жалынды публицист.М^ржакьш Дулатры 188S жылы карашанын аяк кезшдебурынгы Торгай ye3iHiH Сарыкопа болысындагы №1 ауылда,каз1рп К,останай облысынын Жангелдин ауданына карастыКызбел деген жерде туган.Ею жасында шешеден, он ею жасында экеден желм калганжас ecnipiMHiH кейшп тэрбие камкорлыгы Аскар атты окыганагасыньщ мойнында болады. Бутан дейш ауылда кара таныпкалган жас тал ап 1897 жылы Торгай каласындагы ею кластыкорыс-казак мектебше туседо де, бес жыл окып, онын сонгы жылыиКостанай каласында аяктайды. Сейт1п, ауыл MyraniMi деген куэлжалып шыгады. Содан 6ipa3 жылдар ел шпнде, ауыл мектептершдебала окытады.

323 СЭБИТ ДбНЕНТАЙУЛЫ (1894 - 1933)9ni шэюрт жасындаш устаз ж т т гщ кейшп eMipinae кещненepic алган белсещи элеуметтйс, саяси, шыгармашылык кызмеп,мше, осы кезендерден басталады.Б р кай кез ед»? Уакыт жагынан алсак, талай халыктардынбасынан He6ip сурапыл дауылдарды соктырып еткен XX гасырдынбасы. Ал казак кауымынын хал-жайына орайластыра ой ж1берсек,тасырлар бойы уйкыда жаткан мешреу даланын денесше жан бгпп,кимылга келе бастаган кезкЭлеуметпк-саяси жагынан алганда, бул кезен —патшалыктынказак даласында отаршылдыкгы курт кушейтш, онсыз да кагажуелге Ti3eciH батыра тускен жылдары едь 0ткен гасьфдын аяккезшде кауымнан босатылган орыс шаруалары. жаппай казакелкесше кеийрипп, патша эю м ш тгш щ зорлыгымен жерплйспхалыктын оты-суы мол, ен шурайлы жерлер1 коныстанушыларгатартып эпериш.Б р жагдай сол кезде ртты к сана-сез1мдер1 оянып, туганхалкынын камын ойлай бастаган казактын зиялы азаматтарынакозгау салды. Олар адамзаттын тарихи кешшен кага 6epic калып,калын уйкыда маргау жаткан карангы елдщ тыгырыктан шыгаржолын 1здестерш шарк урды. Сол капастан кутылудьщ ен 6ipiHiuiкадамы - надандыктан арылу, birepi елдердщ катарына косылып,енер-бшшге тартылу деп бищ де, олар осы багьгхта насихатжумысын epicTeni.Мше, осындай тарихи ахуалда ел йышде жас урпакка бшшурыгын сеуш журген М1ржакып сиякты K63i ашык, кею реп ояужас мугал1м халыктын тагдырына байланысты саяси-элеуметпкмэселелерден окшауланып кала алмады. Кдлын казакы ортаданшыгып, санаулы жылдардьщ шпнде уйездйс мектепте дуниелйспэндерден жалпы маглумат альт шыккан жас ж т т т щ алдынанкурескер азаматтык жолы осылай ашылып ед1.9 рел1 ой мен ершш талап ез бойынан сэтп уштастык тапканжайсан жас, алые кияндарды ансаган алгыр кырандай, ем^рденкен epic 1здейд1, ип максатгар мен тзгг муратгар жолында кулашжая ккмыл жасайтын кен дангылды ансайды. Осындай талапкабекшген мугалй* ж т т 1904 жылы Аркадагы казак окыгандарынынбас косатын 6ip орталыгы —Омбы каласына аттанады.Осы сапарында езшщ болашакустазы Ахмет Байтурсынулыменкездесед1. Сол к\сшщ ел керу керек, эр елкедеп халыктынтурмысымен танысу керек деген акылымен Шыгыс вш рш депЗайсан уйезше барып, ауылда мугал\мд\к кызмет аткарады.Сол жактан келш, Кдркаралыда епазшген букаралык шеругекатынасады. Отты сезгмен, орныкты камен кезге тускенжиырмадагы жас ж п т сол жердей зиялы топтын атынан казакконституциялык-демократиялык партиясынын Оралдагы

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900 - 1917)___________324курылтай съезше каты сады да, сонын делегаттары катарында 1906жылы Петербургке барады.Кеше гана Торгам топырагынан аттанган ауыл мурал1мшщэлеумегпк-саяси кезкарасынын калыптасуында, ой-epiciHiHкецейш, iuiKi сешмдершщ беки тусушде бул сапардын uieuiyuiiманызы болды. Саяси курескерлйстщ алгашкы сабактарын Омбымен Каркаралыда Э.Бекейханов, А. Байтурсынов мектебшен алганМ1ржакып астанага барганда одан api кенейтш, пысыктай тусеш.1907 жылы Петербургте жалгыз гана HOMipi шыккан “Серке”газетшде М1ржакыптын “Жастарга” деген елеш басылады. Ал осыгазетгщ жарык коре алмай кеткен екшип санына Дулатулы “Б1здщмаксаттарымыз” атты макала жазган екен, газетгщ шыкпай жатыптуншыктырылуына басты 6ip себеп болган осы макала екен дегенде деректер бар.Бул кезде Мржакып белеенш кайраткер, саяси курескер ганаемес, сонымен 6ipre шабытга акын ретшде де таныла бастаган.Онын туцгыш елендер жинагы 1909 жылы Казан каласындагы“Шарк” баспасынан “Оян, казак!” деген атпен басылып шыгады.Жана гана оку-бш1мге тартылып, ана тшшдеп алгашкыбасылымдарга ынта-ыкыласы арта тускен казак окырмандарыарасында бул ютаптын acepi ете куит болады. Ауыл арасындаколдан-колга, ауыздан-ауызга тарап, аз уакыттыц шйнде акыннынатак-данкы ете алые кияндарга тарап кетедьBipaK бул ютап жас авторга халык арасындагы абырой-беделмен6ipre патша эюмдершщ тарапынан кугын-сурпн/п де ала келеда.MyraniM жшт тергеу органдарынын бакылауына алынады. Акыры,ол туган елшен, кызмет ктеген жершен тайгактап, e3i керген Омбыжакка, Акмола облысындагы Кызылжар каласына карай жылыстапкетеш. Осьшын артьшша “Оян, казак!” та кэмпескеленед1.Кызылжарга барганнан кейш бакылауда журген М1ржакыптынресми орындарда ерюн жумыс icTeyre мумюндШ болмайды. Соткенсесшде там-тумдап тшмаштык кызмет аткарып, кун KepicTiKкаражат тауып журедь Жеке адамдарга жалданып, мугал1мдй(кызметш де жалгастырады. Казак балаларына орыс тшшде сабакберед1. Сол кезде одан 6ipa3 уакыт Магжан да дэрк алган.Революция толкыны куш пен басылып, ел imiH реакциянын каратунеп кайта торлаган кезде, ap6ip кадамы санаулы болган саясисен1мс1з жшт белсенш когамдык карекетке бара алмай, кебшесекеркем шыгармашылыкка шогырланад ы. Поэзияда каламы теселшкалган автор енда жана 6ip шабытпен проза саласында, курдел1жанрда куш сынап кермек болады. Ол дереу роман жазуга Kipicefli.Шыгарма тез жазылады да, 1910 жылы Казандагы Каримовтарбаспасынан “Бакытсыз Жамал” деген атпен жарык кере,ш. Казакэдебиел тарихындагы туцгыш роман дуниеге осылай келед1.

325 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Бул кезде М1ржакып ез шыгармашылыгын елец менпроза жанрында катар дамытады. Эр жерде шыгатын казакбасылымдарына, acipece “Айкап” журналына узбей жазып турады.Сонымен 6ipre каллез ж т т казак даласындагы элеуметок ем1рденде кол узбей, ж т к р ак турш, халык турмысынын жай-жапсарынкадагалап отырады.Эр елкедеп ел турмысын ез кез1мен ani де Kepin-6tmriciкеледг Осындай ниетпен 1911 жылы казак ауылдарын аралап,Кызылжардан Семей облысына карай саяхатка шыгады. BipaK,б р кезде патша тыцшыларынын катгы андуына алынган азаматСемей каласына келгенде полициянын колына туседк Осында 6ipжарым жыл камауда отырады.Абактыдан шыккан бойда ЛИржакып ел шетшен жераударылган Байтурсынрьшьш i3iMeH Орынборга карай бепеШп.Мунда келгеннен кейш осындагы аз гана топ казак зиялыларыакыл косып, ел санасын оята беру, басенст калган журтшылыккозгалысына кайтадан дем салу максатымен, баспасезкызметш колга алуды уйгарады. Кыр елкесшш агартушылыкдемократияшылдык багьггтагы туцгыш биресми басылымы— айтулы “Казак” газетш шыгару женшдеп Байтурсынры менДулатрьгаьщ б1рлескен кызмет! басталады.Эдепюде баспахана жалдап, акыга шыгарьшган газет кеп узамайезшдйс баспаханасы, кагаз коры, айналым каржысы, шагынютапханасы, тагы баска керек-жарагы бар эжептэу1р кенсел1мекеме дэрежесше кетершедь Алгашкьща 3 мын дана болыпбасылган газет тиражы аз уакыттын iminne 8 мынга жетедк“Оян, казак!” итабынан сонты кезде жазылган елендер!н 1913жылы осы Орынборда “Азамат” деген атпен жинак eTin шыгарьш,1914 жылы “Бакытсыз Жамалды” Кдзанда кайтадан бастырьш,1915 жылы “Терме” атты жинакпен “Оян казактагы” елендер1нОрьшборда тагы 6ip жангыртьт шыгарады да, езш1н акынжазушылыкатагын Шршама ныгайткан М1ржакып осы жылдарыжурналистж, публицист дарынын да мейл!нше аша тусед1.“Казак” газеп 1913 жылдьщ бас кезшен 1918 жылдьщнаурызына дейш шыгып турды. Алгашында айкын агартушьшьпс,дэйект1 демократияшылдык багыпа болган б р басылым Акпанреволюциясын мойьшдап, ал Казан революциясын кабылдайалмады.BipaK окигалардын кейшп аяк алысында Алаш басшылары,онын 1шшде М.Дулатры да, жана курылыс жагына шыгып, калганeMipiH тугелдей туган халкьшын мэдениетш керкейту максатьшаарнаута бек1нед1.Элбепе, аумалы-текпел1 заманнын аласапыраны кез1ндежасалган б р батыл кадамнын катерл1 тэуекел! де жок емес едк

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900- 1917)__________326Осынын айгагындай, алгашында Ташкентке барып, аз уакыт“Акжол” газетшщ редакциясында, одан кейш Семей облысынынсот органдарында кызмет аткарган Mipжaкып 1922 жылы eiu6ipce6enci3 абактыга жабылады. BipaK, бул эдшетаздйс узаккасозылмай, Семейден Орынборга женелтшген бойда камауданбосатылады.Содан кейш ол Орынбордагы Кдзактын халыкка 6uiiM беруинститутына (КИНО) окытушы болып орналасып, мунда1922 жылдан 1926 жылга дейш гстеШй. ¥стаздык кызметкекайта оралганнан кейшп осы терт жыл, одан кейш Казакстанмемлекегпк баспасында бел1м бастыгы, “Енбеюш казакта”редактордын стилистика женщдеп кемекшкл болып кггегенкездер1 — №Пржакыптын карбыта калам сштеп, ешцрте жумысicTereH аса 6ip жем1сп жылдары едьАтап айтканда, 1922 жылы устаздык кызметке кайта оралганбетте, ол ею бел1мнен туратьш “Есеп куралын” эз1рлеп, Ташкенткаласында бастырьш шыгарды. “Балкия” атты терт пердел1 пьесажазады. 1924 жылы Орынборда ею жылдык “Кирагат ютабы”(хрестоматиялык окулык), Кызылордада “Есеп куралынын” жанабасылымы жарык керед1.Ал, ещц осыган эрдайым капталдасьш отырган журналиспк,аудармашылык кызмегп коссак, тьшымсыз енбекпен еткенкарекетшш кажыр HeciHiH eMipi кезге айкын елестейщ. Мэселен,6ip гана 1925 жылдын езшде бул В. И. Лениннщ “Жана унемсаясаты”, “1905 жылгы TeHKepic”, Г.Зиновьевт1н “Ресейлпскоммунист партияньщ тарихы” атты енбектерш аударып,Орынбор мен Кызьшордада бастырып шыгарады. Соган inecTipeреволюциядан кейшп кезецде казак Tuiinne шыгарылганютаптардьщ ею томдык библиографиялык керсетюшш эз1рлепбастырады.Бул аталган фактшер ГУПржакыптын осы алты-жеи жыл iminaeriустаздык, баспагерл1к, каламгерлйс белсенд1 кызмепн1н бастыбастынэтижелер1 гана ед1.Шыгармашылык кемел шагына кел1п, республикадагы мэдениетреволюциясы iciHe белсене ат салысып журген кезвде М1ржакыпДулатулы Сталин —Голощекин озбьфлыгынын кармагына тагы дашщш. Баягы еткен окигалардын жангырыгы кайта коздырьшып,1928 жылдьщ аягында 6ip топ казак окыгандары катарындатугкынга алынды. 1930 жылы ОГПУ коллегиясынын укЫбойынша алгашында ату жазасына кесшш, кейш бул уюм 10 жылабакты жазасымен алмастырылды. 1935 жылы казаннын 5-i куш,елу жас ка толуына 6ip ай кал ганда, Актещз-Балтык каналынынбойындагы Сосновец станциясында, лагерьдщ лазарепнде ауыр

327 М1РЖАКЫПДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1 9 3 5 )наукастан кайтыс болды.М.Дулатулынын “кылмысты” iciH жан-жакты тексере келш ,Кдзак KCP-HiH прокуроры 1988 ж ы лш казаннын 27-ci кушта iciH ше наразылык бищрщ де, республика Жогаргы сотынынколлегиясы сол жылш карашанын терпиде кылмыс кура мыболмагандыктан маркумнын eciMiH бгржола актады.* * *Акыннын революциядан сепз жыл бурын шыккан алгашкыжинагынын жалпы идеясы мен онда топталган елендершш непзпмазмуны - “Оян, казак!” деген атынан-ак KepiHin тур. Автордьшалдына койтан максаты мен айтайын деген ойы терт жолдыкбеташарта тугел сыйгызылган:Ke3iHfli aui, оян, казак, кетер басты,втшбей кар анты да бекер жасты.Жер кетп, дш нашарлап, хал харап боп,Кдзашм, енда жату жарамас-ты1.Патшалык отарлау саясаты, халыктын енер-бш мнен макурымкалуы, турмыс куйшщ куйзелю жэне осылардан тамъф тарткантага баска алуан Typni TaKcipeT — осы терт жол бленде тугелкамтылтан. Айн ал асы мьщ жарым жолдай, ягни Ka3ipri заман датыютап келемшщ елшем1мен алсак, ею баспа табактай гана булшагын жинакга — каарет зарын кеп тарткан казак халкыньщузын ыргалы аргы тарихы мен кейш п катал замандагы кайгылытатдыры жэне сол карангы капастын калын тунепнен шыгар жолкайсы екен деп карманбаган бейкам елдщ болаш аш кез алдынаглестейдьЖинакты окып отырганда, туган халкынын басьшдагы ауырхалда ойлап бебеу каккан азамат акын журепшн кусалы K ypciH iciecrweni. Тыгарыктан шыгар жолды гздеп шарк урган тыньшсызжанньщ: “ол мынау!” —деп колмен нукьш керсеткендей, ашынъшайткан ащы зары келедг кулакка. Болашагын ойлауга акыл-санасатысы темендеу сотып жаткан журтына козгау салатын, сонынигшпне кызмет етед! дейтш окыган зиялыларга, болашак и е а —жастарта шегелеп айткан ождан сезшш сарьшы есед1.Осындай кеш лаз керййстщ устшен бшктей кетерш п, халык6MipiHiH ap6ip дем-тынысьша кулак турген, осы жолга езш щкажыр-кайратын, енер-бшмш сарка жумсауга бел байлаганкурескер, азатшыл, мейлшше ултжанды, еркш ойлы, азамат акын1М. Дулатов. Шыгармалары. —А., 1991,19-6.

КАЗАК, ЭДЕБИЕТТН1Ц ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I ( 1 9 0 0 - 1917)__________ 328бейнеа тулгаланып кершедкЖинактьщ кара сезбен жазылган кыскаша юрюпеанде автортуган халкынын “дуние сарайынын 6ip карангы тукшршде уйктап,умыт калган секши болып турганын” ею нш тен айта келш,осы бейкамдыкпен жата беретш болсак, таяудагы болашагымызбудан да ауыр куйге ушырауы мумкш деген ойды ангартады.Мундай мушюлджке урынбау yiuiH, акыннын ойынша, ею нэрсекажет. Б1ршшщен, мусыпман окуын ж еттрек MeHrepin, flinaiтерен1рек тану, сейтш, надан кепшшктщ кез1 мен кенш н катарашу. Б р —ана дуниелж ахиреттщ камы. Еюншщен, мына дуниепрш ш тне кажет нэрселердщ бэрше кол жетюзш, “жер1м1здьмалымызды сакгау ушш, баскалардан корлык кермес ушш”,орысша окып, енерл1 болу. Ресей мемлекетшдеп устем тш —орысTini болгандыктан, оны уйрену аркылы елдеп когамдык ем1рдщкырлары мен сырларьш тусшу, солардын денгейше кетершу.Б р кке, ен алдымен, ел йпшдеп азын-аулак окыган азаматтармурындык болып, белсене ат салысуга TOic.Мше, осы ой, осы максат “Кдзак халкынын бурынгы Ьэм бугшпxani” деп аталатын алгашкы еленнен бастап, жинактьщ акыраягынадейш непзп аркау етш альшады да, унем1 кайталанып,пысыкталып, окушы мен тындаушыньщ кекейше куйылыпотырады.Адасып карангыда сорлы казак,Ай тумай, кун Ьэм шыклай, тур тан атпай2.Акын аныктауындагы халыктын жагдайы осындайболгандыктан, бас кетерген ep6ip азаматка койылар тал ап та унем1осы уддеден шыгып отыруы кажет:Жшттщ Heci ж т т боска журген,Кызметпен пайда 6epin халыкка жакпай3.“Эсем болсан, бэсен бол” деген кагидага багып, елщ уш1'н, Д1Н1Нушш, ртьщ ушш жанынды пида, малынды тэрю кыл, енер1нд1халыктын муктажына жарат. Акын мурасындагы азаматтык уранда, элеуметпк эуен де, эстетикалык мурат та эрдайым осы ойдынтен1репнде epurin, поэтикалык багдарлама тур^нде жуйелен1П,саяси астарын айкындап отырады.М.Дулатры шыгармашылыгындагы ен кушп сарын —отаршьитдыкка карсы курес сарыны. Казак халкынын отарлык куй12 Сонда, 21-6.3 Сонда.

329 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)—ас панда э\пршшщ буйрыгымен болган немесе элдекшдердщойынан шыгарылган элдекалай кеэдейсок нэрсе емес, буюл казаккауымынын талай замандардагы тарихи дамуынын нэтижеа,саяси-элеуметпк TipinuiiK салтынын логикалык салдары,когамнык iiijкi кайшылыктарынын занды зардабы eai. Халкынынеткен тарихынан мол хабардар акын онын бупнп ауыр халшсуреттегенде, осындай накты-тарихи кезкарас тургысынан келедкМэселен, еленнщ “ B ip кенес тусп киял бастарыма” депбасталатын бел1мшщ мазмунын алып карайык. Онда казактынеткен тарихын акын былай суреттейдь B ip кезде ол байтаксахарада eM iH-epKiH кешш-коньш T ipm iniK еткен. Eui6ip патшагакарамастан, уш жуздщ баласы канаттаса e p 6 in , ез хандарьша ездер1багынып, алансыз eM ip сурген. Жер кен, дэулет мол, ешнэрседеналаны жок бейкам ел бейбгг e p 6 in , берекел! мекещц жайлаган ол6 ip рахатты заман секши болып елестеШи.Кешсе де мын шакырым xepi жайлы,Аккан булак, ш алтыны кек орайлы.Токты коэдап журит, тай кулындап,Жер тар болып кермеха ол уайымды4.Bipax бул белгш 6ip e n d m n i кезеннщ сырткы бугшдш ганаболатын. Кауымды шгген жегшей жеген алаауыздык бар efli.Кушпнщ элазге Ti3e батыруы, 6 ip iH -6 ip i шауып алып, араздыктыусп-устше коздыра 6epyi етек алды. Innci бупнщп ip n бастаган елгесырткы жаулары да кез алартуын жишете бастады.Сол кезде 6iaaiH казак ала болган,Кодденен душпандары жэне болган.Купгпы нашарларын шауып алып,Бурынгыдай болмаган, пэле болган.Ел шауып, Kici адгпрсе батыр деген,Батырлар пакырлардын хакын жеген.Bi3 мундай бул уакытта болар ма едйс,(стесе халык пайдасын гакылменен5.Осынъш 6api акыр-аягында келш казактардьщ Ресеймемлекетше багынуымен тынд ы. Эр турл1 элеуметпк жагдайлардынтогысуьшан туган бул тарихи кадам эдепкще халыктын болашактагдырьш камтамасыз еткендей де болган. бйткеш, ез ерюмен4 Сонда, 22-6.5 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1 9 0 0 - 1917) 330келш косылып жаткан халыкка патша эдш боламын, дшще,жерще тимеймш, солдат алмаймын, салыктан баска ешкандайауыртпалык туармеймш деп уэде берген. Сондыктан Ресей коластындагы баска халыктар катарлас патшанын ракымынан нэсшкерш, ipreni елдщ игшктершен дэмеленуге казактар да хакылыедьBipaK, олай болмады. Замандар ете келе, бершген кеп уэдеаякка басылып, халыктын мойнына отаршылдык камыты мыктаптурып кипзщщ. 0 з елшде, ез жершде отырып, ол буратана атанды.Осынын барлыгына туу басында ганэл1 ез1м1з екенш акын былайжетюзедкKeTinrri араздасып 6ip туыскан,Барыша урлык кылып, мал куыскан.Сыя алмай кен дуниеге таласушы еш,Таршылык енш керш сыгылыскан....Ею сункар таласса, кузгынга жем,Берекесш бул казак сейтш курткан6.Мунын 6api тарихи шындык. Акын б р шындыкты женжешменсаралап, эсерл1 елен тш1мен жетюзед1, окушысына ойсала, толганьш жазады.“Кдзак халкынын бурынгы магишаты” атты елешнде де олбабалардын еткен eMipiH, елдщ салтын, жаксы дэстурлер1н бр анда repi терещрек Te6ipeHicneH еске алады. BipaK еткендепнщ6api жаксы ед1 деп жокгамайды, сол заман кайта келсе екен депкексемейш. Оны халкымыздын басынан eTin кеткен 6ip тарихикезен деп карайды да, Ka3ipri турмыстын, бупнп куншн камкарекетшалга тартады. 0ткен тарихты гибрат, тагылым реиндегана усьшады.Канекей осы айтканныц 6ipi бар ма,Айтылса свдшн кэмит хакикаты.Бул кунде буларды ойлап кайгыда жур,Бар болган данышпандар парасаты.Окыган пайда берер жастарымыз,Эр 1стен болса егер маглуматы7.М.Дулатулы поэзиясында 6ipiieH-6ipre жалгасып, ортак желшейтартылып отыратын осы курдел1 такырыпка арналган елендердеп6 Сонда.7 Сонда, 24-25-66.

331 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1935)кайш-каырет лен мун-зарга курылатын ауыр психологиялыкахуал, лирикалык каЪарманнын кешл куйш биле ген екшпн-нала,халыктын басындагы ауыр халд1 кезбен керш, кеншмен укканакын жанынын куйзелш эрдайым бой керсетш отырады.Жогарыда айтылган шыгармалардаш жалпы жагдайдын бел гш i6ip кырын алып, ерекше уытты эсер кушiмен баяндайтын “Кдзакжерлерр деген елен —осынын айкын айгаты.Такырыбынан-ак KepiHin тур, мундаш кетершетш мэселе—кешпет ел турмысындагы ен шетш —жер маселeci. “Мал ашуы—жан ашуы” дейтш казак, бар Tipininiri малмен байланысты болгансон, сотан керект! epic-конысты куалап, кен сахараны тынымсызкезш жургенде, онын ой-кырына тугелдей бауыр басьш, атаданбалага мура eTin калдырган. Сол байтак даланын эр пушпагындаказак тарихынын ешпес i3i, эр заманда кан болып тамып, терболып тегшген танбасы, эр урпактын езше кымбат жэдiгepлepiбар. Сондыкган да казак жерш сез еткендеп акын Te6ipeHiciHiHTepeHfliriH, сол жерлердеп замандар бойты TipmmiK бeлriлepiнiнколдан шыгып, кор болып бара жатканьш кергендеп акынжанынын шырылын Tinii бупнп окырманнын e3i де езгешекобалжу ce3iMi уст1нде кабылдатандай.Акын б р ту ста да тарихи шындыкган ауыткымайды. BipiHmiелешнде элеуметпк тыгарыкка камалтан казак кауымыныналгашкы леп орыс патшалышна Эбитхайыр хан тусьшда багынганыайтылса, мына еленде б р окиганын 1731 жылы болтаныдэлдеп керсетшеш. Сотан жалгастыра 1868 жьшы казак жер1нщтугелдей казыналык деп жариялантаны еске салынып, одан apiр ы KacipetTiH басы болтан ауыр зардаптары т1збектелш кетеш.Осынын барлытын акын кунделйсп ем1рдщ накты KepiHicrepiаркылы, ртты к саната етене жакын угымдармен жетюзеш.Kip жуып, кшшк кескен кайран жерлер,Мужыкка, хош-аман бол, барасын ба?Кдсиетп бабамыздын зияраты,Калдын гой кешесшш арасында.Моншага зияраттын тасын алып,Агашын отка, мужык, жагасын да...Айрылсан калган жерден осы кунп,Топыракка малды, казак, багасын да*.Отарлау саясатынын экономикалык зардабы осындайбол ганда, елдйс пен егеменшкке, дэстурл! салт-санага тгкелейнускан кел'прген элеуметпк зардабынын да одан кем болматаны8 Сонда, 30-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 332“Сайлаулар хакында” деген еленнен кершедьШыккалы болыс сайлау кырык жыл етп,Сол сайлау байкасацыз тулке жетп9, —деп басталатын бул шыгарма казак жерлерш баскарудын жанаTapTi6i кешпел1 кауымда ежеллен калыптаскан билiK дэстурлершбузып, ел шшде алауыздык тугызганын, партияшылдык,мансапкорлык деген жана дерттердщ букара халыкты штенжепдей жей бастаганьш сез етед1.Bip кезде улы Абай “Болыс болдым мшекей”, “Мэз боладыболысын” атты влендершде капы мшеп кеткен кеардщ бул кундебэсекеге айналып, жаппай етек алганы, ел iiuiH кеулеп, баргансайын журтты аэдырып бара жапсаны Мржакып еленшде жана6ip кушпен шенеледкПатша эюмшшййнщ кыр елше ыкпалы кушейген сайын, олматериалдык жэне элеуметпк-саяси езп'мен шектелмей, халыктынрухани eMipiH де отаршылдыктын TeMip курсауымен шегендейбастаганы мэл1м. Алгашында халыктын ауыр турмысы менбулдьф болашагын еткен тарихымен салгастыра, жай 6ip гибратетш усынган акын, кейш келе, патшалык тергеу орындарьшынтыцшылыкты кушейткен кезшде, ел iuiiHHe арызкойлык, басараздыктантуган керсетщде сиякты окигалар жишей тускен шакта,жанагыдай ашык карсылыктан жасканып, туспал свзге ауысканжэйттерш де байкаймыз. Патшальпс — ерюн ойлы, азаткерл1кидеясына катты тыйым салып, сэл квршктершщ езше кудалаужасаганын Ахмет Байтурсынулы мен М1ржакып Дулатулынын езем1рлершен айкын KepeMi3.Байтурсынулынын халыкка арнаган алгашкы сезш аудармаданбастап, мысал rypinae жазуында да imiHapa осындай себеп бар еде.Бул aaicri кей!нде Дулатулы да колданган. “Жумбак” атты еленнщжазылу тарихынан осындай сыр туйем1з.Патша самодержавиес1 тусындагы шекс1з деспотизмд1, онын3KiMaepi тарапынан жасалган кайырусыз зорлык-зомбылыктыакын арыстан билеген ац патшалыгынын e3i тусте керген сикыаркылы жетюзбек болады. 6 3 iHiH тешрегше жолбарыс, аю, каскырсиякты жырткыштарды жиып алып, езге момын жануарлармен усак жанд1ктерде санатка алмайтын, сол ушш арыз айтып,шагым 6LTOipreani катал жазалайтын эдшетс1з арыстан мен онынжагымпаз жандайшаптарынын бейнесшен отаршыл империяшындыгы ап-айкын танылады. Соны бул аныз еленнщ сонгышумагындагы:’ Сонда, 27-6.

333 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Ойына калай келсе, солай туан,Сыртын Kepin кур койма, ангар iniiH.©ндепм деп айтуга каймыгамын,Секиий еда осылай керген TyciM10, —деген сеэдердщ езьак ангартып тур.Ахмет Байтурсынулы мен М1ржакып Дулатулынын акындыккдзынасында олардын агартушылык идеялары халыкгы о куга,енер-бипмге шакырган урандары кернекп орын алатыны — булкунде баршага белгш акикат. Осы жагынан келгенде, булардыездерлен бурынырак еткен улы демократ ойшылдарымыз ШоканУэлихановтын, Ыбырай Алтынсариннщ, Абай Кунанбайулынынтйселей мираскорлары деп атауга болады.Сонымен 6ipre, аталмъпп eKi акыннын ез заманынын когамдьпссаясижагдайына байланысты алдарына койган максаттары менаткарган накты 1с-эрекеттершде алдьщгы 1зашарларынан елеугпезгешелйстер1 де бар еда.А.Байтурсынулы мен М.Дулатулы элеуметпк eMip сахнасынашыккан кезде патша уюметлщ Кдзакстанды отарлау саясатыэбден дурлеп, шынына шыгып турганы жогарьша айтылды. Малбаккан елш шурайлы жерлерлен айырып, алым-салыкты кебейтл,журттын титыгына жетл жатканда, орыстын тш л бшмейтлсауатсыз халык ен болмаса казынага кеткен жерййн акысын дадаулай алмай, керген корлык-зорлыгын айта алмай, кулак кеспкул жагдайында кала беретш.Осы эдшетс1зшкп кезбен керл ескен саналы азаматтардынсондагы халыкка айткан ен 6ipiHmi ce3i: тендй!мд1 алам десен,алдыменен эюмдершн TiniH уйрен, окуьш окы, олармен иьпстенеспрл, турмыстык мудденш коргай алатын дэрежеге жет, —деген сиякты упт туршде болды.Сондыктан Ахмет, М1ржакыптардын агартушылык кызметшдехалыкгы жалпылама оку-бшмге шакырган уранмен катар,осындай салмакты саяси астар да болды. Бул астар олардын кейшпазаткерлж-тенкергсшшдйс куш-жйерлерше дэйек болып, саясикурескершн сындарлы элеуметтж кезкарасына айналды.М.Дулатулыньщ алгашкы елен жинагына “Оян, казак!” дегенат берш, соган жалгастыра: “Жатуын енш, казак, жарамас-ты”деп жеделдетушде, халыкгы нэтижел1 ic-эрекетке, кызу кимылга,саналы прлйске, еддйске, б1рлйске шакыруында ем1ршн ектемталабынан туган осындай кекейкесп зэрул1к болатьш.М1ржакыптын агартушылык кезкарасына тэн екшип 6ip'"Сонда, 119-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 334езгешелж —дши оку мен дуниелйс 1гпм-бшмнщ арасын табигибайланыстыра кетеру. Акын 03i мусылманша эжептэу1р жуй ел iбшм алып, дши сокыр сеж'м дэрежесшен жогары кетершпкеткендйсген, куран, шаригат сезшдеп адамгершшж, тэл!Мтэрбиелжмэнд1 дурыс уш на бшген. Сондыктан ол принцит'ндедшге карсы емес, Kepicimne, оны казак кауымынын руханикажетше жарату камын ойлап, сындарлы niicipjtep айтады.Ахмет агасы сиякты, ол да думше молдаларды сынаганда,1слэмд1 унатпагандыктан емес, кайта, анкау елге арамзалык жасап,дуга-намаз бен кайыр-фатиханы ездершщ бас пайдасына жаратыпжурген дуниеконыздыгы мен пасыктыгы ушш сынайды. Казакауылындагы меппт, медресе жумысыныц уйымдастырылуындагыкара дурсшдж пен шалагайлыкты керсетш, отан жуйел1педагогикалык сипат беруд1 жактайды. Бул сол кездеп казакокыгандары мен казактан шыккан дши кызметкерлердщ Ke6iкетерше ал маган денгей болатын.“MemiT, мед1ресе хакында”, “Тэртшп мед1ресе жок б рказакта”, “Казак халкына дши 6ip уагыз” атты елендершдеМ1ржакып мусылманша окуды казак ауылындаш агарту iciHiHнепзп саласы деп карап, ондагы дэргстш кэд1мп мектептепшеоку-методикалык непэде уйымдастырылуын дптейш.Осы орайда казак ауылындаш мусылмандыкка байланыстыжол бершген ушкарыльпстьщ салдарынан, со нры уакыттарра дейш,acipece, сынар жак идеологиянын устемдт тусында, халкымыздынрухани QMipiHe eneyni нуксан келиршл келгенш екшиппен айтугатура келеда.Б1ршшшен, мусылман окуынын мэш жокка шыгарылуысебепп— революцияга дейшп халыктын сауаттьшык KepceTKiiuiжасанды турде темендетшп, казактар 1917 жылга дейш ез1нджжазу-сызуы жок жабайы халыктар катарына косылып келдьЕюншшен, казак халкы езшш табигатында атеист халык ед1деген кисын жасалып, оньщ “д1нс1здМ” жаксы касиеттершш6ipiH eH саналып кедщ. Соны ресми идеологиямызда эжептэу1рмактан тугып айтушылык орын алды.Шындыгында осылай ма ед1? Жок, олай емес екещйгшеМ1ржакып еле нд ерш окып отырганда кез жетюзе тусем1з.Мэселен, “Меипт, медресе хакында” атты елешнде акын казакмусылмандагынын шалалышн, журттын Ke6i дш кутпей, курмусылман деген атакты малданып журетшш айта келш, онынсебептерш ашады. Ен алдымен, кеп ауылдарда меипт жок,барларында оны халыкка рухани ыкпал ете алатындай улгшдэрежеде устайтьш бшпр имамдар жок.Осы туста Дулатры таш 6ip улкен шындыктын бетш аша кетеда.Баксак, кеп жерлерде меипттш ашылуьша орыстын миссионер

335 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)топтары кедерп келпред! екен. Демек, казак даласында юламAiHiHiH элс1з болуынын 6ip ушыгы патшалыктын отаршылдыксаясатына барып прелед1 екен. Онын эр жагында Шыгыстынкептеген усак халыктары арасында казакты да шокындырумаксаты жатканы белгш.Ал 6i3 болсак, осынын байыбына бармастан, казактынмусылмандыты жай, бер жагы гана ед1 деп, буюл халыкка ужаанжалгандырын танып, оны ею жуащ етш керсепп келдж.“Тэрнпп медресе жок бул казакта” дейтш еленде кырбалаларынын ауыл молдасынан окуы барып турган азап екеш,онда сабактын белгш 6ip кун T3pTi6i, оку Kecreci бойыншажурпзшмейпт, дэргс багдарламасынын орындалуына карайшэюрттер оку топтарына бвлшш, жылма-жыл сыньш ауыстырып,кластан класка Keimpinin отырмайтыны сыналады. Керек десешз,ауылда бал алар окитын арнаулы уй де болмай, сабак квбшесетел кораларда, шс-конысты, лас орындарда етюзтетпп улкенкынжылыспен айтылады. вйтетш ce6e6i, акын ауыл балаларынынмолда алдынан кара тануын тек кана дшнщ окуы деп карамай,дуниелж енер-бшмге, улкен гылымга барар жолдын бастапкыбуыны деп карайды. Сондыктан да еленнщ со н р ы корытындышумагы мынадай шакырумен аякталады:Келер ме вздитнен 6iaoi 1здеп,Кол созып умтылмаймыз магрифатка.внерий халыктардан врнек алып,Кел енш бул гадетп тасталык та“.Балаларра шн уагыздары мен гылыми пэндерщ катар окытудынкенейтшген багдарламасы “Казак халкына дши 6ip уагыз” аттыеленде будан да repi нактыланып баяндалады. Онын непзпмазмуны мынадай. Казак халкы Ресейдеп мусылман дтш щресми орталыгына багындырылсын. Оку жуйеа ауылдык,болыстык жэне уйездж болып саты-сатыга белшсш. Онынбасшылыгына тагайындалган лауазым иелер1 дши парыздармен6ipre азаматтык paciM мшдеттерш коса аткарсын. Эр болыста 6ipмедресе уйымдастырылып, мусылманша, орысша сабак ею жуйежурпзшсш. Буюл оку npoueci рылыми-педагогикалык ережелергенепздеп курылсын. Бул жумыска жуйел! камкорлыкты уюметорындары ез мшдепне алатын бол сын.Эрине, бул сиякты курдел) жоспарлардын ойдагыдай жузегеасуы онай емес. Ол ушш ресми эюмшшк орындарыньщколдауымен катар, жалпы халыктын, acipece, букара кепшшктщ11 Сонда, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 336окуга, гылым-бшмге деген ынта-ыкыласын ояту кажет. Халыктынболашак тагдырынын мыкты 6ip KWTi осында екенш ел-журттынсанасына мыктап турып кую лэз1м.“внерменен хасыл болган нэрселер” атты елецде осындайнасихаттык жэне танымдык мол тагылым бар. бзш щ улы у стазыЫбырай Алтынсариннщ “0нер-бшм бар журттар” атты эйгшелещнщ дэстуршде жазылган б р шыгармасында М1ржакып,ез заманьшдагы рылым мен техника жепспктершщ ен соныжаналыктарын тсзбектеп баяндай келш, сонын барлыгы элпндейоку-агарту iciHiH жемютер1 екенш жэне сонын барлыгы адамигшпне кызмет етш отырганын туаншредьОку-агарту iciHiH тагдырын шешетш ещпп 6ip маныздышарт — осындай галамдык манызы бар игипкке мурындык болаалатын тэж1рибел1 устаздардыц болуы, акыннын дэл e 3i сияктыжалынды сез1'мен де, жагымды iciMeH де б р урдгске субел1 улескоса алатын зиялы азаматтардын, acipece, жастардын одан калыскалмауы. Сондыктан, акын б р багытта айтар ce3iHiH 6ip сарасынсоларга арнайды. “Онерш халык пайдасына жумсап жургенокыгандарымызга” деген жэне “Акьшы кэмш жптггер”, “ЗейноллаэпешЦге жолдадым хат” деп басталатын елендерде акыннынагартушылык кызметш нак осы тургыдан толымды ете тусетшкешел1 тюрлер бар.М. Дулатрынын буюл шыгармашылык мурасында 6ip-6ipiHeжалгастыра жылгаланып отыратын курде л i такыр ып — эйелмэселеа. Эр кезенае эр турл1 жанрда кетершш, эр кырынанкеркемдйс шеш1мш табатын б р такьфып алгаш рет “Оян,казак!” жинагында “Жес1р даулары хакында” атты р а к елендесез болады. Онда казак халкынын сонау ерте замандардан 6epiкарай ата с алтына айналып, буюл болмысына cinin кеткен жаксыдэстурлер1мен 6ipre талай урпакгардын eMipiHe залалын типзш,талай жандарды бакытсыздыкка ушыратып келе жаткан каталзандардын 6ipi — эйел тагдырына байланысты екеш аса 6ip nenriакындык эсер куипмен жырланады.Солардын йпшдеп ен кеп тарап, р т г а к кеселге айналган Typi —калынмал. Tiirri шаригат, низамда жазылмаган б р гадет бойыншаэкелер ерюмен жас сэбилер, кейде, TinTi, дуниеге келмей турыпта, 6ip-6ipiHe атастырылып кояды. Олардын все келе кандай адамболатыны, акыл-сана, бой-бтм, Timi денсаулык ерекшел1ктер1мулде ескершмейде, осынын салдарынан, талай-талай тенс1знекелер туады, талай тагдырлар бузылып, талай-талай жастардынeMipi екеш етедьЖас кызды малга сатып, картайган шалга беру, эменгерл1к, кепкатын алушылык сиякты жаман эдеттердш 6api де 6ip-6ipiMeHбайланысты болып, котам ем^рщдеп эйелд|'н рел>н темендетед!.

337 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Неше Typni дау-жанжалдар осы эйел мэселесшщ тещрепнде ep6in,насырга шауып жатады.Акын осылардын барлыгы адам табигатына жат екенш, б рэдеттер езге халыктардын кобшде жок екенш айта келш, олардандереу арылу кажет екенш, жас урпакгын жар тандау мумюшпгшез1не беру жен екенш айтады. Осыган жалтастыра жазылган“Ж тттер” (“Жаксы кыз бозбалага пар болгандай”) атты еленденеке тешйп, бас бостандыга, 6ip -6 ip iH e суйш косылган жастарoMipiHin жарастыгы улп eTin керсетыед].“Оян, казакта” кеп айтылып, кайта-кайта пысыкталыпотыратын езекп ойлардын басын косып, оларды жинактап, тутас6ip акындык желпе Ti3in берген ею шытарма, ею узак елен -“Таршылык xaniMi3 хакында аз мшэжат” жэне “Насихат гумумия”атты туындылар. Bipi — жетз бел!мнен (53 шумак), enni 6ipi —жиырма жсп бел1мнен (140 шумак) туратын б р ею шьнарманы— автордын непзп акындык тугыры, азаматтык айкындамасытужырымдалган поэтикалык монологтар деп аныктауга боларедь Жанры мен келем1 жагынан ете курде л i де 6ipereft б ршыгармаларды ез1ндж 6ip публицистикалык поэма деп атаса дасыйымды болгандай.Мазмуны жагынан 6ipiHe-6ipi жалгасып, 6ipiH-6ipi толыктьфаTyceiiH б р шыгармаларда жогарыда карастырылган елендердеайтылатын жэйттер жана 6ip Te6ipemcneH кайталанып кел in,аса dcepni акындык жинактау, философиялык ой корытудэрежесше кетершедь Олардын 9p6ip шумагы мен тармагынанхалык таздырынын акын жаньш толганткан не 6ip кекейтесппроблемалары естшеш. Онын басынан еткен не 6ip килы замандармен буралан бурылыстардын ауыр зардаптарын inepni журектензапыран тегш айткан акын зары осынау карангы капастанкугылудын 6ipfleH-6ip жолы —6ipniK пен ынтымакта, болашактыойлаган саналы ic-эрекетте, внер-бшмге умтылган ершш талаптаекенш санага кайта-кайта шегелеп жаткандай эсер бередьАкын б1рде:Жас орнына кез1м1зден кан кетш,Колымыздан ата мирас зан кетш...Аяк асты болып казак калды гой,Кур эншейш рухы калып, жан кетш...Юм жазалы ез1м1зден кермесек,Тебемйзге шыгардык кой дэндетш12, —деп кушренсе, enai б1рде:12 Сонда, 40-41-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 338Уйкыда жатыр казак кезш ашпай,KeiriH той отка куйш, ерттен кашпай,Эр халык алга кетш жатса-дагыEiaaiH журт шепнед! калам баспай13, —деп назаланады. Соны e3iHin жеке басынык кайгысындайкабылдап киналган автор:Ah десе шгген кайнап шыгар жалын,Халыктын юм тузетер мушюл халш14, —деген сауалды кедденен тартып келш:Кун керем1з кайда барып, алашым,Бшгшггерщ хал мушкшн карасын.Суйеп жок, пеке жумсак болган сонЭрюм жейпи б1здщ казак баласын.Аз емесшз, алты м и л л и о н халыкпыз,Алхамдилла, надандыкка гарыклыз.Жайымыз жок одан баска мактанар,Сахарада мзжуси болып калыппыз15, —деген ащы шындыкпен жалгастырады. Содан api езшщ непзпойын тагы да мыктанкырап кадай туседа:Bip айтпадым, кеп айттым, керек енер,Бул айтканга хальпс та, кеп те кенер.Бул заманда кез салсан 6ip мшез бар —Дурыс сезге табылмас Kici сенер...Болмаса азын-аулак саналылар,Бозбалалар, кебщнен узд1м кудер...16Bipfle осындай шарасыздыктан KOHUii жудеп, кулазып калганакын, енш 6ip ауьпс ез кеюрепнде yMiT отын кайта тутатады, елiniiHeH KOHLfii ояу, ce3iMi сергек улдар, уландар, ерлер шыгатынынасенед1, соларга yMiT артады.15 Сонда.14 Сонда, 42-6.15 Сонда, 43-6.“ Сонда, 65-6.

339 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Мыннан 6ipey шыкканда басшы болып,Жуэден 6ipey шыкса екен сонына ерер.Эр тайпадан 6ip бшген болып турса,Сонда журтка шубэаз улп берер.Халык пайдасын кездесе осылайша,IciMisre, элбетте, береке енер17.Кезвде калын журтшылыкты селт етюзш, кешлш серпткенакын C03iHiH ел аузында жатталып, каншама катан тыйымсалынганына карамастан, жангырыгы кейшп урпактарга ecTUiinжатуы —ouaafbi eMip шындышнын осындай улы куипнде болсакерек.* * *“Азамат” атты жинак — келем жагынан ал ганда “Оян,казактан” да шашндау. EipaK, мундагы шыгармалар автордынакындык енерге бурыншдан едэу1р теселе тускенш ангартады.BipiH iui жинактьщ такырыбындагы уранды ундеу ондагы барлыкшыгармаларга дерлж тэн болатын. Акыннын окушыга айтарce3 i кебшесе ашык упт, накыл-насихат, дотеген ойын тэптштепугындыру туршде жепазшетш де, непзшен баяндау эдюшекурылатын. Автор непзп салмакты шыгарманын мазмун жагынааударуга тырысатын, сондыктан онда ажарлы бояу, бейнел1 сурет,айшыкты ернек дегендерге онша бара бермейтш.Эрине, бул алгашкы енбекпц керкемшк касиеттер! кемшш ед!деген сез емес. Акьш онда да казактын кара елен енерш жаксылапмецгерген, сез саптауы жатык, айтайын деген ойы айкын, еленуйкастары толымды, шла курылымы ыргакты, тындаушы менокушы зердесше б1рден уялап калатын утымды орам, ушкырTipKecTepi мол болып келетш.Ал мына жинакта сол касиеттершщ устше бурынгы баяндаусарыны енш акыннын кешл куйш бщщретш сыршыл сез1мге,терен Te6ipeHicKe, ойшыл санага карай кеШрек ойысып, шынайыпоэзиялык, epicKe бет алганы байкалады. “Таза булак”, “Шагым”,“Мун”, “Арманым”, “Сырым”, “Кажыган кешл”, “Киял”, “Тан”сиякты елен такырыптарынын езьак H33iK лирикага сураныптургандай. Бул такырыптардын керкемдж ineiuiMi де кешлгеконымды, акындык мэдениетпн едэрр жогарылай тускеншдэлелдейш.EipaK акын езшш eMipniK мураты на эрдайым ад ал, iiuiciожданына 6epiK. Кай елешнде болсьш ол жай гана жеке бастьшмуддесш куйттеп, езшшш туйсж жетепне Lnecin кете бермещл.17 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 340Бурынгысынша, азаматтык ар уш, элеуметпк эуен басым жатады.Солардын калын ортасында, халык тагдырынын эр тараптан келштогыскан тораптарында ел муддесшщ жокшысы, кайтпас кайсар,мукалмас кажыр Heci курескердщ бейнеа тирады.Бул —“Оян, казактагы” буйыгы халыкты белсещц icKe, саналыкарекепсе, елджке, б1рлйске, енер-бшмге шакырган журек3MipiHin жаршысы гана емес, сол саналы азаттык козгалысынынбелгш 6ip кезешн бастан K eiuipin, онын азап-бейнетшщ дэмштаткан, улы шайкастын казанында 6ip кайнап шыккан тэж1рибел1курескердщ бейнеа. Онын халыкка арнап ендш айтар сезшде езбасынан кешкен кептердщ шындыгы бар, сол шындыкты санаменугап, журекпен сезшген акын жанынын ыстык шарпуы бар.Сондыктан ол arti де керенаулык пен бейкамдыктыц шылауынаншыга алмай, ecici сурлеуда шнырлап журген халкына:деп ескертуге де;Мен не болсам, болайын саган салака,Суйнсп журтым, какпанга тусш алданба, —Журттыгьщды жогалтпай элден, басын кос,Озу киын кембе жерге барганда1*, —деп бурынгы айткандарын тагы пысыкгап, шегелей тусуге де эбденхакылы болып кершед! (“Мун”).Осы туста акын елге кесемдж кылар аксакалдардын, олардынсонынан еретш жастардын, адаскан едш дурыс жолга багдарлайтынокыгандардын, мал-дэулепмен ортак юке жэрдемш типзетшбайлардын, журт санасын агартып, ак батасымен елш жебейтшмолдекендердщ бас-басына тагы да сез арнап, оларды 6ip арнадантогысуга шакырса, 6i3 одан бурын ел 6ipniriH кексеген азаматакыннын ещп сол халкын ултгык тутастык дэрежеанде Kepyaiансаган патриот курескерге айналган бейнесш керем!3. Бул — Mipжакыппоэзиясындагы жана леп, соны нышан.Максат биисгеп, м1ндет курделшене тускен сайьш,кай киындыкка да каскиып карсы шыккан курескердщтэуекелшшдтне де тубегейгп езгергс Kipefli. Ол — енш бурьшгьщайет кызуымен ез уранына e3i ел1ккен кезаз ер емес, ел тагдырытыгырыкка камала тускен сайын курбандык куныньщ артаберетшш акыл-санамен угынган жэне угынган сайын халкынадеген суйюпеншшп мен перзентпк махаббаты арта беретш нагызкаЬарман тулгасында кара керсетедь“ Сонда, 96-6.

341 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Дулатры акындышньщ алтын жалауындай, туган eni ушшeMipiH екшишз курбан етуге сэт сайын дайын турган жанагыдайжанкешп адамнын аузынан жалындап ш ыш п, ел аузындажатгалып калган “Шагам” атты влендеп:Кдлганша жарты жанкам мен сенда,Пайдалан шаруана жараса, Алаш!19 -деп кел етш халык алдындагы, ар алдындагы ант ce3iHin айнымасакикатгыга “Сырым” атты еленде:Кеэдеген ок, сермеген кылыш болса да,Тэуекелдеп каскайып кезд1 жумармын20, —деген uieuiiM аркылы жана 6ip куш пен берки туседк Акыннын взсертше ceHiMfli екенше кумэнданбайсын, ейткет, ол халкынынбакьгты ушш Kypecin етуш жай 6ip келдененнен тап болганкездейсок шаруа деп карамай, KpipeT кушшщ ез мандайынажогарыдан жазып Ж1 берген yneci деп кабылдайды.KiM ушш тусам, сол ушш елу — борышым,Мшдет кылып косканы маган кранын31.0з тагдырын осындай бшктен тусшген акын, жогарыдакелпршгендей, “Мун” атгы елешнде журтына:Мен не болсам, болайын саган садака, —деп таусыла айтса, “ Арманым” деген шыгармасында:Аяусыз жаным, мен 6ip курбан латын,Болса алуга каным себеп мурадын,Болайын суйшпй, жрдызы жанып бакытгын,Сен керкейш деп ecrice крагам ” , -деп тарыккан квшлдщ туктршдеп асыл ансарын одан бетерактаратусед!.Ахмет Байтурсынрынын будан сал бурынырак жазган 6ipвленшдегг.11 Сонда, 91-6.* Сонда, 92-6.11Сонда.“ Сонда, 95-96-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕП НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 342Кинамайды абактыга жапканы,Киын емес дарга асканы, атканы, —дейтш жолдар мен жанагы М1ржакып шумактарын казакпоэзиясындагы азаттык такырыбын жана 6ip сатыга кетерген,сейтш, кейш р ы дэстурге айналган урдю улгкл деп багалаугаболады.Эрине, Ахмет те, М1ржакып та б р сездерде ез ем1рлерш аяусызкергенджтен, жандарын тастай алмай жургенджтен айтпаган.9здер1 eMipnepiH арнаган максат бшпн, мурат i3rmiriH терентусшш, сезшгенджтен айткан. Ал муны айта алган акыннын елKaciperiH жеке ез басынын кайгысындай кабыдцап, сол ушш букшжан-журепмен егтле кушренеп'ж де TyciHiicri болса керек.Айталык, “Оян, казакташ” 6ip елевдершде Дулатры халыктынбасындагы ауьф хадш ез журеп'мен калай сезшетшш:деп, немесе:Ah десен шгген кайнап шыгар жалын, —Сейлесем мунын бэрш киял буып,Кападан imiM оттай жанасьш да, —деп булыга айтатын болса, енш еюталай курес устшдел ауьфхалде ез басынын жеке касфетшдей суреттеп, iunci шерд1 жанагы“Шагымда” сыртка былай шыгаралы:Тамшылап кезден аккан бул суык жас,Балкытып кашан еригер журеюч тас?Кдламнан жылап аккан кара бояу,Жазылып кагазга сен журтка кыл паш.Журектен кашан шыгар кадалган ок,Жандырган жанды накак сенер ме шок.Кджыган кам кениш 6ip квтерерЖанымда жаны ашитын адам да жок.Сондагы акын жанын ойсырата куйзелпп турган себеп 6ipeyгана:Каптап тур кунбатыстын кара булты,Адасып сэуле кермей казак журты23.23 Сонда, 91-6

343 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Курес жолынын кедерп-бегеттер1 кебейш, халыктын басындагыкара тунек калындай тускен сайын, сонын жангырыгындай еленкейшкертщ кайгы-зары да теренаей бередь “CeHiMCi3 басым,пайдасыз жасым арманда” деп басталатын “Мун” атты 6ipiHiuiеленде (жинакта осындай 6ip такырыппен жазылган ею шыгармабар —ред.) жогарьщагы кезден тамшылаган суык жас орнына еншкан соргалайды. BipaK, соган да селт етш, намыска кызар жнттжоктыш акын жанына канды жастан да каттырак бататын секши.“Кажыган кешл” атты елен бастан-аяк тугелдей шерл1 эуенгекурылган. 9p6ip жолынан аса 6ip терен нала, нэубеттщ леб1 есетшбул еленнщ лирикалык каЪарманы 6ip кезде жуйрж киялдынжетегше epin, туган ел мен ескен жерден безш, киын кияларгакулаш урып кеткенде, 6ip ауык езш жел айда Fan канбактай ce3iHinжурсе де, алдымнан турак, пана болатьш 6ip сай кезде сер дегенумггке иек артатын. BipaK ол yMiT акгалмады.Сай орнына душар болды терен жар,Мезпл жетпей шыгу киын, e3i тар.Достык саны нольге калып азайды,Бой балкытып юмш epiTep шыккан зар?!Сондагы каЬарман жанын кулазытып, зар шекпрген не нэрсе?Онын жауабын влекши келеа шумактарынан табамыз.Кеп кулага макгаменен тыгулы,Каскыр куып ур1ккен койдай ыгулы.Кубыжык бар десе корыккан бал адайСу журек боп сорлы казак бугулы.Tirrri, осыган да карам астан, “жалыны ыстык жас гумырышыдатпай” алып ушкан албырт жан “кайралган encip болаттай”карсы шауып, басын тау мен таска урып-ак жур, ез бойындагыeHep-6uiiMfli журтка аямай шашьт-ак жур. BipaK 93ipre оданшыккан нэтиже жок. Мше, акыннын ез басын шын бакытсызсезшетш Ke3i дал осы туе. Сондыктан да ол адаскан халкына сэулетуармей, Tynepin турган кунбатыстык кара бултын тагы да ескеалып, шагынуга мэжбур:24 Сонда, 93-6.Жаудын бетш кажып турмыз бура«лмай,Бурмак тупл шыдап карсы тура алмай.Куншн квзш кап-кара булт жасырып,K ym M cipen нурын шашып шыга алмай24.

КЛЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗГ (1900- 1917) 344‘Тазиз басым кутала алмай жаладан” деп басталатын “Мун”атты eKiHiui еленде 6ip кезде 6eTi кайтпай касарып турран кептщжауы ещц акыннын “жагасынан алып жармаскан” жеке ез жауыболып суреттеледк Соран назаланган лирикалык кейткер “жанынаауыр тас баткандай журеп жаншылып, бойьш билеген ашу-ызасытамыр-тамырын куалап, кернеген кекке айналады. BipaK озбырлыккулп устем болып, дегеш журт турранда, эдшет жокшысынын езшкузрын талаган сункардай сезшбеске лажы жок.Журеп “халкым” деп сорып, сонын бакыты жолында жанынжалдап, басын байлап журген кайсар ерд1 торьпстьфатын осысиякты ашык курестщ шамадан тас киындыктары мен каушкатерлер16ip болса, онын кешлш жасытып, жхгерш кум кылатынтары 6ip Kaciperi бар. Ол —жанаш “ел1м-ел1м!” деп шарк урыпжурген акынга букара тарапынан керсетшген самаркаулык пененжарлык. Сотан кынжылып, камыгатын кезде pi жогарыдакарастырылган елендерде сез арасында келпршл кеткен: “Кепкулага мактаменен тарулы” (“Кажыран кешл”), “Б р не гажап,журт керен боп калган ба” (“Мун”) деген сиякты ренш сездерден6ip байкалган-ды.Ал еши сол самаркаулыкгын аяры iniia наразыл ык пен жымыскыжаулыкка айналса ше? Акын езшщ ен улкен шарасыздыгын осыжерде мойындайды, амалынын эбден курыгандырына кол койыпналиды.Акыннын онашалыкта кецш жабыркап отырып (абактыдаетюзген кеп кундершщ 6 ip i болу керек — ред.), ойга кеткеншаганда, езше таныс ем1рдщ эр турл1 KepiHicTepiH кезге елестетш,эр Typni жардайда ездершше кун кешл журген адамдарды, олардын6ipi Kynin, 6ipi жыл ап журген керегар халдерш ой жузвде Kepinотырып, солардын арасындагы езшщ куйш “Киял” атты елещндеол былай суреттейш:Мен-дагы жылаг аннын 6ipi екенмш,Кайгырып соларды ойлап жур екенмш.Аямай каны 6ipre кастык кылып,Шыга алмай 6ip туйыкта тур екенмш.Суйккен, сез берккен замандастан,Кдншасы хал бшскен, амандаскан,Сырт берген, кол сиггеген, Ke6i умыгкан,Мен MiciciH буларды ойлап киял баскан25.25 Сонда, 94-6.

345 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Осындай ауыр ойдын зш басып, жадау кенщш одан сайынжудете тускен 6ip шагы “Арманым” атты елецде де торыкканкеншдш зарындай болып естшедкМендей MicKiH бар ма екен хактын кулында,Кереказ болган енбеп еткен акы алмай.Мен дос керсем, меш санап душпанга,Айтканымды алтыза алмай еш жанга...26Бул сездер заманынан сэл ертерек туган санагер адамнынжеке басынын KacipeTi бол умен 6ipre, б1здш халкымыздынKyHi осы уакытка дейш етегшен тартып келе жаткан енжарбейтараптыгынын белпа екендегш б р жерде еюшшпен айтугатура кед еде.Акыннын ез басынан кеп кешкен мундай “мюкшдйсп” 6ipa3жинактап жетюзген елен! —“Кайтер едш?” Бул шыгармада ылгисэтЫздекке ушырап, орнына келмей жаткан ютердщ аукымыузын-ыргалы. Кейшкердш умггпен созган колын кагып тастайтынтагдырдын каталдыгынан бастап, он iciHiH TepicKe жорылуысиякты жеке сэтаздектердо коса, б1рсыпыра Kepi нэтижелерденжанга бататын жайсыздыкгары взбектеледе. Солардьщ шпндеecipece кинайтындары:Жан ашыган сез1нш душпан керш,Конырайып достарын салкын тартса.Суык жылан араннан Kecin erin,Сенбейтугын есектщ отын жакса.Жаныц суйш барганда сенен безш,Жокгай болса душпаны сенен баска.TipmiiiiKTeH кеншн негып кайтпас,Енбегщ болса епндей еккен таска?27Осындай сурак келденен тартылып отырганда, кенш куйрекадамнын месел1 кайтып, унжыргасы Tycyi ете занды болып KepiHepедь BipaK еден кейшкершщ бул туста да тауы б1ржолата шагылыпкалмайды, кеп журттан туншсе де, ол келешектен кудер узбейдкАдаспаса иесш табар бул сез,Магынасы шакырып дабыл какса, —деген сен1ммен шгерщен yMiT кутеда. Бул — шынайы курескер26 Сонда, 95-6.27 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 346табигатынын манызды 6ip кыры.“Азаматка” енпзшген б1ркатар шыгармаларында автор алгашкыжинакгагы агартушылык идеясын uirepi карай жалгастырады.Булардан да арада еткен аз жылдын езгерютерше байланыстыакыннын халыкгы окуга, енер-бшмге шакыруы — бурынгыдайжалпы уран туршде болмай, бупнп куннщ зэру кажеттерше карай,накгы мшдет туршде кабылданады. Мэселен, “Газет-журнал”деген еленде дуниеде болып жаткан окигалардан хабардар болып,кещл кезйш ашык устау ушш елге тарайтын баспасез органдарынжаздырып алу кажеттш айтылады. “Айкап” журналынын шыгабастауына жэне онын ею жылдыгына арналган елендерде, сондайак,“Жастарга” атты арнауда да, халыктын санасына санылауенпзш, оган дурыс жолды нускап отыру окыган азаматтардьщ ен6ipiHiui борышы етш керсетшед1.“Я, Алла” атты философиялык ойга курылган узак шыгарманыосы борышты акыннын 03i калай аткаратындыгына айкын мысалдеп карауга болар еда. Онда табигаттын неше турл1 кубьшыстарымен дуниеде кун сайьш кездесетш не килы окигалардын сырсипатымен себеп-салдарлары тусщщршедь Адам баласынынTipininiK карекетш, солардын шпнде ез халкынын енер-бшшненбос калып келе жатканын кынжыла айтуды акын бул туста даесшен шыгармайды.Жинактьщ ен басында турган “Таза булак” аттас еленнщ женжосыгыезгелерден белектеу сиякты. Акын мунда езшщ руханиустаздарынын 6ipi Ыбырай Алтынсариннщ осы атты гибратэнпмесш елен етш кайталайды. 1 шшде айтылатын ой туйнпезгертшмейд1. Соган Караганда, елен авторы eMipre кезкарастары,айналысатын KocinTepi эр алуан, акыл-ой дамуынын эр туршсатысында турган адамдардын табигат кубылыстарын, жалпыем1рлж максатты калай тусшетшдт олардын пршшйсге устанганмаксаттарына байланысты екенш керсету болган тэр1зд1. 1шюмагынасына унше карасак, автор солардын бэршен халыккакызмет етуд1 артык керетш1 байкалады.“Жут” деген еленшде Доныз жылгы (1911 жыл болуы керек—ред.) апаттын непзшде кеш пел i елд1Н "пршшпндеп бейкамдыкпен шаруага кьфсыздыктын ауыр зардаптары сыналады. Акынгасьфлар бойы калыптаскан TipmuiiK салтынын Tepic жактарыннакгы мысал аркьшы дэлелдеп, табигатка тэуелд1 болмаудыннакты жолдарьш усынады.бзшщ элеуметпк муратына, саяси максатына, туган халкынынбакытты болашагына соншалыкты кулай бершген азамат акындарьшында жогарьщагы ею жинакты талдау успнде кез1м1з жеткенарынды ас как екпшмен, курескер OMipiHiH эр турл1 кезещнбейнелейтш куйшш, еюнпи сарындарымен 6ipre окушынынжурек пернесш шр етюзетш нэзйс сезшге толы жумсак лиризм де

347 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)табылады. “Сулу кызга” деген 6ip гана еленнщ ез! —осыган айгак.Сулу кыз, калын елден ceHi таптым,Керд\м де тамашана белден баттым.Майыскан алтын айдар epxeciciHОянган уйкысынан табигатгын, —деген жолдардагы тал гам тазалыгы;Кун шалмас, миуанды алмас, адам бармасШагынды кузетт1м де андып жаттым, —деген сеэдердеп махаббатка адалдык;Жалынын басатугын жалшз езщ,Свнбестей журеп ме 6ip от жактын18, —деген сеэдердеп лаулаган сез1мге толы сыршылдык акыннынмахаббат лирикасы саласындагы ашылмаган кеп мумкщщктершде, онын адамгершшж принциптерш де айкын ангарткандай.М1ржакыптын осыдан гасырга таяу уакыт бурын жазылган“Айрылу” атты елешнщ эсер купи куш бупнгщей сезшедьКелмеске кетш бара жатып, езшщ вМ1рлж серптмен коштасусезвдей есплетш мына 6ip шумактарга зер салайыкшы:EpiKci3 айырганда менен сет,Тагдырдын кайтпакшы екен канша кеп?Мшезш кубылмалы, ракымсыз,Баскасы танытудан бар ма, теп.Тасытып журек канын, кездщ жасын,Сагынтып зарыкгырсын, аямасын.Лэззат кайгымыздан алар канша,Жалгыз-ак б1эдщ тшек — соты ангарсын.Жылама, жасынды сурт кезден, достым,Баскадан 6ip мен ушш безген, достым.Ce6e6i айрылудын емес б1зден,Екенш жауыз жазмыш сезген, достым29.Бул еленш тагдырдын болашак талкысын акын журепменанык сезген кайсар жаннын бупнп урпакпен арыздасканы деп текабылдауга болар еда.28 Сонда, 88-6.29 Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 )___________ 348М. Дулатры езшщ шыгармашылык кызметшде аудармашылыкенермен де шугылданган. Тэржшалары келем жагынан оншакеп болмаганымен, онын тагылымдык мэш эжептэу1р. Сонымен6ipre онын н е т аударганы да назар аударарлык. Мэселен,Лермонтовтын “Айтыс” атты елешн казак окырмандарынаусы ну аркылы ол патша уюметшщ отаршылдык саясатынынзардабы баска халыктарга да тиш отырган ын ешкерелейдь Ал ещйаудармаларыныц керкемдж сапасына келетш болсак, айталык,Пушкиннен тэрж1маланган “Гул” атты елен кейшп кезендердеказактын белгш езге акындары жасаган нускаларынан т й т де кемсокпайтындыгын керем1з.Жогарыда айтылган птрлерщ жинактай келгенде, М^ржакыпДулатулынын 61'зге калдырып кеткен акындык мурасы казакэдебиетшде, онын шпнде жазба поэзия тарихында, манызды орыналатыньш, 9cipece, табигаты жагынан езше етене жакын АхметБайтурсынулы шыгармаларымен коса ал ганда, жиырмасыншыгасырдын бас кезшдеп эдебиепм1зде белгш 6ip кезен болыптабылатынын атап айту керек.М1ржакып Дулатулынын эдеби мурасында ерекше орыналатын 6ip тебе туындысы — “Бакытсыз Жамал” романы. Булшыгарма — казактын жазба эдебиетшдеп проза саласынын ецаргы бастауларынын 6ipi, ал онын шшдеп осы курдел1 жанрдынтуда бойы тунгышы саналады. Туган эдебиет1м1здщ топырагындароман деген сез ecruiin кермеген кезде М. Дулатулынын осьщцайкесек кимылга баруынын 03i автордын каламгерлйс талантынынжан-жакты болып ерте жетшгенш керсетедьEipaK, улкен екшйпке карай, акыннын атына да,шыгармашылык казынасына да узак уакыт бойына катан тыйымсалынып келген кезде, онын проза саласындагы осындай тыннантурен с алган 1зашарлык рел1 айтылмай, керкем сез енерш1здщтарихы dpi бурмаланып, dpi тоналып келген болатын. Ka3ipойсыраган б р олкыл ыктыц орны толып отыр.ГМржакып шыгармаларындагы азаткерлж пен агартушылыктакырыптарынан кейшп 6ip арналы сала — эйелдер мэселесгОнын б р мdceлe женшдеп ем1рлнс принциптер1 мен адамгершшйскезкарастары жогарыда “Ж еар даулары хакында”, тагы баскаелендерш талдау устшде байкалган. Сондыктан, эдебиеггщкен алымды улкен жанрына краш урганда, б р сиякты курдел1такырыпты езек eiin алуы —автор ушш ете занды болып кершедьШ ыгармада мал га сатылып, зорлыкпен теназ некеге кеншршгенЖамал атты жас кыздыц суйген жштшен айрылыи, зар шеккен,акырында жауыз каскейлер зауалынан кайгылы казага ушырагантарихы баянд алады.Романнын KeneMi улкен емес. Шагын хикаят катарлы. EipaK

349 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1 9 3 5 )оган карал жанрльпс аныкгамасына кумэн келттруге болмайды.Б р - тарам-тарам желшер1 бар, окигалы сюжетке курылганкурдел1 шыгарма. Сол жел1лерд1 катар дамытып, жуйе-жуйесшентартымды баяндайтын композициялык курылымы да жинакы.Кыскасы, сол кездеп окырман кауымнын ерекшелйсгерш ескерекелгенде, бул туынды жана гана аягынан турып келе жаткан жазбаэдебиепм1здщ кекжиепн enayip кенейтш ж1 берген eneyni кубылысболганы айдан анык.Шыгарманын жалпы сипаттамасына кешпес бурын, онынеленмен жазылган кыскаша Kipicnecbmeri автордын ею ескертушеназар аударайык. BipiHuii ескерпп отырганы:Максаты романнын - халык тузетпек,Жазылган ержкеннен ертеп емес.EKimnici:Б р сездо окып керер колына алган,Иншалла, хаки кат-дур, емес жалган30.Б р жерден автордын керкем шыгармашылыкта устанатынeici принципы керем1з. Bipi - керкем эдебиетпн тэрбиелйсмэшн мойындап, каламынан не туса да, халкынын руханикэдесше жарату, сонан сон - шыншылдыкга шыгармага ем1рдщез кубылыстарын аркау ету. Демек, кезшде суыт жазылган булшыгарманын аркалаган элеуметпк жуп едэу1р болган.Расында да, кайгылы хал Курман ауылындагы Сэрсенбайатты KiciHiH Жамал деген кызынын басында болуы шарт емес.Мэселе— мундай окиганын сол кездеп казак болмысында екш щб1р\нде кездесш, талай жастын обалына калгандыгьшда. Осындайжаман эдетп мейлшше жазгырып, бар ожданымен карсы болганжазушы одан арылудын 6ip жолы керкем эдебиет аркылы ететшшесенещ. Осындай кэмш сешммен, ерекше мудделшкпен жазылганшыгарманын ез заманындагы халыктын рухани ем1ршде елеул1кубылыс болып, кезшде туган эдебиетке зор ыкпал е т к е т тусшиспболса керек.Суйгетне косыла алмай зарлап еткен немесе катал заннынкурбаны болып кеткен казак кызынын тагдырын жырлау — бгзшнэдебиетшгзде ертеден келе жаткан дэстур е к е т мэлгм. Бгр жагынаналып Караганда, сол дэстурдщ жалгасы есептд бул шыгарманынжанагыдай эсерл\ болуынын 6ip себеб\, мундагы баяндалатынокига ертеде errin кеткен есю кептщ елес\ емес, ез заманында, кун\кеше болган, зардабы эл\ талай емгрш шарттатын кесел.Кейшкерлер\ де — автордын ез\ кезшен керш журтен казак“ Сонда, Ш-б.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________350ауылынын карапайым адамдары. Эркайсысыныц мшез-кулкындаескен ортасынын, алган тэрбиесшщ табы бар. Сонымен 6ipreолар шыгарманын идеялык-керкемдж багдарына карай мшезерекшелжтер1мен дараланып, кедами жанды бейне туршдекершедкЖамал — ез курбыларынын алды болган саналы кыз. Оньщбойында болашак урпактын eKini дершктей жана ньпиандар бар.Молданын алдын керш, зеректнтмен аз уакытта жанаша хат таныпкеткен сауатты кыз. Суйген ж1гтРали да —медреседе окып, онынустше аздап орыстын тиш уйренген, кез1 ашык, пысык, сыпайы.Автордын кеп елендершде сынай айтылатын ауыл жастарындайселендеп бос ка журмей, пайдалы кэсшпен айналысатын icTiHадамы.EKeyi де — акын, айтайын деген ойларын елен жолдарыменэсер/ii етш еркш жетюзе алады. Мунын да езшшк мэш бар. Авторe3i акын болгандыктан, романга елен араластырьш отырады.Бул, 6ip жагынан, ecici кисса, дастандар уппстен калыптаскандэстурге дес бергендак болса, еюшш жагынан, автордын еркшкесшетш акындык машыгы кажегп же pi нде кейшкерлер бейнесштолымдырак eiin ашуга кемектеседь Мэселен, Жамал мен Ралидынтой устшде алгаш рет кеэдесш, танысканда еленмен niiciprecyi,кейш 6ip-6ipiHe хат аркылы сыр ашканда imici сез!мдерш ойлапкуйшгендеп халш елен аркылы жетюзу1, акырында, елер алдындаРалига арнаган сонгы хатын зарлы еленмен жазып Keiyi —осынынбарлыгы непзп кей1пкерлердщ рухани дуниесш кещрек, ерйн1рекжетюзу ушш колданылган керкемдйс эдюке жатады.Жамалдын калын 6epin айттырган Kyfteyi Жуман —бул екеушемулде карама-карсы. Рали мен Жамал 6ip-6ipiH e каншалыктыжарасымды, жакын, жаркын жандар болса, Жуман кыз угымынасоншалыкты жат, топас, ускынсыз болып суреттелед1. BipaK,байлыктын аркасында гана адам саналып журген ол езшш жалганнамысын коргауга келгенде TinTi оспадар, томырык, мылкау кушкеайналып шыга келед1. Б1рде — кал ага барып, шаруа тындырмакболганда, акшанын MepiH танымай, уй1не тенге орнына жай6ip жез алып келетш надан, енд1 б1рде —кыз оятамын деп жур1пбетен уйдщ босагасында уйыктап калатын маубас, акырындаЖамалды соккыга жыгып, казасына себепкер болатын айуантуршде KepiHefli. 0йткен1, ол езген1 бшмесе де, ез flayipiHiH жур1птурганын бшедк Бул заман —KymiiHiid. Эдшйк сонын жагында.Бэрше aMipiH журпзетш 6ip гана куд1рет —бак, дэулет, байлык.Байлык бар жерде пара журедь Ал паранын алдында Рали менЖамалды коргаймын деп уэде берген сэудегер Фатхолла да, басыазат деп колынан Жамалга куэл1к кагаз устаткан улы к та уэдесшентайып шыгады.

351 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)Кыз экеа Сэрсенбай да —край жарата салган, ез алдына 6ipбтм . 6з1ндж niKipi жок, мал баккан момын Kici. Не icTece деагайыннын аузына карап, журттын айтканымен журетш шерменде.Ол бала керемш деп токал алса да, сол агайыннын уйгаруымен,бшнкке таласамын деп малын шыгын кылып, акьфы кызынынбасын K ipim ap етсе де, келденен журттын азшруымен icTeftai.Эрдайьш кыска кайырып, мфдш огындай еткф тшменотагасысын nicin алып отыратын Шолпаннын, не айтса да аржагында зш жататын Калампырдын cesaepi, юмнщ аузынаншыкканы белпаз, 6ipaK, жакындар айтты, агайындар уйгардыдеген жалпы сезбен ауыл адамдарынын психологиясын ашатынюрме диалогтер; романнын басьщцагы жайлауга жана шыкканауыддын сырткы caHi, Жамал мен Гали каладан нагашыларынабара жаткандагы шалкар кел мен дала табигатынын эсем KepiHici;тагы баска осы сиякты бейнелеу куралдары романнын керкемдйсдэрежесш кете pin, толыстырып, оган жанрлык айкындык 6epinотырады.“Бакытсыз Жамал” романынын казак эдебиетше экелгенулкен жаналыгы сол, ол - езшен кейш дэл осы такырыптыэр кырынан кете pin, субел1 шыгармалар келпрген мулде тындэстурдш бастамасы болды. Будан кейш ше-шала дуниеге “Калынмал”, “Шуганын белпсГ, “Камар сулу” сиякты шыгармалар—эдебиетгщ болашагын айкындап кеткен эркайсысы жеке-жекекубылыстар едкМ. Дулатулы романнан кейш арата 6ipa3 жылдар салып, тагы6ip тын уршсте купли сынап кермек болды. Енш драматургияжанрына бет бурып, “Балкия” атты пьеса жазды.Шыгарманын непзп мазмуны да, онда кетершген мэселенщmemiMi де романдагы Tapiaai. Мунда да непзп окига баягыкалынмал атты кырсыктын зардабын шегш, суй ген адамына бараалмаган кыздын тагдыры тешрегшде ербрш.Балкия да — Жамал сиякты, аукатты адамнын уйшде ecin,ауыл мектебшен азын-аулак бшм алган, хат танитын сауаттыкыз. Осы ауылдагы жэдит MyraniMi Касыммен кенш косысьш,кал ага кашады. Бфак ауылдагы болыс атасы мен р ы к эюмдердш6ipifoceH озбьф Kymi б р жолы да басым Tycefli. Касым усталый,Балкия болыс шабармандарына колды болады.E ipaK пьесанын роман окигасынан едэрр езгешел1ктер1 де бар.Касым —ауылда бшм таратып, балаларды жанаша окытып жургенагартушы гана емес, саяси курескер де.Ол ауылдагы аукатты адамдарды молдага зекет бермей, езерйсгершмен мектептш корына епазшпер деп упттейш. Патшауюметшщ саясаты халыкка карсы. Казак сиякты багыныштыхалыктарды надан куйшде устауды кездейд1, мектеп, тагы сондай

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 352элеуметпк кызмет орындарын ашпай отыртандары да сондыктан,—деген сиякты пшрлер таратады. Осы cemepi ушш ауылдатынаразы адамдардын херсетшдасше шшш, саяси кылмысты репндетупсынга альшады. Расында да, калата келтеннен хейш ол мандатыАхметжан, Кртас сиякты окытан азаматгармен 6ipre астыртынжумыстагы адамдармен байланысты болады, оларга елден актажинасады.Б р эрекетгер елде демократияшыл азаттык козгалысы етекалып келе жаткан кезещй мегзейдь Мэселен, сез арасындаокитанын 1905 жылгы манифестен кеййпрек кезде болып отырганыайтылады. Демек, пьесадагы хальпс камын ойлаган, ртты к санасез1мдер1оянган, кез1 ашык азаматтар тещрегшдеп бекара екщдер1мен бай, болыс, молда ьпспалындагы паракор, зорлыкшыл,жарамсак, жеб1р адамдардын ею р а й болып белшушен осындайбелгш6ip саяси ахуалдьщ шындыты байкалады.Драмалык шыгарманын кейшкерлер1, эдетте, накты ic устшдехершеш, ал баска жайда олардын мшез ерекшелжтер1 ез сездер1аркылы гана танылуы мумкш. Осы ережеш непзге алган авторезшщ басты Keftimcepi Балкияны алгаш рет перде ашылганда-акойын букпеаз ашык айтатын, шугыл м1незд1, 6ip беткей, батылкыз етш керсетедк“Дуниеде кыздан сорлы бар ма екен?! Юм мал берсе, соган кетебергеш. Калынмалды шыгарган кандай керщде exiprip екен!..”Сахнадагы ен 6ipimni монологынан келпршген осыузшшнш езьак Балкиянын жеке басына онайлыкпен зорлыкжуре коймайтынын антартады. 03i женшде гана емес, езгекурбыларынын басындагы халге де ол шиыршык атып, шутылнаразылык бшд1ред1.“Кдлияны корме ftMiciH. Елудеп шал га катьщ устше барып,солган гулдей болып отыртанын. Бишара Калия. Обалыц экене,шешене болсын!”...бзшен 6ipep урпак бурын еткен апалары айта алмаган жазтырусезш ашынып айткан Балкиянын еюталай болганда кай icTeHболсын тайынбайтыны б!рден-ак сез1пед1. Жэне оньщ yiciMiжалкыга емес, жалпыга, талай замандар бойы мызгымай кележаткан тэртшке карсы багытталган.“Ак бата (кекетш), аруакка шет боласын дейтшдер1 бар...Батасыз кетюрлер, баталарын бузылмактугш, тас-талкан болсын...0MipiMine куншкте xypepiM жок”31.Тагдырлас курбысы Жамал да ауызга алмаган б р сездергекарап, Балкияны айта шапшыган асау мшезш, шайпау тщш, адуынкыз екен деп калуга болар. BipaK, ол катал занга гана каткыл MiHe331 Сонда, 166-6.

353 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)танытады. Осыдан сэл уакыт еткеннен кейш Кдсыммен бас косып,калага баргандагы Бал кия MiHe3i —мулле бас каша. Сыпайы, нэзж,акжаркын. Cyftiicri жар, сетмш жолдас. внер-бипмге, мэдениеткеумтылган талапкер.Касым мшез1ндеп ceHiM, ождан 6epiiairiH жетюзгенде,автор осындай булталагы жок, 6ip айтар, табанды, батыл жштпC93i мен iciHeH б1рдей ангартады. Балкияга жазган хаттарынаКараганда, кыздын бойындагы тэуекелшицйктш 6ipa3bi суйгенжiriтiнeн ауыскан сеюлдк Эдшетаздж пен зорлыкка ымырасыжок, нашарларга жаны ашыгыш, бэршен халык муддесш жогарысанайтын саналы мугал1м ауыл адамдарымен аралас-кураластада осы табигатынан айнымайды. Эрдайым ез ортасыньт мандайалды азаматы болып KepiHefli.Пьеса 1922 жылы жазылган. Бул — М1ржакыптын белсеншкогамдык кызметке араласканнан кейшп алгаш рет усынганкеле мл i енбеп. Автордын драматургия саласында тунгыш каламcinTeyi бола тура, жанрлык Hi канык, керкемдпс nieniiMi ойдагьшайшыккан, сейтш, журтшылык тарапынан жылы кабылдау тапканбул туынды сол кезде Орынборда, тагы баска калаларда керкеменерпаздар ушрмелержде койылып, сахналык OMipiH де 6ipa3жалгастырган. Осы жагынан альт Караганда, муны кеп узамайeM ipre келген улттык профессионал театрымыздьщ алгашкырепертуар корын курауга cenTiri тиген шыгармалардын 6ipi депбагалауга болады.Mipжaкып шыгармасындагы эйел тагдырыньш бурынгызамандагы кайгылы-кааретп окигаларын суреттейтш шыгармалардурюш осындай. Солармен 6ipre бул такырыптын жана тарихижагдайдагы когамньщ туб1рл1 езгерютерш кетерген туындыларыда болган. Мэселен, “Кызыл Кдзакстан” журналында жарияланган“Мен азатпын, сен де азат” дейтш елеш осыган дэлел.Такырыбынан KepiHin тургандай-ак, жана курылыста калынмал,эменгерлйс сиякты ecici, Tepic эдеттерге зан жузшде тыйымсалынып, казак эйелше саяси, азаматтык теншк жарияланганнанкейшп бул шыгарманын пафосын —акыннын бурынгы зарлапеткен кейшкерлершш кундердш кун i нде арманьша жеткенмуратты нэтижеа деп карауга болар еш.М. Дулатупынын ipi жанрларда калдырган мураларынын 6ipi—“Бурют кеп” атты поэмасы. Ауыз эдебиетшш аныз, ертегшергекурылган кисса, дастандары улпсшде жазылган бул шыгарма—акыннын езге туындыларынан 6ipuiaMa окшаулау турганымен,жалпы идеясындагы доска адалдык, касею опасыздыкка карсынаразылык жалпы акын шыгармашылыгынын рухына жат емес.Кайта, адам мшезшдеп жауыздыкка карсы кьфан кустын айбатшепп, neciHiH кепн алуьшан М. Дулатулы поэзиясьша тэн

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917)___________354романтиканыц айкын нышанын кергендей боламыз. Б1ркелюасерл1 жазылган бул дастан кезвде ауыздан ауызга тарап, жиынтойлардадомбырашы, энпп жйтгтердщ суй in айтар елен-жырынаайналганын еске алганда, бул шыгарманы да М1ржакыптынакындык енершщ 6ip б и т деп багалауга болады.* * *ГМржакып Дулатулы — Ахмет Байтурсынулы сиякты, казакэдебиепнде сын жанрын еркендетуге ен алгашкылардын 6ipiболып улес коскан каламгер. Ол эдебиеттш когамдык ролшеерекше маныз бере отырып, езшщ акындык кабшетш саясикурестщ ен епмш, ен уытты каруы деп бищ жэне сондай кару етштамаша пайдаланды.“Оян, казактын” KipicneciHfle: “Эрим ез колында барынажомарт болатыны секшш, мен де ез маглуматымша, бишарахалкымызга пайда келпрмек амалында ушбу рисаланы жаздым”,—деу1 осынын айгагы.Автор эдебиетгщ элеуметпк манызы женшдеп бул кезкарасынжинактын сонындагы “Сез акырында” да пысыктай туседе.Сондаш онын улп етш усынары —Крылов, Пушкин, Лермонтов,Гоголь, Тургенев, Толстой сиякты орыстынданышпан cypencepnepi.Акын оларды ен алдымен ез халкына жандары ашып, сонынкамын ойлаган азаматтары ymiH багалайды. С оган жалгастыраез1мпден шыккан солар тендес акындарды атайды. EipiHmi орындатурганы— Абай, сонан сон Ахмет Байтурсынулы. 8p6ip сезшхалыктын кэдесше жаратып, айналасына енер шашкан енегел1 сезиелер1 катарында Акмолла, Нуржан, Шеже, Орынбай, МэшЬур-Жусш аттары аталады. Олардын ен багалы касиеп репнде еленсезд1 жеке бастарынын KyHKepiciHe пайдаланып, арзандатпаганыайтылады.Муны М1ржакып елендер1ндеп азаматтык эуещй орныкгыра,толыктыра тусетш белгш 6ip жуйеге тускен эстетикалык кезкарасдэрежесшде тусшген лэз1м.М. Дулатулы тагы да Ахмет Байтурсынулы сиякты, эдеби сынжанрындагы тырнак алдысын Абайга арнады. Улы акыннынкайтыс болуынын он жылдыгына орайластырьш, ол 1914 жылы“Казак” газетшде арнайы макала жариялады.Бул макалада автор Абайдын профессионал жазба эдебиетнздщнепзш калаган улы классик ретщдеп ролш былай деп ете далбасып айткан: “Эдебиепмаздщ непзше каланган 6ipimni юрпшАбай ce3i, Абай аты боларга керек. Абайга шейш казакта колгаальт окырлык, шын магынасьшда казак адебиеп дерлж 6ipнэрсе жок едь Абайдын 6i3re кымбаттыгы да —сол. Бэлки, мунанкейш Абайдан уздгк артык акындар, жазушылар шыгар, 6ipaK, енжогаргы, ардакты орын — Абайдш, казак халкына сэуле 6epin,

355 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1 8 8 5 -1 9 3 5 )алгашкы аткан жарык жрдыз - Абай”.“Казак” газетшщ бетщце М1ржакып эр турл1 календарлыкдаталарга беМмдеп эдебиет, енер такырыбына узбей макалаларжазып, казактын акын-жырауларын, баска да бауырласхалыктардын белгш каламгерлерш насихаттап отырган. Солардыншпнде, мэселен, казак халкынын фольклорлык ескертюштершжинаушы Эбубэюр Дипаев, татардын классик акыны ГабдоллаТокай туралы макалаларын атап етуге болады. Бул дэстурд1MipxaKbin кенес тусында, баспасез орындарында icTen жургенкеэдерщде uirepi карай жалгастырды. ¥зак жылгы ж урналистакызметшде онын каламынан талай-талай энпме, очерктер менпублицистикалык толгаулар да туган.Солардын барльтгынын басы 6ipiicripi л in, жогарыдакарастарылган керкем шыгармаларымен коса, ею мыныншыжылдардын бас кезшде бес томдык академиялык басылымтур1нде жарык кердь Б р бастаманы букш eMipiH туган халкынынбостандыгы мен бакьггы жолында сарп еткен улы азаматтын eciM iHмэнп есте сакгау жэне окушы жастардын м1ржакыптану iciH eкосылган елеул1 улес деп багалаган жен.

FYMAP ЦАРАШ(1875 -1921)Ахмет пен Жусшбек, Магжан менМ1ржакып, Шортанбай мен Шэкэр1м, Дулатпен Мурат, Эбубэюр мен Шэнгерей сияктыкенеспк жуйенщ кыспагына Ke3irin, асылмуралары б1ркатар жылдар окушы назарынантыс калган эдебиеп\шдщ кернекптулгаларынын 6ipi —Гумар Караш.Ол — айтулы акын, ойшыл-философ,халкын енер мен гылымга, берекел1 ел болугаундеген агартушы-кайраткер; дш-шаригат,имандылык жолын, араб, парсы, TypiK, татар,башкурт тшдерш жетж бшген гулама-ахун,“Кдзакстан”, “Дурыстык жолы” сиякты газеттер мен “Мугагнм”журнальт шыгару ушш кызу атсалыскан баспасез жанашыры.Гумар Караш 1875 жылы 1шю Бекейлжте Кыркудык дегенжерде туган. Бул enip Ka3ip Батые Казахстан облысы, Ж этбекауданына карайды. Экеден жастай жепм калса да, агайынтуыстаркамкорлыгымен эуел1 ауыл молласынан окып, хаттанып, сауат ашады. Кейш Гумар Жазыкулы, Ысмагул Кдшгарисиякты моллалардан, Жалпактал (Ka3ipri Фурманов елд1 мекеш)каласында Губайдолла Галжеев хаз1реттен дэрю алып, сол Kiciустаган медресеш бтрещ . Будан сон 1902-1910 жылдары e3iтуып ескен ауылында, Тшешшсай, Борсы мекендершде жэдетше(жанаша) бала окытады.Гумар Караштын мектеп, медреселерде казакша, орысшапэндерд! катар окытуына, орыс, татар мрашмдерше сабакберпзуше кожа, моллалар мен жергшкп еюмдер карсы шытып,“дщ ц бузды” деген желеумен есек-аяндар таратады... Олармундай жагамсыз жалаларды удетш, Гумар колга алган оку-атарту

357 М1РЖАКЫП ДУЛАТУЛЫ (1885-1935)iciHe кедерп, бегеттерщ кебейте туседй Мундай карсылыктартакарамастан, ез eMipiH халкына гылым-бшш нурын ceyin, эдшет,игшк жолына арнаган Румар сол жолдан таймаута батыл белбуады. Ол кейш сол 6ip кезенде думше моллалар мен эпербаканшонжарлардан тарткан таукыметш бейнелеп, парыксыздык пеннадандыкка карсы кептеген шыгармалар жазды.Румардын Борсы мекеншде Шэнгерей ауылынын балапарынасабак 6epyi ем ip жолынын жана багыт алган елеул1 кезет ед1.Шэнгереймен жш араласып туруы онын ой-epiciHiH кенейе тусушеерекше ыкпал етедь Шэнгерей Румарга орыс т т н уйретед1, орыс,Еуропа жазушыларынын кернекп шыгармаларымен таныстьфады,басты-басты роман, повестерд1 энпмелеп бередь Румар солестиендерш ауыл адамдарына айтьпт таратады. Табигатында зерек,бшмге купггар Румар эр саладагы орыс тшндеп ютаптарды езбезмен оки алатын дэрежеге жетедь Бутан дэлел —А.Некрасовтын“Сотые каЬары” елешн аударуы, Л.Толстой фидософиясыментаныстыгы сиякты жайлар.Р.Кдраш жастайынан-ак елен шытарып, ел аузындаты эдебимураларды жинастырады. XX гасырдын бас кез1нпе казак даласынатарайтын арабша, турйсше, татарша, казакша басылымдардыокып, заман, дэу1р жайын ангара бастайды; эдеби, тарихи,философиялык ютаптарды iaaeHin журт окиды. Сейтш, ислам дйпкагидаларын жетйс бшетш Румардын енш дуниелйс тылымдарданда жаксы маглуматы болады; 1907 жылдардан бастап казак, татарTinmepiHae шыгатын газет, журналдарда макалалары мен елендершжариялайды. Ол елдш элеуметпк eMipiHe араласып, халык муратынкездейтш ютерге белсене ат салысады. 1911-1913 жылдарда эуел1Ордада, содан кейш Оралда шыгып турган “Казакстан” газетшшыгаруга, онын жумысын жолга коюга белсене кызмет етед1.1905-1907 жылдардагы 6ipiHiui орыс тенкергсшен кейш Ресейдеде, казак даласында да когамга сын кез1мен карап, халыктынкекейкестз мэселелерш кетеру бел алтаны мэлш. Казак зиялыларыда осы кезде халык, заман хакындагы ойларын елге тарататынбаспасез кажетпгш жаксы туешеш. Сондыкган Р.Кдраш,Е.Буйрин, Ш.Бекеев, Г.Мусагалиев, Б.Кдратаев, А.Мэмедовсиякты казак окыгандары “Кдзакстан” газетш шыгаруга кушсалады, аукатты юешерден каржы жинады. Сейтш, Оралдагы ахунМутиголла Тухфатуллин мен онын cepiicrepiHiH баспаханасынан“Казакстан” газета шыгарып турды. Аталган зиялылар газетбетшде елдш элеуметпк мэселелерш кетередк Газеттеп непзпматериалдарды орысша аударьш жариялап отыруга куш салады.1912 жылгы Лена окигасьш айна-катеаз жазган “Казакстан” оналтыншы санынан кейш 1913 жылы жергшкп патша eiciMiHiHкаЬарына ушырап, шыгуын токтатты.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1 9 1 7 )___________358Бул газеттш едщ отырыкшылыкка, мэдениетке, оку-бшмгеундеп, халыктын ой-санасын еаруде елеул1 рел аткарганnporpeciuin демократиялык багыттагы баспасез болгандыгыБ.Кенжебаев, Х.Бекхожин, Y. Субханбердина енбектерщде орындыайтылган1.Гумар 1910-1913 жылдарда Уфа, Кдзан, Орынбор калаларынан“Ойга келген пшрлер1м”, “Бала тулпар”, “Карлыгаш”, “Орнек”,“Тумыш”, “Бедел-хаж” аталатын поэзиялык Ьэм философиялыкалты жинагын жариялайды2. Бул енбектер1 оны б1ркатар турютщдес халыктарга Maiuhyp еткендт аян.Кдзан TOHKepici карсаныда Г.Кдраш Уфа каласында ед1. Ол солкаладагы дши орталыктын ж ок-ж тк, кемтар, жепм балаларгажэрдем беру бел1мшде кызмет ететш. Сол кезде оны осы мекеменщказны етш сайлайды.Гумар 1917 жылгы акпан TOHKepiciHe жэне “Алаш” партиясынаумилен карайды. Онын 1918 жылы “Турымтай” жинагындажарияланган “Керем1з бе?”, “Келер ме екен?”, 1918 жылы 22январьда “Сарыаркада” жарык керген “Алаштын азаматтарына”деген арман мен yMince толы елендер1 осы кезенде жазылады.Гумардын “Неден коркам?”, “KipeMi3 бе?”, “Келер ме екен?”,“Кун туды”, “Алаш азаматтарына” деп аталатын 6ip кездеултшылдык сарынга танылган туындылары бупнп кун тургысынанКараганда шын мэншдеп халкын суйген, халык тагдырын ойлаганперзентпк сез!мнен туган терен Te6ipeH icii елендер ед1. Ондагынепзп ой елшк, б1рлж мэселес1, ез б и л т езшдеп дербес ел болу,халыкка кызмет ету болатын. Сонымен катар бул елендерде(“Кун туды”, “Неден коркам?”) жастайынан дш жолын куып,имандылык эдет-гурып бойына ciuipin ескен Гумардын дуниешканды касап, ойран ботка кылып келген тенкерюке сын кезшенкарагандыгын да ангару киын емес.1Б. Кенжебаев. Кдзак халкынын XX гасыр басындагы демократ жазушылары.А., 1958, 28 б.; Х.Бекхожин. Кдзак баспасвзш|'н даму жолдары. А., 1964, 86б.; Субханбердина. Казактын революциядан бурынгы мерз1мш баспасездепматериалдар. Казак ССР FA баспасы, А., 1963,279-6.2 Ойга келген тюрлер1м. I жезэ. Орынбор, Уакыт баспаханасы, 1910. ЖазганГумар эл-Караши; F К (1шю Орда). Бала Тулпар (казак TiniHAe). Уфа. “Шарк”баспаханасы. 1911; Карлыгаш. Жазган Рабдалла Муштац. Кдзан. “Кэримовтербаспаханасы”; ернек. Бастырган “Мэдрэсэ-и Галиядагы” кыргыз шэюрттер1.Уфа. “Шарк” баспаханасы, 1911, жазган Караш баласы Гумар (iniKi ордалык);Г.Муштац. Тумыш. Бастырган “Мадраса-и Галиядагы” кыргыз жэне казакnroKiprrepi. Уфа. “Шарк” баспаханасы. 1911; Гумар Карашулы (innci ордалык).Бэдел-хажы. 1913. Казан, “Умидь” баспаханасы. Таратушы султан ШаИингерейБвкеев.

359 FYMAP КДРАШ (1875 - 1921)Мезплсп ерте тутан таннан коркам,Жауынсыз кур желдеткен шаннан коркам,Тантуды, мезгш жетп деп адасып,Курылган карангыда заннан коркам.Текгерш жарлы, байды, курып жумак,Теп-тепс журтка жеткен тойдан коркам...Асыгас 1стей салган icreH коркам,Кднцары таскан кара куштен коркам...3Немесе:Ею талай ic болып,Ерге киын кун туды.Аспанда ай, кун тутылып,Жер жиЬанды кан жуды...4MiHe, ойлы акын когамды езгертудщ езге жолдарымен емес,кан тепспен, кушпен, зорлык-зомбылыкпен жумакка жетуд!каламагандай. Б р онын eMip бойга алган тэрбиесше, калыптасканкозкарасьша тжелей байланысты. Жэне мунын 03i акыннын жанакезенге етуде сан алуан жантолганысына Tycin, рухани курдел1жолдан еткендтн керсетедйГумар 1917 жылы мамырда Ордада еткен Бекей казактарынынжалпы съезше катысады. Делегаттар акынды Мэскеуде болатынРесей му сыл манд ары съезше екш етш ж1бередк Гумар сол жылгыжелтоксанда Орынборда еткен жалпы казак съезше шакырылып,сонда тартымды баяндама жасайды.Казан тенкерюш шггей кабылдамаган, 6ipax казактын едщгшсактайды деп ceHiM арткан “Алашорда” гумырынын кыскальнъгнсезген Гумардьщ амалсыз жана дэу1рге карай икемделуше туракелщ.Халыкка кызмет eiyfli eMipiHiH максат-мураты санаган азаматакын 1918 жылы дши мансабын б1ржола тастап, елге накты кызметету, элеумегпк eMipre белсене араласу жольгаа ойысады. Сейпп,тутан ел1 Жэшбекке келедьЗерттеуип М.Тэж1муратгеп Гумардьщ елге келуш РКФСР ¥лтicTepi халык комиссариатыньш Мухамедияр Тунганшин баскарганКазак бошмшщ Мэскеуден Ордага кош in келу1мен байланыстыкарайды5. Ce6e6i —сол кездеп казак окыгандары сиякты, Гумарда халыкка камкор болатын улттык эскери бел1мшен1н болуын3 Гумар Караш. Турымтай. —Уфа. “Шарк” баспаханасы. 1918; F.K/араш. —А ,1994,124-6.4 Гумар Караш. Турымтай. —А., Гылым, 1994,124-6.5М. Тэжищаттеа. Bi3 бшмейтш Гумар Караш. / / Ана Tiiti. 18.04.1991.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 360калаган. BipaK, ол дэуар олардын бул ойын icxe асырмаган.Гумар Кдраш М.Тунганшинмен етене таныс, сырлас адамболган. М.Тунганшин Гумарга заман ауанын, уакыт ынгайынангартып, елде мэдени-агарту жумыстарына атсалысып, жанадэуарге икемделу керекттн, одан езге жол жоктыгын тусйшрсекерек.Гумар елге келген сон Ордадагы педтехникумда сабакбередь 1918 жылгы 2-4 кыркуйекте болган Бокей губерниясымугатмдершщ I съезше жэне 1918-1920 жылдарда еткен солгуберния кенестершщ I, II, III, IV съездерше делегат болыпкатысады. IV съезде улт мэселеЫ, тап Kypeci хакындагы niKipталасы epinireH кезде: “...Алда эл1 талай асатын белдер тур.Халыктар достыгынын мызгымас болуы 6ip улттын 6ip ултты аяккатаптамауымен тжелей байланысты екенш умытпауга тшстз?Гасырлар бойы улттык езгшщ тепюсш Kepin, отарлык саясатынынсалдарынан мешеу калган казак ел1 езшщ жаркын болашагынынтымактыкпен тжелей байланыстырады...”, —дейттн орныктыда орынды пшрлер айтады6. Ол осы жылдарда жана кезещинасихаттайтын “EKeyi ею баска” макаласьш, “Дурыстык жолы”,“Жана жыл купы болсын” сиякты елендерш жазады.F.Kapani 1919 жылы Бекей губисполкомьшда 1стейдД, солжылы коммунисток партия мушелптне етед1. Оган Ордадауйымдастырылган айына ею рет шыгатьш “Мугагпм”7 атты тэл1мтэрбие,гылыми пэн журналынын шыгарушылар алкдсын баскаружуктеледд. Бул казактын тунгыш педагогикалык журналы ед1.F.Кдраш осы журналда “Педагогика” атты енбепн жариялайды.1919 жылдын наурыз айынан бастап шыга бастаган “Мугал1м”журнальшын небары жен саны гана жарык керген. Аз гана уакыттаазын-аулак саны гана шыгып улгерген “Мугалш” тек тэл1мтэрбиелжбасылым емес, саяси-когамдык, эдеби-этнографиялыкта журнал едй Р.Кдраш сиякты зиялы агартушы акын баскарганбул журнал ез бетшде сол кездеп саяси-элеуметтж ахуал, окуагарту iciHin жэШ, халык тарихы мен эдеби муралары эдетгурпымен шаруашылыгы хакындагы эртурл1 жанрдагы кептегентанымдык, тэрбиелж материалдар жарияланган. Гумардынбаласы Faбдoлкaдыp Кдрашев орысшадан аударган К. Маркспен Ф.Энгельстщ кыскаша ем1рбаяны да осы журналда жарыккередь Мунда куж бупнге дей1'н ез мэнш жогалтпаган, улт пентш туралы да толганыстар кездеседь “MyraniM” — Е.Караштын“Педагогика” аталатын манызды енбепн жариялаумен катар,агартушы-ойшыддын жемгсп де жаркын eMipiHiH 6ip кезещньС.Созак,баев. Агартушы акын —Гумар Кдрашев. / / Жулдыз. 1993, № 4.7“Мугал1м” журналын шыгарып, таратушы улт icTepi женшдеп халыккомиссариаты жанындагы казак бшпмйнн Бекейлж бвлшшесь

361 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)айкын елестететш, сирек кеэдесетш кымбатты мура.Гумар Караш XX гасырдын бас кезшде казак даласынакен тараган “Айкал”, “Мугалш”, “Шора” журналдары мен“Кдзакстан”, “Казак”, “Сарыарка”, “¥ран”, “Дурыстыкжолы”, “Казак дурыстыгы” сиякты газеттерде сол дэу1рдщкекейкесп мэселелер1 хакында елендер мен макалалар жариялап,мерз1мд1 баспасез бетшде жи! кершей. 1919 жылы “Дурыстыкжолы” газетшщ жумысына онын алка Mymeci жэне белсеншпршшктершщ 6ipi ретшде кызу атсалыскан.1919 жылы Ордада казак жазушьшарын 6ipiicripeTiH алгашкыодак непз1н салып, “Дурыстык жолы” газетш шыгаруы, ез1 туып,ескен ешрден “Кыркудык” аталатын ауылшаруашылык артелшуйымдастьфуы Гумардын ел ушш еткен елшеушз енбектерштаныта туседИ.Г.Караштын 1920 жьшы 21 маусымда II Бекей губернияльпспартия конференциясында губкомньщ пленум Mymeci болыпсайлануы, сол жолгы 6ipiHnii пленумда губкомньщ упт-насихатбел1мшщ MeHrepymici болып беютшу! —азамат акынга халыктынулкен сешм арткандыгын керсетед1. Онын осындай белсещиенбеп, кызу да карбалас жумыстары, кызьш эскерге азык-тулжжинауга атсалысып, ел шйндеп эр килы зиянкестермен Kypecyiенбегаш —букара жауларынын ызасын келпрмей коймады. 1921жьшы 12 ceyipfle ак бандьшар акынды Кунаншапкан деген жердеазаптап елпредгГумар казасын жергшiKTi азаматтар жогаргы уюмет орындарынакайгыра хабар латан. Солардын 6ipi Ордадан Орынборгажолданган мына жеделхат: “Из Орды. 135. Через Уфу ОренбургКирнаркомпрос. 12 апреля убит злодейской рукою бандитовкиргизский общественный деятель, много работавший для нашегонарода, поэт, дорогой наш коммунист Умар Карашев”9.Акыннын мезгшшз казасы хакында “Казак Tuii” газеп:“Гумардын атын Россиядагы казак ел1 тугел бшед1 деп айтсак таeripiicmi болмаймыз. Казак елше бтщ п, пшрл1 кызметкерлердщете керек болып турган заманында Гумар сиякты зор {алымнынкашкындар колынан кылышпен кескшенш олпршу1 жандыкуйд1ред1, журепм1зге от жагады. Уакытсыз кеткен есш ер,топырашн торка бол сын, сенщ атын, кызметш казак халкьшен6ipre жасайды”10, —деп аза туга жазды.1 Р.Жангожин, С.Сазак/баев. Кдйраткер Гумар Карашев. / / “Казак эдебиетГ’газет1,1989.29 караша.9 Бул жеделхаттын фотокеппрмесш осы зертгеу авторына 1921 жылы ГумарКараштын туысканы, М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енер институтынынбайыргы кызметкер! Г. Султангалиева табыс еткен.'•//Кдзактип,1921. № 136.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 362Филология гылымынын кандидаты М.Тэж1мураттегшщмакаласында Гумар eMipiHiH сонгы кез1 туралы да б1ркатарпайымдаулар бар11. Ол жасаган жорамалдын 6ipi — Гумардынелгмше Нуркай байдын тжелей эсер eTyi. Ce6e6i, акын Нуркайдынжас эйел1 Жаманкызды аса жаксы керген. Осы жагдай кектенд ipreHбайдын ел шинде журген ак бандыларды айдап салуы эбденыктимал. Сонымен катар, Гумардын 6ip кездеп жана оку жуйесшенпзуше карсы болган хашмшш думше моллалар, акыннын дшимансабын тастап, жана дэу1рге икемделуше ызылангандар —69piде пшрлес болып куш 6ipiicripreH. Б1здщше, Гумардын мезгшазел1мше непзп себептер осылар.Халыктын ардагер перзенп Гумарды еске алу, жоктаусипатындагы елен, жырлар ел арасында кеп айтылады12. Эаресе,кен тараганы —кайгылы сепз жол елен.Гумар eMipiHiH сонгы куш жэне акын казасына арналган сепзжол азалы елен хакьшда ел аузында эртурл1 энпмелер айтылды.Мустафа Ысмагулов бул елещн Гумар ак бандылар колынан опатболар алдында шыгарган екен десе13, Нагима Губайдолла келшсол кун1 — кагазга жазып, келшше 6epin кеппп дейдк Нагимадереп мынадай: “...Патшалык дэу1р мен кенестйс кезеннщ MyraniMiкарт шеж1ре1ш ахун Губайдолла Ахметовтын 1901 жьшы туганСакыпжамал деген кызы болган. Ол Гумар Караштын Бурхандеген баласына 16 жасында куйеуге шыккан. 1921 жылы сэтазKyHi Гумар Караш уйден аттанарда оны осы келМ атка MiHri3inсалады. Аттанарда келш тщ колына 6ip хат бередь Ke.niHi окыпкараса, “Жалгыз мола” деген Гумардын ез колымен жазган елещекен. Сол KyHi жолда бандылар тап болып, кылышпен кесюлепелпрген. Жазмыштын буйрыгы болар, атакты Гумар Караштынденеа алгашкьша жалгыз мола болып койьшады. Ce6e6i, улкенкауымга апаратын мурша болмайды, елде толган банды, сумдыкаштык...”14.Гумар Кдрашты зерттеуип М.Тэж1мураттеп Батые Кдзакстаноблысы, Кдзталов ауданынын Кдракобда ауылында туратынПангалиева Бакыттын естелггш келпредь Сонда Бакыт эжейертерек кезде “Гумардьщ женгеамш” деп 6ip эйел келш, акын"М . Тажшуратов. Б1збшмейтшРумарКараш.//Анаruii, 1991.18csyip.12 Смагул Жакыпулынын Румарга шыгарган жоктауы. М.О.Эуезов атындагыЭдебиет жэне енер институтынын колжазба коры. 328 бума, 2 дэптер.13 М. Тэжшуратов. h i жатыр тепсецде //Казак эдебиеп тарихынын езекпмэселелер!. А., Казак университет!. 1993,140-6.141981 жылы Нагима Губайдолла келшшен жазып алып, осы зерттеу авторынажолдаган Ибатолла Ратауов.

363 FYMAP КДРАШ (1 8 7 5 - 1921)бейтне дуга окытып, белп орнатып, сепз жол елен жаздырганынайтыпты15.Enai 6ip дерек —Кдзакстан Еылым академиясынын М.О.Эуезоватындаш Эдебиет жане енер институты Колжазба корындасакталган. Е р корда fw азалы сепз жол елен мазмунына КарагандаНагима Еубайдолла келш айткан “Жалгыз мола”, Бакыт эжейайткан “Жапанда” деп басталатын ею шумак (сепз жол) екендтангарылады. Колжазба корындаод сепз жол елен мынадай:Жапанда жатыр екен жалшз гана,Бэйшешек айналасы жасыл ала.Басында боз тебенщ жатыр шыдап,Таптым деп ел талаган жаудан жала.Казактын турде калган 6ip баласыТолыгып кемелше келген жасы.Тагдырдын жарлыгымен жатыр жалшзБойыцда жаудан алган бар жарасы16.Бул еленге ‘Тумар K a6ipiH iH басында досы Насекеннщайтканы” деген тусшж бершген.Хатка туспеген дерекгер ел аузында уакьгг еткен сайын эр TypAie3repicKe тусетшш ескерсек, бул азалы сепз жол еленш Тумарбейтнщ басына досы Нэсекеннщ айтуы кисынга келедк Тумарженгеа елге кен тараган e3i жатка бшетш еленш акын ескерткпшнежаздыруы эбден мумюн.Ал келЬп Сакыпжамалга Гумар 6epin кеткен “Жалгыз мола”осы елен бе, баска ма? Бул —33ip тушш шешишеген мэселе.Тумар казасынан кейш келий Сакьшжамал “Асылдардаасылым” деп басталатын жоктау шыгарып айткан17. Б р жоктау еларасына кен тараган.1люде Кунаншапканда уакытша жерл енген Тумар бейтн кейшел азамаггары Кыркрыктагы ата-баба зиратына кеппрген.Казан TeracepiciHe дейш де, одан кейш де Тумардын элеуметпккызмеп мен шыгармашыльпын эрюм эркалай багалады.Т.Караш акындыгы мен ойлы пэлсапалык пгюрлерше 6ipкатарказак зиялыларынын штипатпен карагандыгын ангарамыз. Оганкуэ —1911 жылы “Айкап” журналынын 12-санында “Жакын арадабасылып шыгады” деген макал ада акыннын “Балалар трпар”жинагынын баспага бершгеш айтылады18. Ал сол журналдын 191315 А/. ТэжЫуратов. hi жатыр тепсенде //Казак эдебиет1 тарихынын езекпмэселелер!. А., Казак университет!. 1993,140-6.|6Э6И.364 бума, 2 дэптер, 88-89 66.17Э0И. 327 бума.'* Жакын арада басылып шыгады. / / “Айкап", 1911, № 12.

КАЗАК, ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 364жыгы 12-санында “Жана шыккан ютаптар” аталатын макал адаГ.Кдраштын Кдзан каласында Кэримовтар баспаханасында“Карлыгаш” деген кггабынын шыккандыгын хабарлайды.BipaK Гумардын 1902-1910 жылдарда мектеп, медреселержуйесше тарих, жаграпия, есеп Tapiafli дуниелйс пэндерд1 енпзш,жанаша (жэдитше) окытуы б1ркатар кад1мшш дш екщдершщкарсылыгына душар болды. Кад1мшщдердщ сол ыза, ешпендшпен акыры 1914 жылы Кдзаннын жарык керген Жумагалимолда Жанарыстанулынын ютапшасында керш е тапты19.Гумар жанашылдыгын олар дши жуйеш бурмалау, 6ip табанорысшылыкка бет буру деп санады, келешек eMip ушш дуниелйспэндердщ кажегппн туешбеда.Г.Караш отызыншы жылдарда молда акын, Алашорданынжыршысы ретшде багаланды. С.Сейфуллин “Тар жол, тайгаккешу” ютабында: “...Кдрашры Омар “Алаш” уранын жыркылып, ютапша жазып шыгарады. умытпасам, ютапшасынынаты “Терме” едк Ютапшасында Элекенш (Элихан Бекейхановты—К-С.) мактайды”20, —дейщ. Гумардын ешуакытта “Терме” аттыжинак шыгармаганын, сынауга келгенде окымай турып niKip айтусол дэу1рдш киянатты ypnici екенш М.Тэж1мураттеп ете орындыкерсепсен21. Уакыт райьша орай “Тар жол, тайгак кешудепше”багалау Г.Токжановтьщ, С.Мукановтын, П.Пахмурныйдын,В.К.Григорьевтш енбектер1нде де кездеседьКьфкыншы жылдарда Г.Караш мурасы 6ip жагынан 6i3атагандай ауыр сынга ушырап жатса, 6ip жагынан казактынкернекп акын, жазушылары санатында М.Жолдыбаев, М.Эуезов,Э.Коньфатбаевтын оку ютабына ендр2. Феоктис Березовский 1936жылгы макаласында Г.Карашты Абай дэстурш жалгастырушыларкатарында атады23.Абай, Махамбет, Шернияз, Султанмахмут сиякты Гумармурасын да жинап, зерттеуге ыкпал еткен 1939 жылгы Кдзакстанжазушылары мен акындарынын екшип съезшщ карары ед!.Будан кейшп ип icTep — Гумар шыгармашылыгынын ортамектеп багдарламасына eHyi, 1941 жьшы Е.Ысмайылов пенХ.Жумалиевтщ 9-класка арналган “Кдзак эдебиеп” окулыгындадербес тарау репнде 6epuiyi, Е.Ысмайыловтын 1941 жылы “XXгасырдагы казактын демократияшыл эдебиеп” деген кандидаттык15 Гумар Кдрашоглы Ьэм шэюрп Ахмеди Ыскакуглынын хилаф шаригифрадсездерше рэдие. Haniipi: Гиналдин ГПргалиоглы. Мэтбга. “Кэриме”, Кдзан, 1914.JuС.Сейфуллин. Тар жол, тайгак кешу. А., 1960,203 б.21Тэж1муратовМ. Bi3 бигмейтш Гумар Караш. / / Ана TUii, 1991.18cayip.22 М.Жолдыбаев, М.Эуезов, Э.К/оцыратбаев. XIX гасыр мен XX гасыр басындагыказак эдебиетшш оку ютабы. А , 1933.25 Ф. Березовский. Казак эдебиеп. / / Красная новы. 1936, № 3.

365 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)диссертациясында акын мурасынын мейлшше эдш багалануы.BipaK бул кезенде де эдеби мураларымызга урке караган солакайбелсендипктер, сынаржак айтыс-тартыстар, баспасез бетшдептырнак астынан Kip ianereH дубэра, думше сындар аз болганжок. Сондай сойканды сындарга зерттеушшер де, олар мурасынжариялаган Гумар сиякты акындар да кайта iniicri. 1947 жылы“Кдзакстан Коммунист большевиктер партиясы ОрталыкКомитетшщ “Казак ССР Гылым академиясынын Tin жэнеэдебиет институты жумысындагы саяси ерескел кателер туралы”дейтш каулысы шыкты. Онда Балкы Базар, Шортанбай, Мурат,Шэнгерей, Султанмахмуттармен 6ipre Гумар да феодальдыкреакциялыкбуржуазиялык-ултшылдьпс сарындагы акын делшш,шыгармаларын о куга тыйым салынды. Гумарды сол каулыда—“революцияга душпан буржуазиялык-ултшылдык Алашордапартиясынын кайраткерлершщ 6ipi” деп керсетп. Бул каулы казакэдебиеп тарихын, сондай-ак Гумар сиякты кернекп акындармурасын жинап, зерттеуге, жариялауга кесел болтан 6ipfleH-6ipканды какпан болды.BipaK, “болат пьгшак кап тубшде жатпайды” дегендей,Г.Карашев туралы орынды да орныкты пшрлер де, онын мураларыда там-тумдап болса да жарык керш жатты.1959 жылгы казак эдебиетшщ непзп проблемалык мэселелершеарналган гылыми теориялык конференцияда Э.Коныратбаев,КОразаев, У.Субханбердина сиякты зерттеушшер Г.Кдрашеватына жылы леб1здер 6uuipin, онын мурасын жинап-зерттеу, эдшбагалау туралы усыныстар жасады24.Г.Карашевтын элеуметтж кызмеп мен эдеби, пэлсапалыкмурасын эдш багалауда республика философтары езге г алымдаргаенеге боларлык игшпсп icTep аткарды. 9cipece, 1962 жылыМэскеуде жарык керген “Философиялык энциклопедияда”С.Зиманов пен М.Ысмагулов Г. Караш енбепн жогары багалап,онын акындык, публициспк, жана оку жуйесш жасаушылык,ойшылдык кырларын тужырымды да жинакы жетюзе алган.А.Нуркатов Г.Караштын поэзиялык мурасын керкемдйстур жагынан карастыра отырып, “Кеп енбек еткен, кеп муракалдырган акындардын 6ipi”35 деп керсеткен. Ал ЫДуйсенбаевГумарды “XX гасырдьш бас кез1ндеп казак эдебиетшш ен кернекпкайраткерлершш 6ipi”26 деп багалайды. BipaK, А.Нуркатов та,Б1.Дуйсенбаев та Гумар шыгармаларын накты талдап дэлелдепжатпаса да, сол кезенге сай “онын мурасында кос-кыртыс14 Эдеби мура жэне оны зертгеу. А., 1966.21 А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстурь А , 1966.26 Ы Дуйсенбаев. XX гасырдын бас кез!ндеп казак эдебиеп. Кдзак эдебиептарихы. 2-том, 2-ютап. - Кал ССР FA баспасы, 1965.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917)__________ 366кайшылыктар мен кател1ктер аз емес” (А.Нуркатов), “кезсалатыны еткен заман, ата-бабалар жолы. Ол акынга капысы жоккимас дуниедей. Акын онын келеккел1 кеселд] жактарын кермейд!,Keprici де келмейш”. (Ы.Дуйсенбаев) деп сынап та кояды. Эрине,брар уакыт ауанына карай айтылган птарлер. Сол зертгеушшерб р кундерде арамызда болса, осы сынап отырган жайларынакыннын азамапъпы, кергеншп, халкына деген перзенттж ce3iMiдеген болар ед1.Рухани мураларымызга деген кайта куру дэуаршщ жылы леб11989 жылш Кдзакстан Компартиясы Орталык КомитетшщКомиссиясы корытындысында KepiHic тапты. “Эдебиет пен енермэселелер! бойынша 30-40 жылдар кезеш мен 50-mi жылдарбасында кабылданган каулыларды зерттеу женшде” аталатынб р корытынды бойынша солакай таным, сынаржак тусптпссалдарынан б1ркатар жылдар шыгармаларын о куга тиым салыныпкелген философ акьш F. Кдраш ев халкымен кайта табысты.Акыннын когамдык кызметш, эдеби, пэлсапалык мураларыннасихаттау, таныстыру максатындаш (йркатар макалалар жарыккердь Олар: С.Ысмагрованын, С.Сьщиыковтын, Р.Жангожин менС.Созакбаевтын, Б.Байгалиевтщ, т.б. макалалары. Осы макала,зертгеулердщ кай-кайсы да акыннын eMipi мен шыгармашылыгы,элеуметпк кызмеп хакындага б1ркатар соны деректер!мен багалы.Б.Байгалиев “Алматы акшамынын” аталган санында белгш галымЕ.Ысмайыловтын 6ip кезде жазылган “Омар Кдрашев” дегенмакаласын да жарияланган. вткрн кезец ынгайын танытатынсын-байыптаулары бола турса да, галымнын б р макаласын осыуакытка дейшп Р.Кдраш мурасын орынды да орныкты талдагансаликалы зертгеу деуге болады. Bip eKiHinmci — “Казак эдебиеп”мен “Алматы акшамында” Р.Кдраш деп казактын алгашкыдраматургшщ 6ipi Ишангали Мещйханрынын фотобейнеЫнжариялаган.* * *Румар Кдраш акын, жьфаулар елiнде туып, жас кезшен жанынаcepix, кеюлше керйс еткеш Шэлгез бен Доспанбеттщ, Асан кайшмен Кдзтуганнын, Махамбет пен Мураттын елен, толгаулары,Казакстаннын баше ешрше тараган башрлык жырлары еда.MiHe, акын осы мураларды жинастырып, 1910-1912 жылдардаОрынбор каласынан “Шайыр...”, “Кексщцер...” деген eici жинакшыгарады27. Ол “Шайыр” жинашна Байток, Жанузак, Доспамбет,27 Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары, жиюшысы FабдоллаМупггак “Бвкейл1ктен”. Орынбор. “Кэримов, Кусайынов жене cepiKTepiHiHбаспаханасы. 1910; Кексшдер, яки бурынгы мырза улы Ьэм Ногайлы батырларыуэ гайри магыналы жырлар. Жинап, бастырган Рабдолла Муштац Бекейшк.Орынбор. “Кэримов, Хусайынов жэне серйсгерйоц” баспаханасы. 1910.

367 FYMAP КАРАШ (1875 - i 921)Кдзтуган, Шэлгез, Есет, Шэнгерей шыгармаларын, шешенджсеадер мен “Ер Шобан”, “Эдш султан” сиякты жырларды — не6api жиырмадан аса эдеби мураны топтастырган. Курастырушы“Кексшдерде” Шэлгез мураларынан узшдшер, “Едете, Токтамыс”,“Орак-Мамай” жырларын жариялайды. “Кексщдерге”, “Эркеншшн 6ip ойы бар” деген вз елеш де енген. Аталган ей жинакта — сирек кезде сетей ютаптар, оларда жарык керген муралар эрдэу1р1ндеп сез зергерлершщ ой-арманын, дуниетанымын, талантдарынынэйплер елеул! рухани казынамыз.Гумар Караш - эртурл1 мерз1мш баспасез беттер1нде кеп жазганкаламгер. Ол шыгармаларын "Гумар Караш баласы”, “ГумарКарашулы”, “Ахунд Гумар Карашулы”, “Гумар эл-Караши”,“Бвкей елшщ 6ip баласы”, “Гумар Караш”, ‘Т .К .”, “Г.Муштак”,“Габдолла Муштак”, “Казакаев”, “Гумар Карашев”, “Оразакай”деген еамдермен жариялап отырган. Ол “Габдолла Муштак”буркеншж атын “Карлыгаш”, “Тумыш” жинактарында жэне“Шайыр”, “Кексшдер” топтамаларындагы ез шыгармаларысонында колданады. Ал “Казакстан” газетенде жарияланганмакаласында38 e3i шыккан елшщ атымен “Оразакай” деп колкояды. Ал “Г.Муштак” —“Тумыш” жинагында жэне “Эдш мырзамен ару Шандоз” энпмесшде кездесеш. EipaK, энпме сонындаакын езшщ мекен-турагы мен аты-женш толык жазган.“Габдолла Муштак” Гумар Караштын буркеншж аты екеншпнбетенде жарияланган жана шыккан кггаптар хакындагы макаладанайкын ангарамыз28. Онда “Кексшдерш” жинап, бастырушыГабдолла Муштак —Гумар Караш екендш анык айтылган.Акын “Бала тулпар”, “Ага тулпар” жинактарынын алгашкыбетенде ютап авторы деген жерде жэне “Кдзакстан” газете ндеп“Баку” очерюшн сонында “Г.К-” деп кана керсеткен. Сондай-ак,“Жастарга” “Тэназ жан жок” деген макалаларын30 “Казакаев”деген буркеншж атпен жазган. Ал Имам Газалиден аударган елещн“Бекей елшщ 6ip баласы” деген атпен жариялаган.Гумардын буркеншж аттарынын бэршщ де ез1ндж мэш бар.Мысалы, “Муштак бшмдер, зиялы, зейщщ, зерделГ’ деген магынаберсе, Габдолла — кудайдын купы, кызметеша угымында. Демек,“Габдолла Муштак” — кудайдын зердел1 кулы деген автордынинабатты, кшйпейш кеншш танытады. Ал, “Оразакай” 63i туьпт,ескен ногайлы-казак елшдеп ата-баба рухын еске алуы.Гумар буркеншж ес1мдерд1 6ip басылымда б1рнеше шыгармасыжарияланатын жагдайларда, елен, макалалары газет, журналдардажш бершген реттерде колданса керек. Сонымен катар, Гумар беса TipmimK тал асы. / / “Казакстан” газеп. 1911, № 2.в “Айкал” жуналы, 1911. № 3,16-17-66.’" “Казахстан” газеп, 1912. № 4, № 6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)___________ 368елен ютабынын сонш екеувде faHa (“Ага тулпар”, “Турымтай”)аты-жешн толык жазган. С оган Караганда, акындык кемелшекелгенге дейш ез атын ашык та айкын жазуды лайык кермегенсиякты.Keft6ip макала жазушылар “Кдзакстан” газепнде “Казак” дегенатпен жарияланган 6ipa3 макалалар мен елендерд1 де Г.Кдраштшсанайды. Муны келешек зерттеушшер зер сала аныктаганы дурыс.Гумар Карашев ауьш моддасынан халкынын камын ойлаганкайраткер акын дэрежесше дейшп курд ел i eMip жолын етп. Халыктагдыры, дэу!р сыры, ем1рдщ езекп мэселелер1 шыгармаларыныцнепзп такырыбыНа айналды. 1910-1918 жылдарда Казан, Уфа,Орынбор калаларынан “Ойга келген niicipnepiM” , “Бала Тулпар”,“Карлыраш”, “Орнек”, “Тумыш”, “Бэдел-хажы”, “Ара Тулпар”,“Турымтай” сиякты елен ютаптары мен прозалык-философиялыктолраныстыры жарык кердк Жарияланган сепз жинагына,мерз1мд1 баспасез беттершде жарык керген макалалары менелендерше, педагогикалык енбепне жэне басылып улгермегенкеркем энпмесше Караганда, ол эр килы жанрда калам тербеп,жемюп енбек еткен. Е.ЬТсмайловтын: “Революция алдьшдарыдэуарде халык арасына шыгармалары мен eciMi ен кеп жайылган,кашрщ, данкы зор Омар (Гумар - К-С.) болды. Барлык акыннанда Омар елещц кеп жазды, жеке ютаптарын да уэджаз кепбастырып отьфды”31, — деу1 ете орьшды айтылган niKip. Аталганмакал асында Е.Ысмайловтын: “Омарды елпрген бандыларонын кептеген колжазбаларьш, кпапханасын талкандап, ертепжойьт ж1берген. Сондыктан онын соцгы дэу1рде жазылганшырармаларынын Ke6i сакталмады” деушщ де кисыны бар.Гумардын 1918 жылы Уфа каласынан шыккан “Турымтай”жинагынын сонгы бетшде: “Кырги” атты Г.Кдрашевтщ жанажыр кггабы, топыракган тыс болсак, осы жазда басылып тарайды.Елдеп адреса Савинка селосы. Самар губерниясы, Жана езенye3i, А.Акшуринге, Г.Кдрашевке тапсырылсын — деген жарнамабершген. BipaK, “Кырги” жарык керген жок. “Кырги” Уфадагы“Шарк” баспасынын архившде калды ма, элде акыннын езкагаздарымен 6ipre жойылды ма? — ол жагы белпаз. Сондайак,С.Ысмагулова Гумардын колжазба куйшде жоралып кеткен“Кан мен тер” дейпн кпабы да болгандырын жазады32. Демек,журтшылыкка белгш боп отырган онын жарияланган мураларырана, ал “Норайлы”33сиякты жекелеген елецдер1 сол кезде жаттап31Е. Ысмайылов. Омар Карашев. //Алматы акшамы, 1990.30-кантар.3JС. Ысмагрова. Киын да сулу тагдыр. / / “Жалын” журналы, 1989, № 2.33 влец MBTiHi Шымкент каласыньщ тургыны Гумар Караштын агайыныКалаков Акбсшаттан алынды.

369 FYMAP КДРАШ (1875- 1921)улгерген елен кумар адамдардын айтуымен гана жетш отыр.1911 жылы акыннын уш елен штабы жарык керген. Etceyi —Уфада басылган “Бала тулпар” мен “Тумыш”, ymiHiiiici —Кдзандажарияланган “Кдрлыгаш”.Румардыц “Тумыштага” елендер1 ел агаларымен жэнеимандылык жолын устар моллалармен сырласу сипатында. Акынжинакка енген елендершщ кай-кайсысында да урпак тэрбиесш,эйел-ана релш, шлым-бшмнен кенже калган ел жагдайынжалкаулык пен надандык зиянын ашына теб1рене тол fan, халыккакызмет етуш насихаттаган.Гумар “Бала тулпар” мукабасындагы терт тармакта жэне жинаксонындагы корытынды елешнде ак сейлеп, гибрат айтуды максатетед1. Бул —акыннын буюл шьтармасына ортак нысанасы.Аталган жинактагы келел1 шыгармалары — заман жайындагаекьуш толгауы. Акын оларда казак халкынын еткен дэуйрлердепедщк, ерлйс салтын, багзы эдет-дагдысы мен сэн-салтанатын,ел камын ойлар ерлер мен 6epeKe-6ipAiicri ансай еске алып,заманнын, Kici кулкынын бузылуын, эдепаздж пен еюжуздшк,MertipiMci3fliK пен ж1кке бел1нушипк балалап, заман азьш, казактынбага кайтуын капал ана-кайгара жырлайды.Еумардын шамыркана аяусыз шенейпт — надандык пендаракылык пен тогашарлык, жагампаздык пен паракорлык,мактангейлж пен шаригат жолын бурмалаушылык. Ол багзыжырауларша термелеп, толгана отырып, хан мен халыкка,патша эимдер1 мен паракор ел билеушшерге, бала мен эйелгесыншылдык байыптаулар жасап, сол заманга орныкты бага береда.Халыкты оянуга, енер-бшмге, ipreAi ел болуга, eMipni жанартууппн кам-карекет жасаута ундешп.Еумардын замана xani мен табигатты салыстыра суреттеушен03i акындык енеге алган Шэлгез acepi байкалса, багзы даркандала мен кешпел! eMipni еске алуда Шэнгереймен ундестшайкын ангарылады. А.Нуркатов айткандай: “ BipaK Гумар оныжалан кайталамайды, He6ip тын тенеулер, тапкыр салыстыруларколданады, дамыта, dpi терендете отырып колданады”34.Гумар “Кдрлыгаш” жинаганда “Тумьпп” пен “Балатулпардага”ой-пшрлерш дамыта тускен.Бул дуние себеп, талап дуниеа,Тек журген себеп етпей болар харап.Осы ею жол жинактагы барлык елен, толгаулардын тем1рказыгыicnerri. Акын айтар ойларын осы жолдардын мазмун-мэшмен14А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстури А , 1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 370ерб1тед1. ¥сынар жолы: тырбану, карекет ету. Акын оны крайда: “Кдрекет етсен, жарылгармын” деген деп иландыра, сещпретолгайды. Ел устшен кун керген надан сопыларды сынайды. ОныКарлыгаш аузымен айткызады. 0нер-бтмге умтылмай енжаржурген халыктын кырсыздык-жалкаулыгына ашына тш катады.Жомарттык, эдщшк, батырлык, ж1гер, эдеп, надандык, eTipiK,уят, тэкаппарлык жайлы толганады. 0Mip, кещл, талап туралы ойтолгау “Бала трпарда” да бар.Гумар eMipre азык болар бшм , енерд1 жас кез1нде алуды, енер,гылымы дамыган epiicri ел болуды армандаган. Акын ашына,кап ал ана айткан, яки арман-мурат ете толганган елендершщ кайкайсысында казак халкы тагдыры турмысынан жырлайды. Елбасына тенген Kaciperri халден арылуды ансайды.“Ага тулпар”35 жинагында Гумардын акындык шоктыгыбурынгыдан да бшктей тускен. Ол ез сез!мен айтканда “Заманажайын кезге алар” шын азамат-акын ретшде танылады. Уагыз,есиет, насихат, титек туршде келетш елен, толгауларьшын кайкайсысындада замана, замана адамы жайында багзы жырауларенегеЫмен езшше толганады. Акынньщ каа'рет-кайгысы: патшаотаршылары ерюндеп, казактын багзы коныстан айрылуы; ары,дин мал болып ел атасы жеттм-жеарге карамай, атак, дэреже ушшарын сатуы: еюжуздшк, пандык, арызкойлык, мансапкорлык,жйапшшс, надандык, жол алып, елдщ азуы.Акын халыкты камдап, енер, бш м жолына бастауы жастаргагана аманат етед1, соларга умй артады. Жинакта болмыс, гарышэлем1 хакындагы елендер! де бар.Гумардын 1918 жьшы Уфа каласьщда жарык керген“Турымтай”34 жинагына eMip, заман туралы Te6ipeHic,толганыстары енген. Мунда да бурынгы топтамаларында жырлаганхалык, улт, енер-бшм, eMip, заман туралы ойларын дамыта тускен.Ол “Кун туды”, “Саган не болды?”, “Керем1з бе?”, “0тер ме екен”,“Келер ме екен”, “Бармысын”, “Жазда тастамаган телпек” сияктыб1ркатар влендершде келгсп де келел1 ойлар козгайды. Акынжинактын алгашкы бетшде ею HapceHi ангартады. Bipi— Турымтайызгарымен егщщ отаушы торгайларды куу, екшпн —пэнидуниенщжалгандьпы. Гумар торгайды ещй талаушы эюмдер бейнесшдеалады.Акын байыптауынша: махаббат — нурлы ce3iM, ак тшек, мещцмурат; тагдыр —адам еркшен тыс табиги eMip карекетч; eMip — желкайыктай етпел1 жалган; теркшк таяныштары — адамнын уй-куш,15 Гумар Карашоглы. Ага тулпар. Бастырушысы Ахмет Байтурсынов. “Д ш уамагишет” мэтбгасы. Орынбор. 1914.16Румар Караш. Турымтай. “Шарк” баспаханасы. Уфа. 1918.

371 FYMAP КАРАШ (1875 - 1921)туган, енген жер1, жары, бала-шагасы. Акын ешкандай турактынэрсе жок деп дуниенщ мэнгшйс дамуында екенш сезшедйАрман-муратка жас кезде талпынуды уагыздап, дау-дамай,зымиян — екЬкуздшйс, бейпш-даракылык, желбуаз-макгангейлжсиякты эдеттерден жюркенген акын, eMipre неге келщм, небтрдш деп терен теб1решске туседь Кдзак халкьшын ipreAi,енерл! ел болуын армандап, туыс улттардын татулыгын калайды.Ол туган елше ез бакытынды езщ жаса дейд1. Онын “езщ ту, ултусан да, кыз тусан да” деген сезшен тур-туащп, мазмун-мэнйшезгертпей, езгеге елйспей-солыктамай ез мэдениетйда езщ жаса,i3ri дэстурщщ жогалтып алма деген магыналы ойларын айкынангарамыз.Гумардын “Бала тулпар”, “Ага тулпар” жинактарындагы елен,толгауларда Шэнгерей мен Гумар Жазыкулы сиякты зиялылар,Эбшкайыр, Нуралы, Бекей, Жэнпр сиякты хандар, Сакыпгерей,СеШтгерей сиякты султандар, Сырым сиякты батырлар хакындагымэщп тарихи деректерге де кез!гем1з. Аталган адамдар туралыэнпме-деректерщ Гумар жастайынан ecTireH. Ce6e6i, ол сол ешрдетуып, ескен. Бул ретте Гумар елендершщ танымдык мат де танылатуседк Сонымен катар, онын зиялылар мен хан, султандарды ескеалуы бул дуниеден еткендер рухын кастерлеу болса, Сьфым туралыTe6ipeHyi “улт бостандыгын кексеу... Ерлйс дэстурш улп ету”37екендт сезаз.Гумардын елен, толгауларынан танылатын б!ркатар керкемдйссыр-сипаттар бар. 0з енбектерщде акынга Абай, Махамбет, Муратacepi мол болгандыгьш Е.Ысмайылов, сонымен катар Букар,Дулат, Шэнгерей eHereci байкалатындыгын А.Нуркатов сияктыгалымдар орынды айткан. Ocipece, “Замана жайынан” толгауынанежелп жыраулар ecepi айкын ангарылады. Ол “KiM бшер”,“жарасар”, “курысын”, “келюер”, “бшшер” сиякты сездерд1дакпа-дактап кайталау аркылы заман, табигат, eMip туралы epicriойлар корытады. Багзы толгаулар дэстур1мен жаман мен жаксыны,ер мен езш салыстыра суретгеп, ap6ip кубылыска орныктыаныктама бередь Карлыгашпен, яки Ана тиймен сырласа сейлесуэшсшен тындаушыга ез максатын жария етш отьфады. Кейде“кызыл аныз жел сокса, кызгылт жалын кун сокса” деп эуел1 сурапалып, сосын жауабын айтады. Онын “Шыгарып салмасы” той,жиыннын корытынды - топ таркатар толгауы icnerri. KepaepiЭбубэюр сиякты о дуниеде паракор моллалардын азап тартып,олар гайбаттаган ак ад ал адамдардьщ рахатта жургенш тусщдекерген боп толгайды. “Жазгы кеш”, “Жазда тастамаган телпекте”эдем( шендеспру, салыстырулар бар.” Е.Ысмайылов. Омар Карашев/ / “Алматы акшамы” газет). 1990, ЗОкантар.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917) 372Дос айткан упт сезш кастык санау —Белла гакыл жагы такырлыктын.Немесе:Битурса биасылдан icKe аспайды,Кун туса, халыкка киын ею талай.Мундай мэтод де ойлы TipKecTep Еумарда аз емес.Акын сагыныш, наз, решш-екпе, серт сиякты жан шр1мдершщnepHeciH козгайтын яки халык тагдыры, заман ахуалынатеШренетш елен, толгауларынын бэршде де сез1мге берше жалынатып лаулай, лапылдай жырлайды. Мундай сипаттар, acipece,“Достыма”, “Не болды?”, “Тастаган жарта”, “Бармысын?”, т.б.елецдершен аныгырак кершеда.Румар кара елен, каусырмалы, кезекп уйкастарды, сондайак,Абай колданган “Сепз аяк” ернегтн де келкп колдана бшген.Кебшесе, 7-8 буынды жыр улпсшде, яки 11 буынды кара еленелшем1мен жазган. Румар поэзиясынын елец курылысы туралымундай байкауларын ез енбектершде Е.Ысмайылов, А.Нуркатовсиякты галымдар да айткан еда.Румар котам, заман алдындагы, ем1р шындыгын жырлаудагыакын мшдетш бшк максаттар тургысынан ерекше тусшген. Онынбайыптауынша eMip сырын шынайы суреттеу — шын азаматакыннын адамдык парызы, акын мураты — жылаганды жубату,жыгылганды тургызу, жаураганды жылыту, эрине сез кушрепмен.Жэне акыннын кад1р тугары — кажет кезщде керек адамынаайтылган халыктын кекейкесп арман-муратын бшшрер сездер.Мше, акыннын осындай терен де, кемел ойларын саралай келе,Е.Ысмайылов: “Омар ез дэу1ршдеп аса шешен сездерш endpжетюзш айта бшген сыншьш реалист акын болды”31 — десе,А.Нуркатов пйарше: ‘Тумар Кдрашаев — езшен бурынгы да,ез1мен тустас та акындардын, эр елдщ эдебиеп улгшершен уйренеотырып, езшдж стиль тапкан акын”39. Бул байыптаулар — Румарпоэзиясы туралы айтылган орынды бага, орныкты толгамдар.Акын туындылары философиялык ой-тюрлерге бай, бейнел1келехй, Абай, Махамбет, Мурат, Шэнгерей, Kepflepi, Эбубэюрпоэзиясындагы халыктык эуен, сыншылдык сипаттар, эралуан еленшк 1здешстер Р.Кдрашев шыгармаларынан айкынангарылады.Казак ауыз эдебиеп мен жыраулар поэзиясын жаксы 6inyi,м Е.Ысмайылов. Омар Карашев. / / Алматы акшамы. 1990, 30 кантар.” А.Нуркатов. Абайдын акындык дэстурь А., 1966.

373 FYMAP КДРАШ (1875 - 1921)орыстын классикалык Ьэм турютитдес хапыктар эдебиепмен, Абайшыгармаларымен таныстыгы онын елен TYpi, байытып, такырыпаясын кенейте тусуше мол мумкшдж берген.Г.Караштын керкем карасезбен жазылган шыгармасы —“Томанбайдын баласы Эдш мырза, я болмаса Байгазы байдын кызы аруШандоз”. Энпме казан каласына 1909 жылы жолдана турса да,белпстз себептермен жарык кермеген40.Энпме желШ Эдит мырзага ару Шандоздын айттырылуы,Эдитдщ уш рет калындык аулына баруы, Шандоздын узатылуокигасына курылган. Гумар эдем1, керкем плмен жинакыбаяндайды. Энпменщ елен мен карасез араласьтп келетш,кейшкер сездершщ кейде еленмен, кейде карасезбен айтылатынсипатына Караганда онын халыктык эпос дэстурш устангандыгыангарылады. Эдиг мен Шандоз ceaaepi де эпос кейшкерлершдейас как сез1мге курылган.Энпме халкымыздын гасырлар бойы калыптаскан куцатусу, айттыру, калын беру, той жабдыгы, куйеу кабылдау, кызузату сиякты эдет-гурыптык жайларынын б1ркатар жолжоралгыларыментаныстырады.Гумар кермей, бшмей кудаласудын себептерш инабат,iserruiiicneH, ата-ана сыйлаумен байланысты карайды, 6ipaKоны сезс1з макулдай бермейдь Ерльзайыптылардын айрылысуыо заманда шуде 6ipey болатын дей келш: “Тап осы кунпдейжнтп опасыз, кызы таркак, сырткы сулулыгына кызыгып, бупнкосылып, ертен айрылатын эдет о кунде болмайды” дейш. Сексенжыл бурын жазылган осы энпмес1мен Гумар бугшп жастарга даескерту жасагандай.M iHe, мунын бэрт энпменщ тэрбиелж Ьэм танымдык мэншэйгшей тусед1.Г. Караштын 1910-1913 жылдарда гылыми-публициспкЬэм пэлсапалык толганыс туршдеп карасезбен жазылган ушйтабы жарык керд1. Солардын 6ipi — “Ойга келген пшрлер1м”(Орынбор, 1910). Акын бул ютабында адам ем1ршде жэне ездэуфшдеп элеуметпк ортада кездесетш кептеген мэнгц деманызды мэселелерш карастырады. “Дурысты бурыстан айыру,сол туралы TyciHiKTepfli ажырата биту — адамзат ойынын непзпмшдеп” санаган Гумар Лэтш эпещц хатына жауап ретшде моральЬэм элеуметпк жагдаяттар жайында ез ой-niKipiH айтуды максатеткен. Ол eMipfleri пасыктык, урлык, киянат, жалкаулык, кумаройнау, imiMfliKxe бершу сиякты адамды аздырар кылыктардьщ40 Татарстан Республикасынын Орталык мемлекетпк мурататы,. 269-кор, 1 TiriH, 29 ic, 1-8 парах. Н.Ф.Катанов корынан. Энпме колжазбасынынфагокеипрмесш алып келген М. Тэжшураттегг Энпме алташ рет Г.Карашжинагыкда жарык керш / / F.Караш. Замана. А., 1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 374Л этл эпекщ айткандай, оку-агарту iciHiH, рылы м-6ш 1м н 1н пайдаболуынан емес, надан сопылардын нэраз дэрютер1 халыккаэсер ете алмагандыгынан екенш ащы да ашык айтады. “ Руханижагынан 6ipiH-6ipi колдап отыру — адамнын ен жаксы касиетьАдам абыройынын артуы, сезшщ emiai болуы онын icTereHжаксылык icTepiHe байланысты” екенш пайымдай отырып, шын,6LniMai сопылардын уашз, насихаты пайдалы екендйше кумэнкелпрмейщ.Б1ркатар макалаларда Гумарды ислам дш ш е карсы койгысыкелетш сипат танылады, кейб1р дш еюлдерш сынауын акыннынд й ш эшкерелеу1 деп жансак тусшеш. Гумар ешуакытта исламДШ1 непзше, имандылык жолга карсы шыкпаган, кайта оганкурметпен караган. Гумардын сынап, эшкерелегет “сез б ш п ,сопысынып д й ш саткан, танкы мурт, таспа кара” eMip агымына,заман келешепне кез Ж1бере ал маган надан, думше моллалар едкЕ.Ысмайылов Гумар туралы макаласында, ишандарды батылэшкерелеп отырады” деп уакыт ынгайына карай жалпыламаайта келш, “6ipaK, ислам д ш ш щ непзш бекерлемейда. Куранды,пайгамбар жолын дурыс, булжымайтын катода деп бшедГ’ депорынды корытынды жасайды41.Гумардын ислам дш1 женшдеп кезкарасын елецпер1 менютап куйшде жарияланган пэлсапалык ой-толгамдарынан Иэммакалаларынан айкын тануга болады: “ ...ислам д ш ш щ тек ахирету ш ш гана емес, бул дуние у ш ш де манызы бар”42. Куран Кэр1мнщайтуынша дш жалган нэрсе емес, адамдардьщ шы н табито ceHiMi.Бутан Караганда ешкандай адам MiHci3 eMip суре алмайды...” .“ ...Б1здщ халкымыз акикат дщ щ устаса, 6i3 надан, жалкау бопкарангылыкта кал маган болар еднс, урлык, киянат, арак iuiy, картаойнау сиякты халыкты бузатын кылыктардан ада болар едж. ...Д ш н щ e3i адамдарды дурыс сактай алады, дурыс жолга багыттайды....Ислам д Ш жолын дурыс устай 6inyiMi3 керек. ...Адам... езш танибшсе, жаратушысын да тани алмак”43.М ш е , ислам д ш ш ш тэрбиелж Иэм элеуметтж манызын Гумаросылай байыптайды. Акын ой-птрлершщ дурыстыгын жетгпсжыл бойы дш ш ен, эдет-гурпынан ажырап калган халкымыздынжар басынан кулап кете жаздаган жаралы, Kaciperri тагдырынынe3i дэлелдеп отыр.“Ойга келген niidpnepiM” ютабында дуниеге жанды,жансыздардын табигатына, жаратылысына сай зандылыктарын,сондай-ак дуние туралы шеказ энпменщ сол дэуарге катысты41Е.Ысмайылов. Омар Карашев. // “Алматы акшамы” газетк 1990, 30 кантар.42“ДшИсламнынжаксылыктарыжайлы”. / / “Шора” журналы. 1911, № 14.45Ойга келген niKipnepiM. Орынбор. Уакыт баспаханасы; F. Караш. Заман, 176,178,179 бб.

375 FYMAP КЛРАШ (1875 - 1921)кейб1реулерш гана карастыруда ол Имам Газали, Афгани, ШейхМухаммед РабдуИу сиякты шыгыс грамаларына суйенедьРумар Отан, р т мерей аукатты, бшмд1 адамдарга гана катыстыдеген сынаржак гшарлерге батыл карсы шыккан. Б р мэселедепакын ойы саралы да, саликалы. Онын пшршше Отан, р т мерейшecipy — баршага ортак, халыкка ыкыласпен ад ал кызмет ету эрадамнын KiciniK борышы.Румар ем1рде жалгыз журт жол табуды емес, ipi, iprefliмаксаттар жолында кауымдастыкты артык санайды. Румардынбайыптауынша, тартыс пен курес —eMip зацдылыгы, 6ipaK нагазкуштшк — шындык пен эдшетте. Эрюм ез iciH дурыс санайды,ерлж деп угады. Оны ажырата алар сарабдап сана гана керек.Румар еркеюрекпк пен етремдгктщ пайда, зияны, рттыктэлш-тэрбие ушш ана тшндеп мектептер мен устаэдардын,окулыктардын кажетпп. Куран KapiMfli ез мэншде дурыс туашнрухакында да толганган. Ол бакытка калай жетуге болады дейтшмэселедеп эр туря» кезкарасты талдай отырып, мансап кры,кркын кры адамдарга жэне бш м ала турса да iimn-жеу ушш ганаeMip cypyfli максат еткен, халык пен котам KacipeTiHe айналганжандарга байыпты бага бередг Шындыкты ту етш, келешеккесешммен карау, р т келешеп ушш пэрмещи карекет ету, бйпмгылымдыдер кезшде игеру, гылымга енбекпен келу, езш тани бшуимандылык кепш екендт туралы саралы ойлар айтады.“Орнек” жинагы (Уфа, 1911)—Р.Караштын ой ернеп кунделпспeMip, адам бойындагы эдет-дагды, KiciniK сыр-сипат туралы зердел1толганыстарынан туралы.Карастырган мэселелершш Heri3rici — Иман. Румар имандыадамнын басты касиеп санайды. Иманды адам шапагат, кайыретуге, imici ic жасауга умтылады жэне онысьш м1ндет, карызетпейш.Румар елендершде жерше жетюзе сынаган жалкаулык,тогышар л ыкты, амал-эрекетазшкп б р ютабында да талдап,саралай бшеш. Ол эрекет ету — край жолына бойусыну, icciaziiK—азу, енер, бшмнен кур калу, “Крайдьш салганы болады” депкол кусырып отару, баксыга тунеу, акылмен барламай кияли халкешу — дуниелж, гылыми пэндерден хабарсыздык, надандыкбелпа дейШ. Румар муны шаригат жолымен йэм адамдьпс елшемтургысынан да дэлелдей, иландыра баяндаган.Румар “ Бэдел-хаж” (Казан, 1913) ютабында ислам шаригатынынел шшде бурмаланып журген кейб1р кекейкесп мэселелершеTyciHiK беруш максат еткен. Румар карастырган сондай мэселенш6ipi — бэдел-хажы. Мундай курдел! жайларды кемел бшммениландыра дэледдеу ушш ол “Падия шархи”, “Фатих эл-кадир”,“Таузик”, “Мухтабар Факай” сиякты мусылман журтшылыгына

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 376МЭЛ1М ютаптарга суйенген. Жэне осы “Бэдел-хаж” ютабын езflayipiHiH бшмдар, зиялы адамы Ризаддин Факреддин44 хаз1ретмакрдаган.Бэдел-хажы мэселеа ютапта жан-жакты карастырылады.Мэселен, 6ipey еюнпп 6ipeyaeH сауап, кунэсш кетерш алуга болама? Хажыга e3i ушш каражатын 6epin Kici xi6epyre бола ма? Каза(еткен, борышты —К С ) намазды езге адам етей ала ма? Гумар б рмасел ел ердщ барлыгы да Куран KapiMOi, шарират жолын дурыстусшбеуден шыккан жансак сездер, кейб1реулердш б ш т с ш т н е нтараган жалран кагидалар дещц. Гумар niicipiHme, 6ipey ymiH 6ipeyтозакка да, жумакка да бара алмайды. 9p6ip казак намазын e3ieieyi тшс. Жагдайы келмейтен адамнын кажыга баруы м1ндеттеемес. Мал, каржы куппмен e3i бармай-ак кажылыкты етеуд1 нежумакка юрмек боп мал, каржы 6epyai есиет етуда Гумар барыптурган ерстк санайды. 0з сез1мен айтсак: “Tipminiicre кажыгаKymi келсе, эрюм 63i баруы керек. Ал ешй кай ретпен болса да бараалмай калса, ол халде бедел ж1берш ешнэрсе бштеШц. Ол акшаныбэделге ысырап кылганша ез елшдеп THicri орындарга сарп етукерек. Ол акшамен шэюрт окыту керек, мугал1м сактап, мектептэрбиелеу керек. Ол акшаны муктаж керип Иэм жакындарга 6epin,аштыктан, жаланаштыктан сактау керек”45.Гумар б р югабында ой, толгамдарынын бэрш дши адамдардыцсейлеу, жазу ынрайымен араб, парсы, татар сездерш колданаотырып жазады.Ал “Ойга келген пшрлер1м” араб, парсы, татар ceaaepi араласкоспа тише жазылган енбек болса, “Шора” журналындагы“Эйелдер хакында”, “етший”, т.б. б1ркатар макалалары46 турйс,татар телдервде. Гумар мусылман кауымына ортак мацыздымэселелерд! талдаганда турю телдес TyciHiKri телде эдеШ жазсакерек. Мунын 6api — Гумардын ез кезещнщ озык ойлы, б1ркатаразаматы болгандыгын дэлелдей туседа.Г. Караштын мерз1мш баспасез беггершде жарияланганмакалалары да аз емес. Макалаларында кетерген мэселелер1 де сансалалы.Ол 1911-1913 жылдары эуел1 Ордада, сосын Оралда шыгыптурган “Кдзакстан” газеп жумысына белсене атсалыса журт,газет редакторы Е.Буйрин, сол кездеп казак знялыларыБ.Каратаев, Ш.Бекеев, Г.Мусагалиев, А.Мэметовтер сиякты осыгазет бетенде казак халкыныц мэдениетте ел болуын кексейтен44Риззадан Факреддин —XX гасырдын бас кезщде Орынборда шыгып турган“Шора” журналынын редакторы, белгип татар галымы.45 Г.Караш. Замана, 205-6.46 “Шора”. Орынбор. 1911, № 9,10.

377 FYMAP КАРАШ (1875- 1921)публицистикалык макалалар, очерктер мен елендер, езге елдердщэдебиет нускаларынаи аудармалар жариялайды. Г.Караштын осыгазетге “Бу кай заман?”, “TipuiiniK таласы”, “Газет деген не зат?”,“Тэнш жан жок”, “Булай мэслихат”, “Баку”, “Жастарга”, т.б.очерктер1 мен макалалары жарык кереш.Агартушы, ойшыл акын “Бу кай заман?” аталатын макаласындагылым мен енердш мэнш терещрек угынуды максат еткен. Ол саналуан дуниелйс пэндерш атай келш: “Бул пэндерд1 окудагы максат—оларда баян етшген кагидалардын магынасын бшп, колданьш,адам балаларына турл1 жактан пайда келпру болады— дейдь— Буларды гарарша окып бш, фарсьппа окып бш, Typiraue окыпбш, ия болмаса французша окып бш — 6api6ip, тек магынасынжаксы бш де, халыкка пайда келпр”. Демек, Гумар Караш гылымбукшадамзаттын игшт, сондыктан кай тшде болмасын гылымдымецгеру мурат дейтш озык ой усынады. 0M ip жарысында ертеденкешке дейт eciHen жата бермей, талпыныс-эрекет жасап, енер-6uiiM алып калу туралы кекейкесп ойларын “ TipinuiiK таласы”макаласында да ербтте тускен.Г.Караш 1912-1913 жылдар “Айкап” журналы бетшде “АхметЖанталинге жауап”, “Эрине, кунелту турасында” сиякты б1ркатармакалалар жариялайды. Алгашкы макаланы (“Айкап”, 1912, N°9) акын АЖанталиннш сол журналда жарияланган “Кунелту1м1зтурасында” деген макаласына орай жазган. А.Жанталин казакхалкы ушш калага орныгу ти1мш емес, онын аргы жагында кептегенкоркыныштар сезшед1 деген niKip айтса, Г.Караш хальпс келешепушш отырыкшы ем1рдш прогрессивок мэш зор, отырьпаяыльпсенер-бш1мге, мэдениетке жетуге 6ipfleH-6ip жагдай жасайды депбшед1. Акын б1ркатар езге елендер1 мен макалаларында да мундайniicipiii хальпс санасына жепозуд1 максат етп.Отырыкшылыктын, кала eMipiHiH халыктын гасырлар бойыкалыптаскан эдет-дагдысына, TypMHC-TipmuiiriHe пайдалыИэм зиянды жакгары туралы тек Г.Караш пен А.Жанталингана емес, XX гасыр басындагы Магжан сиякты б1ркатар акын,каламгерлерШн де терен толгаганы аян. Хальпс тагдырына еюудайэсер еткен б р хал —ойлануга туракгылык мэселе еш.Г.Караштын ерекше толганган мэселес1 — р т жэне туган тштагдыры47. Ол патша еюметшщ ез карамагындагы ртгардьщмэдениет! мен тшш эдет-гурпы мен дшш жогалтуга эрекететкенш, отарлаушьитык озбырлык саясатын ашына айтады. ГумарКазан TeHKepici жэне ол экелген зандар рттар тшн дамытугаеркшшк береш деп сенген. Эрине, б р акыннын алгашкы эсер147Г.Караш. т у г а н т ш // Дурыстык жолы. Орда. 1919.1 cayip.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917) 378ед1. Казан Tewcepici езгертерш, онын р т муддесш аздырудашкыцыр саясатын Румар кере алган жок. BipaK, онын айкын даашык айтатыны: “тш болмаса р т та болмайды. Ягни, ол р тбутшдей елген, ж of алган р т болады... Тш — айна, онын iiiiiHeбутш халыктын турмысы тусш турады... Ен эуел1 ана Tuii керек.Егер ана тшш бшмесен, онда сен ол улттын баласы емессщ, АнаTiniH бшмей турып, улт б ш м ш ала алмайсын, улт 6uiiMi болмаса,онда эдебиеттщ болмайтындьны 03i-aK белгш. Эдебиеп жокултгьщ OHepi де ерипмейщ... Бшм-енер болмаган рттын р т емесекенднтне дэлел”.Казак балаларын ана тшшде окыту, ез тшшдеп окулыктаржасау, тщщ тазалыгы хакындагы келел i ойлар F умардын 1911 жылы“Шора” журналында (№ 10) жарияланган “Казактар хакында”,1910 жылы жарык керген “Tin жарысы” (Орынбор) жинагынаенген “Эсер” атты макалаларында да бар.1910-1911 жылдары Румардын кептеген макалалары жарыккерген мерзхмш баспасездщ 6ipi — “Шора” журналы едк Ол,“Эйелдер хакында” мен “0TiHim” атты макалаларында эйелкукыгы, неке жагдайы, кеп эйел дш шаригатка да, eMipre декигаш кылыктар, “Ислам дш ш щ жаксылыктарында” курбандыкшалудагы орынды жумсалмаган рэсуэ жагдайлар, ислам дш1нщманызы мен инабаттылык касиеттер1 сиякты ез дэу1ршщкекейкесп мэселелер!н саралаган. “Ар-ождан — сен1мн1нелшемшде” адамзат KiciniriHiH Kenini саналатын б р касиетонем1рдеп орныкты да орынды байыптай бшген.1918 жылы (№ 4) “Абай” журналында жарияланган“Жугеназдйс адамга жол ма ед1?” макаласында акын дуниедепканды кыргындарга, кыргикабактыкка, озбырлыкка талауга батылкарсы шыгады: “Озщдей адам канын тегш, малын тартып алудыдурыс керушшер ездерше 6ipey саны кылса Toyip керер ме ед1?Мен ктесем дурыс, 6ipaK маган баскалардын жасауы жарамайдыдеуге бола ма?” — деп жазады Р.Кдраш — ...Дуниеде себепс1з ешic ютелген емес, em6ip уакига туган емес. Элбетте, каз1рп кез1м1зкерш отырган кан тегулер, бассыздыктар бунын 6epiHiH десебептер1 болган. Брарды болдыратын себептерд1 тауып, кун inrepiсактанса, б р уакигалар болмакемес, кандар тегшмек емес”. Демек,Р.Караштын насихаты да, тшеп де — барша адамзат баласынынтатулыгы мен ынтымагы, бейб1т eMipi. Мше, кайраткер акыннынзердел1 ой, бийс парасатын танытар толгамдары осындай.Румардын eMip жолы мен шыгармашьшыгын барлап, байыптапКараганда анык кез жетюзетш 6ip шындык — онын ез кезешн^нсан-салалы элеуметпк келел1 мэселелерш кетере бшгендш. Олзаман сыры, eMip мэш, дш-шаригат жолы, табигат зандары,

379 FYMAP КАРАШ (1875 - 1921)гылым мен оку-енердщ пайдасы секши сан алуан такырыптардатолганган. Патша еюметшщ отарлаушылык саясатын, жергйпкпэюмдердщ еюжуздшлн батыл эшкерелеп, халкынын тип менмэдениеп дамыган ез билш езшдеп 1ргел1 ел болуын армандаганед1. Гумар армандарын жана-жана icKe косып келедь Онын ойтолгамдарынындурыстыгын ем1рдщ eai дэлелдеп отыр.Акын теб1рене толганган ем1рдеп езекп мэселелердщ Ke6iезшен бурынгы дау1рде де кездескен, ез кезшде де жол алган. TinTi,айна катес1з 6i3aiH заманымызды да керш отырып айткандай.Адам кулкындагы, заман мшезшдеп Гумар сынаган жагдайларкелешекте де адцымыздан шыгып акын армандаган жайлар мэнпаскар арман-мурат болып кала 6epyi де мумюн. Бул —ещн езгертш,тусш турлентш дэуарден-дэу1рге кешш отыратын жагдайлардьщаз болмайтындыгы жэне ем1рл!к мэселелерда тол Fa га н керегенойшылдардын сан гасыр жасай беретшдш.Гумар мурасынын тагдыры тар жол, тайгак кешуге ушыраганкездерд1н езшде онын багасын байыптай бшген кайсар галымЕ.Ысмайылов: “Омар (Гумар — К С ) —Абайдан кей1нп дэу1рдепX X гасырдын басындагы казак эдебиетшде 1ргел1 орын алатынipi классик акын, казактын жазба, керкем эдебиетш дамытуда,эдебиет пдш калыптастыруда Омардын тарихи енбеп ерекше.Омар — улкен c y p en u i шебер, керкемсезшн устасы. Акыннынказак поэзиясына юрпзген жаналыгы да аз емес” —деген (“Алматыакшамы”, 30.01.1990).“ ...SipiHmi” , “тунгыш” деген сез Карашев шыгармашылыгынакатысты жи1 айтылса тацдауга болмайды — дейш филолофиягылымынын кандидаты М.Тэж1мураттеп — медреселж6LniMi гана бар адамнын педагогикадагы жанашылдыгы, ултжурналистикасынын жолсапар очерк жэне фельетон деп аталатынкос б1рдей жанрынын бастау —булагында туруы жан-жакгылыктынKepiHici. Муны былай койганда, Кдрашев —казактын классикалыкфилософиясына алгаш калам тарткан адам (1912 жылы“Казакстан” газетшде жариялаган “Тэнс1з жан жок” (“Нет духабез материи”) атты макаласы, кейш макала —“Кан мен жан” дегенатпен ел шшде колжазба куйшде тараган”48.Акын мураларын С.Созакбаев былай дейд1: “...ГумарКдрашевтын философиялык болмысы ез заманынын элеуметпксаяси жэне экономикалык катынастардын тарихи шенбер1меншектелгенш байкамаска болмайды. Дегенмен де, ол еззамандастарынан ок бойы озык турганын байкау мумюн емес.Гумар Карашевтын... тенкерюке дейшп казак арасында когамдык-41 М .Т эж ш у р аттеа . b i жатьфтепсенпе, 142-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 380философиялык ой лиарде Шэкэршнен кейшп ерекше кубылысдеп атауга болады”49.Иэ, Гумар—аса кернекп ойшыл-философ, агартушы, публицистакын. Жэне батыс, шыгыс елдершщ б1ркатар шыгармаларыменжаксы таныс болса да, езгеге елйстеп-солыктамай-ак, “езщ ту ртусан да, кыз тусан да” деп e3i айткандай казактын р т ш к акынжыраулыкдэстуршен кол узбей, озык ой, ipreni nkip айта бшгенкайраткер акын, ез дэуаршщ ipi тргасы.49 С.Созацбаев. Агартушы акын — Гумар Карашев / / “Жулдыз” журналы. 1993,№ 4.

МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН(1871 -1929)XX гасыр басындагы казак эдебиетшщкернекп екш, акын, баспагер-журналистМухаметжан Сералин 1871 жылы Ka3ipriКостанай облысы, Карабалык ауданы,врнек ауылывда дуниеге келещ. ЭкеЫ - X IXгасыр эдебиетшщ екш, айтыскер акынСералы кожа. 1879-1886 жылдар аралыгындаТроицк медресесщде, 1889-1891 жылы еюсыныпты Костанай орыс-казак мектебшдеокиды. 1891 жылы Орынбор педагогикалыкучилищесше о куга туседь BipaK, жагдайыкетермегенджтен окуды тастап кетуге мэжбурболады. Содан 1900 жылга дейш ел шпнде турл! жумыстар icTeiioi,бала окытып, устаздык етедь 1900 жылы Троицю'ге оралады. Солжылы “Топжарган”, 1903 жылы “Гулкэшима” поэмалары ютапболып басылып шыгады. 1911-1915 жылдары Троицюде казакхалкы тарихындагы тунгаш журнал “Айкап!” шыгьш турды.Шыгарушысы да, редакторы да М.Сералин болды. Ол журналынказак еюншшен туындатып “Ай, кап!” деп атады.1916-1919 жьщдары ауылда турды. Отырыкшылык идеясынколдаушылардын басын косып, мектеп, мещресе, ютапханасы барпоселке салады. Жер KecTipin альт, епн, бакша iciweH айналысады.Халыкты отырыкшылыкка, калалык тур мыска уйретеш. “Ай, кап”бетщде кетерген кала болу мэселесш, идеясын e3i бас болып icжузше асырады.М.Сералин кенес дэуаршде губернияльж, болыстык аткарукомитетгершде турл1 кызметтер аткарды. “¥шкын” газетшщ алкаMymeci, 1923-1926 жылдары “Ауыл!” газетшщ редакторы болды.Кдйраткер каламгер 1929 жылы узакка созылган наукастан

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕЗ! (1900- 1917)__________ 382кайтыс болады.XX гасыр басындаш казак эдебиетх эр алуан дарындаргабай болды. Тутас XX гасыр басындагы казак эдебиепн жасаугакатыскан дарындардын 6ipereffi — Мухаметжан Сералин. Ол 6ipдэу1р эдебиетше уйымдастырушы —кайраткер, inrepiiuui каламгерретшде ерекше ыкпал етп. Онын шыгармашылык мурасы,профессор Б.Кенжебаев айткандай, eKi саладан турады: Bipi —эдеби шыгармалары, eiciHiuici — публицистикалык туындылары.Эдеби гылыми журппылыкка 9cipece ею туындысы —’’Топжарган”(1900), “Гулкэшима” (1903) поэмадары кещнен танымал. Жанагасыр кепнде баспа керген бул ею туынды оку-куралдарында турл1антологиялык жинакгарда дуркш-дурюн жарияланып, окулык,зерттеулерде карастырылып келеда.Булардан езге Казан тенкеркшен бурын жазган “Бай, патша11эм кедей”, “’Бай, каскыр, аншы” секши баспа жузш кермегенмысал елендер1 болганы айтылады. Кайраткер каламгердщ бугшпкунге жеткен1мен, эдеби, гылыми журтшылыкка жете танымалемес “Ктктщ кез жасы” атгы, бурын баспа бетш кермеген шагындастаны бар. Сонымен 6ipre “Наурызбай”,“Хадиша”,“Талапбек”, “Управитель” сеюдш тагдыры бупнп кунге дейшбелпаз болып отырган б1рсыпыра шыгармалары болган, “Рустем-Зорап”, “Отаннын itici, яки Сахараньщ сыйы — Жусан” секшиаудармалары бар. Аталмыш аударма yjirinepi де йпшара сез болыпжур.Б1зге жеткен эдеби шыгармаларынын аз болып KepiHyiHiHезшдж себептер1 деп мына ею мэселен1 айтуга болады: 6ipi — 1900жылы “Топжарган”, 1903 жылы “Гулкэшима” поэмаларын 6ipiHeHсон 6ipiH жеке ютап епп шыгарып, ешмд1 енбек еткен акынньщендй! муратты пкелей журналистикамен байланыстыруы, соныенд1 непзп кайраткерлж муддес1 деп санауы ед1. Бул XX гасырбасындагы казак когамыньщ тыныс-т1ршштмен егжей-тегжеШптанысып, казактын дуниежузшж дамудан тыс, эл1 де баягымешеу карангылыкта жургенш керген акыннын туган халкынынболашагы уш1н жасаган тупкш!кп uieiiiiMi ед1. ¥лтын суйген акынжуреп бар куш-куатын казак когамын тумшалаган карангьшыкперде^н серпту уш1н мэдениеттщ, гылым мен енерд1н жаршысы—баспасез жумысымен шугылдану, журнал шыгару iciHe арнады.Eximui жагдай мынадай: халкы ушш актык дем! таусылганшатынбай енбек еткен аяулы жаннын e3i сонау 1937—1938жылдардагы канкуйлы репрессияга жетпей, 1929 жылы кез жумсада, жерплйст1 шолак белсендшер “Мухаметжан Сералин дегенбаягы ак патшаньш тусында журнал шыгарган дэулетп адам. КараTi3iMre uliKTipyre болады”, — деп уй-мулюн тэрюлеШи. Аддыменею баласы — Сэл1М мен Кэмелш, сонынан 1931 жылы наурыз

383 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)айында кайраткер отбасын тугелдей Арал тещзше жер аударган.“Сонда т1лге тиек ететщцер1 —торт белмел1 агаш yftiMi3, экемнщG3i бас болып салдырган KiiuiripiM мектеп, 6ip кабырганы тутасалган ютаптары бар екен. Итаптьщ ол кезде тым кат уакыты.Кейб>реулерш жылкы 6epin те алгызган деген сез бар. Улкенженгем Айша кейпнрек: “Атам ютаптарына ете мукият еда. Жазужазатын жерше улкен баласынан баскаларды жолата бермейтш.Тукймен шам жарыгымен жазып отыратын, не жазады екен дептан калушы едж” дейтш, —деп еске алады сол 6ip ауыр кундерд1кайраткердщ кенже кызы Райни Сералина. Кдйраткер женшдематериал 1здеп онын ауылына барган галым Бейсенбай Кенжебаевосындай улкен кайгынын устшен туседЬ М.Сералиннш малмулкштэркшеп, кек тунжел1 уйш ертеп, катын, бала-шагасынжер аударып ж1берген екен.Кдламгерд1н жарияланбаган б!рсыпыра шыгармасы, узакжылдар жасактаган йтапханасы ep ieH in кетшп. Бастарын саугалапбет-бетше кашкан туыстары 1зден1п келген галымга естелж айтьшберуге коркыпты. Керип-колан Сералин атын атауга жасканадыекен.М.Сералинннш тунгыш поэмасы — «Топжарган» 1898 жылыжазылып, 1900 жылы Троицк каласында жеке ютап болып басылыпшыккан. Такырыбы — XIX гасырдын 30-40-шы жылдардагыболган, Кенесары бастаган казак улт-азаттьпс Kypeci. Кенесарыкозгалысы- казак халкынын азаттык жолындагы ерлж Kypeciтарихында кандай улкен орын алса, казак халык ауыз эдебиетшде,сонынан жазба эдебиетшде де сондай улкен орын алган такырып.Ягни, бул кетершс туралы, онын басшысы Хан Кене туралы,кетерипстщ жекелеген данкгы батырлары туралы жыр, дастандарете мол. Б р жешнде 1948 жылы Кдзак ССР Галым академиясыбаспасынан жарыкка шыккан “Кдзак эдебиете тарихыныц”6ipiHmi томында былай дел1нед1: “Кенесары бастаган рт-азаггыкKeTepuiiciiH тарихи-элеуметт1к ерлж курес бейнесш сипаттаганэдебиет мол 6ip сала. Сол кетершске катыскан Кенесарыгакошеметшш Доскожа, Нысанбай сиякты акындар шыгарганжырлар бар... Кенесары — Наурызбай мен солардын тобындаболган баска батырлар туралы белпс1з акындар шыгарып, кепкежайылган фольклор туршде ел аузына таралып кеткен жырларжэне бар”'.М.Сералиннш “Топжарган” поэмасы — ауыз эдебиетшшемес, жазба эдебиеттщ туындысы. Эйтсе де поэма езшщ туптамырынсонау ел басынан кешкен тарихи окигалардан ерб1ткен.Бутан дэлел ретшде “Саржан батыр” жырын айта кетуге болады.1Кдзак эдебиетшш тарихы. 1-т.,—А., 1948,311-312-66.

КДЗАК, ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 384Поэма мен жырдын алгашкы бел1м окигалары ете уксас. Текайырмашылыктары: жырда Кене елше жыр кейшкер! Балтабекe3i келш косылады. Ал “Топжарган” кейшкер1 Кене елш e3ii3Aen келе жатса да, капьща хан жтттершщ колына туе in, Кенеалдына тугкын болып келед! де, атынын жуйр!ктт аркасындаХан батырларьшын бэршен озып шыгып азаттык алады. Сонсонбарып ез ерюмен хан жшттерше косылады.Поэма окигасы осымен темам болса, жыр окигасы уш жуздщбасын коскан Хан Кене тойында уш жуз аттан Балтабектщ торысыозып келу1мен бггпейш. 8 p i жалгаса береш. Б р жайт поэма менжыр уксастыгы М.Сералин туындысынын туп непзшде тарихишындыкгыц i3i жатканьш ангартса керек. Б р женшде СэбитМуканов былай дейш: “Топжарган” поэмасында баяндалатынуакиганы Мухаметжан Сералин eKeci Серэлщен естщм дейтшедь Экем Серел!, б р “Топжарган” уакигасын узак жыр кылыпайтатын еш, — дейтш Мухаметжан ауызша сейлескенде, — 6ipaxмен кезшде ол жырды жазып алмай, экем елген сон, жырдыннепзшде сол атпен поэма жаздым”2. Б р энпме Топжарган”’поэмасьшьщ непз! казак ем4ршде болган, ауыз эдебиетшдеKepiHic берген жагдайлардан алынса да, акын поэмасын онынбелгш такырыпты езшше, баска багыт-багдармен кайта жырлагантел туындысы екенш керсетедь Демек, акын поэмасы мен“Саржан батыр” жыры енбекгершщ айтар ойы жагынан эр баска,дербес туьшдылар. Поэманын аталган тарихи жырлардан бастыайырмашылыгы деп 6i3 мынаны айткан болар едж: 6ipimni,поэма — ауыз эдебиеп туындысы емес, Kepicimiie, жазба эдебиетталаптарына жауап беретш туынды. Екшпп, жырда ер канаты—ат, жуйрж трпармен 6ipre ерлж, батырлык туралы кеп айтылса,мадакталса, акын поэмасында ез кежпкерлерше сын кез1менкарайды. Ягни, бурынгы жырлардан М.Сералин поэмасыныннепзп айырмашылыгы — жана, соны, дара авторлык ойда екендт.Б р такырып кетершс кундершен бастап, “Правда” газетшщ1950 жылгы желтоксандагы санында жарияланган “Казахстантарихынын мэселелер! маркетж-лениндж тургыдан баяндалсьш”атты макалafa жэне сол макалага орай КК/б/П ОрталыкКомитетшщ 1951 жылгы coyip айынын 10-ы xyHi хабылдаганхаулысына дейш тэп-тэ>ар жырланады, зерттелеш. Бутан жазушыМ.О.Эуезовтщ “Хан Кене” атты пьеса жазуы, АТокмагамбетов,К.Аманжолов, К-Бекхожин секши акындарымыздын осытакырьшта поэмалар жазуы, С.Мукановтыц 1942 жылы шыккан“XVUI-XIX гасырлардагы казах эдебиеп тарихынын очерктерГ’атты енбепнде Кенесары козгалысын он баталап, прогресшш, ртазаттыккозгалысы деп тануы дэлел бола алады.1 Сэбит Муканов. Кдзактын XVIII-XIX гасырлардагы эдебиетшщ тарихынаночерктер. А., 97-6.

МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)К-Жумалиев те 1940 жылы шыккан “XYIII-XIX гасырлардагыказак эдебиетшщ тарихы (Орта мектеп ушш оку куралы)”деген птабында Нысанбай жырау шыгармашылыгын сез еткентустарда Кенесары козгалысьша дурыс бага бередь ССРО Гылымакадемиясынын филиалы Tin жэне эдебиет институтынынгылыми кызметкерлер1, эдебиет 3eprreymici Е. Ысмайлов пенакын К,. Бекхожин 1940 жылы “Кенесары-Наурызбай” аттыКенесары жэне онын батырлары жайындагы жыр-дастандар менаныз энпмелер жинагын даярлап, 1941 жылы Казак Мемлекетпкбаспасына етюзедь Келем1 30 баспа табак. Ягни, улт-азаттыккетеринс жырлары окулыктарда, эр тургп басылымдарда басылып,оларды б1рде карсы болган, б1рде колдаган зерттеу енбектер1жарык керш отырган.Сонын тагы 6ip улкен дэлел! 1948 жылы Казак ССР Гылымакадемиясы баспасынан М.О.Эуезов басшыльпымен жарыккашыккан “Кдзак эдебиеп тарихынын” 6ipiHmi томы едк Буленбектщ “Гашыкгык жырлар” жэне “Тарихи жырлар” аттытарауларында Кенесарынын жеке езшщ жэне ол бастаган ултазаттыккозгалыстын кейде сыналып, кейде макталып, обьективпбагаланып отырганын айтуга болады. 1950 жылгы аталмьппмакала жэне соган орай кабылданган Орталык Комитет каулысыЕ. Бекмахановтын Кенесары бастаган улт-азаттык курес женшдежазган “Кдзакстан XIX гасьфдьщ 20-40 жылдарында” дегененбепн идеялык жагынан зиянды, методологиялык жагынанкунсыз, халыктын тарихын зерттеу женшдеп марксизм-ленинизмкагидаларын бурмалайтын, Кдзакстан тарихын ултшылдыкбуржуазияшыддыктургыдан багалайтын енбек деп тапты. Булкаулыдан сон, Кенесары жэне ол бастаган улт-азаттык козгалыстек б1ржакты керсеплш. Кенесары кетерша реакцияшыл,ултшыл-монархияшыл, казак халкын орыс халкынан белшэкепп, Орта Азия хандыктары Хиуа, Кокан хандарына боданentici келген козгалыс деп багаланды. Кенесары жэне онынбатырлары женшде шыгарылган бурынгы-сонгы жыр-дастандар,поэмалар тек Кенесарыны орынсыз мактаган сынаржак дуниелерретшде каралды. Ягни, сол кезендеп устанган мемлекетпк саясат,идеологиянын ыкпалы казактын улттык тарихы мен мэдениепнщзерттелуше Kepi эсер1н типзд!.Осы жагдайлардан сон, Кенесарыны, ол бастаган козгалысты6ip ауыздан мактаган шыгармалар кундел>кп мэдени айналымнаналынып тасталды да, сынаган шыгармалар сакталып калды.М.Сералиннщ “Топжарган” поэмасы осы кейшп топкажаткызылды, Кенесарыны, ол бастаган козгалысты катты сынаган,Kerepinicuiinepni канды балак каракшылар, зулымдар тобы етшкерсеткен шыгарма деп танылды.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)___________ 386Шындырында, акын поэмасында казак халкынын 1837-1847 жылдары болган улт-азаттык козралысын, онын басшысыХан Кене мен Ер Науанды, жалпы KeTepiciiiwepai юл-енкейкаракшылар тобы, зулымдар етш Kepcendci келмеу* анык. Ka3ipriказак окырманы окып журген поэма мэтшшде уакыт талабы,саясат ыкпалымен тусш калган, дурыс окылмаган жоддарбаршылык. Бэлюм, мундай эрекетке М . Сералиншыгармашылыгын зерттеушшердщ саналы турде баруы.BipiHmifleH, акын атына каяу Tycneyi, екшшщен, поэманынуактылы баспа бетш керш, кенес flayipinae де жасай 6epyi ушшжасалган саналы эрекет. Калай болса да, бупнп окырман туа'нетш,тусшуге болатын, езш-ез1 эркашан актай беретш арекет. Мысалы,акын поэмасын Елжан атты аксакалга тарту eTin, арнау сезжазумен бастайды. Бул арнау сез сол калпы дерлж басылып жур.Тек арнау сезден сон бершетш отыз ею жолдан туратын “Елжанжауабы” басылмай келедь Екшпй, Ka3ipri кезде баспа бетш кершжурген “Топжарган” поэмасыньщ 6ipiHiui тарауы:Майкара, Карасайра бггер калын,Кошалак сешртеда Аргын малын.Карасай, Кошалакты мекен еткен,Eip жылы Кенесары ауылдары3—деп басталып жур. Шьшдыгында акын бул жолдарды былай бершеде:Майкара Карасайга 6iTep калын,Кошалак ceMipTefli Арган малын.Карасай, Кошалакты мекен еткен,Eip жылы Кенесары агаларым.Бул акыннын “Топжарган” поэмасын Кенесары, Наурызбайсынды казактын 6ipi хан, 6ipi батыр ею уланын сынап эшкерелеу,эжуалау ушш жазбагандыгын, KepiciHme, автордын оларды кепкурметтутканын керсетсе керек. Кайраткер кызы Райхан Сералина1948 жылы 20 шщдеде жасаган, каз1р Казакстан РеспубликасыОрталык мемлекеттж муражайы корында сактаулы “Топжарган”поэмасынын кеш1рмес1нде де бул жолдар дал осы калпындаберш ген. Эрине, акын перзентшш KemipMeHi кайдан, калайжасаганы 6i3re беймэл1м. Тек, кеш1рме жолдарынын 1915 жылыТроицюде басьшган нускамен сэйкес келу1 жогарыдагы niicipiMi3aiбеюте туссе керек. Иэ, акын поэмасында Кенесарыны жэне ол3М . Сералин. Топжарган. А., 1985, 24-6.

387 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)бастатан халык козгалысынын кей-келеназ жактарын сынатан.Бул поэманын кей эпизодтарынан анык керднеш:Кдсында телекгт жуз каралы уй,Жтттщ айтканы елен, тартканы куй.Kaci6i жортуылдан мал экелген,Ханына жаксы ат тарткан алады сый...Халыкка Кене жатыр корку салып,Тартумен журт багынган ханта барып.Тугкынды iaaeynxi жок, акша 6epin,Кулдыкка сарттар сатып кетеш алып.Кенеге багынган ел койдан жуас,Аз ба екен теленптке елдщ малы”4.Б1з бул жолдардан акыннын поэмасында KeftinKepi Кенесарымен онын кетершсшшерше кей жагдайларда peHiniTi болганын apiсондай сэттерд! сынап отырганын кврем1з. BipaK, б1здщ кей эдебиетзерттеугш галымдарымыз секщвд Хан Кене мен Ер Науанды cereдаттамайды. Уакыт шындыгын, сотыс кезеш ауыртпапылыгынантуындаган каталдыкты сынайды. BipaK, даттамайды. Ce6e6i, акынжуреп ултынын болашага ушш, касиетп де кастерш бостандыкушш, азат ел, азат жер ушш болтан халык козгалысын еш уакыттажек кормек емес. Эйтсе де, кай козгалыс болмасын, ол — сотые.Сотыстын аты — сотые. Онын ауыртпалыты кай жак жещскежетсе де халык басына туспек. Акын сотан кынжылады. Акынжуреп езара дай-дай болып кыркыскан, содан езгеге бодан болтанказак атты халыктын тарткан таукыметше, кезшен аккан жасына,твгштен канына кайшра кынжьшады. Жалпы, Кенесары бастатанкозталыстын Kefl6ip келенс13, жанылыс баскан тустарын сынатан,сотан кынжьштан тек М.Сералин деп TyciH6eyiMi3 керек. Эр кездеакхалык ез1 басынан кеппрген ульшы-усакты окитата 03iHiHэдш батасын 6epin отырган. Сол секщш Кенесары козталысынабершген эдш багалардьщ 6ipi деп, козгалыс iminfleri халык екш,козгалыска басынан аятынадей1н катыскан, 6apiH ез квз1мен Kepin,козталыстын жаксы жагымен катар KeTepuiic басшыларынынкaтeлiккe урынып, кател1ктер! каталдьпска, кыртынга, жазыксызкан тегуге уласкан тустарын керш, пайымдап, езше жыр аркауыетш алган деп Кенесарьшын ез жырауы — Нысанбай жыраудын“Кенесары Наурызбай” дастанын айтута болады. Дастанда жырауКенесары мен Наурызбайды, эр кез олардын ерлтн макган етеотырып, орынды жершде катты сынап та алады.*М . Сералин. Топжарган. 2-басылымы. Троицк, 1915,4-6-66.

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 388Кенесары ер болды,Ел шшде 6ip болды.Кашкан, боскан жиылып,0з алдына кол болды.Ж^ртка тиш xecipi,Эрюмдерге сор бодцы.Карсы келген адамныц,Кезшш жасы кел болды.Акылменен ic кылмай,Акырында кор болды.Кыргызга барып кырылып,Ит пен куска жем болды5,—дейтш eai гой Нысанбай жырау.Ал енда б р поэма женшде, онын курылымдык жуйеа, сюжеттосжел1а жайында сез козгар болсак, ол непзшен 6ip арнау, 6ip сонгытуйш сезден, уш непзп тараудан тирады. Жалпы камтыган окигасыыкшам, шымыр дуние. Yni тарауда уш окига сез болады. Bipimuiтарауда акын алдагы болар окиганын Хан Кенеге байланыстыep6ipiH мензеп керсетш барып, уйыктап жаткан Адай жйтпн хантеленпттерше туткын етедо. Туткын ж т т хан алдына жепазшещ.Екшпп тарауда, ж тттщ жауыр торы — Кубаканмен Ханжшттершен кашып кутылуы сез болады. YiniHiui тарауда атынынжуйрйспгшен Хан теленпттершен кашып кутылган Адай жйтп езерюмен онын алдына кел in, Кубакан атын оган сыйга тартады.Ю м екенш, езшщ эуел бастан-ак Кенесары ксшына косылудыниет етш, i3flen кеде жатканын айтады.Туйш сезде Кенеге сыйга тартылган Кубакан eciMfli жуйрйспЕр Науаннын Ханнан колкалап алуымен, Хан теленпттершенжуйрйсппмен кутыльш кеткет ушш оган Топжарган деп жана eciM6epyi жэне онын талай кысталан шактарда Ер Науангажолдас, шынмэншдеп ер канаты ат болганын айтумен поэма бггед1. Шыгармакелем1 жагынан шагын дуние, окигасыньщ уакытты камтуыжагынан да ыкшам, 6ipep куннщ гана окигасын алган. BipaKокигасы кенеттен басталып кететш осы поэма ете сэтп ершген.Кызыкты окылып, окушысын б1рден тартып экетедь Жазылудэстур1 жагынан езше дейшп жырлык, дастандык дэстурден белек.Tlni таза. Сол кезен авторлары секшп араб, парсы сездерш, дшисездерд1 кеп колданып, Tin шубарлауы жок. Бран 6i3 акыннынтш тазалыгына айрыкша мен бергенш керем1з. бте сэгп шыккантабигат cyperrepi, казак турмысынын, казак ауылыныц KepiHicTepi5Нысанбай жырау. Кенесары — Наурызбай. Хан Кене. А., 1993,17-6.

389 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 -1929)коршаган ортамен, табигат керппстер1мен астасып, эдеми epuiinотырган. Жанр жагынан поэма — тарихи, реалистек туынды.Галым Б.Кенжебаев сез1мен айтканда, акыннын ез заманы ушш“жаналык, зор енбек”6 болган бул поэма кейде улкен эпикалыктуындынын 6ip жеке белшеп не аякталган 6ip циклы секщшкершеде.Брай деп отырган себеб>М13, М.Сералин непзш салып, оганeMipiHiH сонына дейш ат салысып еткен Костанай облыстык“Ауыл” газете 1924 жылы 10 мамыр куш газетой кернектекызметкерлершщ суретен басып, портретик материалдаржариялайды. Сонын 6ipi — Мухаметжан Сералинге арналган.Аталмыш материалда мынадай мэл1меттер келтершедг. “... Европаэдебиетене жакындастырып жазган ютаптары “Гулкэшима”,“Топжарган”. Бастапкысы 1903 жылы басыдды. Сонгысы 1900жылы басылса да, цензур руксат бермегешйктен, 1907 жылга дейшдуниежузше шыкпай жатты. Онан баска б1рсыпыра жазгандарыani кунге басылган жок. Араларьшда маныэдылары “Хадиша”,“Наурызбай” дегендер... Осы кунде онын жаза бастап, тугендемейтастаган “Рустем-Зураб”, “Талапбек” Ьэм “Управитель” дегенютаптары бар, жазып тугендеуше тшектестз”7.Бул узшдщен eici нэрсет пайымдауга болады: BipiHmici—акыннын “Топжарган” поэмасы дуниеге келмей жатып, патшауюметше унамай, цензура кысымьш Kepyi, баспада басылыптурып, узак жыл жарыкка шыга алмай жатуы. EKimnici —“Хадиша”, “Наурызбай” атты туындыларынын болуы 6ianiакыннын осы такырыпта тугаскан поэмалар циклын жазбады маекен, “Топжарган” сонын —сондай улкен дуниенщ 6ipimni белепемес пе екен деген ой. Цикл “Топжарган”, “Хадиша”, “Наурызбай”болып жалгаса беретен ceKuui.Bi3 М.Сералиннш “Рустем-Зураб” аудармасын жасауы акыннынсондай улкен, тугае дуние тудыруга деген кызыгушылыгынын 6ipKepiHici, уйреню Meicre6i деп бшем1з. Калай дегенде де Сералинн1нб р такырыпта 6i3re жеткен дуниес1 “Топжарган” гана болыптур. “Топжарган” осы калпында да казак эдебиетшш шоктыктытуындысы болып кала беред1.М.Сералинн1н “Топжарганнан” сон жазган шьп-армасы —“Гулкэшима” поэмасы. Ол алгаш рет 1903 жылы жарияланган.Такырыбы — казак кызьшын бас бостандыгы, суйгспеншшкмэселес1. Жалпы б р такырып — казак эдебиетшде ежелден кележаткан улкен 6ip сала. “Мухамеджан Сералиннш “Гулкэшима”поэмасы казак эдебиетшдеп тунгыш реалиетш поэмалардын6Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. А., 1993,65-6.’ //Ауыл. 1924.10 май. №36/66

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)____________3906ipi. Бутан дейш казак эдебиетшде болып келген поэмалартугелдей дерлж ауыз эдебиет! улпсшдеп эпостык, салттыкжырлары мен ертедеп Шыгыс эдебиет! дэстурвдеп ертеп, киялгажайыпхиссалар, дастандар болатын, реалисттк поэмаларболмайтын... Такырыбы, идеялык мазмуны жагынан болсын,сюжеп мен композициясьшын кисынды, кызыкты болып келуа,реалиспк жайларды керсету! жагынан болсын, “Гулкэшима”6ip кыдыру жаксы, керкем шыккан поэма. Б р ез заманындажана KepiHic, улкен табыс”8 — деп багалады Б.Кенжебаев. Алгалым Э.Дерб1сэлин “Гулкэшима” поэмасынын такырыбы эйелбас бостандыгы екенш айта келш, “ М.Сералин -ез кезешнщете улкен мэселесше арнап 6ipiHini рет калам тарткан, казаккызынын аянышты eMipiH шындык туршде суреттеген жазушы.Будан М.Сералин ез дэу!ршщ кекейкесп мэселесш тусше жэнеоган ез творчествосы аркылы белсешп ун коса бшген акын дегенкорытынды туады”9 — дейдь Поэманы жазудагы акын максаты —ен 6ipiHiui жастарга арналган гибраттык максат. Б р жешнде акынбылай дейш:Реттеп кадери хал кисса кылдым,Киссага “Гулкэшима” eciM берд!м.Eip гибрат заманага бола ма деп,Кызыл гул тау аралап тастан терши10.Эрине, 9p6ip енер туындысыньщ белгт 6ip дэрежеде тэл1мтэрбиелжгибраты болары, сол ушш жазьшары хак. BipaK, осымэселе, ягни енер туындысын eMipre экелу максаты мшдетптурде гибраттык, тэл1мдйс максатта болуы XIX гасырдын еюнш1жартысы мен X X гасыр басындагы казак акын-жазушыларышыгармаларында непзп орын алды. Keft6ip зерттеушшер1м1зд1н“Гулкэшима” поэмасынын сонгы айтар ойын шыгарманынкомпозициялык курылым шпне жымын бшд1рмей, енпз1пжiбepe алмады, тек сюжет сыртында турып, насихат айтты депкшэлауы орынсыз секции, вйткеш поэманын буюл болмысыжогарыда айтып еткен гибраттык максатта курылган да, оныакын сез сонында шегелей, ныктай тускен. Б р жай X X гасырбасындагы казактын эр акынында кездесед1 десек те болады.Мысалга А. Байтурсынов мысал елендерш алайык. Акын аударыпотырган мысал елен сонына ез ойын косып, оны неге аударды,мунан кандай гибрат алу керек деп, эр еленш, эр мысалды гибратуагызбен аяктап отырады. Бутан дэлел рет1нде акыннын “Кырык8Кенжебаев Б. Журналист Мухаметжан Сералин. А., 1957,15-16-6.9 Казак эдебиетнщтарихы. 2-т., 2-кггап. А., 1965,217-6.10Бес гасыр жырлайды. 3-т., А., 1985, 212-6.

391 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)мысал” жинагындагы кез келген елендерш тартуга болады. XIXгасыр соды мен X X гасыр басындагы казак эдебиетшде мундайгибратты дэстурдш болуы, казак халкынын тыныс-прштпнентуындап жаткан жайт eai. Кдзак когамынын буюлдуниелЬс,адамзаттык дамудан тыс калуы, казактын алдынгы катарлысауатты, кез! ашык рдарына ой салып, олар карангылыктагыелш котерш, адамзаттык даму кошше uiecriprici Kenyi едь Солушш де Байтурсынов “Кырык мысал”, “Маса” секши ютаптаржазган. Сол ce6enii де А.Байтурсыновтан бурынырак М.Сералин63iHiH “Гулкэшима” поэмасын кулш казак халкы, казак жасы ушшгибрат eTin жазды. Акын поэмасынын сонгы, тертшип бел1мше“Сез сонында” депайдартагьш, тутастай окушысьгаа гибрат етшарнап, оган алдымен поэмадан окушы не туйнш, не койды, кандайгибрат татм алды деп сауал тастайды:Ау, курбым, бул киссаны окып кардан,Ойлашы, не ryciwuH, нет бищщ?Б1рталай уакытын озды, кезщ талды,Шамала онан канша пайда кылдын?..Есшнен эр уакьлгта тастамастай,Кещлще гибрат болып нем калды?1дейш. Акыннын ез окушысына койган сауалдарынан онынпоэманы жазудагы кулл1 ниет1 6ip максатка — казак жастарынадеген гибратка багындырылганын керем!з.Кыз беру, кел1н алу 6i3jxiH журтта,Мал алып, мал саткандай мысал сауда, —деп автор 6ipimm гибрат — ею жастын ерюнен тыс болар кудальпс,кыз узату, келш Tycipy салтьш сынайды. Махаббат бостандыгынаундейд1. М.Сералин — казактын осы дэстурш дэл осыпай жогарыдэрежеде талкылай, казак жастарын тещне косу мэселесш улттопырагында сез еткен 6ipiHmi акын.“Гулкэшима” поэмасынын уш-ак Keftimcepi бар. EKeyi — жасгашыктар —Баймухаммет пен Гулкэшима. Ушшш1 кейшкер — еюжастын ic-эрекепн пайымдап, окушысына жетюзш отыратындэнекер тулга —акыннын ез1.Поэманын бар жупн — айтылар непзп ойды осы ею кей1пкерKerepin тур. бйткет, поэманын букш сюжетпк жел1с1,композициялык аркауы осы ею жастын арасындагы ic-эрекетке,ce3iM TYйicyлepiнe непзделген, соган багындырылган. Гулкэшима11Сонда, 241-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЬЕ XXРАСЫРДЬЩБАСКЕ31 (1900-1917) 392— бейнесшщ сомдалуы, iuixi мтеэшк — психологиялык жэнесырткы ерекшел1ктер1 жагынан буюл казак кызынын ауыртагдырын аркалап турган тиипк тулга. Акын мшездеушдеГулкэшима —тек кана сулу кыз емес, акылды, салмакты, эр iciHeжауап бере аларлык ш куаты мол, жауапкершшп кушп жан.Ол гашыктык сырын айтып хат жазган Баймухамметке мунан еюжыл бурьш кез келмедщ, енш кеш, мет куйеуге беретш болып,атастьфып койды, енш екеум1зге косылуга буйрык жок деп, кыз6epin отырган ел1 мен ата-анасы алдында, куйеушщ, онын елшщалдында улкен жауапкершшкте екендтн танытады.Кдзак дэстур1 бойынша айттырылган кыз куда тускен жергемшдетп турде бару, ата-ана айтканына, дши тургыдагы тагдыржазуьша мойьшсуну, Алланын буйрыгына сабыр ету, ен бастысы аралдындагы жауапкершшк —казак кызынын непзп мусылмандыкборышы. Гулкэшима осы борыш биптнен табылады. Бул —кейшкер эрекетшщ уакьгг, кезен шындыгымен сэйкес келуьГулкэшима бейнесшщ шынайылыгы да сонда. Акын суреттеушдепГулкэшима бейнеа —сол кезендеп казак кыздарынын жиынтык,типпк бейнеа ретшде буюл онымен тагдырлас казак кыздарынакеп жагдайда улп ретшде усынылган тулга. Автордын казак 9piмусылман кызы ретшде оган кояр талабы улкен. Гулкэшиманыцбойында iaaep i3ri KacHenepi мол. Сол i3ri касиеттер казаккыздарынын бойынан эркашан табылып журсе деген ниет.Кейшкер — автор ойынын жемгсь Сондыктан Гулкэшимабойындагы i3ri ой, i3ri касиеттер, тазалык, ата-ана шеппмшеадалдык, шынайы д1ни ceHiMHiH e3i автор бойындагы касиеттердеп 6ineMi3. Сол себепп де ол сол касиеттерд1 Гулкэшима бойынаywreciMfli сыйыстыра бшген. Гулкэшиманьщ д1ни сауатты больт,кеп нэрсет дши тургыдан пайымдауы, ата дэстур1м1здщ e3iHапарып д1ни сен1мдермен уштастыруы— автордын opi таза рттьпс,dpi дши сешмдершен туындап жаткан жайт. Акын д1нге, Алланынхактыгына сенген. Bi3 бул мэселен1 онын емйрбаянынан жаксыбшем1з. Жаны таза, ад ал акын болшевиктж анкета сурактарынын6ipi — данге сену, сенбеу женшдеп сауалга жауап берген сэттеезшщ дшге, Кудайга сенепн1н жайып салады. Сейтш, бар шынынайткан акын болыпевиктер партиясы катарынан мулде шыгыпкете жаздап, dynipiM- тэтр1ммен эрен калады. “Маркспк uiiMaiокып уйрену! ушш кандидаттыкка Tycipuiefli”12. Акын киялындагыкеркем ой жем!с1 — Гулкэшиманын ата дэстурге, дши ceHiMreадалдыгы, онын ез бакыты, суйюпеншшт жолындагы курес1нетоскауыл кояды. Бул жагынан алганда Гулкэшима — шеш1мд1эрекетке бармайтын, ic-эрекеп туйьпс, шектеул1 тулга. Гулкэшима12Б. Кенжебаев. X X гасыр басындагы эдебиет. А., 1993, 69-6.

393 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)тртасынын брай сомдалуы, бэлюм, XIX гасырдын соны менXX гасырдын басындагы мусылман элемшщ 6ip рты — казакхалкынын кызы ретшде авторлык шектеуде болуы. Б р — автордуниетанымы мен кейшкер дуниетанымынын сэйкестипгшенде KepiHin тур. Б р , 6ip жашнан, уакыт, кезен шындыгы, еюнийжагынан, автордын ез бакыты ушш мезгшйз куреске шыгап, солжолда опат болган 6ipeH — сарандар жешнде емес, Гулкэшимасекиий бар кайгысын, суйгенше деген гашыктык мунын imiHeбугт, yHcis рана тагдырдын дегенше мойынсуньш кетш жатканмындар жешнде казактын сан мындаган мунлык кыздарыженшде айткысы келу1 efli. Б р женшде автор ойында бар тагы 6ipнэрсе — Гул кэш и ман ын бас бостандыгы ушш суйгенше косылумаксатында куреске шыгуыньш кажетаз, мезгшаз курес екеншп.Б р — мэселеш тек суйскен жастар гана емес, букш котам болыпшешуге тюстз деген ой. Гулкэшимага артылган жук, борыштынулкеш — жар тесепне адалдык. Акын сомдауындаты Гулкэшимакыз — ертенп ана. Эр кыз — елдш ертенп умт, ертенп анасы.Гулкэшима жас та болса, улкен аналык жауапкершшйсге, адаланалык сезшде. Эйелдщ жар алдындагы, ананын сэби алдындагыаналык таза сезйидшш — алдымен букш адамзат, онын ш^ндерттардын рухани жагынан таза ecyiHiH, enyiHiH xeai. Автор ойысол кекжиекте. Акын казак кызын ар тазалыгы кекжиегшен1здейд1. 1здейш де табады. Ол — Гулкэшима. Болашак урпакушш, онын алдындагы аналык адалдыгы ушш езш эркашан тазаустатан Гулкэшима —акын журепндеп казак кызьгаын символдьпснускасы. Жалпы Гулкэшима —акыннын “Топжарган” поэмасындаразы болып суреттейтш шал Салбай токалынын занды жалгасы.Сонын толыскан, керкейген нускасы. Байыган тур!.Енд1 поэмадагы Баймухаммет бейнесшш жасалуына келерболсак, ол — кей сэттерде акьшньщ eMipre кезкарасыменкел1спеген керегар бейне. Баймухаммет гашыкгыгы кей сэттердеШыгыс дэстур1ндеп дастандар кей1пкерлер1нш суй1спеншш1псеюдш KepiHin кетедь Бэлюм, сондыктан да болар, онын,гашыктык ce3iMaepi “жьшауыктау” шытьт жататын тустары дажок емес. Мысалы, “тегемш кызды ойласам кезден жасты”,“жас агар кара кезден агыл-тегш”, “ол сру мунан бьшай ойтатуссе, тамшылар етепме кезш жасы” сеюдш жолдар. Б р жолдаракыннын поэмасын жазу кезешнае эл1 де болса шыгыстыккисса, дастандар сарынынан толык арьшып кете коймагандыгынангартса керек... Поэманын, непзп окигасы —ею жас арасындагысуйлпеншшйс Баймухаммет елш1мен блеш. Гулкэшимага дегенгашыктык, онын, берйс калыптаскан бегеттерге жолыгып,он-шешшш таппауы онын ел1мге айдады, мэжбур eiri. Акынсомдауындаты Баймухаммет — суйгенше косыла алмаганьша

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 394кент, тагдырдын салганын мойындап, кещйпп кетер жан емес.Мшеэделу1 жагынан Баймухаммет — Гулкэшимага карамакарсыбейнеленген, нык inemiMai тулга. Суйгеш ушш курескеэркашан дайын. BipaK ол куреске буйыты казак кызы Гулкэшимакаукарсыз. Баймухаммет— ез ел1м1мен бул дуниеде, казаккогамында калыптаскан дэстурге карсы курескен жан. Калайдегенде де Гулкэшиманын куреске шыкпай, тагдырга мойынсунуышындык, тарихи кезен шындыгы. Баймухаммет eAiMi — курес,курес — ел1м. Эйтсе де акын сомдауындагы Баймухаммет — кепкырлы тулга. Онын, Гулкэшимага деген тагдырдын ауыздыктауынакене бермейтш асау сез1мш, сушспеншшпн, сол жолда акырынадейш ум1тпен жасаган куресш, сонынан езш-ез1 елтге киюынавтор ез кешпкерше деген жылы сез1ммен суреттей отьфа, оныню-эрекеттер1мен кеп жагдайда келюе бермейдй Бул — кейшкертулгасын ашудагът автор позициясынын еюнип кьфы. Авторпоэмада ею карт кайгысын сипаттауга Баймухаммегп жан-жактыашып керсететш деталь, штрих репнде маныз берген.Ce6e6i акын KeftinKepi Баймухамметгш Гулкэшимага деген шынынтызар кеншн, гашыктык сез1мш кодцаса да езш-ез1 елпрушекарсы.Автор казак жасынын саналы, шын мусылман ретшдеата-ананын дегенше кент, Алланын пешенесше жазганынамойьшсунып, ар сакгауьш етшедй Оньщ Гулкэшима Keftiracepi —осы ниетпен дуниеге келген, акын ойынын кай кырынан болса датабылган жан. Акын кейшкер мшездеуде непзп максат, ой казыгыетш Гулкэшиманы алган да, ол Баймухаммет —шын суйе турса даонын ниепмен кел1спеген. Баймухамметтщ ыстык суйюпеншшксез!мдер1мен емес, салкын канды, таразы автор ойымен келккен.Сондыктан поэмадагы окиганын кеб! Баймухаммет атынанбаяндалса да акын оны “Козы Керпеш — Баян сулу”, “ТаЬир—Зухра”, “Жусш — Зылиха” секиш Баймухаммет — Гулкэшимадеп атамай, оган ата-ананын дегенш орындап, дэстурге, тагдыргамойынсунган, суймесе де жар тесегше ад ал, ертенп ад ал ана —Гулкэшима eciMiH берген.Поэма сол кезендеп казак даласындагы дертп мэселенш6ipi— эйел бас бостандьны мэселесш кетерудеп, шешу жолындагыалгашкы адым. Будан, осы кезге дейшп казак сез енершде бултакырып еш сез болмады деген корытынды тумаса керек. Гашыкжар, махаббат жетнде казактын фольклорлык дуниелершен бастапМ.Сералиннщ, “Гулкэшимасына” дейш талай сез болган. BipaK,дэл “Гулкэшима” поэмасы сеюдщ эйел бас бостандьны женшде,оны буктхалыктык, когамдык дерт ретшде кен келемде сез еткендуние болган жок десек кате болмайды. Ал акыннын осы поэманытудырудагы дэстур уйрену аясы деп алдымен казак фольклорын,

395 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)езше дейшп казак акындары шыгармаларын, дастандар, Kepiuiтатар секщщ туыс елдер эдебиетш, орыс эдебиетш атаута эбденболады.XX гасыр басындагы казак эдебиетшде М. Сералиннщ“Гулкэшима” поэмасынан сон бул такырыпта калам тербеушшеркебейш еда. Олардыц катарына М.Дулатулынын, “БакытсызЖамал” романын, С.Торайгыррынын “Камар сулу” романы мен“Жаркынбай” поэмасын, С.Кебеевтщ “Кдлын мал” романын,Т.Жомартбаевтьщ “Кыз керелж” романын жаткызуга болады.Жогарыда айтканымыздай, М.Сералиннш эдеби туындылары6ipcыпыра болган. GKiHiurrici, сонын Ke6i 6i3re жетпеген. Б1згежеткешмен, эдеби, гылыми журтшыпыкка жете таны мал емес 6ipтуындысы —“ KHiicriH кез жасы” атты дастаны. Бул —бурьш баспабетш кермеген, шагын дуние. Дастан Кдзакстан РеспубликасыОрталык мемлекетпк муражайы корында сактаулы. BipaK, бул— дастаннын тупнускасы емес, KemipMeci. KeuiipMem жасаганРайхан Сералина.Шыгарма — шыгыстык дши кисса, дастандар дэстуршдежазылган дуние. Такырыбы жагынан дши — аныз рпсшде.Окигасы ертеп сипатты. Кейшкерлерг. Жэб1рейш nepinrre,Мухаммед пайгамбар, Жей1т аншы жэне Кине. ШыгармаМ.Сералиннщ, шыгармашылык жолынын басында, “Топжарган”,“Гулкэшима” поэмаларынан бурын тугандай болып кершедибйткеш, шыгарма шыгыстык сюжетп алып, езшше жырлаганагартушы /ютаби/ акындар дэстурвде туган.М. Сералин керкем аударма саласында да едэу1р енбекеткен. Оньщ iimnne 6i3re анык белгша — парсы халкынын улыакыны Эбшкасым Фердоусишн элемге аты мэшЬур туындысы— “ШаЬнаманын”, “Рустем-Зураб” белш1 мен казак такырьштыорыс жазушысы, с1б1рлж Антон Сорокиннщ “Отанньщ nici, якисахаранын сыйы —Жусан” 3HriMeci.М.Сералиннш “Рустем-Зураб” аудармасы “Ай, кап!”журналыньщ 1914-191S жылд ардагы 6ipHeme санынд а жарияланды.Б р енбек тжелей парсы тшшен емес, орыс тшндеп В. А.Жуковскийаудармасынан жасалынды. Ал, ол HeMic TuiiHfleri Ф.Рюккертнускасынан аударып eiii. Тшден ттлге сатылай аударылса да, б р“ШаЬнама” жырынын XX гасыр басындагы казак типнде тунгышбасылуы, алгашкы нускасы ед1. Аударманын XX гасыр басындаэлемдйс улы туынды “ШаЬнама” жырынын 6ip тармагыменказак окьфманын таныстыруы жэне оган арнайы алгы сез (“Сезбасын”) жазып, шыгарма мен онын авторы жешнде танымдыкденгеЙ1 жогары ойлар айтуы ерекше атап айтуга турарлъпс жэйт.Кайраткер шыгармашылыгынын 3epTTeyuiici Б.Кенжебаев: “Кдлайаударса да, 6ip саласын гана аударса да, жер жум эдебиет1н!н асыл

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917)__________ 396казыналарынын 6ipi болтан “ШаЬнаманы” ол заманда казак тшнеаудару api улкен ерлж, api тарихи, мэдени мэш зор жумыс еш”13-деп багалайды.“Отаннын Hici, яки сахаранын сыйы — Жусан” аудармасыорыс тшнен жасалган. Авторы — ciбipлiк орыс жазушысы АнтонСорокин. Онын “Запах Родины” aHriMeci алгаш рет 1915 жылыОмбы каласында басылган “Жертвам войны” жинагында “Дарземли — трава Джусан” деген атпен жарык кередк Кейшпбасылымдарда “Запах Родины” аталган анпменщ М.Сералинжасаган аудармасы “Ай, кап!” журналынын 1915 жылгы 6ipiHiuiжэне eKiHini сандарында жарык керген.А.Сорокин ез шыгармасында орыс арасына сщш, орыстаныпбара жаткан сахара улына оньщ еткен данкты тарихын соларкылы Отанга деген суйюпенштк аггы улы ce3iMfli еске салады.Елщщ, жернщ суй деп, оган Кдскырбай батыр eMipiH ташм етеда.Елш аздырып, жерш тшм-тшм етш Kecin алып жаткан орыспатшалыгынын ic-эрекетш сынап, осындай ауыр жагдайдагы елщекызмет ет деп усынады.М. Сералин А. Сороки нищ казак халкына деген жанашырлыкжылы сез1ммен талай-талай шыгармалар жазганын ете жогарыбагалап, онын осы енбепн казак тшше аударып, оны “Ай, кап!”журналына бастырьш шыгарган едь Бул аудармашынын орысжазушысына буратана халыктын ауыр тагдырына ортактасып,шынайы достык пейшмен сез еткеш ушш улкен ризалык белпйболатын. Аударма енбек керкемдж дарежеа жогары болмаса да,ез заманы, ягни сол кезендеп казак окушысы ушш дер кезвде—орыс патшалыгы казактын He6ip асыл куй калы жерлерш тартыпалып жаткан кезенде аударылып жарияланган манызды шыгармаболды.X X гасыр басындагы казак эдебиеп мен 6acnace3iHiH кернекптулгасы — Мухаметжан Сералин — жан-жакты каламгер, кепкырлы талант. Акын, жазушы, аудармашы, баспагер-журналист.Онын казак халкынын алдындагы улы тарихи кызмеп,кайраткерлй!—жана гасыр кепнде казак халкыньш мунын мундап,жогын жоктайтын “Ай, кап!” сынды тунгыш журнал шыгаруы.Халыкка тыгырыкта жол керсетш, ата-анадай болган “Ай, кап!”М . Серал инн1н тел перзентшдей едь Газет-журнал шыгару алдыменapi халык eMipiHaeri улкен мэдени шара, dpi халыктын мэдениетденгейшш KepiHici екеншп 6enrini.“Айкаптын” 6ipiHiui санындагы “Кур метл окушылар!Алдынызга ушбу журналымды саламын, юшкене екен деп|} Б. Кенжебаев. Казак халкынын X X гасыр басындагы демократ жазушылары.А ., 1958.82-6.

397 МУХАМЕТЖАН СЕРАЛИН (1871 - 1929)конырайманыздар! ”14 -деп басталатын казак окушысына арнапжазган, журналдын беташар макаласын баспасез мэселеЫнеарнап, онын едщ оятушылык агартушылык кызметше зер салган.Халыкка мумкшдишше жете Tyciwiiprici келген. Баспасез ю ш щхалык дамуындагы редш баса керсеткен: “ Газет Иэм журналхалык уинн екеншпне шек айту жок. Халыкгын кай дэрежеде алгакеткендт халык арасында таралган газет, журнал Ьэм ютаптарданбшнеда. Заман гылым заманы болган сон, 3p6ip журт катарынанкешн кал мае ушш, акша аямай ютап, газет, Иам журнал бастырып,халыкка таратудын иждаИатында”, - дейш.“Ай, кап!” журналы казак eMipiHin бар саласын камтыса, онынdpi баскарушысы, api бастырушысы М.Сералиннщ макалаларыда осы муддеден шыгып отырды. Демек, журнал багыты менбаскарушы багыты 6ip болды. Бул - “Ай, каптын” багытын каймэселеде болсын, М.Сералин аныктап отырды деген сез. Ал онынжурнал эцпме езеп eTin кетерген казак eMipiHe катысты каймэселе болса да устанган багыт-багдары, айкын ойы болды.“Ай, кап!” журналынын да, М.Сералиннщ де кетерген басты,жоталы проблемасы жер мэселеа болды. 6йткен1 гасырлар бойыак найзанын ушымен, ак бшекпн кушмен коргалып, атадан бал агамура болып келе жаткан, ел TipmmiriHiH куты - ен дала, сайынсахара, кымбатты казына - казак xepi Ресейге бодан болгалыбасында б1рт1ндеп, сонында улкен каркынмен уыстан сусып,колдан шыгып бара жатты. Б р таразы басына eMip мен елшкатар тускен жанталас сэт еда. Казактын осы дагдарыс сэтш АхметБайтурсынов “Ай, кап!” бетшде жарияланган макаласында: “Кдзакосы кунде калын орманга Kipin, адаскан адам секши, капай журсежен боларын битей дагдарган кезГ, - деп суретгеп, бейнелепжазады. М.Сералин де жер мэселесше арнап кептеген макалажазды. Ойын ортага салды. Б р макалалар катарында “ Кдзакхалкынын муктаждыгы” , “Б^здщ бурынгы Ьэм Kja3ipri хал1М1з” ,“Келешек заманымыздын камы” , “Жер энпмес1” , “ Отырыкшыболган казактар туралы” , “Ecici жыр” секиш макдлаларын атаугаболады.Ол “Кдзак халкынын муктаждыгы” деген макаласында: “ Кдйкалыппен болса да жерге орналасып алу... Б\зге ен пайдалыболган ic тез^рек кала салып, епн пайдасына жарайтын жерлершсактап калу. Брай icrreceK, 6i3re келетугын ею-уш турл! пайда бар:эуел1, вз1м\з суранып кала салсак, аз да болса епн салуга колайлыжерлерге ие болып каламыз... Екший пайдамыз, кала болсакмеиш саламыз, мектеп, мешресе ашып, балаларымызды окытып...Россиянынпайдалы журтъшын 6ip\ боламыз... Yuiimni пайдамыз -14М. Сералин. // “Айкап” журналы. 1911.1-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 398калалык халык болсак, баягы сураган дан турасындагы тшектер1м1зорнына келеда” , — деда.“Б1эдщ бурынгы Ьэм Ka3ipri xaniMi3” — атты макаласындажогарыда айтылган ойларын тагы да кайталап, шегелей айтып,казак халкын отырыкшы турмыска, калалык eMipre ундеда.“Мунан былай б1здердщ кун KepyiMi3 ушш, ен алдымен, калаболып отыруымыз тшс. Кдла болып отырган сон, кал алы журттынicrrereH кэсштерш icTey керек... Балаларымызды заманга муафыкоку окытып, таршылыкта кун керуге лайыкты адам етш шыгаругатырысалык” — деп жазды.Сондай-ак, “Ай, кап!” журналынын бетенде М.Сералыулынынкеп сез еткен мэселеа, оку-агарту, гылым, тел-эдебиет мэселелер1болды. Оньщ бул саладагы макалалары катарьша “Б1здщжастарымыз”, “Шэюрттер халшен”, “Ай, кап!” баскармасынын6ip eiiHimi “Баскармадан етенш”, “Роман жарысы туралы”сиякты макалаларын жаткызган жен.Онын тенкерютен кейшп эдеби жэне журналист кызмете“Кызыл Кдзакстан” журналы, “Енбеюш казак”, “¥шкын”,“Ауыл” газеттер1мен тыгыз байланысты. Оньщ публицистикалыкшыгармаларынын ден1н e3i непзш каласкан, 1923 — 24 жылдарыредакторлык еткен, eMipiHiH сонына дей1н жумысына атсалысыпотырган “Ауыл” газетшен табуга болады.М.Сералин кезшде, ягни “Ай, капты!” шыгарып турганкезенде журнал бетенде кетерген кеп мэселен1 “Ауыл” газетендеонан ары уластырады. 6йткен1 бул кайраткер eMipiHneri ез1 мураттугкан мэселелер еда. Олар казак кыздарынын бас бостандыгы,халыкаралык жагдай, саясат, жер, шаруашылык мэселелер1болатын.Мунан езге казак Tuii мен эдебиете, мэдениете, агарту саласытуралы жазган манызды макалалары да баршылык. Оларда эдебисын мэселес1, халык дэстур1н сактау мен дамыту, улт тшше адалдыкмэселелер1 сез болады. Жалпы, кандай шыгарма жазып, нендеймэселе кетерсе де, Мухаметжан Сералин эркашан халык камкоры,кайраткер-каламгер ретшде кершед1.

МЭШЬУР ЖУСШ К0ПЕЙУЛЫ(1858 -1931)МэшЬур Жусш Кепейулы мурасыалдымен аса келемдшпмен, сан турл1мазмун алуандышмен назар аудартады.Атап айтканда, акыннын елен, дастандар,тарихи мэтщдер, шежрелер, публицистика,педагогика, Tin, философия, табигатсырлары, дш тарихы туралы т.с.с. кундыенбектер калдырганы белгш.МэшЬур Жусш 18S8 жылы, кой жылы,Ka3ipri Павлодар облысы, Баянауыл ауданы,Кызылтау деген жерде дуниеге келген.Акыннын 3 жасында «Тауык жугы» дегенжуг болып, бар малынан айрылып, 6ip ат, 6ip сиырмен гана калган9Keci Кепей: «Дуние жолдас емес, гылым, бшм жолдас» дегеншешшге келш, баласын окыту yiniH Баянауылга Keinin келедйСол кезде ага султан болган Муса Шорманов Баянауылга медресесалдырып, онда сабак беруге Ом бы каласында туратын Камарxa3ipeiTi Keuiipin экеледь Ол кезшде Бухара каласында окып, кепбш м алган, адам болса керек. Сабакка зейщш бала Жусшке Камаркеп кещп белед1. Акырында 8 жастан 9-га аяк басканда, эдебиетпен тарихтан жатка айткан сездерше суйс1нген Муса Шорманов(1818-1884) баланын экесше мынадай сездер айтады: «Сопы,мунан былай мына баланын бас ки^мше ую тактырып койыныз.Кез-тшге шет болмасын! Бул ез заманында халыкка МэшЬурболатын бала екен! —дейдк Содан былай карай бурынгы «Жусш»деген атына «МэшЬур» —деген ат косылып айтыла бастайды»1.15 жасынан бастап елен жаза бастаган акыннын «МэшЬур»1 МэшИур Ж уст. КР VFA ютапханасы. 1173-бума. Жолмурат жазбасы, 17 «а»,1- 121- 6 .

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 400аты шыгып, халыкка кен танымал болуына ен алдымен тунгышказак газеп — «Дала уэлаяты» беттер1нде XIX гасырдын сонгыон жылдыгында жарияланган елен, макал ал арымен катар, 1905жылгы халык наразылыгы есушен сескенген Ресей патшасынынсез бостандыгына жол ашкан Кдзан манифеа эсер!мен Кдзанкаласында басылган: «Лрлйсте кеп жасагандыктан керген 6ipтамашамыз», «Хал-ахуал», «Сарыарканын юмд1ю екендш»ютаптарынын acepi мол болды. Баспа бетшдеп уакытша бершгенкецшшкп пайдаланып, патшалык Ресейдщ отарлау саясатынынастарын, жер тартып алуын, сез, niKip айтуга шектеу коюын казакзиялылары шшде ен алгашкылардын 6ipi болып болып эшкерелейбастаган МэшЬур Жусш екеш белгш. Сол енбеп ушш 1912 жылданбастап акынды кудалау басталганы, 6ipa3 уакыт оньщ уйшен кетш,кайда екенш айтпай, ел шпнде жасырын жургеш де мэл1м.1917 жылы патша устемдт e3repin, кенес билт келгенде, онында отаршылдык жат пигылын ангарган МэшЬур Жусш кейшпштуспалдап шенеп шыгарма жазуын, фольклор улгшерш жинауынжалгастыра бередьМэшЬур Жусштщ шыгармашылыгына елеул1 эсер еткен онынeMipiHiH 6ipa3 бел1мш Орта Азиядагы ipi мэдениет ошактары:Бухара, Ташкент кггапханаларындагы араб, парсы, шагатай,кене турк! тшдерщде жазылган кеп кунды кене муралармен кентанысьш, кагазга Tycipyi екенш ескерген жен. МэшЬур Жусштщен алгаш 29 жасында (1887 ж.), одан сон 37 жасында (1895 ж.),кейш 49 жасында (1907 ж.) Орта Азияга сапар шегш, 8-9 жылыншетте епазгп, ондагы ютапханаларда болып, оку-зерттеуменайналысумен 6ipre, жолшыбай, ocipece, Сыр, Шу бойындагыелдерш кеп аралап, узак уакыт фольклор, халык ауыз эдебиет1улгшерш жалыкпай жинап, бупнп урпакка жетюзу1 де акынмурасыньщ келемда де мол кырлы болуыньщ непзш салды.1937-1938 жылдары казак эдебиетшщ альштары —А.Байтурсьшов, М.Дулатов, М.Жумабаев, Ж.Аймауытов,С.Сейфуллин, Б.Майлин, ГЖансупров т.с.с. атылганнан кейш,мектеп окулыктарына ещп К1МШ юрпзу мэселес1 туган кезде,сол кездеп жас эдебиетшшер: Е.Ысмайылов, К-Бекхожин,Д.Эбшев, З.Акышев т.б. куш салуымен МэшЬур Жусштен кейб1ренбектер1 кыркыншы жылдары орта мектептерде жэне жогаргыоку орындарында окытыла бастады да, елу1нш1 жылдар басында«ултшылдыкпен» куреспн жана науканыньщ курбаны болып,мектеп окулыктарынан шыгып калганы белгип. КПСС XXсъезшен сон XX гасырдын 60 жылдарынан бастап МэшЬур Жус^пшыгармалары жогары оку орындарында окытыла бастады. 1990,1992 жылдары акын тандамалысынын 2 томдыгы жарык керед1.Ka3ip онын 20 томдьтгынын алгашкы 7 томы шыгып, баскалары

401 МЭШЬУР ЖУСШ КбПЕЙУЛЫ (1858- 1931)дайындалу усладе.МэшЬур Жусш мурасынын керкемдж ундесттн, жалгастыгынеске алганда, алдымен олардын кене замандагы ЖуслБаласагуннан (XI г.), Кожа Ахмет Иассауиден (XII г.) бастауадеан дэстур сабактастышна назар аударган жен. Мэселен, КожаАхмет Иассауиде «нэпа* туралы айтылганда, оган унем1 дерлнс«ит» сезшщ косарлап айтылатыны буган дейшп зерттеулердеорынды керсетшп келген. Осы орайда «ит» деген сеэдщ де,угымнын да матнасы кен екенш, Кожа Ахмет Иассауидшкебшесе бул баламаны ит комагайлыгы, «ашкездМ» тургысынанколданганына назар аудара кеткен жен.Бул ит Hanci кор кылды-ау меш талай,Халайыкгьщ калмасын кенш калай?!HanciM ушш итке уксап шарладым кыр,Заты рык Ием, сыйынып кедшм саган.К р Кожа Ахмет, Hanci иттщ аузын жаптын,Содан кейш арманынды iasen таптын2.Мше, осы келт1ри1ген уш мысалдын езшде, acipece, сонгысындаавтор «итке», сол аркылы «нэпаге» жай эншейш кещл бел inкоймай, алдымен онын аузын беютуге назар аудартады. Демек,«Hanci иттш аузын» жапканнан кейш барьт, арманды i3flen табу—6api адамнын алдымен ез ашкездтн, тойымсыздытын тежеу1кажетппн ацдатады. Ецш Абай елешн еске алайык:Bipeyai керю бар деп жаксы керме,Лапыдцак керсекызар Hancire ерме!Эйел жаксы болмайды керюмененMiHe3iHe кез жетпей, кенш белме!3Сырт Караганда, Абайда «нэпа» рымы сэл баскашалауалынып, ашкеашк, тойымсыздык емес, керсекызарлык,елйстегшптк туршсынан тана енпзшген Tapiani Keprnyi мумкш. АлИассауидеп «нэпа» сезше «ит» ce3i косарланганда, тойымсыздыкугымын б1ршама тура кабылдап, итпн ас ка тоймауы деп кана карауорынды болмас едь Онда сонымен 6ipre канагатсыздык шарпуыбар десек, Абайда сезтмге KaHafaT етпеу, аскан куштарлык туршдеepic Teyin, солардын абай болу жагына етпеттеу орын алган. Ал,МэшНур-Жуаптш «Hanci» ушмын колдануына ущлсек, ондааддынгалардан келе жаткан ип дастурдо бузбай, соны езшше2 Кожа Ахм ет Иассауи. Хикметгер (аударган 96ipam Жэмшулы). — А , внер,1995.25-6.' Абай К#нанбаев. Шыгармалары. 1-т., —А., 1977, 60-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917)___________ 402ергстету улпа' бар:Жаяу кыл, нэпакД! атка мшпзбей бак,Мше калса, жорткызып, желпзбей бак.03iH-e3i багуга кеп эл керек,Кез соцынан кенщщ журпзбей бак4.Б р туста МэшЬур Жусштщ рттык ернекп орындыпайдаланганы байкалады. Казак халкында ежелден мшер атсызжаяу калу нагыз кедейлйспн, жоктыктын дэлел1 саналганы мэл1м.Бурынгы заманда, МэшЬур Жусштщ осы елещ жазылган X IXгасырдын сощы ширегшде, атсыз TinTi Kepuii ауылга, не калагажету мумюн еместт баршага матм жайт. Ендеше «жаяу кыл*колданымы кез келген кезенде, acipece сол замандаш адамдарганегурлым TyciHiicri, жакьш рым. Акын осы улттык накышты игерунэтижесшде H3nci тыюды кезбен керш, колмен устарлыктайетш, эсерл! бейнелеу улпсш керсеткен. Turn, атка мшпзбеуайтылганнан кейш, мше калган жагдайда да оны желпзбеуKepeiairiH, негурльш баяу аяннан аспауды шегелеу успнде акындамыту aniciH устегенш керем1з. Б р — онын шеберлшнщ тап осышумактан кершетш eidHmi кыры.Шумактын ушшпп жолында дамыту эдкп орын алуымен катармал багудан repi адамнын e3iH-e3i устауы, тежеу1 киындыгын алгатарту жузеге аскан. Б р шагын, шартты делшген лирика жанрыаясында да адам ce3iMi терещне сэуле Tycipy нэтижесш, ягниакыншеберлтнщ ymiHmi кырын танытады. Шумактын сощы тармагыалгашкы уш жолдагыны корытып 6ipiicripyre арналган. Муныелен, шумак композициясын куру шеберлш ретшде багалаймыз.Сонда кез сонынан кенши журпзбеу де ен алдымен Иассауиденбастау алган «ит-нэпаш* ауыздыктау идеясына багытталганындптейм!з.Абайда нэпе! алдамшылдыгын ашу ушш, белгш 6ip кызу,ыстыктык сипатын ашарлык белп «лапылдак» керЬстеушн (эпитет)шебер пайдаланылган. Ал МэшЬур Жусш дереказ угым HdnciHiжан иесше айналдырып, оны жаяу кылуды шарт етедь Жаяужуру мен атка м1нудщ кайсысы баяу, кайсысы тез козгалу белпаекен1 мал баккан казакка етене таныс Kopimc десек, МэшЬур-Жусштщ рттык ернекп кэдеге жарату шеберлтне кайталапназар аударткан артык емес. «Кешл» сезшщ дерекш угым екеншескерсек те, оны жан иесше айналдырып, кез сонынан журпзбеуд1айту да шарттылык пен жандандыру аркылы жузеге асады. Мунын69pi ею акыннын да эр сезге, сез пркесше ерекше мэн 6epreHiH,4 МзшИурЖуст Квпеев. Тандамалы. 1-т., — А., 1990. 93-6.

403 МЭШЬУРЖУС1П К8ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)шагын детальге шал кар шындык сыйгызу шеберлтн дэлелдесекерек.Бул мысалдар Шыгыс поэзиясын кен тусшу ушш, б)‘ршшшен,ондаш сабактастыкка ден кою керектшн, еюншщен, шарттылыкмэнш, дереказ утымды ягни «нэпсшЬ заттандыру, жандандырунэтижесшде барып, адам сез1мше лирика жанры аясында датуюнрлеу icKe асканын дэлелдейдкMiHe, 6ip гана «нэпа* ce3i гана емес, баска да баламалардысараптасак та, ею акьшда такырып орайластыгы, идея айтудагытеркшдеспкпен катар бейнелеу куралдарын жетщщрудепсарындастыкты керем13. Абайдын да, МэшЬур Жусштщ де езкезшдеп зиянды эдеттерда туйрей сынаганы малйм.Осы орайда ею суреткердщ сол кезде етек алган кеселдщ 6ipi—eripiKTi шенеуш алайык:Терен ой, терен гылым iaaeM ewii,0Tipix пен eceicri жундей сабап.Немесе:Ел катынды,Мал сабылды,Урлык, eripiK гуде-гу5.(Булар —Абай сездерО.OiipiK ерттей лаулап жанып жатыр,Ecci3 журт кебелехтей барып жатыр.EipiH- торгай, 6ipeyiH белене ra n ,031 мен езш жаулап алып жатыр6.(Бул МэшЬур Жусш ce3i).Зерделесек, Абай да кезбен керш, кол мен устауга келмейтшдереказ угым «eiipiK* заттандырылып, оны жундей сабау icKeасырылган. Сонымен 6ipre мунда кун Kepici, непзшен алганда,мал ешмдерш кэдеге жарату, жун сабау, icni3 басумен байланыстыболган казак пршйппне, танымына негурлым жакын баламаны,демек, улттык ернекп пайдалану жузеге аскан.Сейтш 9pi дереказ утымды заттандыру, 9pi оны халык угымынажакындату аркылы Абай эсерл1 де айкьш бейнелеу улпсш экелдкМундай isflemc биптн МэшЬур Жусштен де керем1з. Мэселен,келпршген упшшп мысалда дереказ угым «eripiK* дерекп ерткебаланады. Акын eripiKTi кезге негурлым айкын шалынатын ерткеs Абай Кунанбаев. Шыгармалары. 1-т., А ., 1977.194-6.6 МэшНур-Жуст Квпеев. Тандамалы. 1-т., — А ., 1990, 76-6. (Ескерту: Буданбылай бул басылымга ситтеме жасалганда бел гана керсетшеда — ред.)

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900-1917) 404тенеумен шектелмей, онын epmireH накты 6ip сипатымен, л аул апжануымен салыстырады. 0рттщ лаулап жануын, демек, eTipiKTiHканшалык epic алганын керсеткен сон барып, акын соганалданушылардын мушюл халш ашарлык баламалар енпзеш. Ecci3журттын «кебедектей» ертке баруы (2-тармакта) api адамдардынанкаулырын, каншалык алдануын (кебелек, ecipece тунп отка e3iбарып урынып, куйш жатады гой) эйплесе, api ерттщ де соншажандарды тумшалайтындай кесапаттыгы дэлелденед!. Шумактынсонгы тармактарындагы «BipiH— торгай, 6ipeyiH бедене r an ,//0 3 i мен 63iH жаулап» алып жатканы да eTipiicriH каншалыкзорайганын, сол аркылы бшпк иеа Патшалык Россиянын отарлау,едщ белшектеу, тоздыру саясатьшьщ epicTeyiH аша туседа.МэшЬур Жусш Кепейулынын артына мол мура калдырганыбелгш. Осы орайда 1990 жылы акыннын тавдамалысынын6ipiHmi томы эз1рленгенде, лириканьщ жанрлык табигатын жетеескермеуден туган мына 6ip кемшшк байкалды. Атап айтканда,акын елендер1 6ip кездеп жазылу ретше карай 6ipiHe-6ipiTipKecripiiiin, Ti3ine берген де, кеп елендер! 6ip шыгармага, ягникелемщ 6ip туындыга айналдырылып кеткен Tapiafli. Сонын 6ipайгагы: теменде келттршш отырган терт шумакты узщщ, ютаптабасылгандай, улкен шыгарманын 6ip белшеп емес, жеке еленболып, ез алдына отау шуге суранып-ак тур:Бес жаста еш «бюмшлэ» бастаганым,Ак кагазды карал ап ластаганым.Жасым жетл «он беске» акыл юрд1,Сонда да ecin бес жастан аспаганым.Bipeyi-ак кем «он беске» жегп жасым,Иепмнщ астында еш пен касым.УреШмда ушырды, зэремд1 алып,Алып айна карасам, сакал-шашым.Коян кутан тазыдай шалмай журген,0M ip бойы ан куы п, алмай журген,Он бестеп жолдастар yflip болган,Бул «он беске» жеткенше калмай журген.Ж^бермей жур шытута бтк ерге,Коргалатар кайдагы тау мен жерге.¥йткып соккан борандай уйлыктырып,Кунде-кунде Tycipin кара терге7.Мше, мундагы «он бес» ce3i он жердеп бес, ягни елу дегеш,7Сонда, 52-6.

405 МЭШЬУР ЖУС1П КвПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)«6ipeyi-aK кем» туспщрмеа осы жодцарды жазып отырганда,жасынын кырык тошзда (ягни 1907 жылы) екенш ескерткеншпанык. Лирикалык каИарманнын 6ip тугш, он «беске», ягни 49-50-ге кел in отырып, алгашкы бес жасындатыдан кеп узамаганынаназалануын акын эсерлй жетюзген.Алгашкы бес жастан кейш уакыттын кеп еткешн айнатаКараганда зэреш алган сакал-шаш 63repici бултартпай дэлелдесе,келер шумактагы «eMip бойы ан куып алмай журген» жагдай, ягниакыннын дггтеген максатына жетпеуц сотан кынжылуы кекшбелерлж. Бул нэтижеаздк ce6e6i акыннын езшде емес, заманындаeKeHi сонты шумакта ишаратпен бершген. Ягни б1реулердщлирикалык каЪарманды бшк ерге, демек, акын арманын жинактапзаттандырып кескшдеген ерге (шынында табигаттагы ерге шытаалмауды эйгшеп турматаны мэл1м той) жхбермей жургеш, ол азболса, «кайдаты тау мен жерге» корталатып, сотан коса, «уйткыпсоккан борандай уйлыктырып» «кунде-кунде... кара терге» rycipyiбейнеленген. Мунын 6api — лирикалык каИарманнын максат,арманын да, отан карсы турушылар эрекетш де жинактап, деректкер, тау, жер, боранта балап, утымды жетюзу улплер1.Терт шумактан туратын мундай туьшды тана емес, не барытерт, не сепз тармактан куралган дербес елен турлер1 де МэшЪур-Жус1пте аз емес. Шал кар ойды шагын еленге, онын шшде тертжолды шум акха сыйгызу жалпы Шыгыс, онын шшде X-XIVтасырлардагы араб, парсы, турю поэзиясына тэн кубылыс екенш 6i3Эбу-Насыр Эл-Фараби (X т.), Жусш Баласагуни (XI т.), Омар Ьаям(XII т.), Кожа Хафиз (XIV т.) т.т. елендершен 6ineMi3. Мэселен,Жусш Баласагунидщ: «Тш-арыстан: eciK баккан ашулы, // Сакбол м асан, жутар, epiM, басынды», —Tdpiajii ею жолдык елешн жекеалсак, б1ткен, аякталган ойды да, идеяны да ушырастырамыз. Осыдэстурд1 МэшЬур-Жусштш XIX гасырдын соны мен XX гасырдынбасьшда езшше ерб1ткенш мына улплерден KepeMia:Эр icri ойлау керек эуел бастан,Не пайда енер! жок жйчт жастан.Мэз болма мунарланып кершгенге,Kici жер жем1с1 жок тау мен тастан".Дос кой деп iraKi сырын тугел айтьгп,Опык жеп журген жан кеп анаамастан.Eip ерттен калмайтугын калын каудай,Баянсыз бак-дэулетке болма мастан9.'Сонда, 28-6.* Сонда, 29-6.Урген куык — бупнп журттын басы,Бас болса, болар ехц кездщ жасы.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 406Такка MiHin, басына тэж койганмен,Иттщ кетпес ойынан жерш асы10.Кантар мен акпан болды куз орнына,Сылдырлап сырнай шыкты сез орнына.Жылтыраган ею тас орнатылды,Бурынгы кайран сэуле кез орнына11.Kepin отырган ымыздай, мундагы эр терт жолдык туындыдашыгарманын такырыбы да ашылып, идеясы да тамамдалып 6iTinтур. EipiHini туындыда алдымен эр icii басынан ойлау керекппдггтелсе, ондагы eiciHmi тармакта «eHepi жок жшт жастан» пайдажоктыгы мэл1мделш, упйшш, терпшшде кур мунарланыпкершгешмен, тау мен тастын «Kici жер жемкл жок» екеншшегелеумен шыгарма аякталып тур. Еюншще «дос кой деп iuiKiсырын тугел айтып» жургендердщ опык жер 6epuiiciMeH, сонынжалгасы ретшде «6ip ерттен калмайтугын калын каудай» «баянсызбак-дэулетке» мастанбау идеясы алга тартылады. Уш ш ш щ е солкезендеп адамдар басыньщ урген куыкка уксайтыны, ce6e6i ондакез жасы жоктыты, такка отырса да, иттш жерйс асын умытпайтынысез болады. Бул «парасаты жоктарга, текаэдерге билгк беругеболмайды» деген идеяга жетелеп тур. Тертшшще алдымен болугатшс куз, демек, сэл салкындай бастау емес, барынша суык кысорнаганы паш етшеда. Сонынан бурынгы сэулел! нагыз шынайыкез орнына адамдарга жылтыраган ею тас орнатылганына, демек,кермеушипк белен алганына назар аударылган.Тагы 6ip топ мысал келпрейж:10 Сонда, 79-6." Сонда.12Сонда, 79-80-6.13Сонда, 91-6.1. Кершгеннщ 6api жау, ел жок болды,Айнала сор, мал конар кел жок болды.Унпрвдей аюдыц ауыз бпкен,Ауыз баста болганмен, Tin жок болды12.2. Тузелер кисык агаш курган тезбен,Жара оцалар, тастаса орап безбен.Акымакгы тузету киын боларНасикат, керкем айткан жаксы сезбен13.3. Ynri уйрен, жолдас болып нускалыга,Кезщ сал сеэив сезге косканына.

407 МЭШЬУРЖУС1ПКвПЕЙУЛЫ (1858- 1931)Наданньщ ез басына кьшган iciHКылмайды акылды адам душпанына14.4. Кун сайын езше-езж жас баласын,Жаспын гой деп эр цяген жасканасын.Шскен астан шшейсщ мезгшнде,Мезшн eiin кеткен сон аш каласын15.5. Кецшм дария болганда, колым-кайык,0з-ез1мнен боламын Едш—Жайык.Айдын шалкар кел кайда кылар шабыт,Кула тузде ку шген мен бидайык16.6. Тукым салмай алар ма епн орып,Юм балалы болыпты бойдак журт?«Еккен орар деген сез берген алар»,Бэйге алганды кердац бе карап турып?17Алгашкыда 6ipiHmi тармак «кершгеннщ 6epi жау» ел жокболуына арналса, exiHmici «айнала сор, мал конар кел жок»екенше, демек, шаруага жайсыздык epicTeyiHe курылган. Ал, солел, кел жок болуына жалгаса, ундесе беритген «тип жок» ауыздараркылы мушюл халда тулгалантумен шыгарма аякталган. Еюнийулгше алдымен кисык агаштын «курган тезбен» тузелетнп, i3iHmeбезбен ораса, жаранын оналатыны дггтел1омен, акымакты«керкем айткан жаксы сезбен» икемдеу нэтижеыздтне, ягникисык агаш, жарадан да акымакты он жолга Tycipy киындыгынаден койгызумен шыгарма тэмамдалган. YmiHmi нуска да бас-аягыжумыр, композициялык курылымы женшен мжЫз келт, тертакжолмен белгш! 6ip ой сарапталуымен ерекшеленедк 0cipece«наданньщ ез басына кылган iciH» акылды адамнын душпанынажасамайтынымен шыгарма тынуы жетеюш идеяга ерекше мэнберпзш тур. TepriHmi улп «тскен астан» мезгшнде шпей, ем1рдекеп сыбагадан кур калып жургендерда шенеуге арналган. EeciHimеленде лирикалык каЬарман ез кеншн 6ipece дария репндесанап, 6ipece езш 6ip кемелдшк улгкй Едш—Жайыкка балап,акырында сонын бэрше карама-карсы шабыт кылар «айдыншалкар кел» таппай, «кула тузде ку шген» бидайыкгын мушюлхалш мыскылдаумен шыгарма аякталган. Ал сонгы туынды тукымсалмай епн ору, бойдак журт балалы болу мумкж еместт тэр1здам Сонда, 92-6.15Сонда, 96-6.“ Сонда, 99-6.17Сонда, 100-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 408карал турып бэйге алушы да жоктыгын, демек, эрекет керекппнэспеттеуге непзделген.МэшЬур Жусш казак лирикасы дамуына не улес косты дегенде,онын айтыс елендершш езшдж турш тудырганына назар аударганжен. Бул туьшдылардын ерекшелш — онда сез таластырушы еюадам, ею акын емес, 6ipi лирикалык каЬарман да, eiciHiuici недерексо шартты угым, немесе адамша сейлеуге THicri емес жануар,кус туршде алынады. Демек, бул айтыстар ем1рде орын аларлык сезталастырудан repi шартга какгыгыс ретшде туып, акыннын лирикажанрында eMipoi бейнелеу аясын кецейту1мен кешл белпзедьМэселен, «МэшЬурдщ акындьнымен коштасканы» елешндеалдымен арыстан орнына каскыр калганы, «каргалар кегершшнщ3ixipiH» салганы, «бас — аяк, аяк барып бас болтаны», демек,озыктык пен калыстык, жаксылык пен жамандык араласып, сотанлирикалык каЬарман торыкканы баяндалады. Акын когамда орыналган эдшетазджпн тур-турш кадап айтып, казбалау емес, оныжинактап, ишаратпен бейнелеу улпсш колданады:Кдебггкен конавдна кетп кайтып,Осындай кыс боларын б1здерге айтып.Таусылып кызыл гулдер, калды тасен,Сайрайды гулстансыз булбул кайпп?18Осы 6ip шалкар шындык сыйып кеткен терт тармакган аз сезбенкеп ойды камтуды ту еткен Шыгыс поэзиясы дэстурш акынныншебер epicTeiyiH керем1з. Кус кайтуы, жылы жаздын, ягни адамдарушш жайлы кезеннщ еткен1н бултартпай дэлелдесе, жаздан кей1нкелген кыстын табигаттагы кыс емес, заман кысы, кыс пак белпс1екен1н де ангарамыз. Ал ушшш1 тармактагы «кызыл» гулдердщтаусьшып, тжен калуы да бакыт символы — гулд1н сап болуын,демек, адамдар арасында бакытсыздык устемдж ету1н эйгшейш.Сонгы тармактагы сауал: «Сайрайды гулстансыз булбул кайттп?»бостандык, бакыт ушш курескен лирикалык каЬарман эрекететерлж жагдай ешкенш астарлауга арналган. Мше, осындайжагдайда МэшЬур Жусштщ акындыгы каша женелу1 сез боладыда, лирикалык каЬарманнын оны кимауы, кайта оралуга шакыруыбершеда: «Tin каттым акьшдыкка мен сез бастап,// ШыныменKenceHiH бе меш тастап?!» Сезбе-сез угынсак, «акындык» — жанneci емес, оньш лирикалык каЬарманнан жырактап кетерлж аягы,Tin катарлык аузы жок. Эйтсе де шартты угым — «акындыктын»лирикалык «меннен» белшш сын айтуы эсерлк"Сонда, 102-6.

409 МЭШЬУР ЖУС1П КВПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)— Замана жылдан-жылга болды взге,Eip жан жок кулак кояр жаксы сезге.Суйсшш сухбатгасар жан кдлмады,М енщ бар не керепм, деда, азге?—Сокырлар кайдан бшсш кез кдщрш,Танитын жан кдйда бар сез кдшрш?Танысын карга, б р б р — кайсысы онды,Жамандар бшмей журген ез кадарт.— Сактамас, кадаргме ешюм жетш, — дейда.— Таусылды бастас KiciM б т п , — дейдьTi кенге конактауга арланганнан,— Барамын мен б р жерден кетш, дейш19.«МэшЬур Жусштщ шабдар атпен айтысканы» еленшелирикалык каЬарман мен шабдар ат деректесуа взек болган.Шыгарма фабуласымен таныстырсак, акын 6ip влген адамнынкыркына барып кайтарда, оган баска жакган урланып экелшген6ip жауыр шабдар ат байланады. Лирикалык «мен» былай шыгабере элп аттан кайдан келгенш сурап бшеда. Сез жок, бул арада даTuici3 жануар ceitaeyi, адамдар арасында орын алган пайдакунемдш,урлык, eTipiicri ат аузымен кагыту ете эсерлк Мэселен, акыннын:«Ыскатка сендей малды байлаганы // Малы жок, кара каска кедейме еда?» —сауалына ат былай ун катады:Жок, жок, бай-ак еда таптан озган,Анау-мынау Kici емес, Каксал-Козган.6 з елшн осынша e3i корлап,Уасуасы бар жумысты шайтан салган.Акыннын лирикалык каЬарманы одан opi кез жумушынынтуысы жок шыгар дегенда бшдарсе, ат онын урпакгарынында, туысыныц да жетерлйс екенш, тек осы icKe араласушыларпайдакунемдагшен келеназдактер туып отырганын таратадэлелдеп береда. Шабдар берген жагымсыз маглуматтарды есттканыккан сон, жауырынына елец жазылган кагазды жапсырып,атты лирикалык каЬарман бурынгы иесше кайтарып, босатып коябереда. Мше, адамдар арасындагы жосыксыздыкты шартты бейне,ат дабыралауымен ашу аркылы эжуа кушейе туссе, бул да МэшЬурЖуаптщ суреттеу амал-тэсщдершщ турлйнелптнен деп дэйектегенжен.МэшЬур Жусш Кепейулынын элем жаратылысы, жер” Сонда, 160-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________410мен кек сыры, ислам дйи тарихы, i3ruiiK, хак жолын 1здегенадамдар енегесше арналган аныздарга непздеп 6ipa3 дастандаржазган ы белгш. Акын тек хи каял ар емес, елендердщ б1разында сол такырыпка арнаган. Сонын мысалы — «МэшЬур Жусштщтырнамен айтысы», «МэшЬур Жусштщ ала каргамен айтысы»елендер1. Мун да да акынмен сухбаттасушы болып адам емес,шартты бейнелер: тырна, карга алынган. Шарттыдейпшм1з: сезбесезугынсак, тырнаныц да, карганын да тш катуы, кене тарихтыбаяндауы мумкш емес. Эйтсе де сол шарттылык аркасьшда адамдарарасындагы кел1сс1здж сыры, жер бетшдеп TipiuwiK тарихысоншалык эсерл1 де, шынайы жетизшген. Мэселен, «МэшЬурЖусштщ тырнамен айтысы» туындысында алдымен лирикалыккаЬарман кузде жылы жакка кайтып бара жаткан тырната кещлбелш, онын не 6iTipreHiH 6uirici келш сауал бередь Тырна езбалапандарын ecipin кайтканын мэл1мдей келе, сез сонындаСулеймен пайгамбар мен тоты кус энпмесш келтсредй Б1рде кепбал алар тузак курса да, баска жакка ушып кетпей журген тотыныкерш, Сулеймен танданса, кус бейтам жауабымен ерекшеленедк—Б алалар киналады тартып азап,Таксыр-ау, каш демещз меш кажап.Тор тугш, ок атса да устатам ба,Буларды кылып журмш ойын, мазак20.Акырында «арада 6ipHeuie кун етюзбей-ак» сол «тотыны устап6ipey алып» келгенде, «бадырайьш жаткан торта неге тустщ?» —сурашна тоты жауап кайтарады:—Мен торта туспейш деп аспанта уштым,О збен емес, балалармен eperecriM.Жер жузш ерт алыпты, тепе куйш,Кездей жер cay Kepinai, келш туспм.Кершген ерт боп маган сор екен сол,Сау жер болып кершген титгей ара,Балалар курып койтан тор екен сол!21Бул мысалдан, ез мумюндтн шамаламай, алданып, торгатуеш, опыкжеуден, МэшЬур Жусш ез замандастарына, езше сабакболарлык уксастык бай кайды:20Сонда, 172-6.21Сонда, 173-6.Мэз болып кур атакка МэшЬур Жусш,Кднбактай домалаган желмен ушып.

411 МЭШЬУР ЖУСШ КВПЕЙУЛЫ (1858- 1931)Тотыдай торга тускен 6i3 каламыз,Бармактын келемшдей жерге тусшн.Ал, «МэшЬур Жусштщ ала каргамен айтысы» елешнде алдыменлирикалык каЬарман ала карганын «каркыддап» мазаны алусебебш сурайды. Карга жауап беру барысында кене за мандажер бетш баскан топан суы кайта бастаганда, Нух пайгамбартапсырмасын калай умытканын, сонын сазайын каз1р та рты пжургенш дат етеда. Б р б ip жагынан гылым ушш багасы зор кенеанызды еске салса, екшшщен, онын адамдар ушш гибрат берерлжмэнше уншту жузеге аскан.Туйш айтканда, МэшЬур Жусш Кепейры XIX гасырдынcohfu ширегшде-ак суреттеудщ бай амалдарын: керкем жинактау,шартты эрекетп колдану, дерекш угымды заттандыру, т.т. шеберпайдалану аркасында шагын жанр лирикага эпос мумкшдтндепжук артып, шындыкты кен камту шеберлтн керсетп. Мунын6dpi XIX гасырдын аягы мен XX гасырдын бас кезшде eMip cypin,мол казына калдырган МэшЬур Жусш Кепейрыньш акындыкшеберлтн кен iaepflen зерттеу кaжeттiгiн, онын суреттеу амалтэсщдершщтурлшелтн, сез 3eprepi ретшде казак эдебиелкемелденуше кеп улес косканын дэлелдейдьМэшЬур Жусш Кепейры еткен гасырдын езщце адамдардытек ак, кара деп белш, не cofaH сырттай суйсшумен, не оданмулде безшумен шектелмейдь Адамдардын не б1рынгай кап-каражагымсыз болып келе бермейтщж, кайта 6ip адамда epi он, dpiTepic сез1мдер катар eMip cypin, арпалыска тусу ерекшел1пн ашу,эсфесе, сол кез уилн кесек желспк, адам ce3iMiH лирика жанрымумюншпне сай (зерлеп ашуда елеул1 кадам ет. Мэселен, онын1880-mi жылдары жазылган «Жарты нан хикаясы» еле Hi нде бастыназар e3iHe жаксылык жасаган адамды жутпак болтан айдаЬаржауыадыгына емес, жапа шеге жаздаган адамньщ езшде елеул1кайшылык бар екенше назар аударылады. Мше, мунда онайолжага кызыгып, 6ipeyre жаксылык жасап, жапа merymim акынне б1рынгай аппак, не Шржола унамсыз етш керсетпейдь Суреткержай кезге байкалуы киын, сырт Караганда 6ipmaMa жагымдыкершген адамнын взшщ imid туйткшдерше унше, унште бшедкКез1нде 6ipeyre камкорлык керсетш, жарты нан гана 6epyiсол адам ушш dpi куптарлык, dpi айыптарлык ic болып алынады.Б р да карапайым адам санасында орын алуы мумин аздаганкалыстьпска да суреткердш шуйше ден коюынан туган. Акынб р шыгармасында сонымен катар зрымдьпс иеа, бетен куш,дербес айдаЬар болумен 6ipre, эр пенденш ез «айдаЬары» болуыктималдыгына да кешл белей. Сейтш, адам сез1мшщ кеп кырлы“ Сонда, 173-174-66

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________412екенш, iniKi кайшылыкпен куресу мэнш керсету аркылы акынкаЬарман жан дуниесгне тукшрлей теревдеу улпсш де жасаган.МэшЬур Жусш кай елешнде болмасын, белгш 6ip кубылыс,эрекетке кеп кезбен карай бшуге жетектейш. Сонын 6ip айгагы— «Сэйгедщ, сона, бегелек* елеш. Шыгармада алдымен халыктыезш, канаушы сэйгедщ, бегелек тэр1здшерге epic беретшанкаулык, надандык сыналады. Сейтш акын жауыздык пенадамгершшк арасындагы кайшылыкты, керегарлыкты ашумен:жауыздын жауыз, i3riHiH i3ri екенш бейнелеумен шектелмейш.Мэселен, сэйгедщ, сона, бегелекп сол кезде едщ алдаган езушшер,отаршылдар деп, соларды туйреумен шектелу б1ржактылык,успртпк болар еш. 0м1рде кас пен досты айырмай, жэшгейлйскеуйып, кеш опык жеп куйзелушшер бар да, эдем1 сез1мнш 6ipi— сенпшпкп пайдаланып, тайрандаушылар бар екеш белгш.Оны ана халыкга бар, мынада жок, ана заманда орын алган, кейшушыраспайды деп айтуга болмайды. Ендеше жауыздын жауызекеш онсыз да белгш. Басты кателж, трагедия сол кесапатка жолберуде, илангыштыкта жатыр дегенге саяды акын.МэшЬур Жусш Кепеевтщ 1907 жылы Казан каласында басылган«Тфлжте кеп жасагандыктан керген 6ip тамашамыз» ютабындагы«Сокыр, санырау, жаланаш хикаясы» да — казак эдебиептарихында елеут орын алатын туынды. МэшЬур Жусш мунда адамсез1мш, козкарасын курдел1, кайшылыгы мол калпында керсетугекешл белед1. Eip адамнын 9pi басканын кемшшгш байкагышекеш, dpi езше керек icTi мулде кермейпн1, кайшылыгы нактыашылган. Шартты турде «сокыр» деп алынган ол кумырскадайусак затгарды кергйп те, одан ipipeK нэрсе, жан-жануар атаулынымулдем кермейтш болып алынган. Eip адамнын 6ip затка ересенкырагы бола тура, еюншюш мулде KepMeyi окырманга кеп ойсалгандай. Шартты турде «санырау» деп аталган eidHiui адамболса, ол катты шыккан дыбыс атаулыны мулде кабылдамайды да,ете бэсен ynni, сыбырды, «кулактыдан» бурын еспп кояды. Акынелен аягында «санырау» деген1 «бэр1н ез!м 6uiaiM» деп, узак ойгас алынган, «ез жанынын пайдасын» еспмейтш адам екен1н айтады.Акын шартты турде «жаланаш» деп аталган ушшип адам аркылыeMipiHiH eTKiHmi, кыска екенш умытып, ойга алганынын 6apinтындырдым деп, бос журген жандарды сынайды.бдение айтылатын езекп идея, непзп сын тек булайтылгандарда емес. Акын езше керек icri кермеушшкп,еспмеушшйсп, а зга токмейшсущ сынап кана коймайды. Суреткербасты назарды кермегенш керд1м, еспмегенш естшм, барданемес, жоктан айрыпамын деп, адасушыларга аударады. Кермеу,еспмеу, ештенес! болмау 6ip кемшшйс, 6ip жоктык болса, оданулкен KacipeT тагы тур. Ол кермегешп керд1м, еспмегенд! ecrifliM,

413 МЭШЬУР ЖУС1П КВПЕЙУЛЫ (1858 -1931)«жоктан* айрыламын деушшк, eTipiKxe алданушылык деген ойгасаяды автор. Бул ©ленде де акыннын кайшылык сипаттарды кенкамтып, адам сырын туктрлей ашу багытындагы елеул1 жетшттбайкалады.МэшЬур Жусш Кепейулынын . «Шайтаннын саудасы»елещн акыннын жиеш Кдсенгали Жусшовтен белгш жазушыЗейтш Акышев 1937 жылы жазьш алып, оны мектеп окулыгынкурастырушылар: К-Бекхожин, мен Е.Смайыловкаусынган. Соданбастап акыннын осы елещ алдымен мектеп окулыктарына (1940-1946), кейш жогары оку орнына арналган хрестоматияга (1959,1983) енда. Сонымен катар бул туынды орысшага аударылып, 1978жылы Ленинградтан шыккан «Поэты Казахстана» антологиясында(курастырушы М.Магауин) жарияланды.Элем эдебиетшде когамды жайлаган келешйзшктершжинактап керсетш, шенеу ушш шартты сюжет ynrici колданылыпкелгеш мэл1м. Мэселен, XVI-XV1I гасырдагы испан жазушысыС.Сервантестщ «Дон Кихот» романындаш орталык каЬарманнын«батырлык» жасамак болган огаш icTepiH, жел дшрменменайкаспак болтан т.т. кулкш эрекеттерш ем1рде болган, не жузегеасуы ыктимал шындык KepiHici дей алмайтынымыз анык. Сонымен6ipre XIX гасырдагы орыс жазушысы Н.В.Гоголъдш «6л1 жандар»дастанындагы бас тулга П.И.Чичиковтын шп жандар Ti3iMiHарзанга сатып алып, бай болып KepiHrici келу1 де ем1рде icxe асуымумюн, шындыктан кеш1ршген ic-эрекет емес. Бул шартты сюжеткогамды жайлаган соракылыктарды барынша туйреу уш1н кажетболган. Атап айтканда, Чичиков сапары нэтижес1нде бейкам,самаркаулардьт exini болып Манилов кезге туссе, комагайлыкСобакевич, сарандык Плюшкин т.т. аркылы шенелген. Демек,белгш 6ip адамдардын жиынтык бейнесш жасау ушш ем1рдеicxe асуы ыктимал стерден repi шартты эрекеттершн мумкшдшкешрек болса, суреткер оны орынды пайдаланып отырган. Сонын6ip KepiHici —МэшЬур Жус1птш XIX гасырдын сонгы ширепндежазган «Шайтаннын саудасы» влеш. Расында, шайтаннын базаргабарып сауда жасауы — дерекс1з угым: зорлык, алдау, куншщцк,тэкаппарлыкты белгш 6ip буйым Tdpiami тез сатуы т.т. — бэр1вм1рде болмайтын шартты эрекеттер жем1с1. Шыгарма басындагыГайса пайгамбардын: «Журт барса, Tepi, терсек, жун сатады, / /Сататын малгун сенщ не пулын бар?» —деп шайтанга сауал коюыем1рде icxe асуы ыктимал, шындыкка сай алынган свз колданысынтанытады. Ал шайтан жауабы —шарттылык айнасы:— Артканым 6ip есекке ылги жалган,Жалганда eripix жок мунан калган.Нанбасан epin 6ipre квзшмен квр,Базарга кызыгымды калай салган.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕЗ! (1900-1917) 414Жупм бар 6ip есекте мекер-хайла.Мунымнан келпремш улкен пайда.Bip тиыннан он тиын пайда аламын,Кепт1н басы косылган жиын жайда.Куншщщк 6ip есекке тиеп арткан.Жлбек, кеншр арканмен буып тарткан.Базарга мунан бурын кеп барганмын,Жер1м жок бул саудадан запал тарткан.Артканым 6ip есекке ылги зорлык.Ecenci3 мал табамын кылмай урлык.Мен алмай онын малын юм алады,Иттер бар xepin журген малдан корлык.Пайдасыз бос орынга журмеймш тек,Кершген 6ip жер1м жок ешюмге жек.Мастанып арткандыкган тэкаппарлык,Журе алмай бара жатыр мынау есек23.Kepin отырганымыздай, «6ip есекке ылги жалган» арту, сезбе-сезугынсак, мумкш емес. Ce6e6i «жалган» — кезбен байкап, колменкетеруге келмейтш дерекйз ры м . Ал, сол дерекаэд1 6ip есекке жукретшде артудьщ e3i — оны заттандыру, 6ip жануар катеру i не лайыксалмак мелшерш межелеу 6enrici. Сондай-ак exiHuii 6ip есектепжукпн, куншщщктщ, белгш! 6ip келемге ие болганы сондай, ол«ж1бек, кендар арканмен буып тарткан» Kyflinae ернектелген.Сонымен катар келес1 6ip жуктщ, заттанган тэкаппарлыктынауырлыгы соншалык, оны арткан есек журе алмай бара жатады.Мунын 6api — казак даласын жайлаган: жалгандык, куншшд1к,зорлык, тэкаппарлык, ашквзд1ктщ т.т. каншалык екен1н айкынKepin, елшерлйс калыпка, заттандыруга Keniipy аркылы белгш 6ipсалмак, келемдш1'к дарытатын эсерл1 бейнелеу улплер1. Корытаайтканда, адамдарда жи1 кездесетш агаттыктарды сол калпындаалмай, 6apiH окшау орта, ерекше эрекет, шартты сюжет кемепменбейнелеу акыннын суретгеу куралдарынын байлыгын танытады.Акын осы окыс окига, шартты эрекегп пайдалана отырып, не 6ipencip сынды да шартты бейне, шайтан атынан айткызады:15 Сонда, 175-6.Шаршарсын базар барсан басын катып,Сейлеп тур ез бшгенш эрюм шатып.Журт билейпн улыхтар таласумен,Алады зорлыгымды пулга сатып.

415 МЭШЬУР ЖУСШ К8ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)Неге болыс болады малын сатып?Кашан болып шыкканша жанталасып.Текке тиын 6ipeyre юм береда,Зорлыкпенен алмаса уюм1 асып.Карсы келсе бетше басын шайнар,Кунсыз-гтулсыз кедейдщ соры кайнар.031 апарып улыкка тыгар малын,1шпес, жемес, шык бермес Шыгайбайлар24.Шынында да ел билеушшердщ пзгшге ие болуы 6ipa3 ретте тазажолмен емес, кайта зорлык, паракорльпс аркылы icKe асатыныбелгш. Онын устше солай кызмет ету тек МэшЬур Жусш eMipсурген ортада емес, кейш де етек алуы мумюндшн сараптасак,акыннын тек 6ip кезец емес, бар заманда орьш алуы ыктимал,демек, жш кайталанып отыратын кеселдерд! шебер жинактапмыскылдай битгешн KepeMi3.Баска да олкылыкгар T9pisai тэкаппарлыкты да акын жай сынапетумен шектелмейш, оны да биыше жетюзе, жшйстеп ашады:Eipeyi ун, 6ipey пугтап май алады,Eipey кой, 6ipey тайынша, тай алады.Тэкаппарлык «жупмш» калтасы мол,«Жеплген* надандыкка бай алады.Томпитып калтасына журген сыймай,Беруге eio6ip жанга K03i кимай.Алган сон тэкаппарлык сатып менен,Дурдиер ез уйше ез1 сыймай.Бай 6iTKeH болгандыктан карабауыр,Аркасы ер салмастан болар жауыр.Не айтып, не койганын битмес ез1,Тырнадай езш e3i керш ауыр25.0cipece 6ipeyjiiH ун, 6ipeyniH «путтап май», немесе кой,тайынша, тай алганын келпргесш барып, тэкаппарлыкты«калтасы мол» «надандыкка» «жетшген» бай иемденр dcepni. Оданdpi сол бай калтасынын келемш («томпитып») екендш, оны ешбфжанга беруге кимай журетт, «ез уйше e3i сыймай» дурдикн —6opiлирика жанры аясында тэкаппар адам бейнесш б1ршама кен ашугасептшн типзген.24 Сонда, 177-6.23 Сонда, 178-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________416Эдетге шайтан Tepic icxe итермелеуии, ал, першгге он жолгаупттеуий символдык бейне ретшде алынатынын багамдасак,сейткен арбаушымен адамдардын катар туруынын 03i когамдыкортадагы азып-тозу денгейш кезге урады. Сондыктан да шайтан:Кетерме eripiraieH менен алган,Бар кушш сап олар да сейлер жалган.Юм болса бул заманда сол экетер,Крр больш кашан eripiK жерде калган?!24—десе, бул — адамдар арасындагы жалгандыктын каншама бшккекетершгенш бетеннщ, ягни пенделерге ежелден жаны ашымайтынэзэзщцщ сез1мен дэлелдеу ynrici. Бул жолдардьщ эсергп естшуce6e6i жанашыр емес, Tepic квзкарастырынын езшщ eiipiKерлеушщ Kysci болуы, шындыкты мойындауы деп 6ineMi3.Meuihyp Жусш Кепейулы аз сезге кеп магына сыйгызу уппн,белгш 6ip дереказ ушмды заттандыруга немесе заттандыраотырып жандандьфуга жш барады:Аг айын епз туган: урлы к, зорлык,Зорлыгы агасында, йоде урлык.Eipi койса, 6ipi де кояр едй,Тауып тур коймаганнан тепе корлык.Зорлыгын коймай 03i, жаппай мшш,1шге койгыза алмас ара т ш н .Каскырдай вз куштн талаган жанТузетш тыныш устайды калай елш?!27«¥рлык», «зорлык» кезбен барлап, колмен сипауга келмейтшдереказ угымдар екеш белгш. Ал, осы ею угымныц 6ipiH eiciHuiiciтудыратынын дэлелдеу ушш, екеуш де жан neci, агайынды адамретшде алу нэтижесшде акын когамды жайлаган кесапаттын езарабайланысты екенш утымды врнектеген. KepiHicKe, суретке улттыкернек тургысынан келеек, iHiciHe сезш етюзе алмаудын e3i — казакугымында соншалык epci, огаш кылык. Ал, осы аганьщ iHire ипулп керсете алмауына, каекырдын ез кушшн талауымен салыстырукосылганда (6i3 келпрген узшдщеп жетипш жолда), ел билеушшщкелкыз эрекеп айкындала тускен. Б р эсерлшйспн бастау кез1дереказ угымнын («урлык», «зорлык») заттану, жандануындажатканын дэйектесек, тары да акыннын суреттеу куралдарынынсан алуан екенше кез жетюзем1з.м Сонда.27МэшИурЖуст Квпеев. Сарыарка кшдйа екен. А., 1907.68-6.

417 МЭШЬУР ЖУПП КВПЕЙУЛЫ (18S8- 1931)«МэшИурдш кырык алты жасында сейлеген сезЬ> елешндемынандай 6ip жолдар бар:вз1ме кершемш езтм м щ щЮсендеп беютпед!М неге тиун?2"Сезбе-сез ушнсак, «тш» ce3i дереказ емес, оны керуге де,устауга да болады. Эйтсе де мэселе жеке тщш беюту емес, innce сырсакгауда, демек адамнын жалпы езш тежеушде екенш зерделесек,тщш жай устамай, TeMip юсенмен бугаулаудын адам тэншеайрыкша катты бату мумющцп аян. Ендеше сез иесше кысымжасаушы куштердщ каншалык ектем екенш бейнелеуде осы 6ipшартты колданылган «юсендеп* ce3iHin алар орны ерекше. Б ршыгармадагы мына тармактар да назар аударарлык:Былгарынын орнына кен мен cipi,Tepic карасар унатпай 6ipiH-6ipi.«Ал», «бер» деген сез еда ею агайын,«Ал» елш, «бер» деген сез калды Tipi.Ею сез: 6ipi айтылды, 6ipi калды,Уак акша таусылды, ipi калды.«Бар» деген сез аты ешш, тып-типыл боп,Бул кунде «жок» деген сез Tipi калды29.Жалпы, жылы юпм, не етж, т.б. эз)рлеу жумсакбылгарынын негурлым колайлы екенш, ал, катып калган кен,cipiaeH сапалы буйым шыкпайтынын ескерсек, бул екеушсалыстыру барысында бастап кынын кажеттшн, кейшпшнжайсыздыгын онай багамдаймыз. Осы кезге кершер ею утымнын6ip-6ipiHe карама-карсы екенш ажырату с оган суйене ершген «ал»,«бер» ушмдарынын керегарльиын сезшуда непздеген. Дерекпзат алшактыгына суйенш, дерекс13 утым карама-карсылытынэз1рлегеннен кейш, дереказдщ б ipi «ал» елш, «бер» Tipi калуыерекше эсерлк Бул мушюлдйсп дереказ «бар» ушмынынзапанганы соншалык, «аты ешш, тып-типыл боп» ешкеш, алдереказ «жок» утымынын запанып, жан иесше айналганы сондай,Tipi калуы одан api жоталана тускен.Акыннын «Кдлмады ойлай-ойлай басымда ми» елешнде де осыicnenec дереказда запандырудын утымды улгкп KepiHeiii:Абыройым теплмесш деп ойласан,¥яттан колшатыр ran ал басына30.28Мэшкур Жуст Кепеев. Тандамалы. Т-т., — А., 1990,76-73-66.29 Сонда, 76-6.30Сонда, 92-6.

КДЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 418Дереказ угым уятты колмен устарлык колшатырга айналдырунэтижеанле акын адамга корганьпп боларлык касиетке мойынбургыза бшген. Колшатырды елестетл, онын куннен, жауыннанкоргарлык мэнш дэйектегесш барып, 6i3 уяттын i3ri ниетп адамуиин ерекше рол аткаратынын зерделей аламыз. Акын дерекс1зд!заттандыру тэсшш колданганда, турмыста жиг пайдаланылатынбуйымдарды алады:Бузылган замананын уактысындаШын сезщ eTipiKKe болмайды астар31.KniMHiH, не керпенщ ен кымбат, асыл жагы берп 6eTi, eHipiекеш, ал, астарга негурлым арзан материал колданылатыны мэл1м.Демек, адамдар ушш зиянды eTipiK-eHipre, негурлым багалыматериалга айналса да, адамдар ушш керек шын сездш с оганастарлыкка да, ягни багасы томен екшпй катардагы материалболуга да жарамай калуы ой саларлык. Сейтт, дереказ «шынсез» бен «eripiK» угымдарынын заттанып, 6ipiHiH ещр болугажарап,ал, еюнппсшщ астар дэрежесше де жетпей калуы кемелменакикаттын каншалык Kanipi кеткеш жаркырап ашылган.Акын ез ойын шынайы накыштау ушш, табигаттагы KepiHicTepмен оган шартты турде болсын уксас делшген адамдар OMipiHсалыстьфа, жарыстыра алу, ягни психологиялык епздеу тэсшш деж ш енпзген:Булак деп судын кезш ешюм ашпас,Ектндеп 63i тасып шашылмаса.Ерлерге жай жатумен кайрат юрмес,Галыдай орда жатып ашынбаса32.Узшшдеп «тасып шашылмаса» сездер1 демеу1мен отау т!ккенекпш Kymi, мэш одан кейш курескер ерлерге де сондай касиеткерек екенш салыстыра шегендеуге кызмет етш тур. Ягнитабигаттагы айкындык адамдар бойындагы кезге кершбейтшкайратка да белгш 6ip заттылык, TereypinaiK шарпуын дарыткан.Сол icneiTi жарыстыру yjirici:31Сонда, 97-6.32Сонда, 45-6.33Сонда, 79-6.Сенпр-сенпр таулар бар, булагы жок,Копалы кел —жекен мен курага жок.бкшен урген карьгнга душар болдык,Зарлап турсан еститш кулага жок33.

419 МЭШЬУР )КУГ.1П К9ПЕЙУЛЫ (1858- 1931)Алдымен канша зэушм болса да, брагы жок тауларды, i3iHiueжекен мен курагы жок келд1 керу мунарасымен саралал барып,«зарлап турсан, еститш кулагы жок» «ецшен урген» карын сияктыадамдардын пайдасы жоктыгы, бейшаралыш айкындала туседгСондай-ак:Ак марал жайылмайды кабанменен,Bipre ушпас брбр-карта, таганменен.Тулка мен шер, мысык пен тышкан 6ip боп,Барады эуре-сарсан заманменен34,—жолдарында да психологи ял ык епздеу, табигаттагы бултартпассэйкесазилкп паш етуден кейшп адамдар карама-карсылыгынжайып салу icxe аскан Атап айтканда, маралдын кабанмен,булбулдын каргамен, тулкшш арыстанмен (шер — парсышаарыстан дегеш), мысыктын тышканмен 6ipre журу1, б1рдейкуй xeniyi кандай орьшсыз болса, лирикалык каЬарманда дасондай мушюл хал бар екеш, жаксы мен жаман адамдар ара ж тажыратылмай жатканы т.б. сыналады.Акын дэстурл1 символдык белгшерда жарыстыра пайдаланугасуйенш, ез ойын ерютетш, тулгалантьт жетюзе бшеда:Ай орнын аспандагы булт алып,Орнында дур гауИардын су тас калып,Кур тйсен кызыл гулаз колга тусш,Ауызга кант орнына заИэр салып35.Мунда да айды бултпен, дур гауЬарды су таспен, кызыл гудштженмен, кантгы зэЬэрмен ауыстыру келгсазшгш, ягни кезгебадырайып кершген, дэлелдешп бггкен айкын угамдарды алгатарта алган акын он ниетпн орындалмай, не 6ip кымбатгынарзанмен тенеспршу1 TepicririH таныта бшген.МэшЬур Жусш шеберлт, бейнелеу T3cumepi дегенде,ол мэнерлеген сез кестелершщ алдымен улттык бояуменкемкершгенш, кеп детальдщ улттык ернекке сай сурыпталганындэлелдеу кажет: «бнерге езйад езщ ерте баулы, //Жастыкгын 6ipкун кенпп кетер ауылы»)34. Б р деталь, жастык ауылынын 6ip кункешш кетуш бейнелеу ернеп, непзп Tipmuiiri малмен, кешуменбайланысты казак угымына негурлым жакын тусшйсп болуменде мэнш. Ауыл кешумен, баска жерге ауысуымен, ягни шугыл14Сонда, 84-6.“ Сонда, 100-6.м Сонда, 93-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________ 420алыстауымен салыстыру нэтижесшде жастык шактын да тез етумумюндй! угымды кестеленген. Сол Tdpiami: « Б р жалганнынжузшде кендлщ еспей, //Кершгеннщ журтында калдын кеш пей»37,тармактарында баскалар аттанганда ере алмай калуды сипаттау дамалы барлар гана кеше алатынын багамдап ескен казак ушш асааянышты халда жайып салады.МэшЬур Жусш Кепейулынын 1907 жылгы «Хал-ахуал»итабында Шыгыс поэзиясында кен эспеттелген махаббат, бакытсимволы булбул мен гул жарасымдыгын кызьпсгап, булбулдыктушмен кызыл гулдщ ашылуын тосуын, арман етуш жырлаганыбелгш. Акьш сонымен 6ipre орыс поэзиясы дэстурше де иек артыпотырган. Мэселен, И.А.Крыловтьщ «Ала койлар» мысалындапатша арыстан эм1р1мен койды баккансып журш жок кылганкаскыр (бул мысалды Абай да, А.Байтурсынов та тэржамалаган)эрекетш МэшЬур Жусш утымды пайдаланган:Ондырмас мынау койшы 6iaai багып,Сщбей тур шкен тамак бойга жатып.Тургызып омаканы ap6ip жерге,Жер-суды ап кегп гой казык кагып38.Бул арада казак халкын багушы губернатор, не патша депесептесек, аталган туспал белгшщ ербтлуш сэл кеШшрекжырлаган акындардан да кездеспрем1з:Алашым, айтканды алсан, без булардан:... Кой багыпкаскыр кашанопакы лган...39Ай ушатын аспангаЖер жагдайы жакпайды...Ащ ы , катты дауыстанКарагай, терек жыгылар.Кожайынсыган арыстанСескенер, таска тьнылар40.Салыстыра сараптасак, И.А.Крыловта ала койларды алды менарыстан кырмак болады, (Ирак тйселей жоюга ундеген аю усынысыкейш жаманатка калдыратын болгандыктан, кабылданбай, куртудыicxe асырып, «жазыкты» болу каскыр улесше калады. М.Дулатовосыны ecK epin: «Кой багып каскыр кашан опа кылган» — десе,57Сонда.31Сонда, 34-6.39 М . Дулатов. Алашка. //Казак, 1916.401. Жансуггров. Ызалы киял. //Кедей, 1923.

421 МЭШЬУРЖУСШ КеПЕЙУЛЫ (1858 - 1931)ГЖансупров каскырды емес, арыстанды бел in алгандай, ез! Айгаушканда, акырган даусынан карагай, терек ж ы идлатыны н, солсэтте «кожайынсыган» арыстаннын, демек, кызыл коммунист елбилеупйсшщ де сескену1 мумюндтн эйгшейдь Назар аударарлыкжайт: И А.Крыловта арыстан мен каскыр жэне онын кой багыпкарык кылмауы тжелей езара байланыста бершген. МэшЬур-Жусште багып жарытпайтын койшы бел in алынса, М.Дулатовтакаскырдын ешкашан кой коргап опа кылмайтыны еске салынып,ею акында да, отарлаушы ел билеушшер кастандыгынан казакхалкын сактандыру жузеге аскан. Ал, ГЖансупров каскыр менала койларды мулде сез кылмай, тек бэргтн тебесшен караушыарыстаннын езш де сескеншрер куш бар екенш катан ескерткен.Сейтш, орыс акыны И.А.Крылов мысалындага символдыкбейнелерд1 казак акындары: Mamhyp Жусш, М1ржакып, 1лияс— эркайсысы езшше ерютетш пайдаланган. Мунын 6api акыншытармашылыгын жеке алмай, элемшк поэзия дэсщнмен тыгазб!рл1кте карастыру керекпгш дэлелдейш.

ЖИЕНЕАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ(1895 -1933)Жиенгали Эдшулы Тшепбергенов — X Xгасырдын жиырмасыншы-отызыншыжьшдарындагы кдзак эдебиет! мен улттыкжурналистика жылнамасында ез каламынынкернекп i3iH калдырган тулга. Ол1895 жылы 2 караш ада бурынгы Актебегуберниясы TeMip уезшщ 47-ауылында(Ka3ipri Актебе облысындагы Мугалжарауданынын аумагы) дуниеге келген. «Менe3iM кедейдin баласы болдым, — деп жазадыЖиенгали,—api момын, элс1з атанын тукымыболдым да, ол кездеп орысша ушкшдерге(школа — ред.) калай юрудщ де мэшсш бтмейтш едж. Ауылдагымолдадан окып шала-шарпы хат кана танып, байларга жалданыпжурген жер1мнен, «жэдитшш» (жанашыл) мугал1м болып жургеннагашым бар ед1, сонын «азгыруымен», каржылай жэрдемоменОрынбордагы «Кусайыния» деген татардын жэдит медресесшеюршм (ол нагашым Берюнулы Абдолла деген осы кезге дейш балаокытумен шашы агарып келе жаткан Kapi мугал1м»'.«Кусайыния* медресесше юрген 1914 жылдан бастап Жиенгалитатар эдебиепмен таныса бастайды. Татар эдебиетше ерекшеыкылас коюына сол кездеп эрштес жолдасы, кейшнен казактынкернекп галымы атанган, профессор Кудайберген Жубановтынелеул1 ыкпалы болады.«Бастап «Кусайынияда» жургенде татар эдебиетшен таныстым.Соны окып кызыксына бастадым. Оны окып танысуга себепболган Жубанулы деген cepiiiM еда» дейш Жиенгалидын esi де.'Жана эдебиет, 1931, № 6-7,49-50 -бб.

423 ЖИЕНРАЛИ Т1ЛЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)Бран кейш ол 1915 жылы Уфадагы «Галия» медресесше Tycin,1918 жылы медресеш 6iTipin, мугал1м ататн алып шыгады. «Мен6apfaH жылы бастап, —дещй Жиенгали, —каламымыэды эдебиеткеуйрету ушш «Салак» деген жазба журналды жасырын турдешыгардык. Журналымыз ойыншык сиякты болса да, каламымызнедэу»р сонан ысылып калды»2.Жиенгали алгашкы енбек жолын 1918 — 1919 оку жылындаКдндыагаш мектебшш MyraniMi болып бастайды, 1920 жылыКонжар деген жерде ашылган мушпмдер даярлайтын курскаана тшнен жэне бшм беру aflicrepi бойынша сабак бередисауатсыздыкты жою мектептерш ашады.Кудайберген Жубанов КуШккалада (каз1рп Орынбороблысындагы Илецк) училишеде окып жургешнде «Тез»,кейш 1920 жылы TeMip кал асы нд а «Ай» деп аталган колжазбажурналдар шыгарады. Колжазба журнал шыгару тэж1рибесшигерген Жиенгали бутан калам жэрдемш бередь «Тез» журналындаонын «Намазга» деген энпмеы, К. Жубановтын «Ит эулие»,Абдолла Берюновтщ «Жазыксыз жандар» деген кыска энпмелер1жарияланды. Б1рак булар сакталмаган. «Ай» журналынаКудайберген Жубановтын М . Горькийдш б1ркатар шыгармаларынаударып жариялауы — Жиенгали екеушш niidp-таным epiciHiHортак б1рл1кте калыптасканын керсетеда.1921 жылы Жиенгали TeMip каласындагы уезшк оку бел1мшщинспекторы болып тагайындалады, кейш оньш MeHrepymiciболады. 1925 жылгы 17 мамьфда TeMip уезшен Халык агартукызметкерлер1 одагьшын букшказакстандьпс елкелйс съезшеделегат болып сайланады. Кудайберген Жубанов eKeyiHiH съезгекатысушы делегаттармен 6ipre тускен cypeii бар. Осы съездщкорытындысы бойынша Жиенгали «Кедей» газетше «Казакстанагарту кызметкерлершш 1-тойы ашылды»3деген макала жазады.Лениннш кайтыс болуына байланысты партияга адам кабыддаукезшде Жиенгали 1924 жылы партия мушелйтне кандидат болыпкабылданады, 1926 жылгы 18 тамызда мушелйасе етедь1925 жылдын казан айында Жиенгали Тшепбергенов Актебеншгубернияльпс «Кедей» газетше жауапты редактордын орьшбасарыболып бектледк Ал 1926 жылы елкелж партия комитетшщшеш1м1мен Кызылжарда шыгатын губернияльпс «Бостандыктуы» ra3eTiHiH жауапты редакторы болып тагайындалады. Маманокытушы кадрлардын жспспеушшгше байланысты ЖиенгалиТшепбергенов 1927 жылдык тамыз айында Кызылжардагы казакпедагогика техникумынын директоры кызметше ауысады.2Сонда.3Кедей, 1925,11 маусым.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 4241928 жылы елкелйс партия комитетшщ усынуыменКызылордадагы Кдзак агарту институтынын ay&ni оку-тэрбиежумысынын менгеруппа, кейш директоры болып тагайындалады.1929 жылы Кызылорданын «Сыр бойы» газетше редактордынорынбасары болып келед1, кеп узамай осы газетке редактор болыпбеютшеда.Ж. Тшепбергенов 1931 жылдын бас кез1нде «Сыр бойы»газетшщ редакторлытынан босап, 6ipa3 уакыт АлматыдагыКазак мемлекетпк баспасында редактор болып icreiiai. Ал 1932жылы тутан же pi — Тешр каласына келш, уезд1к «Социалдымайдан» газетшщ эуел1 Tmuiici, кейш жауапты редакторы болады.«Социалды майдан» газетшде редактор болып журген ЖиенгалиТшепбергенов 1933 жылгы 11 сэу1рде 38 жасында ауыр наукастанкайтыс болады.* * *Жиенгали — жалпы устаздык пен шыгармашылыкты катаралып журген жазушы. Каламгерлйске жас кушнен бой урган.Шыгармалары Уфа медресесшдеп колжазба «Садак» журналынанбастап, осы гасыр басындагы «Казак», «Алаш», «Абай» сияктыбасылымдарда, 20-жылдардагы «Кедей», «Сыр бойы», «Бостандыктуы», «Енбекш! казак», «Ауыл TiAi», «Жумысшы», «Ауьш»газеттер1нде, «Эйел тендш», «Жана эдебиет», «Кызыл Кдзакстан»,«Жаршы», «Балга» журналдарында жарияланып турган.0 3 iH iH енд ipin жазатын flayipi енд1 тутан шакта каламын капияда«колынан Tycipin альш», ем1рден ертерек еткен Жиенгалидьщэдебиет тарихындагы орны, шыгармашьшык мурасы X X гасырдынелушш1 жылдарынын орта шенше дейш елеус1з жатты.Жиенгалиды журтшылыкка алгаш рет 19S5 жылы сол кездепжас зерттеуш1 Турсынбек Кэкшев «Эдебиет жэне искусство*журналында4 жарияланган макаласы аркылы таныстырды. Ж.Тшепбергеновтщ тутанына 60 жыл толуына орай жазылган осымакаласында зерттеуш1 Жиенгали сиякты каламгерлерге назараударылмай келушщ кейб1р себептерш ашады.«B ipiHm laeH, — дейш ол, — б1здщ эдебиет тарихынзерттеушшер1м!з белгш1 6ip кезенде эдебиетпен айналысканкабшетп адамдардын ем1рбаянын аныктау мэселес!не келгендежеткш1кт1 мэн бермеШи де, куд1ктене де, корка сота да бередьМысалы, Жиенгали Тшепбергенов женщае орынсыз куд1ктерболды. Ол 63i 20—30-жылдарда эдебиетке араласкан болса,калайша ж1кшшд1ктен, Tinn кала берд1 ултшылдыктан аман болдыдей аласын, одан да жабулы казан жабулы куйшде кала берсш* Эдебиет жэне искусство. 19SS, № 12.

425 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895 -1933)деген сиякты Tepic, шалагай птарлер айтылып журш. Осындайзиянды пшрдщ салдарынан онын шыгармашылыгы осы уакьггкадейш зерттелшбей келед!.Еюншщен, бул акын-жазушылар неш жазып киратыптастады дейсщ, эдебиетке улес болып косыларлык ештенеа жок,шыгармалары уптгж дэрежеден асты дейсщ бе деген сияктыорынсыз кетерйда талап койылган, сейтеп олардын еленбеушеапарып соктырган Tepic кезкарас та болды.Мше, кейшнен кейб1р зерттеу енбектер1 мен окулыктардаЖиенгали Тшепбергенов шыгармашылыгы туралы азды-KenTi сезкозгала бастауына Турсынбек Кэкшевтщ аталмыш жарияланымыкен жол ашты.Осыган байланысты кызык деректе академик РахманкулБердабайдын «Имандылык*5 атты макаласынан кеэдестерем1з.«1957 жылдьщ жазгы салымгы айларынын 6ipiH0e мешКдзакстан Жазушылар одагы партбюросына шакырды»,— дейшол. —Осынын алдында гана меш «Кдзак эдебиетшш» 1956 жьшыжарияланган, ел арасында кеп niicip тудырган материалдарынуйымдастырушы деп инэлап, жумыстан босаткан... «Не болдыекен деп канша ойласам да, газет iciHe кайта оралып согарлыкешнэрсен1 eciMe lycipe алмалым. Сейтсем, «кырагьшар» кеншKeHmiMenTi, «Кдзак эдебиетендеп» 6ip макала «эшкереленбей»калыпты. Ол — белгш1 галым, устаз Б.Кенжебаевтын кыскагана 6ip материалы. Оны «редакцияга» хат улпсшде газеткедаярлап, «Отелмеген парыз» деп такырып койып бастырган менед1м... Кдзакстан Жазушылар одагыньщ партбюросына дэл солмакаланы тексеруге байланысты арнайы шакырылганымдыбшд1м... «Отелмеген парыз» деген макалада 20-жылдарда белсенд1енбек еткен 6ip топ журналшы, жазушылар енбепн архив шанынантазартып, зерттеу, жарыкка шыгару мэселес1 кетершген болатын.Солардын катарында Ж.Тшепбергенов, С.Сэдуакасов секщшбес-алты каламгердщ eciMi аталган. Мше осьшардын шшенС.Сэдуакасовтын атына кез1 тускен 6ipey Казакстан КомпартиясыОрталык комитетене кешкраш арыз жазып, «Казак эдебиете»газете партиянын Казакстанда журпзген саясатына карсы шыкканСмагул Сэдуакасовтыдэр1птеп отыр» деп байбалам салыпты...».Т.Кэкипевтен макаласында айтылгандай, академикР.Бершбайшн баяндаулары да Жиенгали шыгармашылыгынынзерттелуше, енбектерш1н жарыкка шытуьша кезшде осындай«талкылаулардын каншалыкты керте болганын керсететен накгыдерек.Ke3i TipiciHae Жиенгалидьш уш ютабы жарык керген. Олар3Габиден Мустафин туралы естелнсгер. Астана, 2001, 115-116-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ. XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917) 426— «Перизат-Рамазан», «Тинш* пьесалары мен «Танбалылардынхикаяты». Арап карп1мен шыккан б р ютаптар кейш кайтажарияланбады. Сейл'п жазушы мурасы 6ipTe-6ipTe умытылып,журтшылык назарынан шет кала бастады.Жиенгали жайындагы естел1’ктерш жангырткан жакынжуыктарыоныц сонында «шымшып буран ею кап колжазбасы»калганы туралы эцп'мет кеп айтады. Эаресе жазушы дуниеденвтер кезде жанында болтан баддызы Айман Атантаеванынайтуьтша, Жиенгали: «Кеп жылдар бойы жазган ютаптарым,колжазбаларым бар. Солардьщ бэрш 6ipiKripin, улкен ютапетш шыгару арманым ет. Алматыда Жазушылар одагьщдагыжолдастарым шыгаруга уэделерш берген. Мен emi сендергежокпын. Мен елгесш жазбаларымды жоддастарыма гапсырындар,бул улкен есиелм», —депл.Расында, жазушы кайтыс болганнан кейш онын жана жинагыншыгару колга альгаыпты. Кдзакстан керкем эдебиет баспасынын1936 жылы басылатын ютаптарынын жоспарына 24-iHmi болыпЖ. Тшепбергенулынын «шаруашылыкты бурынгы сабасынажетюзу flayipi мен колхоздастыру дэу1рш суреттейтш энпмелершщжинагы»6 енген екен. BipaK б р жинак жарык кврмет, ейткешютапхана-мурагаттар койнауынан кездеспеШи. «03i жоктьщ кез1жок» дегендей, жоспарга енгешмен, осы жыддардын дурбелещнеорай шыкпай калган болуы эбден мумюн. Сол сиякты Жиенгаликолжазбаларыньщ кейштт тагдыры да белпаз.Жиенгалидан калган мол муранын мыскалдай 6ip белтТурсынбек Кэюшевтщ курастыруымен 1969 жылы алгаш рет«1збасар» деген атпен жарык кердь Бутан Ж. Тшепбергеновкаламынан тутан енбектер тугел енген жок, ол шатанэнпмелершщ, окшау cesaepi мен фельетондарынын жинагыболып шыкты. Осыган байланысты профессор Т. Кэюшев былайдейщ: «1957 жылты узак командировкадан кайтып келгеннен кейшЖиенгали Тшепбергеновйн «Танбалылардын хикаяты» повеа’ мен«Перизат-Рамазан» пьесасы сиякты суйекл шыгармаларынынколжазбасын баспага апарып бергенмш. 1969 жылы, арага онею жыл салып, элп мен апарып берген колжазба жал-куйрыгы«узелin, «Гзбасар» жинагы басылып шыкты»7.Каншама кешшп шыкса да, осы жинак узак уакыт бойыЖиенгали шыгармашылыгына байланысты сездщ дэйеп рел'ндепайдаланылып келгенш айтпай етуге болмайды. Шын мэшнде,1969 жылдан кейш Жиенгали шыгармаларын кайта шыгару муллеколга алынган жок.6 “Казакэдебиел” газел, 1936.10 кантар.7 Т. Кэкшев. Садах. А., 1986,114-6.

427 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)Арада уэак жыл еткеннен кейш рана, 1997 жылы жазушышыгармалары Актебе облыстык баспаханасынан «Тацбальшардынхикаяты» деген атпен 6ip том болып жарык керш. ПрофессорТ.Кэюшев, зерттеуин f \ Ниязова жэне жазушынын улы НурашЖиенгалиев курастырган бул жинакка каламгердш белгииенбектер1мен катар, кейб^р танымнан тыс жаткан шыгармалары даCHfli.2002 жылы Астанадагы «Елорда» баспасы Ж. Титепбергеновтшб1рнеше шыгармасын «Перизат-Рамазан» деген атпен жеке жинак8eiin шыгарды.* * *XX гасырдын жиырмасыншы-отызыншы жылдарында гумыркешш, шыгармашылык кызметш жузеге асырган ЖиенгалиТ1пепбергенов сиякты жазушылардын бэрше ортак 6ip елшем бар.Ол —eMip сурген кенеспк когамнын талабы мен сод когамнантыскары тура алмайтын калам тынысы. Компартияньщ баскашаойлауга ж1бермейтш iueicreyni шенбер1 аясында жаратылганшыгармалар, осы орайдагы авторлык устаным, идеялыктужырымдар бупнп бостан оймен сабактаса алмайтын carrepi дежок емес. Ал эдебиетпн даму тарихымен байланысты байыптасак,кенеспк зам айда жазылып, жарык керген шыгармалардан мулдебас тартуымызга болмайды. Бул улттык эдебиетпн белгш 6ipкезендеп шыгармашылык жемгстер1; идеялык-такырыптыквзгешел1пне карамастан, казак каламгерлершш колынан шыккан,кезшде ез окырманын тапкан, когамнын саяси-элеуметпкeM ipiane накты орны болган туындылар. Жазушы ЖиенгалиТшепбергенов мураларына да осыпай караган жен, осындайустаныммен багалау кажет.Жазушынын шыгармашылык ем1рбаяны мен каламгерлжкалыптасу кезендер1 темендепше айкындалады:Жиенгалидын «теселш жаза бастауы» (ез ce3i —ред.) 1925жылгы газет жумысына юрген сэттен басталса да, жалпышыгармашылык эрекеттер1 будан ертерек басталган. Соганорай онын эдеби-публицистикалык кызметш ею кезенге бел inкарастырган орынды.Жазушы шыгармашылыгыньщ алгашкы кезеш 1913—1925жылдар арасын камтиды, ал еюндп кезеш —1925 жылдан бастапeMipiHiH сонына дейшп аралык.Мунын мынадай ce6enTepi бар: 1925 жыл га дейш Жиенгали* Ж. Тшепбергенов. Перизат-Рамазан, Астана, 2002 (Курастырган, алгысезшжазган С.Байменше)

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 428б1рынгай шыгармашылыкпен айналыспаган. 1913 жылдан жазабастаганымен, 1925 жылга дейш окытушылыктан кол узбей, каламкызметене аракшк араласып турган.Шыгармашылык кызметке б1рыщай бетбуруы 1925 жылдынсонынан басталады. Онын артында калган эдеби мурасынынмазмуны мен аукымы да тугастай шыгармашылыгын осындай еюкезенге белш карастыруга мумкшдйс бередь1931 жылы «Жана эдебиет» журналы 6ip топ казакжазушыларына «Юм калай жазган?» деген сауал койып, олардынмакалаларын жариялады. Бул сауалга Сэкен Сейфуллин, СэбитМуканов, БеШмбет Майлин, 1лияс Жансупров, КалмаканЭбдшадыров, Габит Mycipenoe, Жакан Сыздыков, ОрынбекБеков, Жиенгали Тшепбергенов, Тайыр Жароков, ЭбдщдаТэж1баев жауап бердо.Бул — жазушылардын шыгармашылык зертханасына зерсалудын накты KopiHici ед1. ¥лттык эдебиетте бурын мундай урдю,яки каламгердщ эдебиетке келу жолын 6ipiH iui жакган баяндапберу oflici кеп кездеспейтш.Жиенгали бул макаласында сол тустагы саяси жагдайга сэйкесАхмет Байтурсынов, М1ржакып Дулатов енбек еткен «Казак» газетеез1н1н балауса туындыларына ак жол ашканын, эрине, ашып айтаалмаган. Сол себепте газетке сын тургысынан карап, «елден Typniхабарлар, турл! зорлык, зомбыльпсгарды жазамыз. BipaK «Казак»баспайды... 0м1ршше «Казак» газете шыгып турганда жалгыз гана«Ynruii мектеп» деген к1шкене хабарым басьшды» деп жазумен ганашектелген.Ойраны кеп отызыншы жылдардын бас кез1нде «Кдзак» газетш1нтагылымды icTepiH иггипатпен баяндау мумюн болмаганы рас. Тазаулттык газеттш казактын кептеген болашак каламгерлершщ баланжазбаларынын бетен ашканы талассыз акикат бола тура, муны олкезде ешнм де батып айта алмайтын. Осы саясаттын шенбершенЖиенгали да шыкпайды. Бул ушш, элбетте, оны ганэлай ал маймыз.Мундай сарын «Юм калай жазган?» деген сауалга жауап кайтарганбаска жазушылар макалаларынан да анык байкалады. Мысалы,Бейшбет Майлин «Мен калай жаздым?» макаласында: «Казак»газете шыгып тарады. HeMip сайын болмаганмен, елен басылыптуратын болды. Мен де жаздым. Талай ж1берген елендер1м желгекетте. «Айкал» сиякты «басылмайды» деген жауапты беруге десаран еш...»9 деп «Казак» газетене KOHini толмаганын 6iraipyreмэжбур болды.Жиенгалидын «Улгш1 мектеп» хабарын онын таска басылгантунгыш туындысы деп багалауга эбден болады. Алайда арада* Б. Майлин. Тунгыш курбан, А., 1994,8-6.

429 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)еткен 6ipaa уакыт хабар мазмунын умыттырмаса да, онын нактыбас такырыбын естен шыгарган сиякты. Ce6e6i Жиенгалидын булхабарынын шын бас такырыбы «0негаш мугал1м* деп аталады. Ол1915 жылы 11 акпанда «Казак» газетшде «Жиенгали, Крайберген*деп кол койылып шыкты.Жиенгалидын будан кейш жазган дербес хабары «Мектепашылу» деп аталады. Б р енбеп 1915 жылы «Казак» газетшде (29тамыз) жарияланган. Онда TeMip уезшдеп едцщ мектеп салу iciHeкаражат жинап жатка ндыгы женшде айтылады.Бран кейш Жиенгали eciMi «Казак» газетшен 1916 жылыкездеседо. Ол —«0тшш» (8 coyip) деген такырыппен жарык кергенмакаласы. Мазмуны — таны да сол ел арасындага оку-агартуiciniH жай-куйь Онын «Зекет, niTip сиякты крайы садакалардыел болып уйымдасып, 6ip жерге жинап, мектеп, медресе ашып,туп-тура гылым журттарынын жолына жумсауга жол бар ма?» депокырман ортасына тастаган етшпш газет окушылары арасындаелеуш niicip тугызганы «Казак» газетшщ саргайган парактарынсаралаганда анык кершеш. dcipece, «А.Ж.» деген автордын (юмекенш дэл аныкгау мумюн болмады, 6ipaK кейб1р зерттеулерде«А.Ж.» Жусш бек Аймауытовка тиесит i деп керсетшш жургенш ескесала кетпектз —ред.) «Опшшке жауап» атты хатынан Жиенгаликетерген мэселенш маныздылыгына газетпн де ден койганынбайкаймыз.«Бр мэселенш жауабын Куран кэр1мнщ дэлелгмен бермесе,кей моллалар баскага канагат ете коймас. 0йткен1 мундай гумыржолымен шешитетш мэселеге Кураннын жол-жобасы гана аныкжол-жоба бола алады. Баска ютаптардын дэлел1 Куран нынкасында байлаулы дэлел болып шыкпайды. Сонын ушш ен бастансадаканын кай орындарга бершетшш керсеткен Куран аяттарынжазып Иэм казакша магынасын да айтып беруш THic керд1м»,—дейш «А.Ж.». Сейтш ол Куран кэр1мдеп садаканын беритетшорындарын белплеген аяттарды сез етш, накты сепз орындыкерсетеш. Жиенгалидын птр-садакаларды оку-агарту жолынажумсауга бола ма деген сауалынын дурыс екещйпн Куран KapiMсез1мен дэлелдей кел in, «А.Ж.»: «бр туралы келденен сез шыгаруорынсыз» екендшн баса айтады.«А.Ж.»-нын осы макаласына орай «Казак» газет! тарапынанбершген сонгы сез де Жиенгали кетерген мэселенш мэншаша тусеш. «втттке жауап» жапгыз А.Ж.-дан емес, мугалшНыгметолла Кузембаев, имам Рабдулла Пшенбаев, НугманУранкиннен де келт edi. Булардыц жауабы 6api де 6ip /зден шыгып,дэлелдерi де 6ip турл1 балгандыцтан, баск,арма А.Ж.-нтн ганабасты» деп туйшдейШ газет.Сайып келгенде, «Кдзак* газетше1915-1916 жылдары

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 430жарияланган «6негел1 мугагпм», «Мектеп ашылу», «Отшил»деп аталган хабарларды Жиенгали Тшепбергеновтщ баспасездежарык керген тырнакалды туындылары деп танимыз. Жэне буларжазушы жинактарына косылуга толык хакылы.Кдстерл! каламгершшк жолын кездеген адам ез кушш,кабшеп мен беШмдшгш шыгармашылык аркылы танытады.Шыгармашылыкты уйренудщ жолы киын, сондай-акшыгармашылыктын тугастай рухын бойга ciHipy де онайемес. EipaK кауырсын каламды касиет туткан сон алдындагыулпге елистеу, енеге алу, с оган уксауга тырысу мумкш болатын,эрюмнщ басында кездесетш жайт. Жиенгалидын жазуынша, олОрьшбордагы «Хусаин ия» медресесщце бипм алып жургенде татарэдебиепмен таныскан. «Татар эдебиетш керш б1зде де сондайболсайшы дейм1з» деп жазды ол. Ал казак эдебиеп туралы энпмесш«Айкал» журналымен, «Казак» газепмен байланыстырып,заманынын ынгайына карай Ахметгш, М1ржакыптын кейб1ршыгармаларын гана атап етуге мэжбур болган.Болашак жазушылар Жиенгали Тшепбергенов пен Бей1мбетМайлиннщ eMip жолдары тогысатын, тырнакалды туындыларынындуниеге келу сэп езара уштасатын кезен осы медресе аясындаетедк Жиенгали мен Бешмбет eKeyi 6ip сыныпта дэргс тындайды,exeyi 6ipirin колжазба «Садак» журналын шыгаруды колга алады.Колжазба журналдъщ алгашкы нем1рлер1не Бей1мбет Майлинредакторлык етеда, кейшнен журналга басшылык жасау тугелдейЖиенгали Тшепбергенов-пн колына кешед}. Сейпл, Бей1мбетпен Жиенгали ез туындыларымен 6ipre, баска да жазуга бей^мжастардын тел шыгармаларын осы журналда жариялап отырады.«Садак»—XX гасыр басьшдагы рухани ояну npoueciMeH сабактаскелетш колжазба журнал шыгару дэстур1не орай туган басылым.Онын 6ipimui саны 1915 жылгы 9 карашада жарык керген, 1918жылдьщ 1 акпанына дейш шыгып турган. Сез енерш кутанболашак каламгерлердш кауырсын каламы «Садакта» катайып,сонын нэтижесшде эдебиет багына эсем де эдем1 дуниелер келген.БеШмбет Майлиннщ «Шуганын белпс!», Кджым Басымовтын«Ырысты», Салахиддин Сарталиевтш «Мактым» noeecTepi —«Садак» журналы аркылы жеткен жем1стер. Шынында, профессорТ.Кэкппевтш «Казак эдебиетше» медресе «Галия», онынжанынан шыккан «Садак» журналы талай акын-жазушьшарды,кайраткерлерд1, онын imiHAe Бей1мбет пен Жиенгали сындыкаламгерлерд! экелушш e3i улкен эстетикалык табыс еш» —дегенсездершщ магынасы зор10.1915 жылы «Садакта* жарияланган «Жазгы кеш» эцпмес!10 Т. Кэкшев Казак эдебиет! сынынын тарихы. А , 1994,136-137-66.

431 ЖИЕНРАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)де керкем прозадагы тырнакдлды туындыларынын 6ipi. Энпмегеел жайлауга кешш бара жаткан кез непз болтан. Ол былайбасталады:«Жана гана колыма тиш, arii кумардан шыкпаган тэтп 6ipнэрсемнен айрылып калгандай болдым. «Модцеке! Журттакаласын ба?» деп эзищеген дауыстан селк етш оянып кеткендемурныма коныр салкын тан mci келш, кулагыма тан мезгшшдешырылдаган торгайдын даусы естщш...*.«Сайдын бойын жагалап жортып келем1з,—дейд1 жазушы сезшжалгап. —Сайдагы ыргалып турган шалгындар пзенш кагал, аттуягы езген эр турл1 шептердщ Hici анкып, астындага ат желдейecin, кецшщ ecin 6ip жасагандай боласын. Сайдан бурылгандакештщ буйршен шыктык...».Осы энпмесшдеп капамгерллс таным, коркемсезилге тэнангарымпаздык, кез келген квршкгп суреткерлж зейшменкабылцау aflici Жиенгали каламынын 1915-1916 жылдары-ак есейебастаганын байкатады.Жазушылык мэнердш орныкканын «Бэз-баягы калып»энпмесшен де керекпз:«Eiaaep, он шакты Kici, 6ip кайыкта келем1з. Отыратын орныаз, iuii тар болгандыктан айнала кемерше отырып келе жатыредак. Менщ етепмнщ 6ip ушы суга малынып келе жатса да, кайыкбултындай ауыткып, толкынмен 6ipre толкыса да энэупдейкоркып, буыным калтырамайды...»;«Ет туралганша* энпмесшдеп:«Уйшн uni лык толы. Кол жуылып болгасын, ен устше жендабитектей кос казыны айналдыра салган уйеме табак етп алдымызгаэкелш койды. Бес-алты Kici айнала отыра калып, манадан 6epiпышактарын калталарынан алып, алакандарына жанып 93ipотыргандары ет турауга KipicTi...» деген жолдар да Жиенгалидынсуреткерлйс кабшетшен б1ршама сыр береш.Онын «Садак» сиякты колжазба журналга басшылык жасауытелшыгармашылыкка epic ашумен 6ipre, езге де капам устаганэрштес шэюрттердш енбектер1 жайында удайы niKip 6umipyiH,жепспк-кемшшгш KepceTin отыруын тал ап етп. Бул белгт6ip дэрежеде болашак каламгердш сыншыл кезкарасынынкалыптасуына жол ашты. Редактор Жиенгали эдеби сыннынкеркемшк-элеуметпк мэнше баса назар аударды. Салахиддин *Сарталиевтш «Мактым» повесше жазган рецензиясында:«Жазылып шыккан эдеби, фэни сезш, кггапты сынау —йпшдекерек болмаган жерш алып тастап, Tayip жершщ шла сырынжаркыратып журттын алдына салу — енерл1 журттын эдеп.Ол уят, айып емес. Сынау 6ip-6ipiHeH кек алу ушш емес, жнижазушыны халыкка жаман корсету ушш емес, кайта керкем

КАЗАК ЭДЕБИЕТ! НЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 432сеэюц, фэни ютаптарды дурыс жолга салу yuiiH керек» деп езшщсыншылык муратын дэл ангартады.Жиенгалидын «Садакта* каз баскан каламы оныц сол тустагымерз1мдйс басылымдарга катысуына да мумющйк 6epzu. «Казак»,«Алаш» газеттерше хабар-ошар, энпмелер жаза бастауы —осынынайгагы. BipaKЖиенгали жогарыда айтылган макаласында11«Алаш»газетш мудце атаманы. Бул кешеп кунге дейш кенеспк когамдаeMip сурген казак баласыньщ «алаш» деген сезден ат-тонын алакашуга мэжбур болган ын бщщрепн факт. Б1ркатар жазушылардынжекелеген енбектершщ узак уакыт бойы эд еби-гыл ыми айнал ымгакосылмай, жинактарына енбей кел)а алгаш рет нак осындайбасылымдарда жариялануына байланысты болатын.1916 жылдьщ 26 карашасы мен 1917 жылдын 25 мамырыарасында шыгып турган, жарты жылдай мерз1мде барлыгы 22HOMipi жарык керген «Алаш» газеп де улт eMipiHeH шеттетшгенбасылымнын 6ipi болды. Медреседе окып журген жылдарындажэне одан кешнп уакытта Бимухамед Майлин мен ЖиенгалиТшепбергенулы сиякты шэюрттердщ телтума шыгармалары осыгазетте кептеп жарияланып турган.«Алаш» газетшде Жиенгалидын «Купы болсын «Алашын»деген шагын хабары 1916 жьшы жарияланып, онда жанабасылымнын жарык керуше байланысты куанышын б1лд1рди.Сол жылы «Т.Ж.» деген буркентшк ео'ммен «Фельетон* дегеншыгармасы жарияланды. 1917 жылы «Ат-тон айып», «Бул калайоку?», «Арсыздар» деген энпмелер1 жарьпс кердкЖиенгали да журтшылыкка «Алаш» газеп аркылы танылганбул шыгармаларында казак даласында кыздардын мал орнынасатылатындыгы, жастардын окуга куштарлыгы сиякты аталмышкезендеп саяси мэн1 зор, курдел1 элеуметпк мэселелерд1 кетеругеумтылады. Осы умтылыс K03i ашык казак окыгандары сиякты,болашак жазушынын XX гасырдагы тенкер1стер карсанындагыояу сана-сезЫш, демократиялык-агартушылык ниепн керсетед1.«Ат-тон айып» энпмесшщ кыскаша мазмуны мынадай:Баймукан eciMOi 6ip Kici Сарыалтын деген кызын Kepmi ауылгаузатады. BipaK Сарыалтыннын барган жер^нде бабы болмай,артынан i3flen барган экесш шыгарып салып турып:— «YcTi-баеым мынау, езщ керш турсын. Bip нэрсе десем,экеннщ узаткацда берген жасауын киерсш дейд1. Элп жаман куйеубалан KyHi-TyHi уй кермейш. Айсулуды айналактап шыга алмайды.Bip нэрсе десем тек сабайды, ата-бабамнан ештене коймайбоктайды. Bip катын курлы болмаган сон калай жыламайын?KiM болса содан айтып ж1беруге ойланам, амалсыз епмнен етш,суйепме жеткен сон айтып отырганым. Буйткенше ез!м1зд1н уйшн11Жана эдебиет. 1931, № 6-7,49-50-66.

433 ЖИЕдалЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)босагасында елгенш жаксы...» деп жылайды.Осыдан кейш кудасынан кенш калган Баймукан ауылдынбозбалаларын ждберш, Сарыалтынды кайтарып алады. Кепузамай кудалар келш, бэрш жуып-шайьт, кайын атасына Tin!тигеш ушш куйеу баласынан Баймуканга ат-тон айып алып 6epin,Сарыалтынды кайта алуга кел1сед1.Жазушы энпмесш: «Кар Kerri. Сарыалтынды бурынгы орнынакайта апарып бердь Сарыалтын да жакындарынан ешнэрсеболмаганын, «ат-тон» айыпка сатканын бщщ де, ауылынкермеймш деп шыккан жерше барып, шын бакытсыз екенш бщщ»деп аяктайды.«Teracepic кезшде ауылда мрашм ед1м, — деп жазадыЖиенгали.— 1918 жылы Турюстан казактары ашаршылыккаушырады; Актебе, Орынборга карай босып Kerri. Ашаршылыктанicin-Keyin кырылып жатыр. Eip кызын 6 ip тш1м нанга сатты...Актебе тещрегшде мугагпм болып турганда, ток елдеп байлардынаштарга icTereH айуандык eM ipiH eH, кыз-катынмен алып-сатарлыкеткеш жайынан б ip энпме жаздым. Оным Семейде шыгатын“Абай” жорналында басылып шыкгы. ,.»12.Жазушынын айтып отырганы 1918 жылы «Абай» журналындажарияланган «Кайран ел1м-ай!» энпмес1 болатын. КаршадайБэтиманын аянышты казасымен аякталатын осы энпме—Жиенгали каламъшын реалиспк бояуын айкын танытатьшшыгарма. Керкемдж тэсш жагынан сол тустагы кептегенкаламгерлерге тэн сыншыл багытты устанып отьфьтп, жазушыбейкунэ кыз тагдырын езшшк ернекпен баяндайды.дцгше: «Февраль imi. Кун боран. Жер жуз1 аппак. Кун де,соккан жел де, жауган кар да жылы жузбен карау жок. Дуниекабагын туйген —em6ip кулмейш. Тем1рказыкган ескен Me№piMci3ycicipiK жел, согып турган кызыл шунак боран Андагул уйшщсикын KeTipin тур ед1. 1шерге тамак, жатарга орын жок, есистшалдындагы коранын жаппасын отка жагып койгандыкган eciKTiHбосагасынан жел ущцеп, кырауытып муз катып, уйшн imiH супсуыккылып тур ед1» деп басталады.Окиганын будан кей1нп барысы осы суреттеуден сезшш турады.Аштык тырнагына inireTiH болган сон Андагр yfti Батиманы«жаксы орынга» 6eprici келеш, сондай жер тап келсе, ездер1 декешш барып, елмес кундерш керуш ойлайды. Сейтш aKeci кызынeprin калага сапар шегедо. Кдлага келш, осындай ауыр шактакаршадай кыздарды сатып, пайда тауып журген Жумабектшуйше тусеш. Жумабек Андагулдын курсше айткан сезшен сон,езшш де ойындагы ансай куткен шаруасы деп келгенш 6uinipriciкелмей: — «Дурыс айтасыз, дурыс айтасыз, дурыс. Бул жактын13 Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 434жайын 6i3 6ineMi3, орын тауып берем1з. Осы жакын арада 6ip-eKiКазалышынын кызына жаксы орын тауып бершм, олар осы кунгедейш алгыс айтады. Б1здщ уйге кедщщз гой, ендц оны peTTepMi3,тонып келген шыгарсыз, мына шайларынызды шйщз...» депжылман кагады.Акыры Жумабек Жакып дегенш мактап-мактап, Бэтиманысоган берпзетш болады. Эуел1 6ip бузаулайтьш сиыр, жуз сом6epin, сонынан ею жуз сом берш, акьфында бузаулайтын 6ip сиыр,уш жуз сом, уш пут тарыга келгседа. Ертещне Жакып Бэтиманы,Андагул уш пут тарыны алып, эркайсысы ез ауылдарьша кайтады.Жакыптын бурын да ею эйел1 бар екен. Олар Бэтимага жещпкшм кипзбей, дурыстап тамак шюзбей, малдын KyriMiHe салыпкояды.«Бэтима оган да кенш, —дейди жазушы, —сез шыгармай, ауылкотанга,Жакып ка жагып бара жаткасьш, катындары Жакып пенБэтиманын арасына былайша от салды.Онашада Жакыпка улкен катыны:— Ана кал ап алган токалын, жас токалын, ceHi K9piciHin,б1здерд1 каргап-сшейд1 де журедк «Кудайым Kapi, кара тебетке кезкылды! Куткара кер...» деп айтады, —деп кунюлдедьBip катыны:— Кеше кораньщ iminne малдын бок-сщгш альт журтортаншы кайнаганын баласымен сейлесш кулш тур,—дедь..».Жакып осы сеэдерден кейш Бэтиманы «кек ала койдай кылыпсабап, жыгып салып екпеге тебед1». Онсыз да ауьф жумыстанкажьш, суык етш элс1реп журген Бэтимага Жакыптын таягынанкей1н ауру жабысьш, жетел1п, жудеп, жатып калып журедо.Мунысын да эйелдер1 сез кылып, Жакьшты одан api кайрай тусед1.Осыдан кей1н Жакып Бэтиманы тесекте жаткан жер1нде сабап,уй1нен шыгарып тастайды... Козы камайтын жаман л ашык шшдеeci Kipecuii-шыгасылы боп жаткан Бэтима:«...— Иэ, жасаган ием! Кеп киналтпай ала гер! Осылардынкорлыгынан куткарсан ырзамын. 0лген1ме кайгырмаймын...0з ел1мде болсам, су 6epin, иман айтпас па ед1? УЪ! Кайран ел1май!..»деп кезжумады.«Кайран ел1м-ай!» энгшесшде кетерген етюр элеуметпкмэселелерш жазушы Нагима, Меруерт eciMiii кей1пкерлер1 аркылыосы аттас шыгармаларында тын мазмунмен байытып, тереидететусед1.Мысалы, «Нагима» (1923) энпмес1ндеп Нагима — Бекбосынкарттын еркелетш, бетш кайтармай ecipreH кызы. «Агаларымалайлыкка жалданса да, eaaepi кимей-штей, осы карындасынKHiHOipin, катарынан кем калдырмайтьш» дейд1 жазушы.Бой жеткен сон Нагиманы агалары куйеуге бередо. Kyfieyi бай,

435 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1 8 9 5 - 1933)саудагер. Нагиманын бутан кенш толмайды, эйел устше баруды аркеред1. BipaK амал жок, Ыскак байдын iHici Есжанга токалдыккакете барады...Бай уйше барган сон жас келшшек Кдсымбек деген жптгпентанысып, eKeyi сез байласып, Кдсымбек Нариманы алып кашады.0з елшде паналайтын жер таба алмай, орыс поселкелерше cininкетедк Кеп узамай кызыл эскерлер кел in, Кдсымбек солардынкатарына косылады. Баягы Ыскак, Есжан байларды туткынгаалып, карапайым халыкты кулдыктан азат етедгЖазушы б р энпмесш: «Жасырынып кун керген, тар кыспактаншыгуына мыкты себеп болган, енбекшшер тенкерюшщ баскетерген 2S казан (жанаша 7 караша) кунш Кдсымбек пен Нагимар ы кун санады. Жыл сайын сол кунде той кылып туруга езшмшдетп кылды. Б р кущи еске Tycipy ушш ездершше ат койды.Касымбекгщ женгелер1 «Нагима келш тусетш кун» дейтш болды...»деп аяктайды.Ал «Меруерт» (1924) энпмесшде жазушы он уш жасарMepyepniH кайгылы тагдырын баяндайды. Эке-шешеа ел in, жет1мкалган Меруертке немере агасы Сагынбай ие болып, оны он eKiжасында жасы елуден аскан, ею катыны ел ген Бейсенбай дегенгеузатады. Жарты жыл отаскан Бейсенбай ел ген сон, СагынбайМеруертп кайтып алып келед1 Б ран кейш катыны елгел1 ею-ушжыл болган, алпыс еюдеп Эбшкасымга узатады. Эбшкасымнынказымырлышнан Меруерт есшен адаскан жынды Kici секщценшкалады. Осыдан кейш Эбипсасым Меруертп Сагынбайджше e3iэкелш тастайды.Жазгъпуры ел жайлауга кешкенде Сагынбай Меруертпкыстауда калган малын кузетпрш, иеаз уйде жалгыз тастап кетещ.Тун1мен коркып, шошынып, есшен таньт жаткан Меруерттщжайын бшейш деп жанына келген жалгыз гана адам — койшыТеленд! болып шыгады. Сагынбайдын уй-iini «Ауырган KiciHi солкыстаудын езшде куткен дурыс кой!» деп Tepic айналады.Содан кейш Теленш eci юрмей сандырактап жаткан Меруертпкурым куркесше экелш, аузына су тамызады... BipaK ею кунненсон «тогыз жасынан 6epi жаны 6ip шаттык сезбей, б ip жылы сез,жылы жуз жолыктыра алмай, тумай жатып турмыстын кара куншекурбан болып Меруерт сорлы дуниеден б!ржола кетш», тъшыштыктабады...«Кайран елхм-ай!» энпмесшдеп Бэтима мен «Меруерт*энпмесшдеп Меруерт — тагдырлас кейшкерлер. Жазушынынкейшкер бейнесш ашудагы керкемддк эшстер1 де уксас. Муны 6i3каламгерлйс идеянын осы кезенге тэн 6ip ерекш елт орайындабагалаймыз.Жалпы, б р енбектер —жазушы шыгармашылыгынын алгашкы

КАЗАК ЭДЕБИЕТТНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 436кезешн бейнелей алатын, непзшен шагын нысандагы кездесетшкеркем проза yniinepi. Такырыбы жагынан аталмыш энгшелерXX гасырдын бас кезшдеп кептеген каламгерлер енерпаздыгыменсабактасып жатыр. Бул сабактастык когамшж-алеуметпкем1рдеп жалпы теназд1ктен, сонын шшде эйел тен азд т менбостандышнын мэселелершен, елдеп оку-агарту жумыстарынынжай-куйшен кершедьЭлемге эйгш каламгер О.Бальзак эдебиеттщ шагым айтатынсоты —болашак дейд1, болашактын осы катал сотынын алдындажауапкер бола алатын жазушыны гана ол бакьпты жазушы депсанайды. Мунын мэш — жазушынын кез келген шыгармасынынуакыт тезше тезе бшуше, заман талабына жауап беруше,окырманньщ ой-санасымен ундес келуше саятыны сезаз.«Менщ теселгп жаза бастаганым тенкерютен сонгы газеттерболды..—дейш Жиенгали бул турасында. — Сейтш журтез1М де 1925 жылдан газет кызметкер1 болып кегпм... Ka3ipriшыгып журген журналдарга да турл1 энпме, кулю сездер жазыпатсалыстым... «Перизат-Рамазан», «Тиши» деген пьеселер1м мен«Танбалылар» деген 6ip узак энпме ютабым шыкты».Жиенгали шыгармашылыгыньщ екшпй кезеш, пкелей жазужумысымен айналысуы 1925 жылдан басталады. Ол кэсгбижурналиспк кызмепн «Кедей» газетшен бастады. «Кедей»газетшщ кужатханалар койнауында жаткан, уакыт ете келесаргайып, кенере бастаган сол жылдардагы шатан улпде шыкканнем1рлерш парактап отырганда, редактордын орынбасары болыпЖиенгалидын келутмен басылым бедерше курт езгерк: енгешангарылады.Жиенгалидын «Кедей» газепне жарияланган кернекпенбектершщ 6ipi — «Койшыгул куанышы»13 атты шыгармасы.Газетке «окшауша» деп жарияланса да, бул шыгарма аркауындакеркем энпме сипаттары басым.Жазушы осы шыгармасында езше жете таныс ауыл мектеб1мугал1мшщ мэдени-агарту жумыстары жайын сез етедь Мугал1мЕржанулы ез окушылары мен Койшыгул уйше жиналган ауыладамдарына Казакстаннын мемлекетпк дербестш женшдеэнпмелеп, бул куши букш республика атап ететшдт туралы айтыпберед1. Окушылар соган орай ауыл тургындарына ойын-сауыккерсетуш уйгарады.МугалiMHiH Койшыгул уйше келген сэтш алайык. Ол жиналганадамдарга:«...Казакстаннын бес жылдык тойы, ертен жок, — бурЫкушжанаша акырабтын терп куш,б1здщ казак елшщ еркш республика13 Ж. Тшепбергенов. //Кедей, 1925.4 казан.

437 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895-1933)болып, автономия алган куш. Соган мше бес жыл тол ад ы. Сол кунказак кедейшщ бакьггты куш, тендйс алган куш, онын шйндебиыл Казакстан уюметп казак елшщ ортасы Кызылордага кеш тбарып, ордасын Tirin, туын кетерш, api бес жыл толганына солКызылордада той болайын деп жатыр. Сол куш 6i3 де — казаккедеШ, шаруасы больш, той жасауымыз керек. Бул той, acipece,сендердщ тойларьщ», дейдйЕртен к у а н ы ш т ы кун деген ce3iM осылайша улкенш де, KiuiiHiде баурап алады.Бул энпмеде Жиенгали жеке 6ip бейнет сомдауга умтылмаган,болмаса свзбен сурет салуга да тырыспаган. Kepicimne, адамдарбойындагы таза мшез, ак ниет, i3ri тшекп карапайым тшменбаяндап шыккан.0зшщ каламгерлж кадамы туралы айткан 6ip сезшде Жиенгали:«Костанайда шыгатьш «Ауыл» газетше, Кызылжарда шыгатьш«Бостандык туы» газетше, Актебеде шыгатьш «Кедей» газетше,Кызьшордада шыгатьш «Сыр бойында», осы кунп «Енбеюш казак»газеттершде фельетондарым кеп шыкты», —деп жазыпты.Ол ез гумырында «Кедей», «Бостандык туы», «Сыр бойы»газеттершде енбек етп, ал Костанайдын «Ауыл» газетшде жэнеорталык «Енбеюш казак» газетшде автор ретшде катысып,шыгармаларын жариялап отырган.Жиенгали Тшепбергенов 1926 жыддын 3 желтоксанындаКызылжарга кел in, «Бостандык туьшьщ» сол жылгы 11 желтоксандашыккан 187-нем1ршен бастап жауапты редактор ретшде кол коябастайды. Ол езшщ журналистйс журдек каламымен де, дэйекпбасшьшык парасатымен де «Бостандык туьшын» окырманарасындагы беделшш артуына кеп куш жумсады.Газет 1926 жылдын сонында 2200 дана таралыммен шыгыптурса, 1927 жылдын кантарындагы таралымы 2400-ге, акпанайында 2500-ге, наурыэда 2800-ге, жьш аягында 3,5 мын данагадейш жетп. Газетте «Тшшшер бурьппы», «Жетюншек», «Аркабайкарттын Арканы аралауы» деген бел1мдер ашылды, «Кооперация»деп аталатын арнаулы бет туракты шыга бастады.1927 жылдын мамыр айында Жиенгалидын бастауымен«Бостандык туынын» алты жылдыгы аталып етед1. Осы мерекелжнем1рде онын талантты жас акын Жакан Сыздыков туралыкелемд1 макаласы жарияланады. Ол кезде Жакан «Бостандыктуы» газетшде партия турмысы бел1мшщ MeHrepymici болып icTenжурген.Жиенгалидын «Бостандьпс туы» газеттндеп 6ipa3 енбектер1 эл1кунге дейш журналистиканын, гылым мен эдебиетт1н айналымынакосылмай, танымнан тыс кальш келед1. Булар осы уакытка дей1нтугел жинальш болтан жок, кепшшп ауызга да алынбай жур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917)___________438Муны Жиенгалитанудын игершмей отырган тын саласы десек,артык айткандык емес.«Бостандык туы* газетшде Жиенгали 1927 жылдын 1 тамызынадейш жауапты редактор болды. 1926-1927 жылдары осы газеттеонын «Сэбиланы азат кылган тендйс заны», «Меш де жаз.. меш дежаз...», «Кымбат-арзанга карамады», «Наурыздык», «Мен — тератасы», «Онай олжа» сиякты шыгармалары жарык керш.Брардын бэрш б1рдей керкем шыгармалар санатьшажаткызугаболмайды. Мысалы, «Онай олжа», «Мен —терагасы» шыгармаларынакты фактшер непзшде жазылган окшау сездер, «Кымбат-арзангакарамады» атты енбеп сол тустагы ел uuiHiH турмысынан хабарберетш шагын энпме, ал «Наурыздык» — керкем туынды.Эуел1 газетте жариялангандыктан, брарда публицистикалыктуындыларга тэн нактылык басым келеш, 6ipax йишараколданылатын керкемдйс элементтер1 де жок емес. Ойткешбрайша жазу — Жиенгали каламына тэн эшстердщ 6ipi. Онынкай шыгармасын окысак та, ту атк п тшмен карапайым баяндаудыкерем1з, окиганын да осыган сэйкес желшенш ербитшшбайкаймыз.Мысал ушш «Наурыздык» энпмесш алайык:«Жас кеж етн буы, сур еттщ nici уйдщ imiHe тепе тарап,терезеден куннщ жылы шырай сэулес1 туеш, Калман уЙ1 кешрештур. Уйд1Н imi, кшм-кешек, тесек-орын реттел1п жиналган. Тержакта Ырысты ки1з-алаша тесеп жур».Б р ан кейшп сурет: Тай казанда буы буркыраган кеже; пешкасындагы казыкка байланган жас бузаудын тэлпректеп жыгыл ыпжатканы; сорпа бур Kin, кайыс токпактап отырган Калман; оньщиыгына асылып турган баласы Сагындыктын сурагы:«—Кеке, наурыздык кежеш неге асады? Ол «наурыз» деген не?»Оган Калманнын жауабы:« —Наурыз деген, карагым, ол —жана жыл, Жыл басы. Бурынсен бесте едш, бупн алтыга шыктын. Биьш ендо алтыга шыгыпатка мшесщ. Б р сондай куанышты кун».Б ран кейш жазушы мына 6ip штрихты келпред!:«Bip жапырак ет пен буйенге куйып салган уыздын 6ip белепнауызга салып ж1бер1п, шайнап жаткан жаман тонды Бектем1С карт:—Бупн наурыз куш. Самарканнын кектасы еришекен, сондажерде асыктай ак, тобыкгай тон калмайды деуш! еш бурынгыкарттар, —деп колын кайта табакка салды.Теменп жакта отырган жас жшт Мырзакр колындагыомыртканы мужш отырып:— Ол кун1 тас ериШ дейсш бе, эшейш кар ериш деген сез1-дагы,—деш».Баласы мен экесшщ, аксакал мен жас жшттш сездер! аркылы

439 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)наурыздын мэнш окырманга б1ршама угындырып алган сон,жазушы енд1 мундай бас косулардьщ казак табигатында шаруажайын куйттеуге ауысатынын ангартып OTefli. Сока-сайманньщженш багдарлап, кар кете егш салатын боп уйгарым жасаганшаруалар будан кейш ауыл мугалшшщ уйымдастыруыменнаурыз мейрамына арналып ететш сауык кешгне баруга жиналабастайды.Эдеттепсшдей Жиенгали бул энпмесшде де жеке-дара кейшкербейнесш сомдауды максат тутпаган. Айтайын деп отырганы- наурыз мейрамы, наурыздын халык танымындагы табигаты,бул кутей казак баласынын жыл басы, жана кун деп тусшетшдйтнбщшру.«Наурыздык» ce3i тищк колданыста жш кездеспеШй. Б1зге онын«наурыздама» (Абай) ynrici кеб1рек таныс. Соган орай «наурыздык»сезшщ болашактагы баламалык салмагын да ескерген1м!з жен.«Кедей» мен «Бостандык туы» газетгершен кейш Жиенгалишыгармашылыгында айрыкша орын алатын басылым — «Сырбойы» газете. Ол — 1929 жылгы 1 шшдеден бастап Кызылордакаласында жарык керген, округтек партия, кенес комитеттер1 менкэсшшшер одагы бюросыньщ аптасына ею марте шыгып тургангазете.Газетгщ бастапкы кезендеп, 1929 жылгы нем1рлершшкепшшпне уакьггша шыгарушы, ягни редактордьщ орьтбасарыретенде Жиенгали Тшепбергенулы кол койыпты. Жэне Жиенгалишыгармасы кездеспейтш 6ip де 6 ip HOMip жок. Булардын басымKemuLniri сол газетте жарияланган куйшде жатыр.Жиенгали «Сыр бойы» газетендеп шыгармашылыгы аркасьгадасол тустагы казак кенес фельетонын еркендетушшер катарынакосылды. Осы кезендеп туьшдьшарьшьш кепш тп окшау сез,фельетон турлершде кездеседк Бугаи, жогарьща айтылгандарменкоса, «Сыр бойы» газетшщ саргайган паракгарында сакталган«Алты yitni аргын ауылнайдын алаканында, ауыл артел1аткамшердщ кольшда» фельетонын, «Карсакбай комбинатытауарын кашан тасып алады?» атгы келемд1 макаласын, сондайакэр кезде жарык керген «Советский аткамшер», «АксакалдарaKTici», «Бершщ белтерт», «Мырзеке», «Bip койда не тур ед1...*>,«¥рльпаиы», «ЕргежейлЬ секщй сатиралык шыгармаларын мысалете аламыз.Сонымен катар онын аудармашы ретендеп енбеп де таяудабелгш болды Б.Житковтын «Гривенник» атты ютапшасын «Онтиын» деген атпенм Жиенгали казакшалапты. Ютапшанын iimciбетене «Аударган Жиенгали Тшепбергенов» деп жазылган.14 Б. Житков. Он тиын. — Кызылорда, 1932. 28-6 (Аударган ЖиенгалиТшепбергенов).

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917)__________ 440Сатиранын фельетон сынды жауынгер жанрын менгеру унем11зденущ, тын ашс-тэсшдер тауып отыруды тал ап етедь «Жиенгалисатирасында эсер аларлык, есте сактарлык жаксы-жаксы сезyrtruiepi бар»15 деп профессор Тем1рбек Кожакеев багалагандай,жазушынын сатиралык шыгармаларын талдап Караганда бутанкез жетюзуге болады.Жиенгали Тшепбергеновтщ «Гзбасар» жинагындагы16 6ip топшыгармалары «сатиралык суреттемелер» деген жалпы такырыпкатоптаскан. Б1здщше, буларды «сатиралык энпмелер» деп атаганжен. бйткеш «...сатиралык энпме еппомш, ем1рлйс em6ip фактниатамай, «осындайлар бар-ау» деп ойга туйген жалпылагашсипатташ факп, niKipre непзделш жазылады да, эшкерелеушемес, профилактика жасауды, жагымпаз кылыктардан алдынала сактандыруды максат етедЬ17. Осы талаппен таразылаганда,Жиенгалидьщ «Колы тимещц екен», «Калман-жынды, Калманку»,«Баксам-бак екен», «Егерде...», «Кек кейлек», «Ергежейип»,«Yui кун секшд1 шыгармалары —сатиралык энпмелер. Мысал уилн«Егерде...» атты кыска гана энпмесш карап керейж.Жазушы енбектер1 кеб!не шагын нысанды болып келедцсюжеп кызык тузше,щ; аз сезбен кеп магына беруге, окырманта ойсалуга бешм турады. Бул ерекшел1ктерд1 б1ркатар туындыларьгнан,атап айтканда «Шэйдщ Kecipi», «Есбикенщ eriHi», «Баксам —бакаекен», «Кек кейлек», «Yin кун», «Сарайдагы сауда» эцпмелершенкеруге болады.Жиенгали Тшепбергенов каламгерлшнщ елеул1 epiciдраматургиялык шыгармаларынан танылады. Жазушытуындыларын зер сала окыган адам олардын жазылу мэнершдепсахналык сейлеу эшсше беШмдшжп б1рден ангара алады. Олкеркем энпмелершщ езшде кейшкер мшезш диалоггер аркылыашу ащсш ертерек колдана бастаган.Жиенгалидын ею драмалык жинагынын алташкысы «Перизат-Рамазан» деп аталатын казак жалшыларынын турмысынаналынтан 5-пердел1 ойын ютабы болса, eKiHiiiici — «Тиши» депаталатын газет тшшшершщ турмысынан алынтан 3-пердел i ойынштабы.Алгашкысынын KipicneciHfle «Окига 1926 жылы болган» дегенжазу бар, ал еюшшсшщ беташарына «Окига 1925-27 жылдарыболган» деп жазылган. Ею ютап та 1928 жылы Кызылордадагымемлекептк баспадан таралымы 3 мын дана болып, арап карп1менжарык керген.15 Т. Кожакеев. Сатира жэне flayip. А., 1976, 97-6.ЛЖ. Тшепбергенов. Тзбасар. А., 1969 (Курастырган Т.Кзкшев).17 Т. Кожакеев. Сатиралык жанрлар. А., 1984,164-165 б.

441 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1 8 9 5 - 1933)Еаббас Тогжанры мен 1лияс Жансупррынын «Казактынтеатр eHepi туралы» ютабында казак эдебиетшдеп эйел туралыпьесаларды уш дэуарге беле келш, «упшпш дэу1р —1тенкерютенкейш эйелге теншк болган заманындагы жазылган пьесаларымыз»деп, «Перизат — Рамазан», «Ею зан», «Тойжан —турып куш»пьесаларын атап керсетеда18. Мунын алгашкысы — ЖиенгалиТшепбергеновтщ туындысы.«Перизат — Рамазан» пьесасы Актебе ещршде болганокиганын непзшде жазылган. Б р пьесаны алгаш рет 1928жылгы 1 акпанда Казакстаннын мемлекегпк драма театры А.Абдуллиннщ режиссерлйс етушен сахнага шыгарды. Б ран кейшЖумат Шаниннщ режиссерлж ету1мен алты жыл бойы койылыпкелд1. Сол кезде Перизат релш таны мал енерпаз ШэрбануБайзакова (Иса Байзаковтьщ зайыбы) сахнага альт шьпсса,Елубай 0м1рзаков—Рамазан, Калибек Куанышбаев —Жарылгап,Курманбек Жандарбеков — Степан релдер1нде ойнады. Осыпьесада Серке Кожамкровтын Акылбайдын релш ойнауын енерзерттеушшер1 жас актердщ басты шытармашылык табысы депбагалады.«Перизат—Рамазан» пьесасы — Жиенгали Тй1епбергеновтщелеул1 шытармашылык табыстарынын 6ipi. Пьесаньщ eM ipmeHfliriонын магыналы мазмунынан шыгады. Такырып жагынан келгендеKerepin отырган мэселес1 сол тустагы кептеген шыгармаларга тэнжагдайлар болса да, жазушынын етек алган элеуметпк кеселшайыптау dizici езгеше кершген. Пьеса кейшкерлершщ риясызмаксаты мен сол i3ri максатты туншыкгыруга умтылган дулейкуш арасындагы курес шиелешсп де шебер курылган. Пьесаньщею жакты тартыска непзделген, жаксылык пен жамандык тэр1зд1угымлардын кайшыласып кел in керкем туйшделу1 сынды i3ri ниеПустем тур.Академик Рымгали Нургали б р пьесаны «саяси-элеуметпкдрама жанры талаптарына жауап беруге жакын алгашкышыгармалардын 6ipi» деп багалай отырып, Рамазанды: «Казаккенес эдебиеттидеп бас бостандыгы ушш куреске шыккан алгашкыбелсенш кейшкерлершн 6ipi. Феодалдык сананын калын торьшан,каЬарлы эке сусынан каймыкпай, ез журепн1н калауымен тартыскатайсалмай тусед1»19—дейд1.Кешн жеке ютап болып шыккан «Тшш» пьесасын Жиенгали1928 жылы Кызылжар каласында жазган, алгаш рет осы кал ада солжылгы 25 наурызда жерпл1кп енерпаздар куш^мен сахналанган.Еаббас Тогжанры мен 1лияс Жансупрры жогарьша аталган" F. Тогжанулы, I. Жансуг/рулы. Казактын театр енер! туралы. — Кызылорда,1933.9-6.19 Р. Нургали. Драма енер!. —А., 2001. 326-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТ1Н1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________442ютабында: «Тал тартысына суйент жазылган пьеселер1м1з деаз емес. Bcipece, берепректе жазылган пьеселер1м 1з1шн, жасжазушыларымыздьщ жазгандарынын Heri3i ауылдагы таптартысынан, жарлы-жалшы ем1ршен алынгандар. «Зорлык»,«Болат», «Тшш», «Кднды азап», «Канды таяк», «Уш кезен», «Сарыадыр»... тап тартысына жататын пьеселер» дейш. Осы аталып еткеншыгармалар арасындагы «Тшш» — >^енгали Тшепбергеновтщсол туста кен таралган пьесасы болатын.Кдзак эдебиетшщ кенес еюметт тусындагы есш-еркенпеудэрежеа, кол жеткен табыстары мен шыгармашылык кемшшктер11934 жьшы еткен Кдзакстан кенес жазушыларынын тунгышсъезшде жан-жакты айтылганы мэл1м. Осында жасаганбаяндамасында «драма жанры б1эде тенкерютен кейш туды,театрдын непз1 1926 жьшы курыла бастады» деп баяндаганКазакстан Жазушылар одагынын терагасы 1лияс Жансупрулымунын мысалдары ретшде Бей1мбет Майлиннщ «Майдан»,«Талтанбай», «Шуга», Мухтар Эуезовтщ «Октябрь ушкыны»,«Тартыс», «Айман-Шолпан», Сэкен Сейфуллиннщ «Кызылсункарлар», Жумат Шаниннщ «Шахты», «Забой», ГабитМуареповтщ «Шабуыл», «КызЖ1бек», езшщ «Туркс1б», ЖиенгалиТшепбергеновтщ «Ttrraii» пьесаларын —«б1здщжанадрамамыздынynrmepi» деп атап керсегп20. Жиенгалидын «Tuiiuici» кез1ндеосьшайша казак драматургиясындагы елеул1 шыгармалардын 6ipiболды. Пьесанын «жана драма улплерЬ ретшде багалануынынм а т де онын 20-жылдардагы тарихи шындыкты керкечшкпенкестелеушде жатыр.«Типш» пьесасы газет Tuiiuici Кулбастын Жабай байга карсыэрекетше курылган, онын басынан еткерген окигаларынантузшген.Кдзак мемлекеттж театры 1928 жылгы 19 кантарда Жиенгалидын«СуШскендер» пьесасын да (режиссер! Серке Кожамкулов) сахнагашыгарган екен. Б1рак пьесанын м э п т сакталмаган, ол жазушынынбелгйпз шыгар мал арынын ката рынд а калып отыр.Бул пьеса такырыбы ем1рде болган, сонын шйнде Жиенгалидындосы, казактын б1ртуар рдарынын 6ipi Кудайберген Жубановтынбасынан еткен окигалар непз1нде жазылган.Жазушынын 1930 жьшы жарияланган «Жауапсыз хат» энпмесшмэтлп сакталмаган «Кунжан —кедей кызы» пьесасынын непзшдежазылган деп ойлаймыз. вйткеж энпмеде баяндалатын окигаларсахнадан керсетуге беШм, накты, жанды кершске курылган. 9 p iэнпменщ бас KeftinKepi де б^рдей, Кунжан —Косым деген куйпзKiciHiH кызы.20 Кдзакстан кенес жазушыларынын тунгыш съезь А., 1934,16-6.

443 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)Жиенгалидын белпаз туындыларынын катарына «Курен тебелбие», «Тешлк», «Енбек ата», «Кара бала» пьесаларьш жаткызугаболады. Шольш айтар болсак: «Курен тебел биеде» автор елдепаткамшерлердщ, бай-болыстардын зорлыкшьш эрекетш эжуалапкерсетуд1 максат тугкан; «Теншк» —байлар турмысынан алыныпжазылган уш шымылдыкты ойын ютабы; «Кара бала» мен«Енбек ата» («Енбек» деп те жазылады) балаларга арнап жазылгандуниелер. Сондай-ак колжазба куйшде калган «Жалшы» пьесасытуралы да айтыльш жур.Брар кезшде жазылса да, баспа бетш кермей, жариялапулгермеген epi колжазбасы сакталмаган, журтшьшыкка мулдетаныс емес туындылар.Колжазба куйшде калган белпаз драматургиялык дуниелер1irniHeH 83ipre колга тускеш — «Ораза» пьесасы21 гана. Б рколжазба туралы зерттеуии Еайша Ниязова былай дейдк «Жазыкжолды жалпы дэптерда келденещнен еюге бел in, койьш ютапшаTapiaai епп киган. Сырткы беттщ он жак шекесшде «ЖиенгалиТшепбергенов. «Ораза» (6ip шымылдыкты кулюш ойьга ютабы)»деп жазылган»22.Пьеса 1928 жылгы 8 наурызда Кызылжар каласында жазылган.Соган сэйкес нелзл такьфыбьшьщ да кешеп кенеспк заманталабьшен ундес келетшш умытпаганымыз жен. Бупнгщей дшиceHiMi бойынша eunciMfli ешкандай кематуге болмайтьш зайырлыкогамда оразага деген журтшылык кезкарасьшын бурьшгыдантубегейл1 езгерген1 мэл1м. Ka3ip ораза устаушылар саны жылданжьшга артып келе жатканы да белгш1.Сондыктан Жиенгалидын б р шыгармасына ез заманьшыншецбер1нде гана сейлеген жарияланым репнде караган дурысболады. бйткеш жазушы кетерген такырып, сахна терше шыгарыпотырган сез терюш Ka3ipri окьфман кешлше кона коймайды.Жиенгалидын керкем прозадагы кернекп енбектершщ 6ipi—«Танбальшар» хикаяты (жазушынын ез сез1мен айтсак, «узакэнпмеа»). Бугшп окьфман ушш мазмуны жумбак жатканынакарамастан, «Танбальшар» —ез заманында кешнен танылып, казакэдебиепндеп елеул1 туындьшардын 6ipi болган.Хикаят 1930 жылы жеке ютап болып шыккан23 жэне сол кездшезшде жазушынын субел1 шыгармашьшык табысы деп багаланган.Оньш кейШр узшдшер1 оку хрестоматияларына енген. BipaK 1930жылдан кейш кайта басылмаган.Шыгарманын басты KeftinKepi — Калман. Калман —Жиенгалидын баска да кептеген шыгармаларынын Keftinxepi21 Ж. Тихепбергенулы. Танбалылар. —Актебе, 1997,200-212 бб.и Сонда.и Ж. Тшепбергенов. Танбальшар: Повесть. Кызылорда, 1930,78-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 444ретшде мэлш.«Танбалылар хикаяты» Кдлманньщ турмеге тусушенбасталганымен, непзп окига Кдлман кедей мен Туякбай байарасындагы тартыска непзделген. Шырармадан тенкерюке дейшпжэне одан кейшп таптык курестщ ызгары айкын сезшш турады.Автор Кдлманды канша киындык керсе де каймыкпайтын ежет,кайсар, uirepi кунге умп- арткан жггерл1 жшт тулгасында керсетеш.Бул авторлык суйсшудй «Калман туганнан-ак жумыска кайымшокпак кара болып, омырауы есжтей, ойынды eii бесйстей болыптуды» деген жолдар андатады. Сол себенп жазушы шыгармаокигасын коюлата отырып, Кдлманды эркилы кактышстыжагдайларда суреттеуге тырысады.Хикаятгагы мазмуннан re p i магына устемдш, кейшкердщ iuiKiсырын ашуга умтылушылык, психологиялык параллелизмдердщкатар ерш п отыратыны, пейзаждык кершютер — Жиенгаликаламынын езшщк болмысын бщшретш ерекшелйсгер. Жазумэнерждеп эпостык сарын да сол санатта.Мысалы, осы шыгармадан: «Сол елде бедш атанын улынан,эрине келген колынан, азуы алты карыс Туякбай деген бай болды.Торт тулит сай болды. Не тшесе, соны icTen, кощл1 онын жайболды.:.»;«Bip уйш Сыр бойында калдырып, оган егш салдырып, 03i кумгаK o m in , малын айдайтьш ед1, туу Кызылдыц кумын жайлайтынеш...»;«...Токалга толысып, малайга мастанып, терт жаты кубылашаттанып, Туякбай Кызылкумды жайлай берд1, Калман да байшаруасын ез шаруасындай жайлай берш...» деген жолдарды m iiкеэдеспруге болады.Жиенгали Тшепбергеновтщ «Атсыз роман, я Кубаш баксы»деген шыгармасы болган екен деп кеп айтылады. Болганырас, 6ipaK бул жарык кермей, колжазба куйщде калган енбек.Жазушы зертханасындагы 6enrici3 енбектердщ 6ipi.Алдымен шыгарманын атауы туралы. Жазушы шыгармасынынжанры н роман деп белплеп, эл! туракты аты жок, ЭЛ1 накты атауыкойылмаган шыгарма дегенд1 бщшру орайында «Атсыз роман»деп атаган сиякты. Ал «Кубаш баксыны» косуы — шыгармаокигасынын Кубаш тешрепнен ербитжж ecK epin, кейшкерд1даралау максатынан тууы мумкш. Кейш оны «Атсыз роман» деп,не «Кубаш баксы» деп, ею атаудын 6ipeyiH тандауды болашаккакалдырган тэр1зш.Аталган колжазба узак уакыт бойы белгш акын ЖаканСыэдыковтын колында сакталыпты. Ол ЖиенгалименКызылжардагы «Бостандык туы» газепнде 6ipre ктеген, тонныншла бауындай араласып, кеншдер1 жара скан жаксы дос Ьэм

445 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895- 1933)жодцас болган. Кейшнен Жиенгали жайында накты деректер1мол, тагылымды естелж жазып калдырган. Сейтш, осы белпазшыгарма акын Жакан Сыздыков аркылы жазушынын улы НурашЖиенгалиевтш колына тиген.Колжазба мукабасында «Салак» баспаханасы, Уфа, «Галия»медресеа, 1915 жылы 10 декабрьде жазыла бастады»24 дегенсездер бар. Мэтш шпндеп «26 гинуар 1916 жыл», «24 февраль»деген белгшер де шыгарманын медресе кабыргасында туганындэледцейда. Дегенмен, онын «Садак» колжазба журналынажарияланган-жарияланбаганы белпаз. Бул женшде дерек жок.Кдламгердщ бул колтумасы — XX гасыр басындагы казактурмысынын 6ip Y3iri. Мурит больш, белгш ишанга кол бергенКубаш ес1мд1 жас жтттщ вмipi аркылы заманньщ слгумегпктынысын бейнелеуге тырысады. Сол кездеп жазба эдебиет уршсшеорай эйел теншп мэселес1 де шет калмайды. Бул апалы-сшлшКунганым мен Айганым бейнелер1 аркылы керсетшеш.Сюжетпк жеттр жагынан шыгарманы аякталмаган енбекдеуге болмайды. Накты такырып белгш 6ip денгейде баяндалып,туйшделген; автор дггтеген ойын окырманга жетюзш бере алган.Жанрлык ерекшелш жагынан усак энпмеден repi узак энпмегеуксайды. Алгаш рет медресе шэюртшщ каламынан туып, колжазбажурналга лайыкталгандыктан, сол кезшн денгей1мен «роман»деп аталуьша да эсте талас болмак емес. Сонымен 6ipre, баяндаутэсшщдеп кейб1р узак-сонар сейлемдерге, кез келген окырманб1рден тусше алмайтын дши сездердщ кептйгше, такырыпкажанама косьинан, кейшкер болмысын байыптауга елеул1 9cepiжок жекелеген штрихтарга, мэтшнщ эдеби эспеттелу райына дабалан каламнын i3i ешдеп кеш1р1ммен карауга тура келед1.Шыгарманын бас кейшкер1 - Кубаш Кебей баласы. «Кебейездершш агайындары iminae тукымдары токалдан ерб1ген, кул депатанган 6ip урпакган кой баккан гана 6ip шаруа еш,—дейд1 автор.—Y&nepi жакында гана коян жутына ушырап, азгантай мальшанайрылып, сып-сидам болып калган еш. Бунын устше картайгандакерген eici баласынын жастыгына карамай ел!п те кетп. Байгускатыны Тойдык та жасынан 6ipre жасаскан косагынын ак сапарынакеткенше кайгырып, жанына батса да, «Ие, жасаган, осы ею жаманнеменш кызыгьш керсетш, алдында иман бер!» - деп актан тшеп,байлардын касына карашы конып, койын сойып, биесш сауып,кунш кере берш. Келер жылы езшщ кунш керер ушш Кобылайлыбай деген байдын касына кешш барды».Тойдык баласынын улкенш терт бойдакка кой багуга жалдайды,Kiuiici сепз жасар Кубашты байдын балаларымен 6ipre мектепмолдагао куга ж1береш. Сол калпымен окып журш, Кубаш тын24 Ж. Тмепбергенулы. Танбалылар. —Актебе, 1997,293-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 446жасы он беске жетедк Жасынан окып келе жаткандыктан, баскаешкайда бурылмай, молдалыкты кол кередьЖазушы Кубаштын 6ip байдын колында терт-бес жыл турганкезщдеп кызметпи орнына да журш кете беретш, конак келсеатын ерттеп, шайын койып, кауга тартып, реп келген женш-желткызметгерш icTen журе беретш ерекшелйсгерш баяндай келш, еларасындагы молдалыгыньщ Kaaipi кемш бара жаткан сон, тэ^рлеу6ip ишанга кол аргуды ойына алган ын айтып етеш.Шыгармада ишаннын eciMi керсетшмейш, 6ipaK Кубашвм1ршдеп кубылыс осы ишанга баруынан басталады. «Ишангабарган сон, — дейш жазушы, — ж ттгерш щ 6ipiHmici болып,одан dpi жтттер жиналмаган уакытта ишаннын шайын койып,конагын жайлап, ишаннын белгш тшрменшйа болып, мунынбакытсыздыгына, осындай жумыстан к р ай басын куткармады».«Жиырма бесте болса да соламандай жшт емес. Жепм болыпжерлеп еспей калган ба, он бестеп баладай, куп-курттай, жупршжуруге жеп-жещптек еш», —деп баяндайды жэне.Кубаш осы кызмеггер1мен ишанга жагып, акыры ишан оганатасы Жэкейдш *cimi кызы он жасар Айганымды айттырады.Жэкейш жазушы «шаригат солай деп айтады деген сезге кезшжумып нана беретш KiciHiH 6ipeyi» деп суреттейш. СондыктанЖэкей ишан шюшш «Кубаш моллага Айганымынды белгшепбата окысак кайтеш?» деген сезш imiefl каламаса да, карсы келеалмайды. Ал Жэкейдш улкен кызы Кунганым бурын Култасбайдын Нурекен деген баласына айттырылып койган ед1.Сол Нурекен келер жылы осы ишаннын медресесше окугакелеш. «Нурекен бурынгы окып журген жерш алыссынып бармай,мунда келген екен. Шын ойында не бар екенш край бшсш...»дейш жазушы. Расьшда да, Нурекен б р ауыл га калындыгыКунганыммен жолыгып туру уш1н келген болып шыгады.Б ран кейшп окиталар былай ербидкНурекен ишан ауылынын окуын тастап, «Османия» медресес!некетед1. Баска да шэюрттерш азгырып, медреседен шыгып кетуiнеce6emui болды деп ишан Нурекенге ренж1п журед1. Кубаштынэртурл1 кылыктары Айганымды куннен кунге тушлд1ре береш;6ipep жылдан сон Кунганымды Нурекенге узатады. ИшанiHiciHin кызын айттырган жерше 6epri3rici келмей, нитей карсыболса да, dpi азулы тукым Кртастардан коркып, dpi ез iHiciайтканын кылмай кетсе, багамды KeMiiin алармын деп басылады;6ipaK «63i баянды ем ip cypeTiH жерше келген Кунганым 6ipкыстан сон катты наукастанып, кайтыс болады. Келер жылы«Нурекен ел жайлаута шыккасын Кунганымнын елгешн еспртугсИэм сол жактан кыз-мыз iaAeyre кайын журтына келеш. Ал айда«кешл еткен кыздарга сейлессе де, езше лайык кермейд!». Акыры

447 ЖИЕНГАЛИ ТШЕПБЕРГЕНОВ (1895-1933)«апаннын орнына барсан кайтед1?» деп Айганымга сез салады.Кубашка кететш болдым деп кайгырып журген Айганым булусыныспен куана келгсш, Нурекенмен 6ipre кашып кетед1;Айганымнын Нурекенмен кетл калганына кыз экеа Жэкейкайгыра коймайды, эрине. Кдйта «Кубашка кдйдан берд1м,обалына калдым-ау деп жур ещм, тещн тауыпты, кудайым кайырлыкьшсын» деп ойлайды. Муны eciixeH ишан рана шыдай алмайды.Кол астындагы 6ip ауыл най елге шакырту ж1берш, аткамшерлердщбасын косып, 6ipeyaiH не кел i эйелш экеткен Нурекеннен кыздыкайтарып экелуд1 тапсырады. Акыры атка конган жуз каралы KiciАйтанымды жьшатып алып келед1;хеп узамай Айганымды Кубашка косады. BipaK exeyiHin туздэм1жараспайды. «Кубаш кокактап, «кашкан жаура катын ер»дегендей, сылтау табылса, аямай сабайтын болып журдЬ дейшжазушы. Bip жолы Кубаш тагы да кэабше xipicin жатканда,хамшынын Tymiieci Айганымнын кезше rain, 6ip кезш агызыпж1беред1..„Жалпы Кубаш —окырманнан колдау табатьш кейлкер емес.Туынды мэтшшщ букш мазмуны, кейлкерд1 сипаттауга септесетшкез келген шыгармашылык эрекет Кубаш бейнесш жагымсызжагынан керсетуге курылган. Бул авторлык баяндау аркылы да,жеке монолог туршде де 6ipTinaen ашыла туседьАл Айганым — есю турыптьщ курбаны. Гасыр басындагытакырыптас-тектес шыгармалардагы сиякты, эйел бостандыгынынHipiMflepiH ашу автордын ен басты мураты болганы айкынсезшедо.Бул туындыда эдем! кара елен YJiriJiepi, сирек колданьшатьш■пркестер кездесед1 («шайтан мойнын сындырган», «бетшщсуын бес тегу», «тас бауыр ел1мнщ ала баулы корыгы», «кайгылыкия пат», т.б. осы сиякты).Сондай-ак кейлкершщ ш элемш кара елен жолдары аркылыашу aaiciH де жазушы утымды колданган. Кунганым мен Айганымкосьшып шыркайтын «Жеттм кыз» аталатын эннщ мэтшш алайык.Мунда Нурекен баска жакка кетл калган кездеп Кунганымнынсагынышынан repi, Кубашка косакталганына капы кайгырыпжурген Айганымнын зары xe6ipex сезшеш:Шэюрт Жиенгали «Атсыз романын» колга алган кезде казакэдебиетшде М1ржакыптын «Бакытсыз Жамал» (1910) романыаса белгш болатын. Муньщ i3iMeH туган «Мунлы Мэриям», «Кызxepenix», «Калын мал», «Кдмар сулу» сиякты шыгармаларды дажазуга кумар, xe3i ашык жастапаптын бшмеу! мумхш емес едгЖалпы Жиенгалига М1ржакыптын «Бакытсыз Жамал»романьшдагы Жамал мен Ралидын суШспеншЫк ce3iMflepi6ipra6aH жакын болганга уксайды. Ал М1ржакып енбектер1мен,атап айтканда «Бакытсыз' Жамал», «Азамат» ютаптарымен

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 448жастай танысканы езшщ жазып калдыргандарынан белгш.Жиенгали тэр1здо баска да калам устаган жас талап-ерендерге елтурмысынын шынайы шындыгынан нэр алып, элеуметтщ журепнсыздатып журген окига-кубылысты керкем кестелеген тунгышказак романы — «Бакытсыз Жамалдын» сезаз рухани dcepiболтаны бурын айтылмады. Ал М1ржакып туындыларына кен жолашылган каз1рп кезенде бул —айналып етуге болмайтын аки кат.«Атсыз романдагы» окигалардын даму epiciHeH, кейшкершнжан-дуниесше ущлу жолындагы шытармашылык тэсшдерден,жеке детальды суреттеу орайындагы бейнелеу эшстершен, жалпытакырыптын nrepinyi тургысынан «Бакытсыз Жамалдын» берекелiенегесш, ГМржакып каламынын улгш iawepiH iniiHapa сезугеболады.Колжазба куйшде сакталган енбекп XX гасыр басындагысез енер1м1здщ езге де багыттарымен, осындай белгш эдебинускалармен байланыстырып, шендеспре карасак, ортак такырыппен ортак идеяны Жиенгалидын дербес колтанбасымен бейнелеугетырысканы айкын кершедь 0з колынан туган тупнускалыенбепне, OKiHiinxe карай, жазушы кайтып оралмаган, ендеп,ернектеп, бастырып шыгаруды кунттамаган. «Атсыз роман»— Жиенгалидьщ болашактагы жинактарына кысылмай косугаболатын субел1 туынды. Колга алган 6ipiHUii келемд! дуниеаболгандыктан, шубаланкылык, сез кайталаушылык, басы артыктэптшггеу, жаппай баяндауга бей1мдш1к те жок емес, эрине.Жалпы журналист-жазушынын б1ркатар енбектершщ мэтийani кунге дейш белпаз болып, жинактарына косылмай келедо. Булретге «Эдебиет мураларын жинау туралы»25, «Жумагазы хан»26,«Эйел-окытушы»27 сиякты баска да кептеген енбектерш атаугаболады.25 “Енбеюш казак” газеп, 1930.19 кантар.16 “Енбеюш казак” газеп", 1926. 24 кыркуйекя “ Эйел TeHUiri” , 1928. №5-6. ;

ТБЕРНИЯЗ KYJIEEB(1899 -1923)Бернияз Кулеев 1899 жылы бурынгыТоргай облысы Актебе уезше карасты Бертеболысынын 6eciH uii аулында /каз!р Орынбороблысынын Берте ауданы/ Бекен дегеншаруанын отбасында дуниеге кедш.Болашак акын елдеп медресе,мектептерден эуел1 есюше /кадымша/, кейшжанаша, /жэдит/ бшм алады.11-12 жастарга келгеннен кейш api карайорысша окыту максатымен aKeci Томаркелболыстык мекгебше береда. Будан api олАктебе гимназиясына ауыстырылган екен,6ipaK дэулеттщ кемдшнен, оку каражатына мумюндйс болмай,Бернияз Берте болысындагы ею сыныпты мектепке туседкБернияз осы орьшдарда окып жургенде, сол кездеп алгашкыказак зиялыларына нар берген, багыт-багдар сштеген, улттыккарангыда жол бастар шам-шырагы болган казак-татар ттндепбасылымдарды “Уакыт”, “Таржиман”, “Кдзак”, “Айкап”, “Шура”секщщ газет-журналдарды узбей окиды. Орыс, казак, татаркпассиктершщ шыгармапарын шаюрт ш атнда зер салып окиды.А. Байтурсынов, М. Дулатов, С. Торайгыров, С. Денентаев, М.Жумабаевтардын жарыкка шыгып жаткан дуниелер1не зер салып,ерекше назар аударып отырады.1918 жылдын басында Кызыл гвардия актардан Орынборкаласын босаткан кезде Кулеев осында келш, кенес кызмепнеараласады. Торгай облысынын съез1нде облыстык комитеттшоку бел1мше сайланады. 1917 жылы казанда Орынбордагы казакжастары “Игшж” когамын уйымдастырады. 1918 жылдын басынанОрынбор каласында Ha3ip Терекуловтын редакторлык етртмен

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 450шыгып турган “Казак муны” газетшщ бетшде осы когамнынмэдени ic-шаралары туралы Бернияз Кулеевтщ “И гш к когамы”деген макаласы басылады. Осы жылдары ол б^рнеше лирикалыкелендер жазады. / “Киял сезГ, “Неге”, “Кеншме”, “Кымыз”,“Жазгы дала”, т.б./ “Булбул”, “Ажал”, “Акын”, “Бар ойым бастанкешт1 кез1м керш” деген такырыптар мен Пушкин шыгармаларынаударады.1919 жылдьщ кузйще Орынбор кайта азат етшгенненкейш онда казак даласын баскаратын эскери-революциялыккомитет курылганы мэл1м. Сол комитет Б.Кулеевт! Актебегуберниясына тетенше комиссар етш ж1бередь Б.Кулеев сонымен6ipre губерниялык сотые комиссариатында да кызмет етед1.Революцияльпс комитетщ уш “¥шкын” газетшщ редакцияльпсалкасынын Mymeci болып бектледь Осы кездендерде акын езшщжастык кезендершен сыр шертетш “Жазгы жапыракка”, “F-та”,“...та” секищ махаббат лирикаларын жазады.1920 жылы Кдзак АССР Халык атарту комиссариатынынуэюлеттшмен Бернияз Кулеев Казан каласында турып, казактшнде шыгарылатын ютаптарга тйселей басшылык етедь Солжылдары Бернияздын тйселей араласуымен Абай, Султанмахмут,Магжан, Сэкен шыгармаларынын жинактары басылып шыгады.Бул жылдар акыннын ез шыгармашылыгы ушш де ете жем1спболды. Халыктын эдеби мураларын, акын-жазушьшардыцшыгармаларын талгап-таразылауда, сурыптауда ол езшщ зердел1,пайымды эдебиетш1 екенш K epceni. Онын акындык ой-epici деecin, шыгармашылык жагынан кемелдене, толыса тусп. Акындыкшалымы ушталып, каламгерлйс карым-куаты ер1стед1. Осылайшаказак мэдениеп мен енершщ, эдебиетш1ц каз-каз тура бастатаншагында Б.Кулеев халкы ушш улкен котамдык, мэдени ктертындырды. Кдльштасып келе жаткан мэдени icTepiMi3re уйткыболып, онын одан dpi epicTen, канат жаюына мурындык болды.“Ел ерлерше”, “Алга”, “Куларга”, “Заман-ай” сеюдщ саясиромантикалыксипаттагы 6ip топ елендерш де осы кезенде жазды.Осындай жауапкершшп мол, когамдык-мэдени icTin басындаакын eMipiHiH сонына дейш, ягни 1923 жылта дейш болады. 1923жылгы небары 24 жасында Б.Кулеев ем1рден кыршын кетед1.Акыннын ем1рден ерте KeryiHe туган халкы катты кайгырып,жана калыптаса бастаган акын-жазушылар кауымы кушренежоктау айтады. “Ак жол” газетшщ 1923 жылгы 22 акпан кунпсанында Магжаннын “Берниязга” деген елеш жарияланады.Жаны жалын, жаны шерл1 жетюншек,Кулеш саган, секст мейл1 кек есек.

451 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Мен секпеймш, сет сонау толкынменКдн майдан га неге faHa юрдщ деп.Мен кушренем улы ойлар кеп басыма,Жырласан ед шомылып кез жасына:Т^ншыкгын тубвдеп тамаша03i-ax квшш келмес пе еда касына...1—деп куйшеш 6ip акыннын елшше еюшш акынньщ сез1мталжаны. Бул еленге эпиграф етш Магжан 1922 жылы Бернияздынат салысуымен Кдзан каласында шыккан езшщ елендержинагындагы “¥лан” деген еленнщ:¥лан елш батып канта,Тыныштык тапты асау жан да,—деген сонгы ею жолын эпиграф eTin алады.Бул кайгылы казага “Енбеюш казак” газетшщ 1923 жылгыкантардагы №19 санында “Бернияз Кулеев” (некролог) дегентакырыпта азанамалык макала бершедо.Ерте узшген акын ескертюшшдей больш, онын артында манпелмес жалындаган жастык xirepre толы, назды да сулу, эсемлирикасы, ешпейтш жырлары калды.Акыннын каламынан туган ен сонгы елеш деп, оньщ e3i казаболардан б1рнеше кун бурьш жазып, 1923 жылы 21 кантар кушкешю сагат 5-те 63i датасын койып кеткен “Ал, журепм, елейш”елешн есептеуге болады. MiHe, азгана гумырында жалындыжырлар жазып кеткен, eMipi шолак, келтесшен кайырылганакыннын кыскаша ем^рбаяны осылайша ершген.* * *Бернияздын эдебиетке алгашкы кадамы 1913-14 жылдарданбасталганга уксайды. Мунын жай-жапсарын жастык шактагыжаксы жолдасы Мергали Ешмухамедулы былай деп баян етедг.“Бернияз 14 жасынан елен жаза бастаса да, баспа эдебиет жолынаTycin, елен жаза бастаганы — 1916 жыл. Мундагы елендер1 —жаратылысты суреттеу сиякты усак елендер. Теселш елен жазабастаганы —1918 жыл”2.Бул жылдар акынньщ Бертедеп мекгепте, одан кейшп Актебегимназиясында окып жургендеп кез1 болтаны мэл1м. Сонда ол1М. Жумабаев. Шыгармалары. —А., 1989,164-6.1 Мергали /Ешмухамедулы/. Кулейулы Бернияз. / / “Енбеюш казак”, 1928.№72,30 март.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 4521913-mi жылдары акындыкка етмд1 турде Kipicin, ал нагаз акынретшде танылуы 1918 жылдар шамасы болуы керек деген болжамайтуга непз бар.Бернияздын акындык енердеп алгашкы кадамынын нак 1913жылдан бастау алгандыгын айгактайтын тага 6ip факт. Keft6ipдеректерге Караганда, акыннын келемда ею колжазбасы болган.Eipimni колжазба акыннын ез колымен жазылган 68 елештоптастырылган “Кызыл книга” деп аталады. Онын сырткыбетшде алтындаган жазумен орысша, казакша былай деп жазылган:“Стихотворения Бернияза Кулеева, 1919 г. I часть”. “БерниязКулеевтщуакеленжырлары”, 1919 ж.Ал енш акыннын туган апасы Мэриямиын колымен жазылганeidHiiii келемд1 колжазба “Сур книга” деп аталады. Бутанакыннын 177 шыгармасы енген, онын 6ipeyi — шатан айтыс.Tepreyi —баллада, поэмалар. Шатан айтысында “Тар уакыттатыайтыс” деген косымша аныктама бар. Сотан Караганда, бул жасталапкердщ алгаш акындык енерде езш сынап байкауы сеюлдкБ.Кулеевтщ шыгармашылык жолындагы алгашкы акындык HapiПушкин мен Абай, Султанмахмуг пен Махамбет жэне халыктынбай ауыз эдебиетт болган. Орыс, казак татар халыктарынынклассикалык дэстурлерш шамасы келгенше сарка пайдаланутаумтылган ерел1 акын сыршылдыкты, табигатты сукэд, оганкамкоршы болуды, шындыкты жасырмауды солардан уйрецщ.Кулеев шыгармаларын жандандырып, кулпыртып турган нэрсежарастыкты, ойшыл назым: ежет ундеу, нэзйс сез1м, арпалысканкещл”3—деп жазады эдебиет 3epTTeyiuici К.Шэменов.1914жылдар мен 1916жыддардынаралыгандаакын “Ойдагым”,“ 03iM ” , “Кыздын мшэжаты”, “Кызыкты жаз”, “Ауылдага кыскытун”, “Анама хат”, “Туткын”, “Зарлык”, “Казак кызы” секишелендерш жазган. Такырыптык жагынан ал ганда, бул елендеркешл-куй сез1мдер1, табитат K epim ci, аната деген сатаныш, казаккыздарынын теншп масел eciH козгайды.Акыннын ерекше кеюл аударатын елендер1нш 6ipi — “03iM”атты туындысы. Бул еленнен 6i3 кей1пкердщ киын да курдел1 imKiжан дуниесшщ сырын багамдаймыз. Кейшкер yHi аскак. Ол теккана “ез1м” деп сейлейш. Тек кана “мен” дейд1. Окырманды эркилы окига жетелейд1.03iM деймш, езгелерда кермеймш,03iMci3iaiK “ай, бауырымга” кенбеймш.03iM патша, ез1м тере, ез1м хан,0 з ойымды мьщ сабазга бермейм1н.3 Казак эдебиетшщ тарихы. 2-т., —А., 1965,441 —442-66.

453 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Кейшкер 63iMfli Tepic жолдан женге салатын да 63iM. Б1рдененщженш бшшруге умтылдыратын да e3iM. Алушы да 63iM, 6epyiui де63iM. Олай болса: ез1ме ез1мнен артык ещц юм керек деген туйшгекеледь Лирикалык кейшкер ез сырьша e3i кайран калады. взшетан-тамаша болады. в з болмысы мен жан-дуниесш кызыктайды.Тосын 6ip элем, жана 6ip дуние сырын ашьш тургандай болады. в збойынан жумбак болмыс тапкдндай болады.Табигат суретш ернектеуде акын каламы айкын да аныкбояумен дэл шыгады. “Кызыкты жазда” елешнде акын былайшатолгайды:Жыбырлап быж-быж кайнап канат кактыКебелек, курт-кумырска шала елген.Кызулы кун кезшен тускен сэулеКетерд! калын жузд1 взен-квлден.Акын каламынын керкем бояуы канык та эсерл1 шыккан.Бул жэйттер калыптасьт келе жаткан жас акыннын табитаттыжырлаудаш шеберл1к баспалдактары icnerrec.“Кыздьщ м1нэжаты” деген елешнде ауьф енбекпен кун enci3inжурген казак кызынын атынан онын окуга деген кулшынысы,арман-тшеп баяндалады. “Апама” влещнде акынньщ бауырынадеген сагьшышты алгаусыз квшл1 мен ce3iMi эсерл1 шыккан.Кдладаокып жаткан жас уланта акын кенш былайша бшд1ршген:Кош аман бол, алыстагы бауырым,Дуниенщ керген кызык —сауыгын;Ei3 де мунда ыкыласпен тшейм1зБауырластын енер-гылым табуын.Акьш сол кал ада окып жаткан жас уландармен 6ipre,олардынтуган жерш ойлап запьфан кун кешш журген1не жаны ауырады.Эйтсе де бауырластын енер, ш лым табуына тшек тшеп,жандарында жол керсетер камкоршы жоктыгына нал иды.Жол бшмеген, жол кермеген еншен жас,Касында жок жубататын бауырлас.Камыкканда туган жерд1 еске алып,Тырс-тырс тамып кеткевдей-да ыстык жас.Бул жолдардан акыннын езшш де туран жерге деген сагыныштыыстык ce3iMi бай калады. Осындай елендермен 6ipre жас акынаударма iciMeH шугылданып, орыс акындары И. Никитиннен

КАЗАК. ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС КЕ31 (1900- 1917) 454“Ауылдагы кыскы тун”, Н.Цыгановтан “Туткын” деген елендершказакшага аударады. Бул аудармалар шыгармашылык машыкжолындагы жас акыннын езш-ез1 байкауы секши. “Ауылдагыкыскы тунде” кыскы сурет, ауырган кемп1р мен онын жанындагыкоргансыз ей баланын аянышты халы суреттелеш. Ал “Туткын”еленшде торда дэрм ент куй кешкен булбулд ын тагдырына аянышбищршеш.Б. Кулеев алгашкы акындык калыптасу жылдарында-аквлендершде кенш-куй сез1мдер1 такырыбын жырлауды бастымаксат етш алган секщй. Соган ерекше назар аударады. Булсарын акыннын алгашкы туындылары “Ойдагым”, ”03iM” секщпвлендершде ерекше кершедо. Осы сарын Бернияз лирикасынынерекше сипаты тэр1здес. Акыннын алган 6LniMi, дуниетанымы,адамдар арасындагы карым-катынастагы эсерлер, табигатка,жаратылыска багышталган сез1м куйлер1, eMipre катысты ойтолгамдарыпоэзияда онын осы ерекшелптн тугызган тэр1здьБул тарапта Б. Кулеев лирикасын онын замандасы С.Торайгыровлирикасымен салыстырсак, осы ерекшелисп айкын байкайтынсекшд1м1з. С.Торайгыров лирикасында саяси лирика, азаматтыкэуен мен пафос, жалпы халыктык мэселелерщ жырлауга дегенерекше куштарлык пен умтылысты байкаймыз.Ал Б.Кулеевте кебше-кеп жеке бастын сез1м Kyitnepi, кещлкуйдщсан алуан сырларына бойлау тэр1здес сарындар ерекшебайкалады. Бул, эрине, С.Торайгыров тек кана саяси лирика, алБ.Кулеев тек квнш-куй лирикасын гана жазды деген сез емес.Мэселе, бул акындардын акындык ерекшел1гщде, даралыксипатында, белгш 6ip такырьтка деген талант бе&мшде жатьф.Мысалы, С.Торайгыров квнш-куй такырыбында жазылганвлендершде адамнын жеке кенш-куй сез!мдерш толгай отырып,арасында езшщ азаматтык, саяси кешл эуендерш де бшпршотырады. Ал Б.Кулеев саяси-азаматтык такырыпта жазылганлирикасында белгш1 6ip мэселен1 кенш-куй сырларыменастастырып отырады. Б.Кулеев кай такырьтка жазылган еленболмасын, кенш-куй сез1мдерш басты назарда устап отырады.Бул — онын акындык ерекшелиь Сонымен 6ipre, эдебиеттанугылымынын тургысынан алганда, лириканы такырыпка бел inжжтеудш шартты екен1 бесенеден белгш жай. Мэселе ондагы кайсарынньщ басым боп келу1не байланысты айкындалатын болсакерек.Акыннын 1917 жылы “Сепз аяк” улпсвде жазылган “Алалык”елеш де осы кенш-куй сез1мдерш толгайтын туындыга жатады.Бул елешнде акын ой, ми, журек туралы сыр шертеш. Акынфилософиялык, физиологиялык, психологиялык тургыдантусщшршетш эжептэуар курдел1 мэселелерда сез етед!.

455 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Толганып ойлап,Теренге бойлап,Толыксыган шаганда,Ой, журек —cepix.Болып сез 6epix,Суйрер миды агынга.Ермейтугын ал1 жок,Ойсыз мидын сэш жок.Мига к р —К0шлБолмак жен кэмш,Ми —сарайдын сардары.Акын адам агзасындагы ен маныздысы ми дей келе, барлыкауыртпалык пен жукп мига салады. Ми кызметшщ ерекшеманыздылыгына токтала келш, онын да козгаушы куш бар екеншсеэайредо. Акын онын “ой” екенш айтып келш, “ми” мен екеушщ6ipirin кызмет eiyi жен екенш былайша 6Lanipezu:tБ1ртуры с,б1р кан,Bip дене, 6ip жанБолса ой, ми, журепм.Bipixce денем,Bipirep сенем,Болар кабыл тшепм.Куанармын, кулермш,Сонда гана бшермш.Осы сонгы шумактарды акьш адам OMipiHin саналы, байыптыOMip суруше, онын дурыс жолга баса бшуше осы ушеушщ ягниой, ми, журектш кызметшш маныздылыгын багамдайды. Ой,ми, журек yuieyi б^рлесш ынтымакгасканда гана куат та, куш те,салтанатты жешс те езшен-ез1 келеш деген корытынды шыгарады.Жана калыптасьш келе жаткан акын каламынан баскатакырыптармен 6ipre табигат cyperi, жаратылыс сыры да кагыскалмайды. Осы жыддары жазылган “Жургенде еримен елеркш жайлап”, “Тун”, “Жаздын алды” елею осынын алдындакарастырылып еткен “Кызыкты жаз” елеюнщ такырыбыменундес, эуендес больш келеш. Мунда да жаздын берекел1, жомарт,меШрбан келбет! сипатталады.Мшекей, жылы-жумсак жыл кел^п тур,Оятып жер жузше тур 6epin тур.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917)__________ 456Аспаннан алтынды кун сэуле тастап,Кул1мдеп “кердщ бе?” деп турленш тур.Мунда акын каламы жаздын керкем суретш утымды тецеу,эсерл1 поэтикалык бейнелеулер аркылы коюлата тускен. ЖазKepiiriciHiH ap6ip детаги назарынан каш е калмайды.Саркырап сай-саладан журмек сулар,Аспанга кетершмек жерден булар.Даусындай сулу кыздын кубылжытып,Кднкылдап тезден келер каз бен кулар.Осындай пейзаждык суреттеулер шебер суреттшнщ эсемкартинасын кез алдымызга келпредь Акыннын жаз KepiHiciHжалан баяндамай, керкем суреттеу аркылы поэтикалык суреткеумтылуы байкалады. Жаз табигатын беруде акын cyperreynepi Абайулпеш теске туареди.Кырда шеп, сайларда су, тогайда агаш.Косылса кушактасып 6api аралас.EpiKci3 ойдагыны умыттарар,Сонда бар камыкканда, кайрылы жас!Осы шумакташ Абай acepi, acipece, онын “Жазрытуры” елешерйсаз кез алдымызга келедьБ.Кулеевтщ “Тун” елещ акыннын табигат сырын беруде жетше,каламынын ¥штала тускендтн айрактайды. Шагын лирикалыктуынды ете эсерл1 шыккан. Абайдын Лермонтовтан аударган“Кдранш тун1мен” ундес, рухтас болып келедьТун дыбыссыз, айнала бос,Дем алрандай талыгып.Бар нэрсенщ кенш кош,Tarri уйкыга малынып.Калрымайды кекте жулдызТунп сарат шпнде.Тамылжиды еш тынымсызУйкгаган жер уетшде.Кез алдымызга тамылжыган тунп сурет келед!. Бар дуниемулпп, тынып калгандай. Кдтты талыгап, калын уйкынынкушашнда балбырайды. Манаураган бейжай, мамыражай тунппрлж ce3iMiMi3Ai элдилегендей. Тунп самал бепм1з,ш епкендей,

457 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)тыныштык ce3iMiH уялата тускендей болады.Б.Кулеевтщ 1917 жылы жазылган “Бостандык куншде”,“Булт”, “1917 жылга” атты саяси лирикалык туындылары бар.Бул елендердщ барлыга бостандык такырыбына арналган.Осы т^кырыпта жазылган алгашкы “Булт” елеюнде акынбостандыктан бурынты жайттарды, хал-ахуалды сез етеш. Акынказак халкынын жагдайын тура ашык айтпай, ойын пернелеп,астарлап, символикалык бейнелермен бере бшген. “Бостандыккушнде” акыннын акжаркын куанышы, ал Faye ыз Kenini менTe6ipeHici, сез1м шарпуы еленнщ аскак патетикалык рухынкетерш, жанга жайлы, акжарылкап кундердш туранын бщщредьЖарык кун туда,Жер жузшжуды,Кектен нурлар теплт.Ежелп есюОртадан кетпЕтек-жеш ceruiin.Мше хактын бергеш —Кездщ жасын кергеш.Бостандык кушШыгатын ушКалгандарын келш тур.Булт бетш ашкан,Кектен нур шашканКунш кез1м керш тур.Журек жулкып шарк урып,Шыдатпайды талпынып.Осылайша теб1ренген акын ез журегше:Жарыл журек, кекке уш,Куанганнан болып кус! —дейш. Акын журеп куаныштан осылайша жалын боп шалкиды,кус боп ушады. бткен кунге каны кайнап, жаны аши келш, калынжурт казагына еншп кадамнын кутты болсын деген тшек бщщредьАттасан ал га,“Ондасын Алла”,Б13 де соган деселж.Жаялык кушак,Колга алып пышак,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 458Тусауыцды кеселж.Атам казак баласы,Кдз-каз турып карашы! —“ 1917 жылга” деген елешнде де акын осы тусшкте ой ep6iTejoi.Акын ушш бул жылдын орны ерекше салмакты. ¥лгайган эпитетаркылы жыл болмысын даралап, ерекшелеп айкын аша туседьАрдакты жыл, атакты жыл, канды жыл,¥мытылмас жыл, eMipi узак мэцп жыл.Теншк, тендж —TipuiuiiicriH тугкасы,BipjiiK epiK бостандыкпен аткан гул.Акын б р жылдын болмысын, кайшылыкты да курдел1 сипатын,буырканган, бркы нган замана атымын, толкынды дауылдайалапат кескшш, канды келбетш, “ардакты жыл”, “атакты жыл”,“канды жыл” деген эпитеттермен коюлата туседк Халыктын ансап,сагына зарыкканда колы эзер жеткен жыл екенш айта келш, акынойын былайша туйшдеЩц:Сенде ракат, сенде жещс, сенде гул.Эдщ-элаз айырусыз сенде 6ip.Тар их бел, журт аузынан умытылмас,Жылдын жылы, жыл патшасы —сенсщ бш!Акын шыгармашылыгындагы ен 6ip ешмд1 де жемгсп кезен1918 жыл болды. Осы жылдын шпне ол 34 елен жазган. Оныналтауы А.С.Пушкиннен аударма болып келеда. Б.Кулеев кенш-куйлирикасында жазылган “Анкыган гулд1н икш ен”, “К енш м е”,“Киял ce3i”, “Кдйтер един?”, “Жас журепме”, “Жастык кун1м”елецдершде езшщ сез1м куйш нэзж, керкем етш беругетырысады. Осы багытта акын каламы уштала тускен, езш щ iundсезш теб1решстерш сырлы да мунды, сыршыл да кенен, керкемжепозуге умтылады. Акын каламы ушкырланып, нэзйс бояудыжаксы менгерген. Эсерл1 сез1м, керкем оралымдар мен сэтпTipKecrep молая тускен.Такырыбы жагынан ерекше елендердщ 6ipi — “Кымыз”.Казак поэзиясында б р такырыпка арнайы барган Дулат, Абай,Султанмахмут болды. Олардын елецдер1нде кымыз байлыкгын,сэн-салтанаттын, мактаннын куралы ретшде кершед1. Дулатпен Абай, Сртанмахмут б р влендершде когамдык-элеуметпктенс1зд1К жагдайындагы кымыздын алатын орнына токталады.Кымыз вз1ндеп байлыктын, мактанкумарлыктын белпс1ндей.Журттын бэр! сен) колындагы кымызына карап багалайды.

459 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Кымызын мол болса, дуниедеп ен жаксы адам, мырза адам ceHciH.Кию ын тауып мактагысы келш турады.Бернияз б р еленшде кымыздын казак ушш ен cyrtiicri, ардактысусын екенш айтады. Кымыз nici мен дэмше елтиендей, оны зоршабытпен, суй1спеншшкпен жырлайды.Катарлап кулын байлатып,Сабага куйган cap кымыз.Сапыртып эбден сайлатып,Кдзагым шжен жазы-куз.Кумбездей улкен ак орда,Сэш тек онын кымызбен.Шелдей ме ел1 ол бардаБэйбине —мырза бейгп кен.Кулеевтщ 1918 жылы жазылган “Тан алдында”, “Шын сую”,“Шын сулуга”, “Айныган аруга”, “Суйжп кайгылыга”, “Жарыкгансон” деп аталатын, махаббат, сез^м куйлерш баяндайтын 6ip топлирикалы елендер1 ез алдына 6ip сара.“Тан алдында” елещнде акын лирикалык каЬарманнынжурепндеп махаббат, суШспеншшж сез1мдерш табигаттын эсемде сулу, сырлы суреттмен астастырып жетюзген. Тамылжыгантан алдындагы сулу табигат —ынтыккан журектердщ сез1мш далберу ушш алынган сулу фон, гажайьш сурет. Табигат cypeTi акынсез1м1мен коян-колтык косамжарласкан:Кек жиепн кьтзыл алтын каптады,Аспан бетш аласур сэуле аптады.Жслс1з тунде жымындаскан жулдыэдарКержед1 кэмш тепе батканы.Ойды козгап, бойды алады тандагыБозторгайдын жуз кубылган сайр ага.1шке тускен ыстык журек дертшенКайга-зарды козгатады кайдага.Осындай тангы шакпен астаскан ею р а й сез1м куйш кешкенлирикалык кейшкер эсем кершеке еляореп елти отырып, езшщкекейшде катпарланып жаткан ойларьша ерж береш. Гашыкгыксез1мге бой алдырып, махаббат отына куйш жанган жас журекп6ip мезгш куджп, капалы ойлар торлап, жан-журеп аласурьш,дегб1рс1зденедк Ею журектщ ойдашсы болып, “суйем” дегенсез1мд1 ол уга ала ма, егер укпаса есш сез1м боска кетсе, ойга алган

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917) 460бар максат жобамды жогалтамын рой деп “ah” урады. Олай болсамаган дуниеде не кызьпс бар, жолдасым салкьш, суык Ka6ip болсындеп туйеш ол.Акын кенш нщ 6ip сэтпк сез1М куйш ангартатын ш аш ншыгарма ретшде “Шын сую” елещн атап етуге болады. “Шынсулуга” деген елен гашык жарта арналган улкен сез1мге, аскакдэр1птеу мен эарелеуге, суйген журектщ аскак леб1з1 мен оттысез1мш паш ететш кетер1ню пафоска курылган. Суййспсшжумактагы хор кызын а, першггелерге теней келш, эр килы аскактенеулер аркылы барша жаратылыс пен галамды с оран бас ипзштабындырып кояды. Акын ушш элемдеп ен кушретп нэрсе —солсуйгею.Журсен жер, кулгенде кек суйшеш,Агаш-шеп сэжде кылып ишед).Аспаннын ажарлысы Ай мен КунKepxiHfli Kepin тан боп куйшедкАлдыннан элдекашан булт кашкан,Кулдыкга кол кусырып жер мен аспан,Айнадай ай жузшщ ажарынан¥ялып жулдыз б1ткен бетш баскан...бленде айдай сулу ажарлысынын тек сырт керю мен Typi ранаемес, онын аскан акылы мен 6iniMi, байыпты да бнязы MiHe3i сезболады. Барлык асыл касиет пен жалтандаш жаксы сипаттар онынMiHci3 болмысынан, 6ip гана тал бойынан табылады, парасаттыкемел ой, кенен акыл, жуйрж зерде мен алшр ой, дархан кешл менкызыл Tin —6dpi сол сулудын езшдйс б тм ш ерекшелей тускендей.Акыннын “ Айныган арура” деген елеш алдыщы еленге контрастретшде курылган. Мунда алдынгы елендегтдей алып-жулыпбара аткан сез1м куштарлыгы жок. Сез1м салкындаган, суынран.Куштарлык оты, ce3iM куй1 еткен кунде калган. ЛирикалыккаЪарман кезшде суйгентн ай жузше табынган, сонын жолынаезш багыштаган. Мелд1рдей таза, пэк куйшде суйкжен журекпенTin табысып, табыскан. Одан берше арада канша уакыт erri. Ce3iMоты 6ipTe-6ipre суынган. Булардын арасын элдеюмдер азгырып,арага эзэзш оты жургендей. Жас журектердщ таза сез1мше бегдекеленке Tycipin, эзэзш уын сепкендей. BipaK, кешл суйгеншщыстык бейнесшен езш канша алыстатып керсетуге бет алса да,“хош” деуге аузы бармайды.Осындай кешл куйдеп тары 6ip шыгарма —“Cymicri кайгылыга”деген елеш. Мунда да суйген жардын опалы, уэдеге берйсппн,сертке адалдыгын насихаттау, соны баса айту кайтапанып отырады.

461 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)“Сепз аяк” улпсшен жазылган бул еленде махаббаттын улкен дертекеш, онын кызуы журекп аямай каритындыгы айтылады.Бул елец жолдарындагы ею жастын суйюпеншшк сез1мдершберудщ реалиста yrcrici казак поэзиясында улы Абайдан тараган.Б.Кулеев —улы Абайдын дэстурш мол устанган, онын улагаттыжолынан кеп тэрбие алган, уйренген казак акындарынын 6ipi.Абай acepiMeH жазылган тагы 6ip елеш —“Окушыларга”. Бул еленакыннын ез колынан жазылып топтастырылган кызыл дэптердебаска елендерге беташар ретшде бершген. бленде акыннынпоэзияга езшдж кезкарасы мен елшем1, тал гам TyciHiri кершеда.Абайдан улп алган Бернияз да елецнщ ерйскеннш ермеп емес,парасаггы сана мен зердеден, шабытты толганыс пен керйспойдан туатын енер екенш ангартады. Будан 6i3 акыннын елен сезгекойылар езшдйс эстетикалык талабы мен талгамьш байкаймыз.Бернияз сол жылдары Пушкиннщ алты еленш (“Булбул ”,“Ажал”, “Мун”, “Сую”, “Акын”, “Бар ойым бастан кеште, кез1мK e p in ” ) казак TuiiH e аударганы жогарыда айтылган. Акын Пушкинелендер1нщ рухын жаксы тусшш, тупнускасындагы елен мэтшшанык мецгерген де, оларды толымды турде дэл аударуга тырыскан.BipaK аударма енерше эл1 де толык жаттыкпагандыкган болар,элде тупнуска мазмунын толык жеттазу максатында ма екен, —эйтеу1р еленнщ казакша аудармасына тагы да тын жолдар косыл ыпкеткен. Сейтш, 8 жолдан туратын орыс акыныньщ тупнуска елещказак акынында 16 жол болып шыккан.Бернияздын Пушкиннен аударган “Акын” елеш акындыкенер жайында сыр козгайды. Акыннын болмыс-б1т1мше ушлед1.Жайшылыкта шабыт оты келмей, жыр тумай турганда — акынжаны карапайым. Ол кеп пенделерден ерекшелене бермейш. Тйтпелеус1з де. Осы куйш акын былайша алып керсетед1:1зп жыр естишейш саз бен э т ,Жан сезш ызгарлы eMip, таткан дэмкЕлеус13 жалганнын бар пендесшен,Юм бшер, елеус13 де онын жаны.Осындай eлeyciз кунде акын шабыттолгагы кысканда,кеюректентуындаганда, мулдем езгерш, баска жанга айналады. Жан-журепелж1реп, кешл оты аскакгап, баска 6ip дуниеге енгендей болады.Абайша айтканда, “Сонда акын белш буынып, кыранша карапКырымга” дегендей, акын жолына ешюм кесе-келденен тураалмайды.Ал 6ipaK аспан-кею! каптап эуез,Есп'лсе угымына езгеше саз,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 462Толганар акын жаны шын егспреп,Сескенген кара кустай болып сабаз.Кол, эскер кызыгынан дуниенщ,Жат сынар журт сейлеген сеэдщ мшш.Эуренщ еншен есер кудайынаМанызды басын шп етпес тэж1м.Keiueri еншен эулею есер топка акын бугш езшщ тэкаппарбасын имейш. Акын бугш манызды. блен жолдарынан поэзиянынбшк кущретш, акындыктын улкен енер екенш керсету, насихаттаубар екешн керем1з. Бул елен рухы жагынан Абайдын “Куатыоттай буркырап” елещмен рухтас. Абайда да, Пушкинде депоэзия, акындык енер туралы эстетикалык толгамга курылганелендер баршылык. Бернияз Пушкиннщ осы елешн аударганда,эстетикалык ой-толгамдарга курылган елецдершдеп осындайдэстурл! сипаттарды e3i де байкап Keprici келгеш, алдына максаткып койганы, осы ойды д!ттегет байкалады. АС.Пушкиннщ“Брожу ли я вдоль улиц шумных” деген 8 шумактан туратынелещн Б.Кулеев казакшага “Ажал” деген атпен аударып, сол сепзшумагын сактаган. Тупнуска мен аудармадагы елен жолдарындажатык, дэл шымыр аударылган жолдар баршылык.Тупнускадагы непзп айтылар ой мен кещл ауаны аудармадатолыктай жаксы ашылган. Бернияз орыс акынынын еленжолдарындагы кейб1р угымдар мен "пркестерд! казакы угымменжатык аударады. Мысалы, тупнускадагы “храм” деген сезд1Бернияз “кулшылыкуйГ’деп алган.«Патриарх лесов», «отцов» деген сездерд1 акын кеншге таныс,кекейге жакын «ен орманга e3i хан», «аталар мен бабадан» деп,улттык угымга жакын eiin, жатык аударады.Кулеев шыгармашылыгында 1919 жыл да жем1СТ1 жылдардын6ipi болды. Акын бул жьшы 22 елен, 6ip поэма жазган. Кешлкуйсез1мдерш бщщретш акыннын “Журегщ жанып”, “Жырлада зарла, кенш м”, “Неге” жэне “Эдем! тун” елендерщде онынпоэзиялык шеберлж жагынан жетше, суреткерлж каламынынуштала, ушкырлана тускенш, ой мен сез1мд1 6ipniicre алып,бейнел1 суретке орын беру, ондагы муншыл, куй шит, сыршылсарындардын кебейе Tycyi байкалады. Бул туста арнайы токталакетуш кажет ететш —“Жырла да зарла, кенш м” атты шыгармасы.Бул курылысы, рухы жагынан Абай улпсщдеп елен. Онын “бзгегекеншм тоярсын” елещмен едэу1р ундестш бар. Бул еленде улыакын елен сеэдщ эстетикалык кущрет-куип мен куатын, онын текжурекпен угынылар сырлы сипатын былай жырлайтын еда гой:

463 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Сайра да зарла, кызыл тш,Кдра кеншм оянсын.Жыл ас ын, кезден жас аксын,Омырауым боялсын.Кара баскан кангыган,Кае надан н ет уга алсын?Кеюрепнде оты барКулагин ойлы ер салсын4.Енш Бернияз осы еленнщ жолдарына ущпейпсЖырла да зарла, кеншм,Сел болып жасын теплсш.EcTireH ойдан баз к еш т,Камыгып шындай егшеш.Жер-аспан б1рден козгалып,Тау мен тастар ж1бкш.Ойланган ойлар толганып,Муздаган журек жылысын.Шэюрт акын осылайша TipniuiiicriH 6ipa3 кубылысын езшщжыры мен зарына кулак койгызып алады да, жыр мен зардын кшгебагатталып отырганынан хабардар етедь Сонымен акын т у таойынын аужайын былайша бщшредпЖырла да зарла, кеншм,Иентн тапсын еркесш,EpiKci3 оны ойлатыпвзепн узт ертесш.Жанылтып езге тшепн,Кайрымсыз кеншн ж1бтпн.Суык ой, салкын журектш,Epiiin шпн жылытсын.Махаббат оты кулпырып,Жас журепн куйдиреш.взгермес оймен шын крап,Сэулеме м ет суйшрсш.Акыннын eMip шындыгын реалиста канык бояумен жетгазебшген шыгармасы —“Согыс майданында” деп аталатын елещ. Бул4 Абай. Ею томдык шыгармалар жинагы. 1-т., —А., 1986,177-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 464елец cipa акыннын сол жыддардагы ак пен кызылдын арасындагыалапат согыстын шет-жагасын керш, e3i куэ болган жайттардынэсершен туындаган секши. Ол канды майдан, кесюлескен шайкасеткеннен кейшп урыс даласынын жан ттркешпрер KepiHiciHсуреттеуге арналган. Кез алдымызга кансокта болган урысдаласынын жан жабыркатар жадау cyperrepi келбендейдкAf аштыктан оралып сайга таман,Журген жерде жусандай толган адам.Жыртылмаган сау жер жок денесщде,Жанын берш жай тапкан ат пен адам.Аяк-колдан, мушеден айрылган тэн,Жерди жуган жарадан тегшген кан.бмйршше айрылмас, айнымас дос —Кеуце мен бас мэнпге кош айтыскан.Акыннын eHiMiii де енйсп кызмет еткен 6ip кезеш —1920 жыл.Бул жылды да онын акындык енершдеп жемкл! жылдарынын 6ipiдеп санауга болгандай. Осы елендершщ басты 6ip ерекшелш —акын элеуметпк маселелерге кеб1рек ущлген. Б р тарапта акыннын“Алга”, “Куларга”, “Заман-ай э т н е ”, “Жаз”, “Ел ерлерше”, “А,дарига-ай”, “Куз”, “Ер жнтгке”, “Юм бар?” елендерш атап айтугаболады. “Ел ерлерше” деген елеш казактын бурынгы еткен хашн,талайсыз тагдырын еске салады. Онын мазмунында кешеп еткенотаршылдык замандагы жалпак журттын ауыр куй1, TeHciafliri,аянышты гумыры жатыр.Юм булшрдй атамекен елщш,Юм тиадрда кщдйс кескен жерщщ?Малды адаммен, канды жанмен телетш,Юм жундед1 пршей тонап T epiuni?Гул жайнаган жасыл ж1бек даланды,Алтай, Арка, Esin, Жайык ананды,Bip кауызга жинап б эр т кусырып,К1м жанышты журектеп жаранды?Осы аталган зулматгы, женаз жэб1р-жапаны “kim” дегенсурактар аркылы акын санамалап етед1 де, жауапты eai бередкПатшазада, султан, тере, хандарын,Жан алушы генерал мен жандарм.

465 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)Ticxe жумсак букараны жем кылып,АйдаЬардай азу бгпсен зангарыц...блен сонында акын нешеме ауыр кундерш бастан encepin,халкын бостандыкка жетюзген ел ерлерше мынадай сешмбщшредйАз шыдасан едщ жаудан ашарсын,Жау журепн жаскднбастан басарсын.EipiKTipin бес белтн жалганнын,Mauri - баки еркш eMip жасарсыц.Акыннын ауыз эдебиеп улгшерш пайдалана отырып шыгарганерлйс такырыбындагы елендер! де бар. Оларда жыраулык енердщежелп ерлйс дэстурш мыкты устанган Махамбет жырларыменундестйс ете-мете айкын байкалады. Мэселен, “Ер жйтпсе” аттыеленш окыганда Махамбеттщ эйгш “Ерлердщ ici 6iTep ме?” влещepiKci3 еске туседк Берниязда ер жйтгке койылар тал ап пен шартбылай Ti36eneHefli:Ер каруы —бес кдруды баскармай,Тас тесенш, TeMip казык жастанбай,Канынуртгап, жау журепн туралап,Шаш ал десе, —домалатып бас алмай,Жел жетпесп жорыкка MiHin ел1ртпей,Квюрепнде корт асын от ерггпей.Какпак жауырын, будыр битек, тас журекЖалгыз сезбен мын сан жолдас ерггпей.Жапан тузде жаута жалгыз жолыкпай,Наркескеннен тамган кан жерде сорыкпай,Еркш дала, аскар тау, шалкар келдерденКабат етш жолбарыстай жорытпай...бшпес ерлйс керсете алмай жалганда,Жан ушырып кан урттамай майданда,Кой устше уялатпай бозторгай,Ер жтт, сен, елгенде де арманда.Кыскасы, еленнен ер ж т т елше жаксылык, бакыт, тыныштыкэкелмей арманы еле-елгенше таусылмас деген ойдын ушыгынбайкаймыз. Акыннын мундай влендершен зор романтикалыкшабыт пен аскак екткш пафос отын кврем1з. ЛирикалыккаЬарманнын ap6ip C63i жй*ерл1 патетикамен берш in отырады.Акын поэзиясьшда байкалатьш 6ip ерекше сарын бар. Ол

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 466гасырдын басында орыс поэзиясында тебе керсеткен символ истекбагыттагы Брюсов, Бальмонт, Соловьев жэне алгашында солардынэсершде болган Блок, Есенин, Маяковский секщщ акындардыншыгармаларындагы окы с мазмун-тур ерекшелйсгершщ Б.Кулеевшыгармашыл ьнына эсер етуйБашам, сондыктан да бол ар, eMipmiH сонгы кезешнде акынэлеуметтек такьфыпты жьфлаудан бой тартып, кебше мундысарынга бой алдырады, шна сез1м куйлерш шертетен емфкубылыстарынын суркай бояуларын гана кабылдап, еткенeMipre екшин бщщргендей жырлар жазады. Акын KeHini ерепкш,тыншымай б1рде дуниеден баз кешкендей пессимистек рухкабершсе, евдй6ipfle селт етш, серпгендей куштарлана романтикалыкрухка (“ез1м T9Hipi”) ойысады.Бернияз мураларынын шшде ерекше орын алатыншыгармалары — онын поэмалары. Акыннын 6i3re жеткен тертпоэмасы бар. Олар: “Жердщ жуз1 жаз ед1”, “Кдйда екен?”,“Жорык”, “Гул”. (Сонгы туынды аякталмай калган). Зерттеушшерб р шыгармалардын жанры женшде эртурл! пйарлер айтады.3eprreymi К.Шэменов енбегшде (Кдзак эдебиетшш тарихы. 2-том. 20-гасырдын басындагы казак эдебиете. 2-ютап. ‘Тылым”, А.1970ж.) б р туындьшар баллада деп керсетелште, ал ЫДуйсенбаев(“Эпос жэне акындар мурасы”, А., 1987ж.) оларды поэмалар депатапты. Акыннын e3i де б р кесек лирикалык туындыларынынжанрын деп басып аныктай алмаган секиш. Eip шыгармасын“баллада ма не болмаса кияли поэмалар ма, ез1м де бшмед^м” —деп жазганы бар.Б р туындыларды, шын мэншде, арнасынан агытылганакынньщ iniKi сез1м-куйш паш ететш, сол сез1мдерд1 лирикалыксипатта кешнен толгаган шынайы лирикалык толгаулар десе деболгандай. Олардын сюжетс1з, лирикалык жоспарда жазылуынынesiH акын стил1ндеп куатты лиризммен, онын шыгармашылыкболмысындагы осы сипаттын ала бетен ерекше куштшпменTyciHaipyre болатын ceidimi. Асьшында Бернияздын елендер!мен 6 i3 поэма деп отырган кесек лирикалык туындылары нитейастасып, 6ip акындык стильдщ болмысын айгактайды. Муныакын шыгармашылыгынын iuiK i даралык стил1не тэн суреткерл1керекшелт мен даралыгын, ез1нд1к акындык колтанбасынайгактайтьш жэйттер деп тусшген жен.Енд1 осы шыгармаларга кыскаша токталып етейж. “Жердщжуз1 жаз efli” атты поэма сюжетс1з улкен лирикалык толганыскакурылган. Онда акыннын агыл-тепл сезш Kyfti жаркырап кёршед!.Лирикалык кейшкердщ басынан еткен улкен суШспеншшксез1мшщ сырлары жария eiinefli. Осы сезш жуйелер1 табигаттынсулу K epiH iciM eH эсем жарастыкта ерш in отырады. Табигаттын ср у6iriM i мен эсем кубылысын фон етш алып, акын езшщжалындаган

467 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)жастык сыры мен махаббат шерж Te6ipeHicTi куйде баяндаган.Балалар мэз болып ойнап, адамдар шат-шадыман болуда.Кыскасы, табигаттын базарлы шагы KepiK отындай кызып, табигатболмысы тулеуде. MiHe, осы кезенде лирикалык кейшкер езшщжурек калаулысымен кездесед1. Коргеннен гашык больт, кулаптуседь Оган арнаган журек жарды сез1мш хат аркылы жолдайды.Ол кезде сен першгге едщ, таза едщ, керкщ де тамаша едь Олкезден 6epi талай заман, уакыт етп. Enai сен езгердщ, мулде баскажанга айналдын. Кеншм, ыстык, ынтызар кеншм езще эл1 дебаягыдай болса да, кеюрекп кудж оты желдей жейш деп торыгадылирикалык каЬарман. Cipa да кеюректе себездеп умгс оты жанса,еюншще оны кущк булты торлайды.Bip yMiT, 6ip кущк...Лирикалык каЪарман осы сез1м-куйде ширытады, тол га н ад ы.BipaK капай болган кунде де, акыргы байлауды, уюмд1 суйгеншщеркше калдырады. Сонын дегенше мойын усынбакшы болады.Мешн саган деген кеншм баягыдай, ендтсш езщ шеш деген ойдыайтпакшы болады. Муны акын шыгармасында былайша толгайды:Не кылсан да езщ 61л,0зщ сек те, езщ кул,Сенщ толык еркщ бар,Кдшаннан-ак ойымдаСети i3ri жолындаКурбан болмак серпм бар...Осы сырды туй i нде й келе акын сез сонында кара басымды неютесен ез еркще берд1м. Не уюм кылсан да колыннан какпаймьшдей келе ашынып, ауыр сездерге дейш барады.Журепмнщ жанганынКасык каным калганын,Бергенше тагдыр залымдаЖаркыратып жанымды,Саркыратып канымды,0з колынмен бауызда!!!Шыгармада автор: Кандай киын буралан сокпактар 6MipiMi3re i3салса да, тагдыр Tenepinii, eMip жолы жолдарымызды ею айырса да,суйген журек ез дегеншен кайтпайды. Онын жалын-оттай кызулылеб1 эларемейдь Кдншама кудак каумаласа да акыр сонында сендеп суйген журепмнщ кызуы езще гана арналады. Баска амал жок.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________468Тагдыр Tenepiiui осы болса суй ген журек ушш e3iHHin дегеншекеншм, —деген ойлар айтады.Акыннын келеЫ поэмасы “Кайда екен?” деп аталады.Шыгармага акыннын 63i кияли поэма деп айдар тагыпты. Алтыбел1мнен туратын лирикалык дастан не болмаса толганыс. Б рпоэма да — гашыктык, суййшеншшйс сез1мдерш агыл-тегш жыргып толгаган ете керкем лирикалык туынды.Лирикалык толтаудын езегщдеп непзп мазмун —суййспсшеналмагайып ауыр кезендерде кез жазып калган гашык жаннын зарналасы, ащы eKciri, ен-бойды тербеген тэтт1 муны мен сагынышкатолы камырыкты кенш-куй сез1мдершен туындаган мунлы сыр.Осы сырды паш ете отырып, лирикалык каЬарман суй1кпс1менкездескен бейкам, алансыз шакты еске алып, еткенге шолужасайды. Муны акын лирикалык шегопс аркылы жетюзген.Бейкам шактын естен кетпес cyperrepi акын журепнен умытылмассыр боп теплелиАкыннын ушшын поэмасы “Жорык” деп аталады. Б р шыгармаавтордын езге поэмаларынан такырыбы жагынан езгеше. Непзпидеясы —ерлйсп жырлау. Поэма ауыз эдебиетщпеп батырларжыр ын ын эсершен жазылган.Онда сюжетпк жел1 жок. Шыгарма табигатына ауызэдебиепндеп батырлар жырынын поэтикалык ynrici мен Махамбетпоэзиясынын кушп acepi болганга уксайды. Сондыктан шыгармабатырлар жырымен ете ундес, рухтас дуние болып шыккан. Непзптакырыбы —ерлйс, жорык максаты. Идеялык езеп —жауга карсыбтспес куресп керсету. Батырлыкты жеке максатка жумсамай,халкына, ел1не жаксылык жасау. Осы i3ri муратты насихаттау, с оганундеу.Эдебиетпн К. Шаме нов ез зерттеушде шыгарманын сипатыжен1нде былай дейд1: “Жорык” балладасы —жана елен кестеспменершш романтизм аясында жазылган керкем де мазмундышыгармалардын 6ipi”5. Корыта келгенде, акыннын б р шыгармасы— ауыз эдебиетшщ поэтикалык дэстурш устана отырып, ерлйс,батырльпс такырыбын езекп нысана ету аркылы аскак пафостыкрухта бершген сюжетс1з ершш романтикалык туынды.Акыннын тертшш1 поэмасы — “Гул”. Шыгарма аякталмайкалган. BipaK, непзшен композициялык курылымьшынжинакылыгына, нэтижел1 б1ртутастык сипаттарына жэне непзпайкын кершетш идеялык ой-туй1ндерше карап, шыгарманыаякталган, 6ipTyrac ой-жуйес1 бар керкем шыгарма депкарастыруга да болады.Поэмадагы астарлы ойлардын туп-казыгы сол акын eMip cypin5 Казак эдебиет!Н1н тарихы. 2-т., А., 1965, 440-6.

469 БЕРНИЯЗ КУЛЕЕВ (1899 - 1923)отырган дэртрдщ курд ел i де киын туйткщщ болмысымен астасыпжатса керек. Алгашкыда бостандык, тендж деп жана eMipre кулашурган акын eMipiHiH сонгы жылдарьтнда жана eMipre баскашакезбен карай бастайды. Жана eMip курамыз деп даурыккан жанатоптын жойкын да эбжш кимылы, катан тегеуршге непзделгенжана жуйе ecx i дун не атаулыга кырын карап, ездершщэпербакандык кимылын танытты. Жана заманнын осындайоспадар мшез-кулкы, эрине, романтикалык ансардагы киялшыл,нэзж жанды акыннын сез1мтал болмысына, акындык санасынадеп келш, уйлесе кеткен жок.Онын innci жан-дуниеа жана eMipaiH осындай сипат-болмысынкушак жая, татусыз, каяусыз кешлмен кабылдай алмады. Кейжайггар акын ушш жумбак, жат куйшде калды. Мше, сондыктанда онын сонш туындыларында торыгушылык, ем1рденжершушшк сарындары бой керсете бастады. Бул ушш 6i3 акындымансуктай алмаймыз. Ce6e6i, акыннын нэзйс те сез1мтал табигатызаманнын аласурган дауылды мшез1 мен уйлесе алмады. Мше,акынньщ «Гул» атты шыгармасында да осындай сарындар аныкбой Kepcerri. Жалганнын кызыгына белшесшен тойган, ewri оданеш ракат, кызык кермей, барша терш тктен тушлген лирикалыккаЬарман адамдардан аулак онаша жер 1здеп, аласурады. Кеккеушкысы келедо. Жанына дару болатын гудщ 1здеп, жаратылыстынбарша кубылысымен тщдеседо. Журепн тэтп мун кернеген акынтабигаттын, жаратылыстын кулак кушне кешл койып, езш щсырын бел i с Kici келедь BipaK, ешкайсысына кении тур актам ай,аспандагы суду айды гана езше cepiK деп бшедьОсылайша ызадан кез жасын тепп жургенде лирикалыккаЬарманга «Хордын кызы» кездесш, маган косыл деп талапкояды. Айналасына «жьш-першерш» каптатып, 63iHiH жауыздыкниеттерше x irirri зорлап кеншрмекип болады.Лирикалык каИарман катты шошып ояна келсе Tyci екен.Шыгарма осылайша аякталады. Kepin отырган ымыздай,шыгарманын идеялык аркауында улкен элеуметпк ойлар жатыр.Акын символдык ньппан, туспал, астарлау аркылы e3i eMip cypinотырган жана заманньщ куштеу саясатынын сипаттарын туйсшеотырып суреттеген сынайлы.Корыта келгенде, Б.Кулеев поэмалары сюжетс1з лирикалыктолганыс сипатьшдары, акыннын агыл-тепл ce3iM куйлерш улкенромантикалык серпшде, шындыкты символдык астарлауменуштастырран, куатты лиризммен ернектеген, кесек сипаттагы эсемде керкем лирикалык туыцдылар болып табылады.Сонымен, Б.Кулеев шырармаларьш такьфыптык,керкемдж сипаты жагынан туШвдейтш болсак, акын махаббат,суйюпеншшк, кенш-куй, eMip туралы такырыптарра арналган мол

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: ХХРАСЫРДЫЦБАСКЕЗ! (1900-1917)мура калдырды. Кулеев - казак поэзиясында интимшк лириканы,лирикалык «менщ» алгашкы игерген акындарымыздын 6ipi.Эрине, акын поэзиясында саяси-азаматтык лирикалар да болды.EipaK олар акын шыгармашылыганын басты такырыбы бола алганжок. Бернияздын махаббат, кенш-куй такырыбындагы елендершшбарлыгы улкен романтикалык пафоспен жазылды. Акьш каламынакуйш-жанган, кызулы, журекп, жалынды романтикалык cepniHтэн бодды.Б Кулеев —жиырмасыншы гасырдын басында жасаган улкенппмантик акын Онын эсем романтикалык елен-жырларынанп о э з и я с у й е ^ ы р м а н кауым бупн де, келешекте де суеындаи6epepi кэмш.470

ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ(1884 -1937)XX гасырдын бас кезшдеп казакэдебиетшщ дамуында жанашыл агартушыкаламгерлер шогыры улттык сез енершщэлемдгк еркениетпен денгейлес багытынустанды. Эдеби шыгармаларында халыктынрухани жандуниесш сэулелендарущ,балалардын, жастардын жан-жакты, терен6LniM алуын, галамдык гылымдар жуйесшигеруш, казактын жэне элем халыкгарынынфольклоры мен эдебиеп мураларын окыпменгеруш, адамзаттарихындагыматериаддыкжэне рухани мэдениет уршстерййн озыкжетютйстерш иеленуш мурат тугкан агартушы каламгерлер улттыкэдебиет тарихы дамуындагы жана жолдын Heri3iH салды.Казак эдебиетшщ XX гасыр басындагы кезещ фольклор,дэстурл1 акындык поэзия жэне кэс>би жазба эдебиет урд^стершщжана сарындармен жангыра дамуынын ерекшел1ктерш ангартады.Казак эдебиен тарихындагы бурынгы эдеби байланыстар,ыкпалдастыктар кенейе 9pi терендей ерктеп, еркениеттертогысуьшьщ жана KepiHicTepiMeH толыга lycTi. Typxi еркениет! менислам, Еуропа мэдениеттер! дэстурлершщ казак топырагындагытогыса сабактасуы улттык сез eHepi шыгармашыльпы жолындагыжана эдеби багыттарга жол ашты. Ахмет Байтурсьшов: «...казакэдебиетшщ сындар fl9yipi Абай сездершен басталады»1 депбагалаган бул кезен улттык мэдениеттщ элемдак еркениетпендентейлесуге умтылган жана багдарын айкындады.Казак сез eHepi шыгармаларынын жана жазба реалиста1А. Байтурсынов. Ак жол. / Курастырган Р. Нургали. А., 1991,446-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)___________472сипатпен дамуы жолында хаюм Абайдын акындык айналасы2,акындык мектебР ыкпалы жуйесшде когамдык-элеуметпкмэселелерд1 кен камтып жырлау калыптасты.Бул кезенде эдебиет тектершщ (эпос, лирика, драма) элемшкеркениеттеп жанрлары ултгык дэстурлер непздерш сактайотырып, шыгыстык (typkJ, араб, парсы, уши), еуропалык (орысжэне батыс Еуропа халыктары) классикальпс урд1стершщкеркемдгк ыкпалдастыгы тургысында дамыды. Кернекп каламгерказакмэдениетшш еркениеттер тогысында дамып келе жаткан копгасырлык жолына cepniH экелу1 мумюн жанаша оку жолын «жанаокуды» — «усули жадитп» жактады, ел арасында соны барыншадамытуга эрекет icrefli; жана ережемен жазылган ютаптар, жанаютаптар шыгарып таратты, нагыз магынасында агартушы болды»4.Казак эдебиеп тарихынын осы кезешндеп дамуында окуafapTyсаласында мугагпм устаз каламгерлердщ шыгармашылыгыайрыкша даралана кершш. Шэюрттерд1 окыту мен тэрбиелеужэне каламгерлж жумыстарьтн шыгармашылык 6ip арнадатогыстырып устау —казак тарихындагы байыргы турю еркениеп,ислам мэдениеп еркен жайган замандардан жал гас ып кел in, XXгасырдын басындагы рухани мэдениет1м1зд1н айрыкша кубылысыретшде даралана танылды. XIX гасырдын еюнпп жартысынанбастап, казак даласынын барлык аймакгарындагы отырыкшыжэне жартылай отырыкшы халкымызды материалдык жэне руханимэдениет салалары жактарынан еркениетпк денгейге кетерущустанган багдарлы устаз — каламгерлердщ шыгармалары улттыкэдеби-тарихи дамудагы агартушылык кезен сипатын курады.Тайыр Жомартбаев бурынгы Семей облысы Шынгыстауатырабындагы Мукыр болысында, Акдала деген жерде (каз1рпШыгыс Казахстан облысы, Абай ауданы, Кекбай ауылы) дуниегекелген.Мусылманша сауаты бар экеа Тайырды он ею жасынан бастапауыл молдасында окытады. Одан кейш бала Абай айналасындагык ер н ер акын Кекбай Жанатайулынын медресесшде бшм алган.Кекбайдын dpi агайыны, dpi ауылдасы, кейш педагог, акынжазушыТайыр Жомартбаев, езшщ 6iniM жолын, акындык OMipiHКекбай медресесшен, Кекбай мектебшен бастайды.Будан кейш 1904—1907 жылдары Семей каласындагы медреседебшмш кенейте жалгастырады, осы жылдары жумыс 1Стей журторыс мектебшен уш сыныптык бастауыш бшм непздерш игередй1908—1911 жылдары Уфа каласындагы «Галия» медресес1ндеокып, Семейге оралганнан кейш Жакия кажы мектебшде (1912—2М. Эуезов. Абай мектебшщ ашндары. А., 1988,93-94-66.3 К Мухамедханов. Абайдын акын maKiprrepi. 4-кггап. —А., 1997, 240-6.4 Б. Кенжебаев. Эдебиет белестерь А., Жазушы, 1986,189-6.

473 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)1914 жж.), Зайсан каласындагы мусылман медресесшде (1915—1917 жж.) мрашмдйс кызмет аткарады. Зайсан уезшдеп Маныракболысында эртурШ элеуметтек-турмыстык салаларда (1917—1919жж.), Алашорда уйымынын Зайсан бел1мшде полк молдасыЗайсан каласында жэне онын манындагы едщ мекендерде (1920—1928 жж.) казак тш мен эдебиете, математика пэндершщ MyraniMi,калалык 1-баскыш казак мектебшш MeHrepyinici болып гстейдЬСемейдеп №14 1-баскышты мектептен Memepyniici (1928—1930жж.), келйс жоддары техникумында казак тшшщ MyraniMi (1930—1931 жж.) болып icrefli, казак педагогикалык техникумында,ауылшаруашылык техникумында, мектептерде — устаздыккызметгер (1931-1937 жж.) аткарады.Тайыр — ке не стек билеу жуйесшдеп саяси-кугын сурпнкурбандарынын 6ipi. «ЕкпшдЬ газетенде (1937 ж. 7 мамыр)буркенш!к автордын («Г») «Саяси бейкамдыктыц салдары» дегенмакаласы жарык керш, сондагы жаланын KecipiHeH РесейдепСталинск—Кузнецк каласына кетед^ сол калада туткындалып (1937ж. 23 кыркуйек), ОГПУ-дщ каулысымен (1937 ж. 1-2 желтоксан)ел1м жазасына кесшеда.Тайыр Жомартбаевтьщ эдеби мурасында елендер1,прозальпс шыгармасы —«Кыз керелЬс» романы бар. Сонымен6ipre аудармалары, макалалары, эдйстемелж енбектер1 оныншыгармашылык жумысынын кеп кырлы болгандыгын дэлелдейд1.Алгашкы штабы «Балаларга жемю» деген атаумен 1912 жылСемейдеп “Жэрдем” баспаханасынан жарьпс керген. 1913жылы «Айкап» журналында «Замандастарга карап» атты елешжарияланады. Акын елендершш непзп такырыбы —агартушылык.Бул —жас баладан бастап ересек адамдарды да камтитын кенмагыналы когамдык-элеуметтек угым. Агартушылык багдарлыэдеби-шыгармаларда материалдык жэне рухани мэселелердщадамзат игшш ушш жумсалуы такырып жел1сше арналады.Адамдардьщ турмыс-салттык карым-катынастар мэдениете,енбек eTyi, шаруашылык кэсш турлер1н жанаша жетшд1ру1,улттык жэне элемдйс озьпс ой, гылым, бшм непздерш терендету1агартушылык эдебиет шыгармаларында кешнен KepiHic табады.Сондыктан осы багыттагы эдеби шыгармашылык XIX г. екшипжартысы мен XX г. басындагы улттык мэдениеттш езщщк серпшстекозгалысын ангартканы тегш емес еш. Демек, Тайыр Жомартбаевшыгармаларыньш барлыгына да идеялык-композициялык жел1болган агартушылык дуниетанымнын мэн-магынасьш онын ез1eMip сурген уакыт шындыгы деп кабылдауга болады.Акыннын «Балаларга жем1с» атты ютабынын сырткы бетеакынньш жас урпакка сез улагатьга угындыру талабын андататынжеке шумакпен басталады:

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917)__________ 474Неге болды iticiaeЕю кулак, жалгыз Tin?«Кеп ecriciH, аз сейлеп»Дегеш гой, соны бит!5Ыбырай Алтынсариннщ «Казак хрестоматиясы» («Киргизскаяхрестоматия»), Спандияр Кебеевтщ «Улгш бала», МустакымМалдыбаевтщ «Казакша ен жана элшпе», Тайыр Жомартбаевтын«Балаларга жемс» окулык ютаптарын жазуы казактын жазбабалалар эдебиетшщ калыптасуына улп жолын салды.«Балаларга жемк> жинагындагы елендердщ барлыгы дапедагогикалык ой-тюрлерге непэделш жазылган.«Мектептщ шпнде», «Мектепке шакыру», «ИжгаИадтыбала», «Балаларга насихат», «Жалкау бала», «Балаларга енеге»,«Балалардын тшеп», «Ракымды кемшр», «Рахымды жолдас»атты елендер сез eHepi тарихьшдагы дэстурл1 дидактикалыкагартушылыксарынга курылган. Олардын барлыгында дабалалардын мшез-кулык психологиясына лайыкталып бершгенпоэтикалык бейнелеулер аркылы адамгершшис-эстетикалыкыкпалы бар тэл!м-тэрбиел1К ойлар, насихатгыкарнау, упт, енегелеукезкарастары басым. Балалардын тез тусшуше сэйкестеншрт,олардын жас ерекшелйсгерше лайыкты кундел1кт1 тур мыс,жаратылыс cyperrepi, коршаган элеуметпк козгалыстагы TipmuiiKиелершщ де катысуы уйлес1мди камтылады. Олендердеп сухбаттык,окигальпс курылым аркылы адамдардын жан-жуйесшдеп жэнетабигат кубылыстарындагы психологиялык байланыстардыншынайылыгы ангартылады.Мысалы, «Мектептщ йшнде» елещнщ сюжеттжкомпозициялыкжелклндеп авторлык баяндау мен мектептенкелген ул мен уйдеп карындасы екеушщ диалоггары аркылыакыннын агартушылык ойы бершген: 6ipiH uiici —мектеп уйшщinnci, сырткы улгш калпы, шэюртгердщ б!рынгай тэл1м-тэрбиеталаптарын (тазалык сактау, ки1мдерш шу, сыныптагы оку,мугалшнщ дэркл, сабакты эрюмнщ менгеру дэрежеа) орындауы;eidHniici —ертенп тапсырмаларды уйде тиянакты орындау талабы.Бул —бшм, гылымды игеру жолындагы a p 6 ip саналы адамнынабыройлы мураты:...Сабак битмей баруды,Керемш мен бойыма ар.Темен карап телм1рш,s К Мухамедханов. Абайдын акын maKipTrepi.4-ютап. А., 1997,24-6.

475 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884 - 1937)Сабактарын жаттады.Карындас тугш бас катаКайтып жауап катпады»6.«ИжтиЬадты бала» елешнде де сабакка дайындалып отырганокушы баланын психологиялык ахуалы окигалык сипатпенершген. Жас баланын тапжылмай дайындалып отырган сэпнде кунсэулесшщ Tycyi ойынга («Терезеден кун тусш, //баланы суйш, беккушып»), кустардын сайрауы бакшадаш серуенге («Бутакка конганжас кустар //шакырды тары ыскырьш»), nicKeH шиелердщ жеуге(«Кызыл шие кышкырып») шакыргандай эсер ететшш соларменболган диалогтарды баяндау аркылы epin эсерл1 жетюзшген.Акыннын сабак оку, бшм, гылым непздерш игеру талабындагыжас адамньш ешнэрсеге аландамай отыруынын психологиялыксипатын бейнелеу1 тэрбиелж дэрю тургысында усынылган:...Жазу жазды TenMipin,Караган жок 6ip турып....Окиды тагы ютабын,Жаттап сабак койды ден......Окиды сабак ойланьпт,Керген жерден сез танып7.Уйге беpiriген тапсырмаларды тапжылмай отырып орындаганнанкейжп балага тэн кещл-куй сипатынын романтикалык жэнереалиспк эуендермен тутастандырыла 6epinyi де орынды:...Эбден сабак 6iTKeH сон,Жата Kerri эн салып.Ютабын с алды ол жайлап,Кишш жылдам бел байлап.«Шакырган меш кайда?» —деп,Cexipin Tycri айгайлап.Торгай сайрап кылмиып,Кун куледа жылмиып.Шие де 6epfli жемкш,Бутагынан эм киып8.Тэл!м-тэрбиелйс сипаты бар дидактикалык поэзиянын угптиснасихаттыкмураты — барлык жастагы адамдардын магьшалыeMip cypyiH уагыздау. Акын Тайыр балалардын мектепте окуы мен‘ Сонда, 26-6.7 Сонда, 27-6.'Сонда, 27-28-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСKE3I (1900-1917)__________ 476коршаган TipmuiiK иелер1 этеш, аралар, коныз, орман, токылдак,шыбын, балыкшылар, шепшшер, т.б.) ic-эрекеттершщ, кимылкозгалыстарынын(«Адамзаггар, кус пен ан //1стейдД жумыс некиын») енбек угымымен багаланатын болмысын бейнелейд1(«Мектепке шакыру» елеш). Жалкаулыкка, ойынга yftip болмай,устаздын, ата-ананын айтканын ютеп, жас кезден бшм непздершигерудщ байлыкка, бакытка жетюзетш улагаты угындырылады(«Балаларга насихат», «Жалкау бала», «Балаларга енеге»), Жасбалалардын оку, бшм, гылым nrepyi жолындагы мшез-кулык,дагды, ic-эрекет болмысы («Май секши жумсак бол, //Муздайкатты болма тон», «Бш сабакты, жазу жаз, //Жасыннан боленерпаз», //«KyHi бойы жупрш, //Ойнаганга болма мэз», т.б.) дабала психологиясына лайыкты тглмен ернектелген.Тайыр Жомартбаев елендершщ поэтикалык курылымынанислам агартушылыгына тэн дуниетаным KeHiCTiri танылады.Аталган елендерде унем1 окуды, 6uiiMHi игеруде Жаратушы Алл агамшэжат ете отырып ой туйшдеу туракгы орын алган. Мысалы:Клтапка, бала, дуга кыл,Шын журекген тшеп бак.Жалкаулыкка буйырмас,Жаратушы жалгыз хак9.Тырысайык, б ал ал ар,Тырысканга Алла жар.Галамга раушан кун шыгып,Уакыт туды кетер кар....Рахмеп кен Алланын,Жалгыз 6i3re емес тар.Гылым окып бшгендер,О да б1эдей жан шыгар.Жаман бала кеп ойнар,Жаксы бала сезш угар.Баска журтка тан атты,Biaain казак тек жатты....Окылык та саргайып,Тшеп хактан кол жайып....Гылым cepiK Ьэм малга,Тэрбиеий 6ip Алла.Надандардын кеншн аш,Туссешз де не халга!10’ Сонда.10 Сонда, 29-30-6. >

477 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884 - 1937)Тшек, мшэжэт елендер1 — ислам атартушылыгы устанганэдебиетте теракты орын алган дэстурл1 шыгармалар. Казакэдебиетшщ ежелп ислам агартушылыгына непэделген эдебимураларында туракты орын алган мусылмандык мшэжат елендер1акындар шыгармашылыгы аркылы халыктын дши дуниетанымынтанытты. Тайыр Жомартбаев елендершщ идеялык тшш кураганислам дшше, Алл ага, Куранта, Мухаммед пайгамбарга арналганкурмев казак мэдениетшдеп осы дэстурш кезкарастагы классикшыгармашылык тулгалардын (Абай, Ыбырай) устанган жолыменундес.Я, Куоайым, гылым бер,Кылма м ет арам тер.Бурынгы еткен машайык,Эулиелер, колдай кер!Гылымга кешл талпынды,Жас гумыр оттай жалкынды.Алдымды, Алла, езщ аш,Умыттырмай артымды....Салдырып берген мектеп-жай,Тэрбие кылып осындай,Мархабатты байларгаБереке бер, 6ip Кдаай!Катын, еркек, Kepi, жас,Туыскан, тутан карыццас.Сэжпа деп баршасын,Жарлыкка кылдым койып бас".Акыннын елендершде баланын калыптасуы жолындаты ата-анатагим-тэрбиесшщ манызы да камтылтан.Мысалы, «Рахымды кемтр» атты елешнде жет1м балаларды дакамкорлык кушатына алган MempiMfli жанньщ i3iiniri. «Рахымдыжолдас» елешнде жетш балаларды кажетп оку куралдарыменужымдасып камтамасыз ете алатын мектептес, эрштесжолдастардын камкорлыты болатын адамгершшк касиет улагатыретщде усынылады.Агартушы-талым Ахмет Байтурсынов «Казак» газетшдежарияланган 6ip макаласында былай деп жазганы бар: «Баламдеген журт болмаса, журтым дейтш бала кайдан шыксын. Бала депбагьш окытып, адам кылганнан кейш журтым деп танымаса, сонда11 Сонда, 31-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 478екпелеу жен ро й . Аталык мшдетш аткарып отырган журт жок,журтка борыштымын деп журген казак баласы жок. ...Баланы улшатэрбиелесен ул болмакшы. Кулша тэрбиелесен кул болмакшы»12.Тайыр акыннын казак балаларын жэне олардын ата-аналарын,ягни буюл казакты жаппай окуга, бшш алура шакыруын казакэдебиетшдеп улттык оянуга, элемшк денгейге жетуге ундегенагартушылык-демократиялык багытгын xepiHici деп багалаганжен.Т. Жомартбаевтын «Замандастарга карап», «Куану —жубану»,«Жана элшпе жыры», «Мен езш», «Ана тип», «Жубанышым»,«Мен куанам», «Мен неге кулем?», «Есю турмыс, есю кызык»,«Жана турмыс, жана кызык» атгы елендер! де хаюм Абай Meicre6iдэстуршдеп агартушылык кезкарастармен жырланран.Тайыр акын казак журтшылытынын есш-еркендеуше кедерпбольш келе жаткан кесапат кылыкгарды (мактаншактык,данройлык, кэсшаздйс, т.б.) сынаганда, улт болашагы ретшдежастарга yMiT артады, казактьщ енбекпен, окумен рана жузегеасатын енегел1 жолын усынады:...¥йкыныз кашып,Кылсакыз кастКарар Алла халща.Тапты о дары енбекпен,Нэрсе жок тускен еш кектен.Кылганга енбек,Акылга кенбекЭр юмдерге лэз1м ic.Fалымнан уйрен,Залымнан жирен1с кылманыз жолдан тыс13.Казактын отарлык бугауга шырмалран, еркениет табыстарынанкур калган eK iH inni тагдыры «Б1здщ хэл» елешнде сыншыл реализмTLfiiMeH жырланган. Элемдйс еркениет дамуынын жаналыктаргатолы келбетт («Нурланып, балкып шыкты кун*, «Бугага, таска нуршашты», т.б.) мен жетютж атаулыдан кур калган казак тарцыры(«Шыкпайды жалгыз б1эдщ ун», «Б1з калдык жалгыз арыктап»,«взгелер 6iTipin койганда, басталган жок б1здщ ic», «бзге журтмамык тесенш, 6iafliH журт жатты кум-таска», «Ерте жатып, кештурган жалгыз осы 6iaoiH зац», «Аспаннан Kjni3 жауса да тимед*6i3re ултарак», т.б. поэтикалык сьшшыл магыналы пркестермен12 А. Байтурсынов. Tin тагылымы. —А., Ана тш , 1992.432-6.13 К Мухамедханулы. Абайдын акын maKiprrepi. 4-ютап. —А , 1997,41-6.

479 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)бершедь Оркениет кешшен кешеушдеп калган казак журтынынешпп у м т жастарды иплйс жолына жперлешпре шакырады:Окы, газиз балалар,Капы калма енш сен!Карты талап атына,брмеле, шыгып сатыга!...Шырагдан бол, кыл жарык,Пайдалансын аш-арыки.Тайыр — казактын улттык-этнофафиялык турмысынынжыршысы. Казак аулынын ата-баба коныстарындагы бурынгытурмысы, acipece, жазгы жайлаулардагы дэстурл1 окигалар, жастыкшакгагы ауыл тынысы, тундерде втетш мереке-тойлар, жарыстар,айтыстар, кыз-келшшектердш эндерц курбы-курдастардын култойнаганы,жуйрж тулпарлардын, жоргалардын белдеуде турганы-6api де казак аулынын кешпел1 турмыс мэдениетшщ салтанаттыкелбепмен керсетшген:...Ана ауыл, мына ауылмен жайлаудаш,Келенкеа кешлде кылтылдайды.Анау сэске, мынау туе —ел журген кез,Козы, бузау, крын мен бултылдайды.Анау атам эжеммен басын косып,Кымыз imin, каркылдап сылкылдайды.Анау апа, карындас, жас женгелерСэнденш ую тагап былкылдайды15.XX гасырдын бас кез1 —казак даласынын жана окигалармен,гылыми-техникалык жаналыктармен жашыра бастаган кезен.Акын сондай жаналыктарды (машина, жана кала, дукен, радио,айыргшан, пароход) атай отырып, «кекпар алып кашкандайтайталасып 6ipey кашып, 6ipeyfli 6ipey кутан»16 турмыс келбетшшынайы бейнелеген.Акыннын «Ана тш» елешн — XX гасыр басындагы казакагартушылары устанган ултжанды-азаматтьпс багыттагы когамдьпсэлеумегпкагымнын керсетюин деуге болады. Бул еленде TipuiiniKкозгалыстары мен карым-катынастар жуйесшдеп (мактау, даттау,ренжу, куану, эн салу), уакыттын барлык кезендер1ндеп (жылмезплдершде, каз1рде, болашакта) ic-эрекеттердщ барлыгында анатип аркылы гана жузеге асатьш кушретш теб1рене толгаган:14 Сонда, 44-6.,s Сонда, 53-6.“ Сонда.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 )___________480Тутан анам сейлеген ана тшм,А легенде «ала» деп шыккан тшм.«Апата*, «ата» деген сезда косып,bipre-6ipre сол тшмен алдым бшм.Эжем байгус элдилеп ез тшмен:«Уйыктай гой, экетайым, —деш, —кушм».Ак, кара, жаксы, жаман атын бшп,Ана тшмен айырдым заттын турш...Ана тш, суйюмш тш, жагымды Tin,Ана тшмен сейленер —бар nixipiM17.Т. Жомартбаевтын керкем аудармалык енбеп «Махмуд патшаЬэм кайыршы» (JI. Н. Толстойдан) — жел белйстен куралганнэзиралыктэсш мен жырланран эпикалык туынды. Дидактикалыксарын мен адамгершшк мшез-кулык сапаларын (eTipirauuiiKпен шыншылдык) катарластыра бейнелеп, окырмандардынбаталауларына усынылатын сатиралык-юморлык сыншыластарлары реалистжпен жырланатын мундай шыгармалар —элемэдебиеттершдеп ортак керкемдЬс дэстурдщ KepiHici.Акыннын «Зайсан*, «Шынгыстау», «Тутан жерд1 сатыну» аттыелендер1 — табигат пен кещл-куй лирикасы сарындары тутасаepuiin жырланган шыгармалар. Олардагы тутан табитатгынпейзаждык ернектер1 адам заттын эстетикалык дуниетанымынкалыптастыратын керкем бояулы, жанды козталыстагы сулулыкэлеммен тутастыкта кершедь Солардан 6ip-6ip узшд1 мынадайболып келеда:17 Сонда, 49-6."С о в д а, 54-6.1. ...Тун болса тещрепн мунар баскан,¥ш таскан бултпен 6ipre булы Зайсан....Зайсаннын 6eTi медщр, Ty6i кунпрт,Ажымсыз айнадай боп жаткан жым-жырт.Эн косып акку мен каз конактайды,Кун батып уясына жабылса ымырт.Жайкалган жагасында нулы ка мы с,Желспз тун ын жок, шын жок жаткан салгырт.Корада терт тулж мал тыпыр етпей,Тэтп уйкы, жумсак керпе жамылган журт18.2. Шынгыстау Сарыаркада жер1 бшк,Ойы балык болганда, кыры кшк.

481 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)...Шынгыстау —артсан туйе, саусан бие,Kapi анамыз бойына бггкен кие19.3. ...Хан Шынгыс керегедей канат жайган,Тас бастау аккан булак ap6ip сайдан.Гуритдеп таскын езен таныркатып,Дауысы ecTuieni элдекайдан.Тогайдын жуп ар Kici мурын жарып,Кеш булгап шакырып тур анадайдан20.Пейзаждык лирика —табигаттын KepiHicTepiH, кубылыстарынкейштеулж бейнелшктер аркылы жырлайтын жанр. Элемэдебиетшщ осы классикалык YPflici адам мен табигаткубылыстарынын ундес бол мысы на непэделген. Тайыр акыннынаталган елендер1ндеп кеШптеулйс бейнелеулер адамга тэнпсихологиялык кешл-куй эуендерш табигат тынысымен баламал апсуреттеген.«Туган жерш сагыну» елещндеп кейштеулер де табигаттынкешенш керинстершен жанды TipuiuiiK козгалысын таныган акындуниетанымынын романтикалык сипатын андатады:...Тобылгы, долана, арша, ушкат, мойыл,Тургандай кол кусырып ap6ip сайдан....Kepuiin кербез кыздай сулу терек,Ецкейш, елендемес епнамд! елеп.Басында меруерт маржан сэукеледей,Тургандай езгелер1 «Келсен, кел!» деп.Эн салып айкайменен жакпар тасы,Аспаннан куншз-туш жанбыр тшеп.Хан тауы калын Шыщыс ортасында,Карайды жан-жагына кун курюреп.Асынып кару-жара к хас батырдай,Устщде кен сауыты кекп Tipen.Бауыры Хан Шынгыстын жазык дала,взендер кулап аккан сала-сала.Кдр жатпас кара бектер кыс болса да,Турады сагымданып кулш кана21.Б р елен — табигат жэне кенш-куй лирикасы oyenflepi19 Сонда, 55-6.“ Сонда, 56-6.21 Сонда.

КДЗАК, ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1900- 1917) 482тутаса, сабакгаса жырлантан шыгарма. Жазыксыз кудаланыпалыста журген акыннын туган мекенш ансауы («Сагындым аксупнш, кайран ана!», «Эл1 де буйыра ма балдай суын»), улттыкпсихологияга тэн бояулармен ернектелген. Туган елкесшдепсаналы eMipiH агартушылыкпен етюзген («Мындаган жас урпактытэрбие етпм, казагым кандасымды еркелетпм») устаз-акыннынжазыксыз жазаланып жат жерде жургенше назаланып, 6ipaKтубшде эдщпктщ салтанат куратьшына деген ceHiMi еленнщидеялык туйин ретшде сезшедь* * *Т. Жомартбаевтын «Кыз керелж» атты туындысы — казакпрозасындагы эпостык эдебиет жанрыныц алгашкы улплершщ6ipi. Автордын e3i «Кдзак тшндеп роман» дегенмен, керкемэдебиеттщ еркениетпк талаптары аясында Караганда, бул шыгарма—хикаяттык децгейдеп туынды. Ахмет Байтурсынов:«¥лы энпме, узак энпме усак энпме болып болшулер1 улкенюшшгшенгана. Мазмундау жуйеа бэр-бэршде де 6ip, айтылуаудандарында айырма бар», —деген ceawepi осы ойды дэледдейтусетш сиякты22.Тайыр Жомартбаевтын «Кыз керелт» — келе Mi жагынанузак энпме децгей1ндеп туынды. Дегенмен, казак эдебиеттанугылымыныц зерттеулервде (М.О.Эуезов, Б. Кенжебаев,К.Мухамедханов, Б.Шалабаев, т.б.) XX гасыр басындагы осындайдецгейдеп шыгармалар, нактылап айтканда, М.Дулатулынын«Бакытсыз Жамал», Т. Жомартбаевтын «Кыз корел iK»,С.Кебеевтщ «Калынмал», С.Торайгыровтын «Кдмар супу»,Ш.Кудайберд аулынын «Эдш мен Мария», С.Кэнпмовтщ «МунлыМэриям» атты туындылары, авторларыныц атауына орай, романретшде карастырылып келедо.«Кыз керелж» — агартушылык-элеуметтйс сипатты шыгарма.Онда агартушылык реализм керкемдж эдкшш аясында жазушыадамдардыц ем1рлйс мурат жолындагы курескерлшн танытудыкездеген жэне сол заманнын мумкшдшнше авторлык идеясынорындап шыккан. Шыгарманын такырыбы —адамнын элеуметпкортадагы жан-жакты iaaeHyre, жетшуге мумкшдЬсп иеленепнбостандыгы, идеясы —адамдардыц турмыстык-элеуметпк карымкатынастардагыен озат адамгершшк касиет сапаларын иеленумумкшдтн таныту. Осындай такырыптык-идеялык багдардагыкомпозициялык-сюжетпк желще туынды барлык кейшкерлер1керкем шындык шарттылыгы мен агартушылык кезкарастагыдуниетаным шецберщде бейнеленген.22 А. Байтурсынов. Ак ход. /Курастырган Р.Нургали. — А , Жалын, 1991.450-бет.

483 ТАЙЫР ЖОМАРТБАЕВ (1884-1937)Басты кейшкер —Райникамал.0xeci Райсаньщ егде жаска келген кезшде туган перзентьРайникамал отбасынын улгш тэл1м-тэрбиеамен калыптасып,одан кейш арнаулы мугал1мнен ауылдас кедей балаларымен6ipre бшм алады. Жазушынын дэстурл1 эпикалык баяндауынанкейшкердщ рухани денгей1 анык байкалады: «Сонда Райникамалкасындагы 6ipre окыган казак балаларынын жалкаулыгына,окымайтындыгыиа хафа болып, он жасында-ак ойлап, еленжазушы еда. Ьэм жана шыккан романдарды жэне ИбраЬимКунанбайуглынын жазган елещн Иэм гибратлы хикаяларды беккеп окушы едт»23.Райникамалдын табиги дарындылыгы бшм игерудепзейшдшп, акындыгы аркылы дэлелденген. Мугал1мн1н акылыменУфа каласындагы «Дарл мугалимат» кыздар медресеанде бес жылокып бшм алтаны, окуын 6iTipin елше оралганы да эпикалыкшыгарманын жанрлык табигатына сэйкес баяндалган.Басты кейткердш мшез-кулык психологиясына тэн белсещпой Heci екендш сюжетпк дамудын окигалары аркылы дэлелденедьбзше гашык болып, уйленкн келген уш жштп уш патшалыккабарып, турмыска кажетп жана уш нэрсе тауып экелуд1 тапсырады.«Егер кайсыныздьш тапкдн нэрсещз гажабырак болса, мен соганeui6ip калынмалсыз тиемш»24 —дейда.Шыгарманын идеялык-композициялык курылымына ecKiертеп-аныздарды кей кайталанатын байыргы сюжет енпзшгеншежэне бул туста кыздын ез журегшш калауы кейшп катардакалатынынан карамастан, басты кейшкердщ осы тапсырмаларыаркылы элемдак еркениеттеп гылыми-техникалык жаналыктардыигеруге куштар жанашыл ойлы казак кызынын тулгасын даралаудыжазушынын 6ip таикырлык эдгс колданганы байкалады.Райникамалдын жанашыл тупгасы окиганын nmenemcyiкезещнде алгашкыдан айрыкша байкалады. Уш жшт кызды6ip-6ipiHe кимай, езара таласка тускен кезде, Райникамалдынушеушен де бас тартып, езшш бшм1мен денгейлес адамды ганакалайтынын ашьпс айтканы жэне ез1мен рухани жагынан тендесакылды, окыган жшт Мухаммедгалщи тандаганы кейшкер кызбейнесшш шоктыгын кетере туседа.Роман сюжетшщ шеппмшдеп автордын корытынды ойларыаркылы агартушылык багытгагы эстетикалык-гуманистйсдуниетаныммен eM ip суру казак халкы ушш жемйл! жол екендшмегзеледг «Мухамедгали еркек балаларды окьггып, Райникамалкыз балаларды окытып, exeyi халыкка 6ipimni пайдалы мугал1мболып, гумыр cypin тура бастады. ...Жогарыдагы мэзкур кызи К Мухамедханулы. Абайдын акын maKiprrepi. 4-кпгап. —А., 1997,69-бет.14 Сонда, 79-80-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: ХХГАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900- 1917) 484тандагыш мырзалар гылымсыз надандык себегт Гайникамалдыала алмай боска калды»25.Эрине, авторлык туййщеуде, уш ж тттщ бейнелер1 аркылыэйелдердщ журек калауымен есептесу керектт 6ipimui орынгакойылып, адамдар арасындагы шамадан тыс бэсекелесттктщ,татарлык кызганыштын зардаптары айыпталган.Романньщ идеялык жанашылдыгы Гайникамалдын 3Keci Райсааркылы да айкын керш ген. Райса —кыз баланын рухани кемелденутушрында болуын ттлейттн i3iiniK иелершщ жинакталган тулгасы.Кыз баланы жастайынан атастырып койып, багын байлауга карсыболтан осындай озык ойлы экелер аркылы казак ортасындажанашылдык кезкарастарды насихаттау — автордын негтзпсуреткерлк устанымы. Романнын керкемд1к туйшдер1 аркылыавтор казак кыздарыньщ жан дуниесшдеп рухани еркшдйспсуйетш, езшдж енегап icTepiMeH eMipre i3riniK нурын шашатьшкеркем жинакталган тулгасын усынган.Романнын басталуындагы жиырма 6ip шумактык арнауы(«Энпме 6ip сез жаздым курбыларга»), Гайникамалдын ауылдасжолдастарына арналган насихат елеш («Жолдасым касымдагы6ipre журген»), онын Уфадагы медресеге аттанардагы копггасужыры («Ел-журтым, кош аман бол, туыскандар») кыздармедресесшде окып жургенде ата-анасына жазган хаты («Мухтарамхат жазамын атамызга»), езше уйленпы келш журген уш мырзагаарнаган хаты («Деп журген жас жшттер кыз керелйс»), акырында,Мухамедгалимен косылып кеттп бара жатканда езшен баскаказак кыздарыньщ элеуметпк тешлздйстеп тагдырына арналганназымы («0шм бе, керген туе пе осы уакыт») —осынын барлыгышыгарманын дидактикалык сипатын айкындайды. Соныменкатар, казактын халык эдебиеттндеп романдык кисса-дастанжанрынын дэстурл1 эпикалык курылым жуйесше тэн елец менкара сез араласкан стильдж ерекшеджтердщ сакталуы да ез алдынаназар аударарлык.Корыта айтканда, Тайыр Жомартбаевтын эдеби мурасы казакхалкынын рухани мэдениеттндеп жанашыл, агаргушылык эстетикаидеясын устанган багытгын керкемдпе KepceTKinrrepi катарындабагаланады. Оньщ шыгармалары Абай дэстуршдеп казак эдебиелдамуынын жана 1здешстерге талпынган еркениеттж багдарын даездэрежесшде таныта алады.и Сонда, 87-88-66.

СПАНДИЯР К0БЕЕВ(1878 -1956)Ш ч Спандияр Квбеев - XX гасыр басындагыдемократтык эдебиетпн кернекп екш .рЩ Ыбырай Алтынсарин уллсшдеп педагог-% жазушы. Ыбырайга елйстеп, устаздыкjferf кызметш агартушылык идеяны дамытуЩ и ушш пайдаланган, казак халкы шшще озыкQ елдердш мэдениетш, acipece орыс эдебиетшйм насихаттаган, сол аркылы Абай мен ез устазы§§' Ыбырай Алтынсарин непзш салган казакэдебиепндеп демократтык, агартушылыкбагытты api карай жалгастырган жэнежагдайга лайык дамыткан каламгер.Спандияр 1978 жылы 1 казанда бурынгы Торгай облысы,Николаев ye3i, Обаган болысына карасты № 3 ауылда (каз)рпКостанай облысынын Меншкара ауданы) туган. “Менен бурьшбес баласы, 6ip кызы бар ата-ана мен дуниеге келгенде, cipo, куанакоймаган болу керек, —дейш жазушы естелшнде. —Ес бшп, етекжапкан кезде анамыз “Сен 9pi суык, api катты муктаждык кергенкез1м1зде туып едш”, —деупи еш”1.Спандиярдын aKeci Кебей — мусылманша хат таныган,шьшшыл, кол енершен (етйс Tiry, балташылык Kacin, т.б.) кункерген адам. Ол балаларын окыту жагын кеб1рек карастырган.Анасы Айтбоз да, жазушынын езшш айтуынша, ете кайраттыжэне ecii, ауылдын ортак анасы сиякты кадырлы адам болтан.Жарастьпсгы семьянын ynruii тэрбиеа болашак педагогжазушынынмшез-кркынын калыптасуына да эсер еткен.Спандияр мектеп жасына жетш калган кезде ауылда “Ыбырай1 С. Квбеев. Тандамалы шыгармалары. А., 1960,163-6. (Ескеру: кейшп ри ш л еросы кггаптан алынгандыктан 6exi гана керсетшеш —ред.)

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦ БАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________486Алтынсарин мектеп ашады” деген хабар тарап, 9Keci баласыносы мектепке орналастыруды армандаган. Б1рак мектеп ашу iciсозылынкырап кетеш де, Кебей тогыз жасар Спандиярды есюшеокуга бередь Алайда дши-схоластикалык мектептщ катал тэрпбтешыдай ал май, Спандияр окуды тастап шыгады.1887 жылы уэдел1 Ыбырай мектеб! ашылады да, Спандиярулы агартушынын ез кемепмен сол мектепке орналасады. Оны1892 жылы бтредь Содан кейшп жылдары Кдрагайлыкел дегенжердеп терт жылдык болыстык мектепте (1892 — 1895), Костанайкаласындагы ею кластык орыс-казак мектебшде (1895 — 1897)окиды.Болашак педагог-жазушы булан кейш тагы да окып MyraniMболып шыгуды армандайды. “Ыбырайдын. ел1м1 менщ окытушыболамын деген ынта-ниепмд1 енда б1ржолата баянды етш беюгп”,—дейш ол. Сол ниетпен Орынбордаты окьггушылар семинариясынатусуге талаптанады да, онын сап туспей калган сон, Костанайдагыею жылдык курска тусш (1898) окиды. Курсты 1901 жылы 6iTipin,бастауыш мектепке мрал1м болып шыгады.Спандияр ез ауылында жэне оган таяу жердеп мектептердеорын бол май, Костанайдан мын шакырымдай Ыргыз уезщдепТолагай болысына карайтын KimixyM деген жерге ж1бершедьЖуреп надандык шырмауындагы халкына деген суйюпеншипкпен оган бш м шырагын жагу ум тне юлы жас жшт жердщшалгайлыгына карамай, сонда окытушы болып барады. Ондаб1рталай киыншылыктарга кездеседк Арнаулы салынган мектепуйшщ жоктыга, жабдыктар мен оку куралдарынын жепмЫздю,балаларын орысша окытуга ыклассыз ел шшдеп есюше кезкарас—бэр1мен жас мугал1м жалгыз куреседь Балаларды Ыбырай эд1с1менорысша окытады, гылым непздерш туащйретш пэндерге уйретедьСейте журш, Спандияр езше плектес достар табады. 0 3 i еладамдарына гылым салаларынан TyciHiK береда, орыс эдебиепжайлы экпмелер айтады. Пушкиннщ “Дубровский”, Гогольдщ“6л1 жандар” атты шыгармалары мен Чеховтын кулкш энпмелер1,Крыловтын мысалдары Спандиярдын ауызша энпмелер1 аркылыел шпне тарайды.Сейтш журш Спандияр Крылов мысалдарын аудара бастайды.Муны ол есю ауылдагы унамсыз мшез-кулык пен ел эюмдершщ,байлардын кертартпа кезкарастарын сынауга пайдаланады.1903-1905 жылдар пшнде Спандияр Петропавл уезгндеп Humiболыстык мектебшде 1стейд1. 1905 жылы жазда Омбы каласында6ip айлык ауыл шаруашылык курсында окиды. Будан кейшСпандияр Петропавлдагы ею кластык орыс-казак мектебшеорналасады, онда 1910 жылга дейш мугашм боп icreitfli. Осыжылдарда (1908-1909) ол ез1 Юипкумда бастап аударган Крылов

487 СПАНДИЯР К0БЕЕВ (1878- 1956)мысалдарын кебейпп, жендеп, баспага усынады. Ол аудармалар1910 жылы Казанда “Ynrrni тэржшэ” деген атпен басылады.“Осы жинак шыкханнан кейш мен жазушылыкка бет бурдым,—дейд1 ол “Орындалган арман” атты естелтнде. —Маган жазужумысы колымнан келетш ic сиякты болып керщщ. Bipax ол кездеен адцымен мектеп балалары ушш казак тшнде оку куралдарыкерек едь Сондыкган мен эуел1 оку куралын жазып, ютап етшбастырып шыгаруга талаптандым”2.С.Кебеевтщ бул ютабы — "Ynrrni бала” — 1912 жылы Казанкаласында басылып шыгады. Ол бастауыш мектептеп казакбалалары ушш оку ютабы ретшде курастырылган. Оган автор03i аударган Крылов мысалдарыньш кейШр улплерш, орысютассиктершщ балаларга арналган шыгармаларын, казактын ауызэдебиетшен алынган узшдшерд1, табигат жайлы балаларга мэл1метбереттн кыска-кыска энпмелерд1 Kipri3reH.“Ynrrni тарж1мэ”, “Yrcririi бала” ютаптарынын шыгуыC.Ke6eeBTiH эдебиетке деген ынтасын упггай тусп. Онын услнежазушы осы ею итабын жазу услнде орыс эдебиетш окып уйренд1.Мунын барлыгы жас жазушынын болашагына ип эсер erri. Осы1зденущн сэтп жем1с1 болып “Кдльш мал” романы туды.Ол жен1нде жазушынын 03i былай дейд1: “Надандыкка,феодалдык есюшш, ерескел, соракы салтка карсы курес журпзущц6ipfleH-6ip жолы — халыкты агарту, балаларды окыту, халыктысауаттандыру деп, оны мэдениет сатысына аяк бастыру депугьшушылардьш 6ipi мен ед1м. EipaK сепз-тогыз жыл окытушыболганнан кейш феодалдык салтпен куресу ymiH тек 6ip ганабалаларды окыту жеткш1кс1з екенше кезш эбден жетп. Булкуресте халык санасына кушт1рек эсер ететш баска да куралдаркерек сиякты керши. 1здене келе мен осы максатка жету жолындаагартушыга ывдайлы курес куралдарынын 6ipi —керкем эдебиетекен деген ой туйд1м. Крыловтын мысал елендер1 аудармасьшынмектеп окушысы былай турсын, халык букарасьша еткен эсер1 осыойымнъщ дереп ещ. Мен осы ойымды жузеге асыру максатымен1911 жылдан бастап “Кдпын мал” романын жазуга KipicTiM”3.Роман 1913 жылы Казан каласында басылады. Ол — казакэдебиеп тарихында карасезбен жазылган алгашкы келемд1шыгармалардын 6ipi.Булан кейшп жылдарда да Спандияр окытушылык кызметпен(1910-1919 жылдар арасында ол Костанай облысынын Федоровкаселолык мектеб1нде icTereH) жазушылыкты катар журпзугеталаптанган. Terecepic жылдары “Бакытсыздардын 6ip KyHi” атты2 Сонда, 242-6.3 Сонпа, 246-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)___________488роман жазады, 6ipax аяктал маган куйшде роман колжазбасыжогалып кетеш. Кейш “Кисык кеп”, “Кдзак аулындагы тунгышмектеп” атты шыгармалар жазбак болады. Алайда денсаулыгыныннашарлауы себепп оларды жаза алмайды. Сейтш OMipiHокытушылыкка арнап, жазушылык жумыстан узак уакыт кол Y3inкалады.Кенес eidMeTi жылдарында Спандияр езш ш уакытын суййспKaci6i-окытушылыкка арнайды. 1939 жылы ол оку-агартусаласындагы узак жылдык кызмеп ушш Ленин ордешменмарапатталады. 1944 жылы оган “Казак КСР-ына енбеп сшгенмугашм” деген курметп атак бершедк 1947 жылы Кдзак К СРЖогаргы Кенесше депутат болып сайланады. 1949 жылы екйшпрет Ленин орденш алады.Узак узшстен кейш Спандияр 1951 жылы “Орындалганарман” атты мемуарлык ютап жариялады. Ол 1954 жылы енделш,толыктырылып, екйпш рет басылды.Спандияр eMipiHiH с о н ш жылдарына шейш езшш туган ауыл ыАксуатташ (Мендйсара ауданы) он жылдык мектепте окытушылыккызмет аткарды. 1956 жылы 21 желтоксанда 78 жасында кайтысболды.* * *С.Кебеевтш алгашкы ютабы “Yniini тэржзмэ”, непзшен,Крылов мысалдарьшан аударылган шыгармалардан куралган. Балаокытумен шектелш кана кал май, артта калган казак ауылындамэдениеттш жаршысы, адамгершшЬстщ насихатшысы болукажетпгш Спандияр жаксы тусшген. Сондыктан да колынанкелгенше ол OMipiH осы жумыска арнайды.Кпцисумда мугал1м болып журген кезде, — дейш С.Кебеев— “Эрдайым кол бос уакыттарда ауыл адамдарын жинап алып,жаратылыс, геофафия, тарих, тагы баска гылымдардан хабар 6epinотыратын болдым. Солармен катар казактын ауыз эдебиетшенмысалдар келтерш, орыстын жазба эдебиетш езшше айтып 6epinотырдым. Мунын 63i 6ip жагынан менщ ауылда беделш болуымаулкен себеппи де болды.Мен Пушкин, Лермонтов сиякты акын-жазушылардыншыгармаларьшын мазмунын айтып, тусйшрумен катар, эаресеКрыловтын мысалдарын коб1рек окып 6epin журшм”4 .И.А.Крылов мысалдарын кез1нде Абай мен Ыбырай, одан кейшСпандиярдын замандастары А. Байтурсынов пен Б.втеплеуовте аударган. Солардын бэршщ Крылов мысаддарына жуп нуiкеэдейсок емес едк Сол дэртрдеп орыс когамы мен казактынтурмыс-таршшгшщ, олардагы элеуметпк теназдйстщ, зорлык4 Сонда, 218 —219-66.

489 СПАНДИЯР К0БЕЕВ (1878- 1956)пен эдшетаздщтщ уксас жактары да аз болмайтын. Сондыктанказак акындары Крылов мысадцарында суреттелетш арыстан,аю, каскыр, тулю сиякты жырткыштардын кой-козы, епз Tdpiaaiмомын жануарларга жасаган зорлыгынан ел OMipiHiH шындыгынтаныды, оны туспалдай сынаута мумкщщк алды. Керкемдак сапасыэр килы болтан мен, мазмунымен халыкка эсер еткен аудармаенбектершн казак арасынан колдау тауып, cinicin кету1 де осыныдэлелдейда.С.Кебеевтш де аудармашылык кызмеп осы непзде туды.Кдрапайым ауыл MyraniMi казак ауылындагы надандык пентонмойын мжез-кулыкты сынау, шенеу, эшкерелеу максатындаКрылов мысалдарына кол соэды, соларды аударды.С.Кебеевтщ Крылов мысалдарын аударуы накгылы 6ip жагдайтабайланысты кажетпктен туады. Ол ен алгаш рет окып жатканбалалардын устше мектеп уйше арык козы, лактарын экеп каматанЫбырай байга ызаланып, Крыловтын “ Колбака мен юпитер” аттымысалын аударады.“Бугш мен оларга ещй еленмен аударылган “Келбаканы” окыпбердш, — дейш жазушы. — Бул тындаушыларыма катты унады.Тагы-тагы окышы деп, ею-уш рет окытты. 9pi куле, dpi ойланатындап отыртан Оспан агай:— Сонгы 6ip шумаган кайта окышы, — деш.Мен кайта окып шьпстым... Ол менш аударуымда:Болады 6ip езше берсе Алла,Жамандык тшегеш бетен жанта.IUipidHHiH бес тиындык hui ашымас,03i аман, дуниет ерт алса да, —делшген еш.— Бул — 6i30iH Ыбекен гой, — дед1 Оспаннын Kimi iHici Хасен.Онын Ыбекен деп отырганы Ыбырай бай еш.—Дэл e3i,— деш тагы 6ip жшт.Оспан агай “Келбаканы” KeniipTin алды. Осы елен кеп узамайакауылдан-ауылга тепе тарап, “окытушынын Ыбекене шыгарганелеш екен” деген хабар жайылып кетп”5.Крыловтын бул мысалында элш бшмей, колдан келмескеумтылатын жэне эрекетс1зийпне 6ipeyAi юнэл1 санайтын тогышарадамдар сыналады. Батпакты жерш тастап, тау басына шыгыпкеткен кел бака Кудайдан топан су агызуын тыейд(. Тшепнкабылдай коймады деп Юпитерге Tin типзеш. Акын мысалдыдуниен! ерт алса да, шаруасы болмай, ез жагдайын кездейп'нжандарды сынауга курган. Спандиярды аударуга итермелеген5Сонда, 220-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ. XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900-1917) 490де мысалдын осы идеясы. Ыбырай бай малы аман болса, баскад у н и е т ерт алса да кынбайтындардын тобынан екена аудармадаанык таныл ады. Аударманын:ЦПркшнщ бес тиынаык imi ашымас,031 аман, дуниет ерт алса да, —деп аякталуы да, карапайым момын шаруа Оспаннын еленнщсонда шумадан кайталап окытуы да, тындаушылардын “бул —6i3miH Ыбекен (Ыбырай бай)” деп тани KeTyi де осыны дэлелдейш.“Жаэда болыстын сайлауы болып, Ыбырай бай кулардынайдауымен болыстыкка таласып, кеп шыгынданды. Б1рак сайлаудабурынш болыс кайта сайланды да, Ыбырай етпей калды. Осыуакигаларга байланысты мен Крыловтын “Иттщ достыгы” ,“Кара булт” деген мысалдарын аудардым. Бул мысалдар байболыстардыннамысына тил, м е т бурынгыдан да жаман кудалайбастады. Менщ устамнен арыздар да жаудырылып жатты”6, — дейшС.Кебеев.“Улгш тэрж1мага” барлыгы 44 мысал мен Спандиярдын 03iжазган “Мекен” атты 6 ip елеш юрген. Бул мысалдардын 37-ciКрыловтан аударылган. Кдлгандары сол кездеп оку куралдарынынкебшде кездесетш кеп авторга ортак сюжетке курылган мысалдар.Олардьщ шпнен С.Кебеев “ © T ip iia n i” атты мысалды Л.Толстойдан,“Сандугаш пен шымшыкгы” И.Хемницерден (Ушинскийдщ“Детский мир и хрестоматия” атты ютабынан алып пайдаланган)алып еленмен аударган, “Асыл шеп” атты мысал ЫбырайАлтынсарин хрестоматиясында кара сез турщде кездесеш. ОныС.Кебеев еленмен жазган.С.Кебеевтщ аудармалары — непзшен еркш аудармалар. Дэлмедэлаударма жасау максатын Спандияр да алдына койган емес.Ол кеп жерде Крылов мысалдарынын сюжетш езшше кайталап,еркш а^тып шыгады, ез окушыларына казак угымына сай етшжетизеда. Сондыктан С.Кебеев аудармаларынын идеялыккеркемджкундылыгы туп-нускага каншалыкты дэл келетшкелмейтшдшндеемес, ез кезшдеп ем1рдщ талаптарына калайжауап бере алтандыгымен багаланады.BipaK булан Кебеев аудармалары тупнускадан алыстап кеткен,оны бурмалаган аудармалар деп ойлауга болмайды. Аудармашыкеп жерде шыгарманын идеясын, моралш сактай отырады, 6ipaKокушысынын бш м , тусшж дэрежесше карай карапайым, еркшайтады.С.Кебеевтщ Крылов мысалдарын агартушылык максатка‘ Сонда, 221-6.

491 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)пайдаланбак болтан ниетш кез-келген мысалды оки отьфыпбайкаута бол ад ы. Автор e3i баяндап айтып отырган мысалдан,хикаядан тибрат алуды усынады. Tirrri онын ез аудармаларын“Улгип тэрзома” (Улгип аударма) деп атауы да тегш емес. Автор езаудармаларын MiHci3, тамаша аударма деп санамайды, керюнше,оларда халык улп аларлык, тибрат етерлж улгш сездер бар дегенгенускайды.С.Квбеев Крыловтын эр такырыпка жазган эр Typniмысалдарын аударган. “Карта мен тулю”, “Маймыл менкезишрнс” , “ Э теш пен меруерт тас” т.б. мысалдарда жалпыадамдык касиетке дак салушылар, олардын ку ндегш тк, сарандык,eTipiraninix, макганшакгык, еюжуздшк, акымактык, эгоистжкылыктары эшкере болса, “Уш катынды 6ip Kici”, “Пэлегеушыраган кара шекпен” атты турмыстык сатираньщ ynrinepi деаударылган. “Кара булт” атты мысал кунделйсп ем1рдщ кажетпжагына арналган публицистикалык памфлет сиякты. “ Е ю тебет”(“Собачья дружба”) тарихи такырыпка жазылган. “Шепрткемен кумырсканы” аударып, ол бос журген ецбеказдерге карсыжумсаган.Крылов шытармаларьшын демократтык багыты, непзшен,С.Кебеев шытармаларьшда сакталып отырады. Бул дааудармашынын демократтык кезкарасынын калыптасуына белгшдэрежеде эсер етпей койтан жок. “Койлар” мен “каскырлардын”,элдшер мен элс1здердш, момындар мен жемкорлардынарасындагы, корыта айтканда, халык пен езушшердщ арасындагыкуресте, элеуметпк тартыста, Крылов сиякты, аудармашы да халыкжагында турады. Сондыкган да ол каскырларга, ку тулюлергехалык ойын, халык ce3iH айтады.С.Кебеевтщ Teyip аудармалары тек ез кезше гана емес, бупнпказак окушыларына да кызмет ете алады. Оган осы ютапты окиотырып, окушынын кез1 эбден жетед1.Алайда Кебеевтщ б1рсыпыра аудармаларында орыс акынынынойын поэтикалык жагынан б1рсыпыра темен, карадурсш беретшжерлер1 де ушырайды. Оларда тупнусканьщ керкемшк касиепмен тщшк ерекшел1п сакталынбайды. Аудармашы тупнусканынеленшк формасын да сакгамай, бэрш он 6ip буынды кара еленуйкасымен аударган.“Ynriiii тэрж1мэдан” кейш Кебеевтщ “YnrLni бала” атты окукуралы басылады. Оган ез1 аударган мысалдардан Крыловтын14 мысалын юрпзген. Олардан баска Л.Толстойдьщ “Азбука”атты ютабынан, К.Ушинскийдщ ютаптарынан кыска-кыскаэипмелерш аударып пайдаланган.“Yfliiii бала” оку ютабын курастыруда С.КебеевтщУшинскийдщ “Родное слово” ютабынын жобасын басшьитыкка

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 492алганы байкалады. Tiirri кейб1р материаддарды сол шыгармаларгакарал отырып, Спандияр езшше жазган. Мектеп, уй, жанжануарларжайындагы кыска хабарлар осыны ацгартады.“Ynruii баладагы” “Мектепке шакыру” деген елен Ушинскийдщ“Приглашение в школу” деген елешнщ эсер1мен жазылган.Мысал улпсшдеп шагын энпмелердщ кебхн СпандиярЛ.Толстой (“ Кумырска мен кегерипн”, “Ат пен есек”, “Атасымен HeMepeci” , “Коян мен келбакалар”, “Ею жолдас” , т.б.) менУшинский (“ Ею сока” , “Тулю мен теке” , “Сауыскан мен карга”т.б.) ютаптарынан ал тан. Бул шыгармаларда педагог-жазушыбалалар ymiH тэрбиелж мэш бар мэселелерд1 кетередк “ Кумырскамен кегершшде” киын жагдайда екеушщ 6ipiHe-6ipiHiHкемектесуш айта отырып, адамды адамга жаксылык жасаугаундесе, “Ат пен есекте” жуп ауыр есекке кемектеспей, акырындааттьщ e3i бейнет кергенiH сьшайды. “Сауыскан мен каргада”мылжындыкты шенесе, “ Ею сокада” енбеккорлыкты мадактайды.“Yrnini бал ада” С.Кебеевтщ езшш б1рсыпыра тел шыгармаларыда бар. Олары — элеуметпк теназдйсп, зорлыкты, устем тападамдарьшьщ катыгеадптн эшкерелейтш, жепм-жес1рд1 аяугаундейтш елендер мен энпмелер.“Женмищ елеш” атты шыгармасында автор жастай жепмкалган баланын аянышты тагдырын суреттей отырып, жалпыхалыктьщ азаттыгы идеясын козгайды.Шеддесен, сусын болар келдер кайла?Карын ашса, тамак болар жерлер кайда?Кднгырып, жудеп-жадап жургетнде,Сипайтын мандайыннан ерлер кайда?7Жепмнщ тагдыры туралы ойдыц халык тагдырына ауысуы осышумактан анык кершед1.“Жет1м” елещнде шаршап, жаураган жепмд1 уйше экелт,тамактандырып, жылы тесекке жаткызган кемшрдщ 1згишс бейнес1жасалады.Спандиярдын бул такырыптагы шыгармаларында кал ын букараекш MempiMi мол, ыстык журекп, кен пейш адамдар болыпсуреттелед!. “Жарлы мен бай” атты энпмеде 6ip жарлы кайыр сурапкетпеген сон бай оны таспен урады. Кедей тасты алады да, “ ceHiуратын кун туганша сактаймын”, — деШй. EipaK кейш кедейленгенбайды урмайды, аяйды. “ Кайыршы” елешнде кайыршы шал елденжи наганы н гарып-гаарлерге улеспреда.“Улпл1 бала” к1табынын манызы онын алгашкы оку7Сонда, 78-6.

493 СПАНДИЯР КеБЕЕВ (1878-1956)кггаптарынын 6ipi екендшнде гана емес, ондаш шыгармаларСпандиярдын жазушы ретшдеп демократтык, агартушылыккезкарасыньщ толыса тускендтнщ айгагы Tapiani.Спандиярдын жазушылык мурасында елеул! орын алатыншыгармасы — “ Кдлын мал” романы. Роман казак эдебиептарихындагы кара сезбен жазылган алгашкы келемшшыгармалардын 6ipi.Роман такьфыбы — эйел тениздт мен жастардын басбостандыгы мэселеа. Такырыпты тандау жэне жазу себептер1жайлы жазушынын 03i былай дейд1:“ Романды жазуга тагы 6ip ен басты себеп болтан нэрсе — казакэйелшщ кас жауы, казак эйедцерш тещйздисге, корлык-зорлыктатутып, малга тенеген феодалдык салтка карсы курес журпзумаксаты еда. Демек, роман аркылы феодалдык mipiK салттыэшкерелеу, калын халык букарасын одан безд^ру, эйелдерд1 азаттыккурес ке шакыру едГ’8.X X гасырдын бас кезшдеп халыкты отаршылдыктан азат ету,тецшк ушш элеуметпк курес кезшде казак эйелдершщ тагдырыайрыкша кезге тусп. Кдлын мал, кеп эйел алушылык, эменгерлгксалттары ecicipin, оган карсылык та молая бастап efli. Тею не бараалмаган, эйел устше токалдыкка малга сатылган кыз гана емес,онын тшектестер! — анасы да, женгеа де, ciHnici де, кыздын суйгенж1пт! де, жаны ашыр агайыны да, туган-туысканы да кыз мунынакосыла дауыс кетерда. Ол кездеп элеуметгйс тенс1зд1к мэселесшэнпме еткенде, ен алдымен эйел мэселеы сез болатын ce6e6i деосында.Мэселенш демократтык тургыдан койылып, тиянакты шеш1мтабуымен жэне шыгарманын казак эдебиетшде бурын танылакоймаган таза прозалык роман туршде жазылуымен “Калын мал”ез заманындагы баска шыгармалардан окшау тур ад ы. Жазушы ондаэйел теназдпт мэселесш белек сез етпей, оны T e m e p ic алдындагыказак ауылы eMipiHiH шындыгымен тыгыз байланыста алалы.Ecici ауыл дегенмен, Tenxepic алдындагы казак ауылы да дамудантыс, токырап калган дуние емес, аздап болса да жаналанып, Lnrepiдамып келе жаткан ел efli. “Калын мал” — сол ecici ауыл тарихынын6ip KepiHici.190S жылгы буржуазияльпс-демократиялык TeHKepic езшгенулттардын оянуына, улт аймактарында когамдык oft-niKipfliHжандануына улкен себепкер болтаны мэл1м. Элеуметпк eMipfleriосындай езгер1стер леб1 казак ауылында да сезитд). EcKuiitcriH каталтэрпбше, феодалдык эдет-салтка карсы бой кетеру белен алды.“ Елден шыккалы жиырма шакты кун больпт калды, — дейд|'' Сонда, 246-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 494“Кдлын мал” романынын 6ip Keftiracepi Байгазы би. — Бас ауылнайжагына барып, съезд курып келем1з. Халык арасында 6ip-6ipiHeауыскан-тушскендер1 бар, токты-торымдай жанжалдары барекен, сондайларды 6iiip in келем1з. Езде дау-жанжал мундай кепбол ар ма! Ел де бузылып бггкен гой, acipece xecip дауы-ак кепекен. Куйеуш менсжбеген кыз, байынан айрылган келхншек...кейб1реулер кудасынан айрылмакшы... Курекеннщ (Курымбайбиш айтады — ред.) пы ш аш май устшде, калтасы да толганшыгар...”9.Бул — сол заманнын шындыгы еш. Дэу1р лебш сезшш,“бостандык”, “азаттык” деген сездер кулагына ш н е бастаганхалык арасында осындай аласапыран гстердщ туа бастауы да занды.Кедей байдан неше жыл ала алмай журген акысын даулайды(Байгазынын “халык арасында 6ip-6ipiHe ауыскан-туй1скендер1бар, токты-торымдай жанжалдары бар екен” деп майдалапотырганы осы), жастай малга сатылып, шалга тиген кыз ез басынаазаттык алуга умтылады, т.б.“Калын мал” роман ында казак эйелшщ тешпздгпмен 6ipre есюпатриархалдык эдет-гурып сыналады, казак ауылындагы таптыкжйсгелушшк пен байлардын калын букарага жасап отырганозбырлыгы суретгелеш.Жазушынын багыты айкын. Ол феодалдык салт-шырмауданбосатып, эйедщ суйгенше косуды, калын малды жоюды усынады.Екшшщен, байлардын зорлыгына карсы кедейлердщ бой кетеру1нмакулдайды. Бул — романда BipKe, Элкен, Жун1стердгн ic-apeKeriаркылы кершеш.Жазушы TOHKepicTeH бурынгы кедейлер eMipiHe улкенаянышпен карайды. Турлыгул байдын Медеу руына жасаганзорлыгын суретгей келш, “Эй, бишара кедей-ай! Саган да атартан, шыгар кун бар ма екен!”10 — дейш.Романнын непзп идеясын автор характерлер аркылы ашугатырысады. Олар кезкарасы, ic-apeKeii жагынан ею турл1. Eipжагында Гайша, Кожаш жэне олардын жактастары болса, екшпйжагында Итбай, Турлыгул мен олардын т1пектестер1 кершеда.Роман осы ею кезкарастын тартысына курылган. Tinri Кожашпен Гайша арасындагы суйгспеншшк, махаббат жайы да осыэлеуметпк курес идеясына багындырылады.Романнын басты KeftinKepi — Еайша. Шыгарманын непзптуйпи - казак эйелшщ теназдш мен оны юрштарлыкка душареткен калынмал — осы Еайша eMipiHe байланысты.Еайша — сол кеэдеп казак эдебиетшдеп жана бейне. Олкалынмал га сатылып, экесшщ ерюмен суймеген адамына бармауга9 Сонда, 97-6."Сонда, 118-6.

495 СПАНДИЯР КВБЕЕВ ( 1878 - 1956)беюнеда, ез бостандыш уш1н куреске шыгады, езш е тен, ад ал жар1здсйд1. Турлыгул уйше барып мал экелш, байдан керген сыйсыяпатынайтып жетюзе алмай отырган Итбайга ез наразылышнвленмен ест1ртед1.Эй, ага шыныкменен шалга 6epin,Гайшанын тент таппай, малга 6epin.Жиылган агайынга отырганынBipeynin бак-дэулегш кыэык xepin.Мен сорлы «ci-уш куннсн отка тускен,Отырган ажал жетпей калуга елт.Журепм, басым дал боп, irniM куй!п,Кайшлы, уайымды, ш атты к. сент.Кор болу киын емес екендопнTyciHin, eciMe алдым бупн бшш....F айшанын узак жатыр жылар куш,Халыктын б р калай деп сынар куш.Ескермей em6ip нэрсе журуин ешм,Бар ма екен каырет-капа шыгар куш!Fайшанын теш кайда, ел! кайда?Кешеп уайымсыэ куга кайда?Калка мды суйгенше берем дейпн,Экенщ жаны ашырлык св31 кайда?Квз жасыма, рендшме каламысын?Баланды от пен суга саламысыц?Болмаса, жанын, ашып, жалгызындыАйырып жау колынан аламысын?"Гайшанын экесше айткан бул елещнен басына ic туст, неicTepiH бтмей дал болган шерл! адамнын ауыр icypciHici сезтещ.взеп вртент, KacipeT пен екакке туншыккан кыз ун1 экегетек жалбарыну емес, оган айып арткандай естшеш. Райша осыелешмен феодалдык ecici салт-санага, эдет-гурып занына каргысайтады.Ырак малдан баска ceHepi де, cyfteHepi де жок Итбай Райшамунын тусше алмайды, жанына жара тускен кызына м еш ршкврсетпейщ, осыпан барып Райша бас бостандыгын ш е у д щ баскажолын карастырады. 0зже тен, басына азаттык берер ер ^здегенРайша Кожашпен кездест, кашып кетеш.Жазушы Гайшаны “суду, ай десе ауызы, кун десе кез1 бар,киген ки1мшде 6ip KipmiK жок, бармакгары майыскан, тал бойышыбыкгай” деп суреттейш." Сонда, 108-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 496Кожаш жэне онын жолдастары Жушс, Элкен, BipKenep—Гайшабейнесш толыктыра тусетш, бас бостандыгын ансаган жастар.Кожаш - кедей таптын ек ш . Райшанын тенше косыла алмауысиякты, Кожаштын да 03i тендес кызды айттыра алмастай ce6e6iбар еда. Онын калын 6epin, кыз айтгырарлыктай шамасы жок.Калын мал Райшаны гана жылатып коймайды, Кожаштын даколын байлайлы.Кожаш - орта бойлы, талдырмаш, сабыр иеа, суду караторы,6ip С0зд1, уэдеден таймайтын ж тт. Замандастары сол мшезшеноны жаксы Kepymi еда. Кожаш бурын да Итбайдакше б1рнеше реткел in конып, •Райшанын сулулыгынан MiH таба алмай, сыртынангашык болып журген ж тттш 6ipi еда. Гайшаны айттырайын десе,Итбайдьщ бермейтшше K03i жетш, колдын кыскалыгына кшэкойып, кеншне демеу бергендей болып, сол ауыл га келпштепжуретш” 12, — деп жазады жазушы.Турлыгулдын Гайшанын айтгыруы мен Итбайдын калын малалып, кызын узатуга даярлануы, кыздьщ бул icKe наразылыгыКожаш эрекетш жеделдете туседа. Ол Гайшамен кешл косып, оныалып кашады. Бул icTe оган жолдастары комектеседьЖуню, BipKe, Элкендер - Турлыгул, Байгазылардын Ti3eciталай баткан кедей ауылдын бас кетерер жастары. Турлыгул менолардын арасындагы тартыс аркылы жазушы казак ауылындагытаптык жисп, олардын шиелешсе бастаганын корсетеда. Кедейауылдын жнтттер1 ездерш жазыксыз жэб1рлеушшерге карсыстихиялык турде болса да, бой котерш, карсы тура бастайды. ОларКеншалгынды даулап, ауылына келген би-болыстарды жанжалшыгарып, тус1рмей ж1беруге дайындалады, урыншак, тентек байбаласы Шалканды сабайды, т.б.Турлыгулдын Тайшаны айттыруы мен Кожаштын кыздыалып кашуы туралы ойы — тек Жушс, Элкен, Б1ркелер гана емес,Турлыгул Ti3eci баткан коп адамнын ecici жарасынын аузын ашады.Олар ел болып Тайшаны Кожашпен кашырып ж1беруге, сейтшТурлыгулдан кек алуга бекщй.Сергазы Гайшаны Турлыгулга беруге ашык карсы бола алмасада, ‘Тайша жас, Турлыгул алпыста ма, элде одан да артык па,аппак шал га барып бишара капай адам болады? Бишарада кунэжок, кайтеiH байгус, капай зарламасын? Обал!.. Обал!.. Алгашкыкезде, осынын обал-сауабына юргскендей болып ем, ешп ретткелсе кутылуына себепкер бодсам” деп ойлайды. Кейш Сергазывз басына келетш ауыртпалыкка карамастан, Кожаштын Тайшаныалып кашуына кемектеседа.Кож аш ты н Тайшаны алып кашуы, Турлыгулдын ж енш у! всю11Сонда, 106-107-6.

497 СПАНДИЯР КвБЕЕВ (1878- 1956)казак ауылынын суйепне cinin, 6epiK орын тепкен эдет-гурыпзанына бершген капы соккы еда.Жаналыкты сезше бастаган елде ескшктщ калдыктарына куигпкарсылык керсетшп жаткан жагдайда байларга карсы бой кетеру,кыздын калын мал телеген куйеуше бармай, ез теши табуы,жастардын сол жеирлерш алып кашуы — революция алдындагыказак ауылында жш кездескен жэйттер.Унамсыз кейшкерлердщ шпнен ерекше дараланып суреттелетштип —Гайшанын aKeci Итбай. Шала молдалыгы бар, 6ipaK оныменберекел! мал тауып кермеген б р адамнын есш-дерп — баю, малжию. Ол Турлыгрдай бай болуды армандайды. Дуниеконыз,малкумар адам баю жолындагы кедергшщ бэрше де езшщ epecisэрекепмен карсылык керсетт, Гайша аркылы дэулет жинапкалуды кездейдь Турльпр байдын бэйбшесшщ елу1 мен онынГайшага сез салуы Итбайдъш тэшрден сурап ала алмай отырганTineri efli. Сондыктан да ол Турлыгул кудалыкка Kici ж1бергендекатты куанады.“Бул Турлыгул байта б1здщ Гайшажанды айттыра келген шыгар,казыны бузбай сал, - дейд1 Итбай эйел1 Аксулуга.Итбайды мшезаеуде кернекп рел аткарып турган осы 6ip детальонын жомарттыгын ангартпайды. 9ftreyip конактардын кешлштауып, олардан кудалык туралы жылы сез ecTin калуга асыгады ол.“Егер Гайшажанды айттыра келген болса, он кулынпы биесурасам ба екен, болмаса таза мын тенге акша сурасам ба екен. Кой,акшадан да он купынды бие дурыс бол ар, бес-алты жылда, Крайбуйырса, жузге тарта жылкы болмай ма? Жазгы кызыгынын eaiкандай, уй сыртына узын желШ курып, крындарды шынгыртыпбайлап жаткан кандай?.. Край тшекп берсе, муратка жетсем”13.Малдан баска Kepepi де, арманы да жок сасык байлыкка кумарИтбай кызын сатып баюды осылай киялдайды. “Осы калкамержетш, бай жерге 6epin, кеп мал ал сам” деген онын eMip бойгытшеп eai. Сондыктан Турлыгрга Еайшаны беруге тез кел1сеш.“Еайшажанга сен in жанын ашыганда, менщ жаным ашымай ма?Бара бейб1ше болатын орын емес пе? Арманын не? “Гайшажандыжылатып койган сен итсщ гой! Ennirapi жылаганын маганеспртпе!“Сен Гайшажанды шалга бердш деп жаратпаган больш журсщау!Ит болмасан, край сонша мал, сондай дуние берген KiciHi адамкемгте ме екен! Ен дуниеге бара кумп ете тусетш Гайшам бакыттыемес пе? Турлыгулдын ел десен ел1 бар, мал десен малы, бак десенбагы бар. Сол ел, бак, мал Гайшанш емес пе?”14.Б р — Итбайдын эйел1не ренж!П айтатын сездер!. Бран оны н13Сонда, 152-6.14Сонда, 128-129-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 498ой-nixipi анык кершедо.Итбай бейнесш жасауда жазушы юморды шебер пайдаланады.Ол Итбайдын Tepic мшез, огаш кылыктарын унем1 келекелеп,сынап отырады.Жазушынын суретгеушде Итбай тек малкумар, дуниеконызадам рана емес, данккумар, дадаой, макганшак адам. Онда езшаруасына пысыктык, укыптылык, тэкаппаршылык, менмешикмшез бар. Байи калган кунде Итбай сарандырымен рана емес,жалпы адамгершиппнщ темендепмен аты шыккан катыгезказак байларынын кай-кайсынан болса да кем тусе коймас еда.Онын. ойлауынша, байлык болса, калран дуние 63i курала бередьДанк, атак, абырой, бедел, тары баскалары Итбай ушш - байлыктешрегшдеп консыдуниелер.Турлыгул уйше барып келгеннен кейш Итбай эщтмеа унем1 солуйдщ байлыры, курмет! жайында болады. Жолшыбай калтасьгнаколын салып, бай берген акшаны кайта-кайта сипайды. Жаадыгушсауатын биелерш санайды. “Сен ит кымызды эрюмге 6ip куйып,шалпуыштап, астын берекесш алатынсын. Енш калыптыбэй бш енш салтымен бран былай асты берекелешпрш уста”, -деп эйелше урсып кояды. Бурын мал мен акша корме ген адамнынбайлыкка мае болуын жазушы осы эпизодтарда реалиепкпенсуреттеген.F айшаны узатарда Итбай жасау алу ymiH калага барады. Кепдукеннш ортасында турып:— Ею жуз елу сомнын саудасын 1'стейм1н, кайсын маталарынды ;арзан 6epeciHflep, — деп айрай салады. Сауда жасап болган сондукенппге:— Ещц, бай, шыньщды айтшы. 0зщ ее бiлгeлi мендей тугае еюжуз елу сомнын саудасын icrereH Kici бар ма?15- деп сурайды.Бул айтылрандар Итбайдын шебер жасалган реалисш бейнеекенш керсетед]'.Романдары унамсыз кейшкердщ 6ipi — Турлыгул. Жазушынынсуретгеушде ол — “узын бойлы, мес карын, туксиген калынкабакты, кеп сейлемейтш, жалпак мурын, карсы келген адамкаймыккандай, елге зэб1'рл1', кершшерше мазан, катал мшездаадам”. Сырткы бейнес!* осындай Турлыгрдын iuii де - толранарамдык пен надандык. Ол — “шынжыр балак, шубар тес” атанранecKi ауылдын байы. Турлыгул жалпы адамшылык касиеттер1мен,жаксы кылыктарымен емес, елдi езшщ байлыгымен сатып алгысыкелед!. Байлык — ол ушш жаксы, беделю болудын кепщ. Турлыгулезшен гepi малына кеб1'рек сенедк “Маган бермегенде, малгаберед/ гой”, — дейд! ол Еайша жайын алгаш сез еткенде.|5Сонда, 131-6.

499 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)Осындай малга гана суйенген сасык бай Турлыгул — сез!маз,топас, кара журек адам. Жасынын жеттстен асып кеткетнекарамастан, ол малга сатып жас кыз алады. Гайшанын жасына,обалына карамайды.“ Мунын ез кунш езше кеп кылайын —деп ойлайды Гайшанынкенбейлиш б 1лген бай. — Эл1 де болса 6ip жел, он кун байкап,егер бул кылыгын коймаса, осы малдын аркасында тагы 6ip катыналайын. Сейлп муны кун есебшде жумсайын”16.Бул узшд1 кеп катын алуды жактайтын надан байдын туйак-TyciHiriH айкын керсетед!. Турлыгулдар ез кезшде мундай кукыгыншеказ пайдаланды. Олар, 6ipiHiuiaeH, патрихалдык-феодалдыккогамнын салт-санасы мен эдет-гурпына, еюншщен, патша уюмелмен онын чиновниктерше суйендк Бул ею зан да Турлыгулдаркукыгын шекшз коргады.Жазушы Турлыгул бейнеа' аркылы сол кездеп казак байларынатен типлк характер даралайды. Автордын айтуынша, онынпрототиш Кшщумдаш Ыбырай бай. “Tiirri Турлыгулдын Typi-Tyci, жалпы сырткы minim, мшез-кулкы Юшщумдагы Ыбырайбайдын айнымаган бейнеа деуге болады. Турлыгулды кер де— Ыбырайды кер. Алайда, романдагы каИармандар жеке 6ipадамнын гана бейнес! емес, сол уакыттагы eMip шындыгына тэнкейшкер жиынтыгы деп 6uiyiMi3 керек”17, — дейд) С.Кебеев.Романда суреттелетш Байгазы, Курымбай деген билер деТурлыгул мен тамырласып, байланысып жаткан есю ауылдынэюмдер1. Жазушы олар жайлы: “Бетше жан келмейтш билер”.“Айтканы келш, атканы тимеген жер жок. EKeyi де елгеншепаракорлар, жемкорлар, Kici етшен басканы арамсынбайтындар”,1 дейд1.“Калын малдын” елеут сипаты мен тарихи манызы — онынказак эдебиетшдеп алгашкы романдардьщ 6ipi болуында жэнеезше шак керкемдж улпде жазылуында.“ Бул романды жазу маган онай тиген жок, — дейш С.Кебеевестел1пнде. — Мунын эр турл] себептер1 де бар ед1. BipiHmiaeH,роман жазылган кезде баспа жузш керген казактын жазба турдепкеркем эдебиет шыгармалары TinTi аз еда жэне олардьт идеялыкбагыттарын былай койып, турлер1н ал сак, ауыз эдебиел acepiHinшенбер^нен асып шыга алмаган дэрежеде еда. Б1здш солтуспкаймакта маган Tin уйренер, улп-енеге алар жалгыз-ак казактынауыз эдебиел жэне Ыбырайдын елендер! мен балаларга арнап окукуралына лайыктап жазган новеллары гана ед1 (Абайдык жинагыколыма кейшрек тусл). Сондыктан да романнын тш1не, стил1не“ Сонда, 149-6.17Сонда, 247-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 500ауыз эдебиетшш acepi тигеншк барлыгы каз1рп окушыга айкынбайкалып отыратын болу керек.Еюншщен, романнын сюжете, онын курылысы (композициясы),Keflin-KeciciHuepi жайында кенесетш, nixip алысатын да адам жокefli. Муны тусшер б!рен-саран адам болса, онын да “кызык екен”дегеннен баска айтары жок болатын. Маган тек орыс тшщдепромандарды окып, соларды улп ете отырып, жазуга тура келш”18.Казактын улттык ауыз эдебиете дэстуршщ acepi романдашкейлкерлердщ мшездемесшен анык байкалады. 9cipece, Гайшамен Кожаш бейнелерш жасауда жазушы ауыз эдебиетшшунамды кейшкерлерш dpi супу, dpi энпп, dpi балуан — “сепзкырлы, 6ip сырлы” етеп суреттеу эдгсш пайдаланады. Оларайтыс устшде табысады. Итбай бейнесщде “Козы Керпеш— Баян сулу” жырындагы Кдрабайдын кеп 6enrwepi бар.Романнын композициялык курылысына да ауыз эдебиетше тэнэнпмешшшктш acepi тиген. Гайшанын мунын экесше еленменайтуы, Сергазы уйшдеп той сурете, Гайша мен Кожаштынкезекпен эн айтуы ауыз эдебиеп ыкпалынан туган. Сонымен6ipre жасынан Пушкин, Гоголь, Чехов шыгармаларын окып,оны казакшалап ел ш ш е тараткан жазушыга бул каламгерлердщжазу тэсип, гуманистек идеясы эсер етпей койган жок. Олкейшкерлерше ат тандауда (Итбай — Собакеевич), олардын icэрекетшсыншылдык тургыдан суреттеуде Гоголь тэжipибeciнeжугшген сиякты. Гогольдш саран, ез1мшш кейшкерлершщсипаттарын “ Калын малдан” да тануга болады.Романнын курылысында улкен прозага тэн окигалардынузшмей жалгасып отыруы, олардын epicreyi мен шиелетс!дурыс орын тапкан. Ондагы тартыс та заман шындыгына лайыкойластырылган жэне шыгарма бтм1нде жарасымды тутастык бар.Sip Караганда, бугшп ipi-ipi романдары бар реалистек эдебиетушш “Калын мал” елеул1 кубылыс KepiH6eyi мумкш. BipaK туганKe3i мен ол кездеп эдебиет дамуы тургысынан Караганда онынманызы улкен. Автор шыгарманы окига мен тартыска кураотырып, дэу1р сырын, онын адамдарын тэп-тэу{р суреттейги.Окиганын ep6yi, адамдар кейпшш дамуы да орынды бершеш.Онда желии сюжет, киюласкан композиция бар.Tin epeKiueniKTepi жагынан да “Калын мал” ез дэу1р1ндепэдебиетте кернекте орын алады. Роман Tini 6ipKenici тартымды.Жазушы езшш Keft6ip замандастары сиякты Tin шубарлауга бармай,таза улттык телдш карапайым ул riciH пайдаланады. Кейшкерлердодде езшдок Tuii бар. Турлыгул, Байгазы, Курымбайлар тшндезаманнын билжтеп адамдарына лайык ектемдок, кулык-сумдык11Сонда.

501 СПАЦЦИЯР К0БЕЕВ (1878-1956)танылса, Итбайдьщ усак MiHC3i, дантойлыгы, байлыкка кумарлытыда тицйк мшездеулерден байкалады. Казактын эдст-салты,гурып cypeTTepi де жаркын. Жазушы кейшкерш сейлете битуме ншектелмейщ. Онда табигатты, адам сезймш суреттейтш квршкггерде б1ркелш эдем1 берштен.“Ауылдан 6ip шакырымдай жердеп капле каз канкылдап,шатала шанкылдап, уйрек пырылдап ушып жатыр. Аккудын дасункылдаган даусы естшеда. Есш бойындаты буталарды паналапсайратан сандугаштардын даусы кайгылы кеншд1 жубаткандай.Ертемен жырлатан бозторгайдын дауысы уйкылы-ояу уйдежаткан шаруаны тербетт ояткандай”19,— деген шагын суретп'незшде даланын кещпда шаты, онын адам сез1мше эсер! нанымдыберитген.Кедей ауылдын кыскы KepiHiciH жазушы былай суреттейдк“Казактын кар баскан ауылы, пепггщ мойнынан шыккан тупнненболмаса, кай жерде уй бар, кай жерде уй жок екенш сыртынанкарап бшетш емес. Корадан шытып журген бейсауат мал дакершбейдь Ауыл сыртында кар теуш жаткан он шакгы арык-турак.Сырттан ауыл жым-жырт20.Жазушы табитат суреттерш адамнын кещл куй!менбайланыстыра керсетуге умтылады. Кыс жещл болып, кар ертекетш, 6ip малы екеу болып, шаруанын кещл куйшщ ecyi, мекеншекайтып кустардын кешлденуз, жаз шыкканына куанып жупргенбал ал ар, калыннан алтан биелер1 кулындап кещлденген Итбай,уэдел1 кун! жакындатанына куантан анасы мен Гайша ce3iMкуйлерштабитаттын кектемп суреттер1мен байланыстыра ашады.Роман, сонымен катар, казактын эдет-турып тэрпбшен,казакшылыктын есю ырым-жырымынан, улттык ерекшелжбелгшершен, салт-сана зандарынан мол хабар бередь Адамнынказа болуы, кыз узату, шшдехана кузету, жастардын ойынсауыккештерше, кеш салтанатына катысты турып жап-жаксысуреттелеш.Бул айтылтандар “Калын мал” — казактын демократтык,атартушылык эдебиетшщ реалиста дэстурш api карайжалтастыртан жэне жана жанрмен байыткан туынды болтанындалелдейдь Романнын тарихи манызын М.Эуезов былай депкерсеткен еш:“XX тасырдын бас кезшде Казакстанда квркем проза туабастайды. Онын алташкы бастамасы Кебеевтщ “Калын мал”романы болды. Квркемд1ктур1 жатынан кептеген жетюпеушшктербола турса да, бул роман идеялык-прогрессивтж батыты жатынан” Сонда, 133-6.“ Сонда, 119-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПН1Ц ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 502сыншыл реализм элементгерш бойына жинакгай бшген шыгармаболды. Рулык, феодалдык курылысты, эйелдерщ канауды,казак ауылындаш элеуметпк жауыздыкты — байлар устемдшмен аткамшерлерш айыптаушылык бул шыгармага ерекшемэн бере,ш жэне оны ез заманынын елеул1 кубылыстарынынкатарына кояды. Романда ею урпак — эке мен бала 6ipiHe-6ipiкарсы койылган. Жастар жаналыкка умтылады, революциялыкдауылдын таяп келе жатканын сезесщ. Есюшшйкке козгау Tycyi,патриархалдык ауылдын атам замашы эдет-гурып зандарынакарсы элеуметпк курес журе бастауы бул романда жтттер менкыздар бейнелер! аркылы бершген. Олар — кедейлердш eicini,ездершщ экономикалык жэне жеке бастарынын бостандыгы ушшкуреседi. Романда суреттелетш осы кейткерлер, олардын кещпкуйлер1,сезс1з, 1905 жылш орыс революциясынын сэулеа еш,орыс эдебиетшдеп кершген алдынш катарлы когамдык ой-niKipулт аймакгарындагы жастардьщ санасын оятты”21.С.Кебеев шыгармашылыгы, непзшен, X X гасырдын баскезше жатады. Кенес еюмеп жылдары ол таза окытушылыкпеншугылданып, керкем шыгарма жазуга келе алган жок. Тек узакузшстен кейш “Орындалган арман” (1951, 1954) атты мемуарлыкютап жариялады. Онда жазушы e3i басынан кешкен eMipi непзшдеКазакстанда icKe аскан когамдык езгер1стерш, халыктын пршшйскуйш, элеуметтйс жагдайларды суреггейд1. Казак ауылындаш окуагартуiciHi н дамуы жол ы на токталады.“Орьшдалган арман” — мемуар бол ганда, жазушынынжай кергендерш тобелеу емес — адам образдарына, эртурл?характерлерге бай керкем ютап. Оны окып отырганда, ен алдымен,63iHiH кеп жылдык eMipiH халык кызмепне арнаган, ею дэу1рд1басынан кеш1рген, талай килы кезецдерден, калтарысы молжолдардан етш, казак халкына ад ал кызмет еткен, революцияданкейш ез енбегшщ жем1сше ие болып, республиканын кернект1котам кайраткерлергнщ 6ipi дэрежесше кетершген карт педагогжазушынынбейнес1 кез алдыныздан етеда. Ютапта сол адамнынесю жэне жана eMipi, курес жолы, кезкарасынын кагтыптасуынанымды бейнел1 турде суреттеледа. Айналасында болып жатканезгерютерге сынаушы болып сьфтган карап турмай, Кебеев 6ipreараласып журеда. Сондыктан онын кандай окигага бол сын, езкезкарасы, ез катанасы барлыш байкалады. Жазушы ез бейнесшорталык нысан етш устайды да, есю казак ауылындаш таптартысы, байлар мен кедейлер арасындаш кейш баскаша сипаталган стихиялык сокташсулар, жер дауы, жеар дауы, 1905 жылыалгашкы орыс революциясынын казактарга acepi, 1916 жылш21М . Эуезов. 20 томдык шыгармалар жинагы. 19-т., А., 1985,178-6.

503 СПАНДИЯР КВБЕЕВ (1878- 1956)кетершс, орыс-казак достыгынын ныгаюы жайын кейде кесекокигалар, кейде усак штрихтар аркылы айкын керсетш отырадыШыгарманын непзп кейшкер1 ел басындагы ауыртпалыкты6ipre керед!, колынан келгенш халык муддеа жолына жумсайды.Кдрангылык пен наданды ктан халкын куткарып, 6iniMHiHурыгын себуге талаптанган ол бала окытады, елда тэрбиелеутекемектесерлйс эдеби шыгармалар жазады. Кейш кенес егаметшкабылдаган ол осы еиметгщ саясатын насихатгаушылардынкатары нд а болады.Ютапта Ыбырай Алтынсариннш халыктык кызметш керсетугеб^рсыпыра кешл белшеш. Автор казак даласында алгаш мектептерашкан, сол мекгептердщ 6ipiHe езш окуга орналастырган агартушыпедагогтын Tayip бейнесш жасайды, онымен кездесулерш эсерл1баяндайды.“Ыбырай мен1н мандайымнын си пап, бетеме унше карап,- Окисын ба, балам? — дед1.- Окимын.- Окы, балам. Жаксы окы, — деда де менгеруипге карап,—Ti3iMHeH emipuireH болса, кайта жаз. Кедей балалары да окуы керек.Мына бал ага кезщнщ кырын сала жургейсщ. Cipa, экеа осы елдщмыктыларыиа жакпай, 3a6ip керген адам болуы керек”22,— дедьЖазушы кейш Ыбырай ел1мш еспгенде теб1ренген кушн, онынжолын устануга шлей беюнгенш нанымды жазады.Автор ecKi казак ауылын рухани жагынан жудеткен кдрангылыкпен надандык окигаларын, таптык жпстелушийк пен элдшщэлшге жасаган зорлыгы жайлы мал^меттерд! жш келт»ред1. “ Кдрабаксынын хикаясы” , “Надандык курбаны” тарауларында жаскызды азапка салып, калынмалга зорлап сату, карангы халыкгыалдаган баксы-балгерлердан топастыгы айкын суреттеледа. Далабилшндеп тогышарлардын Сагила сиякты жас аруды ел1мге душ ареткенш аяиышпен жазады.Кдзак ауылындагы эдшетшдакке мурындык болып отырганбайлардын т и п т бейнеа ретшде Спандияр ездергмен рул ас ауылбайдары Сауытбай, Сандыбайлардын кедейлерге жасаган зорлыкзомбылыктарынмысалга келтгредг. Олар ауылдагы игурайлымал epiciH, шабындык жерл ер д\, ен акыры балыгы мол келдердгиемдешп, карапайым халыктын ол жерлерте аяк баспауын тал апетед1. Олардын бетгн кайтарып, тауын шагып алу уш ш Кисъгк дегенмомын шаруаны соккыга жыгып елтгреда. Спандияр кейш “ Кисыккеп” детен роман да жазбак болады. “ Зорлык” , “ Муз устшдепайкас” тарауларындагы осындай тартыстардын нетчзшде таптыккурес жатканын, олардын 1916 жылгы улт-азаттык кетерипсшеи Сонда, 176-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900-1917) 504уласканын жазушы тэп-тэу1р суретгейда.“ Орындалган арманнын” сонга тарауы автордын кенес еюмептусындагы eMipi мен енбегше арналган.С.Кебеевтщ жазушылык кызметп онын тек агарту майданындагана емес, сонымен катар казак эдебиетшщ тарихында да елеул!орьшы бар екеншпн анык керсетеда. Онын агартушылык,педагогтык жэне жазушылык енбеп, непзшен, e3i eMip сургензаман талабынан туды, халыктын рухани тшепне жауап берш.

НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ(I860 -1918)Абайдын акындык мектебш щ кернекпеюлдершщ 6ipi — Нарманбет Орманбетулы.Ол 1860 жылы сол кездеп Каркаралы уезшде,K33ipri территориялык белшгс бойыншаКараганды облысынын Актогай ауданында,каз)р вз атымен аталатын Нарманбетауылында, Сага жеген жерде туып, 1918жылы Каркаралы каласында уездж соттынтврагасы болып журген кезшде кайтысболады. Нарманбеттщ теп — алдындаал калы ел\, аузында дуалы cesi бар, билжпен шешенджгщ касиеп дарыган тукым.Абаймен аталас туыстыгы бар. Сол себегт деНарманбет взш жастайынан улы акыннын maidpTi санаган.Жасынан-ак зерделшк таныткан Нарманбетп экес1 ауылмолдасына 6epin, азтантай сауатын ашады. KeftiHipeK 14 жаскатолган шагында ол Каркаралыта барып, 6ip натай квпесшщ уй1ндежатып, орысша ею кластык мектептен 6uiiM алады. BipaK мунда 6ipжылдай тана окытан сон Нарманбет элп мектептен кетуге мэжбурболады да, будан кейшп уакытта бойында талпынысы бар балавз бепмен 1здешп, орысша, мусылманша 6ipa3 6wiM жинайды.бзге елдер окымыстыларынын, жазушылары мен галымдарыныненбектерш окиды. Соньщ нэтижесшде табигатынан зеректуган Нарманбет ел iuiiHe беделд!, бипмд1 азамат атанады.Парасаттылыгымен, свз жуйесш келюпре бшетш шешеншпменквзге туседй Бозбала шагынын взшде-ак онын “Тобыктыныншепр кез шешен сарысы” деген ат алуы тепн болмаса керек.Нарманбеттщ тушъпп елещ онын 14 жасында дуниеге келген.Бул онын Каркаралыоа ногай квпесшщ уйшде жатып окитын кезкАталтан алташкы елен де сол квпестщ шолжан кыздарына арнап

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 506шыгарылады.Ойнайды жогарыда кек ала уйрек,Сол уйрек ойнаган сон ашыр буйрек.Армансыз дуниеден втер ед1К,Кол созып когажайдан алсак суйреп.Эйтсе де Нарманбет шын мэншдеп акындык жолга кейшрекмойын бурады. Дэл1рек айтканда, онын влен сезге дегенкулшынысы Абай елендер1мен танысканнан кейшп жерде, X IXгасырдын сексен1нш1 жылдарынан басталады деуге болады. Буданбылайгы жерде уды Абайдын елеш Нарманбет уш ш гажайыпенер элемше карай багыт-багдар беретш тем1рказыктай нысанагаайналады.Кенеспк идеология устемдж курып турган туста НарманбетпнeciMi “зар заман акындары” катарында багаланып, оныншыгармалары ryciHiri Tepic, 6epepi аз мэназ дуниелер депуагыздалды. Оран себеп — Нарманбет елендершдеп заманнынащы шындыгы, патша саясатына деген ашык наразылык.. Текеткен гасырдын сонгы жылдары, эдебиет пен енер мэселелер!бойынша 30-40-шы жылдар кезеш мен 50-mi жылдар басындагыкабылданган каулыларды жан-жакты зерттеген республикалыкарнайы комиссиянын корытындысында гана, 6ip кездеп ерескелбурмалаушылыктан зардап шепп, жазыксыз жал алы болгандарарасында Нарманбетпн де eciMi аталып, онын шыгармашыльпсмураларына эдш бага беру, оларды халыктын игшпне айналдырукажегпп тужырымдалды.Нарманбетпн шыгармашылык мурасы — керкемдйс денгеМжогары, идеялык-такырыптык тынысы кен, езше тэн ерекшелтмол, кесте-бояуы канык мура. Акыннын б1ркатар елендер1кезшде жинакталып, баспага даярланды. Ол нуска КазакстанРеспубликасынын Орталык гылыми ютапханасынын корындасактаулы. Сол колжазбанын непзшде б1ршама кыскартылып,“советпк сузгщен” encbinin, 1939 жылы “НарманбетпнелендерГ’ деген атпен акын шыгармаларынын тунгыш жинашжарык керш. 1978 жылы Ленинград каласында М.Магауиннщкурастыруымен шыккан “Поэты Казахстана” атты антологияльпсжинакта Нарманбетпн б1рнеше елеш орысшага аударылыпбасылды. X X гасырдын 90-шы жылдарынан бастап Нарманбетпншыгармашылыгы туралы б1рл1-жарым макалалар жарияланып,зерттеу жумыстары басталды. Шыгармаларынын жинактарыжарык кердкНарманбет шыгармаларынын деш — лирикалык елендер.“Нарманбет — сезаз ipi, талантты акын, ол ез flayipiHiH зор реалист

507 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 -1918)сыншысы,- деп жаады белгш талым, профессор Е.Ысмайылов. —Мунын творчествосында X IX тасырдын акыры мен X X гасырдынбасындагы казак даласынын саяси-экономикалык жэне элеуметпкшындыгы, бейнеа айкын кершедь Нарманбет творчествосыныннепзп мотив! ол халыктын когамдык OMipiH айтып, жырлап беру”.Шындыгында Нарманбет елендер1нде X IX гасырдын екшипжартысында Абай непзш калаган реалиепк поэзияга тэн керкемшксыр-сипаттар аса мол.Нарманбет поэзиясын Абай дэстур1мен сабактастырып жатканнепзп арна — ондагы eMip шынлыгын, когамдык кубылыстардышынайы api сыншылдыкпен бейнелейтж реалистк тэсш.Нарманбет жырлары да ез кезшдеп когамдык кайшылыктардыэшкерелеш, айналасына зиянынан езге жаксылыш жок,жогарыдагы улыктарына жагымпаз, жандайшап эюмдерд1, болысбилершаяусыз сынад^л, халыктын басындагы ауыртпалык бул тынсейиггуге умтылып, букараны оку мен бипмге шакырлы.Заман шындыгы Нарманбет поэзиясынын ен басты такырыбыболды. Акын елендерше тэн сыншылдык пен шьшшылдык таосы тустан KepiHefli. Б р такырыптагы “Заман”, “АждаНанынаузында”, “ Кер заман” , "Бул кунде байлар гаяр, билер мекер” ,“Сарыарка” , “ Сарыарка сайран жер1м-ай”, “ Шал кайгысы” ,“Сахарага карасак” , “ Казак улы 6i3 турмыз”, “Жасканшак бас”Tdpiaai кептеген елендершде Нарманбеттщ шындыкты керкембейнелеудеп шеберлт молынан танылады. 0cipece сол кездепРесей патшасынын тарапынан казак даласьша журпзшген отарлаусаясаты Нарманбетке катты эсер етп. Казак жерщце орныгабастаган киын ахуал, шаруа адамынын басына тускен ауыртпалыкакынды катты куйзелтеш. блендершде ол отаршыл патша еюметшжер жаЬанды жалмаган жалмауызга, айдаЬарга тенейш. Атапайтканда, ’’АждаЬанын аузында” деп аталатын елешнде акынбылай дейш:АждаЬанын аузындаАйрылып калдык коныстан.Бекшп ми зам шыкпай турЭ л ! 6i3re орыстан.Казактын жолы тарайып,Hancinepi карайып —Эдшетпк азайдыБи, старшын, болыстан.Мадды Kici би болып,Милы Kici Ш болып,

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________508Белгш жаксы жун болып,Жаннын бэр! тен болып,Кенбейшз деп тырыскан.Бул еден 1903 жылы жазылган. X X гасыр басындагы казакелкеанде орныккан тарихи шындыктын KepiHici осындайболатын. Мундайды кез1мен керш, журепмен сезше турып, акынкарсыласарга амал таппайды. Халкынын берекесш сактап калудынжолын 1здейд1. Айналасынан жаксылыктын нышанын кере алмай,рухани сергелденге туседа.Бул ой, осы идея Нарманбеттщ “Сарыарка” атты елещнде оданapi жалгасады. Акын онда патша еюметшщ орыс шаруаларынказак даласына жаппай коныстандырып, жергйпкп халыктышурайлы жерлерден аластап, кугынга салганын, елдщ бауырбаскан ортасынан айрылып жатканын куйзеле жырлай кел in:Сарыарка, саркыраган суын кайда,Тунде шык, куншз туман буын кайда?Найзагай шарт-шурт етш несер куйганКек жасыл кемтркосак туыц кайда? — дейш.Акыннын айтып отырган тарихи ш ы нды ш —Ресей патшасынын“коныстандыру баскармасы” деп аталатын мекемелершщ озбырэрекеттер!, “карашекпендердщ” казак жерше жаппай келу!,казактардьщ шалгынды жайлауы мен шал кар келдершен айрылабастауы болатын. Патша отаршылдарынын бассыздыгынан туыпотырган казактын KacipeTiH Нарманбет кермей, кергенiH ашынажырламай отыра алмады.Кдлмады, ей Сарыарка, сенде казак,Саццал тау, сары елкеш алды мужык-Колынан келер де жок, енер де жок,Баласы ба№ус казак калдын мыжып.бленде сол кездеп букш халыктын басына тенген KaciperriHкара булты айкын бейнеленген. Бул туста Нарманбет барыншашыншыл, мейлшше батыл. Кдйгынын туп TepidHiHiH осынауотарлау саясатында жатканын анык сезше турып, акын ез халкынабылайша ун катады:Таптадык Сарыарканы неше жуз жыл,Батыр жок, баласы жок, сонда да тул.EpiH in, ецбек кылмай, епн с алмай,Халы юса кала сажан боламыз кул.

509 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 - 1918)Нарманбет осылайша жасырмай, жасканбай ез кезкарасынашык бищреда. Ел басындагы ауыр халда суретгегенде, кшанын6ip ушы казактын езшде жатканын да айта бищ. Нарманбеттщтужырымдауынша, ез берекесш 63i ойламаган, шгершеугеумтылмаган халыкты к тарих ешшсшен алатын тагдырыда осындай ауыр болмак. Ресей патшасынын отарлауынадушар болып, бодандышнда отыруында белгш-б!р дэрежедеказактын бойкуйездап мен жалкаулыгынын салкыны жатканынтуспалдайды.Отарлау саясатынын сур кия табигатын ашуда да Нарманбеталдына жан салмайды десек кателеспейшз. “Сары елке”, “сандалтауын” кдйдагы 6ip кангып келген “сары мужыктын” иеленушкеюреп каре айырыла турып жырлайды акын.Бупнп танда тэуелаздйс алып, элемдйс еркениетп елдердшкатарына косылган казак елшщ тарихындаш сонау 6ip KacipeTriжылдардын ащы шындыгын, “бас кеспек болса да, тш кеспекжок” дей отырып, айдай элемге паш ете жырлау Нарманбетсынды кеюреп кереген, елшщ бупнпдей ертешн ансай отырып,болжамдай алатын азаматтардын гана колынан келсе керек.Осынау шындыктын бояуы соншалыкты канык api ашы алендеакыннын шыгармашылыгындауцайы K epiH in отыратын Tin KecTeci,ой шурайлылыгы айкын.Нарманбетпн заман шындыгын анык та батыл бейнелегеншыгармаларынын 6ipi — “Кер заман” елеш. Мунда еладамдарынын психологиясы, ауылнай, старшындардын бейнес1,рыктардын паракорлыгы мейлшше дал кестеленехй.бленде Абайдын “ Болыс болдым мшеки” атты елещмен нитейундеепк сез1лед1. Абай тэр13д1 Нарманбет те сол кездеп адамдардынTypni психологиялык портреттерш жасайды.Келш туспТйасен уйге.Белде кылыш,Сары туйме.“ТентектершТез келпр” деп,Жарлык берд1Болыс-биге.Бул — кырык ат айдап, жолындагы елд1 кырып-жойып кележаткан улыктын каИарлы кейп). Осылайша дурпрей, ыктыракелген улыкка курак ушкан ауылнай, болыстар “лэббай, таксыр!”

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)___________510деп курдай жоргалайды. Улыктын “келсш!” деген каЪарлы sMipiHестш, не icrepiH бшмей, суыкка тонган торгайдай буршкен, койдайHipLrrreH жазыксыз шаруалардын Typi мынадай:Улыкка келш жиылып,Эруактарга сиынып.“Здрасти, таксыр” деп,Бастарьш ш р г ы п , и ш п .Акыр-аягында 6ipeyoiH арызымен келген каЪарлы р ы ккарапайым халыктан пара алып, карнын кампайтып, жайынакетеш.“Нарманбет Абай сиякты (Абайдан кеп уйренген, тура шэюрпболтан), болыс, би, старшын, приставтарды катты сынаган”,—деШп Е.Ысмайылов.Акын сол аркылы когамдагы элеуметпк теназдйсп, адамдарарасындагы езара кематушшйсп ашып керсетед!. Заманнын сурепде сол аркылы барынша шыншыл сипатта кершедьШындыкты бейнелеудеп Нарманбет елендершш бейнелшш деерекше. Мэселен, акын “Замана” атгы елешнде:Бай озды камал бузган батырдан да,Акша озды б р заманда акылдан да, —дейш. Осынау елец жолдарындагы элеуметпк ем1рдщ шындыгы,когамдык кайшылыктын кесюю айкын да накты. Акын сезаер1н1нбейнелшж сипаты аса жогары. Акша мен акыл угымдарын бейнел1турде катар ала отырып, Нарменбет замана келбетш, адамдарпсихологиясын кез алдыца экелеш.1916 жыл. Кдзак жастарын майданнын кара жумысына алутуралы патшанын эйгип маусым жарлыгы казак даласына KacipeTала кедщ. Кдзактан солдат алу дурбелеш басталды. Ел шпнденаразылык кушейд1. EipaK колдан келер дэрмен жок.Нарманбеттщ поэзиясына б р eneyni эсер еткен окига болды.Осы туста жазылган, бастан-аяк кестел1 тшмен тепле ершген“Сарыарка, сайран жер1м-ай” деп аталатын елеш Нарманбетшыгармашылыгында айрыкша орын алатын шоктыкты шыгарма.бленде 1916 жылгы дурбелецтн шынайы суреп бар....Казак даласын жалпагынан ерт алды Ата-анада зэре жок,урпак тумырынын узак та баянды болуын тшейд1. Елге арашаболар-ау деген белсендшердщ ездер1 былыкка белшесшен батыпжатыр. Пара берген адамнын баласын аман алып калушы да,панасыз, жоктаушысыз жандарды койдай изш, майданнын каражумысына женелтуш! де солардьщ 63i болды.

511 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (I860 -1918)Жан кысылды, жат етпкBip жасаган нет.Болыс, тигмаш, ауыл на йЖыгылганды “суйедо".Канды бала к; каршыгаТоятына каз берсе,Кднатына “маз” берсе,“Отлушке, ауру”Деген пайда тиедь1916 жылдын тарихи шындыгы дал осындай болды.Нарманбеттщ “кандыбалак каршыга” деп отырганы - ел шпндепбедсеншлер, жемкор болыс-билер. Пара берсен баланды, нежакынынды лезде майданнан алып калады.Нарманбет тарихтын курдел1 кезещнде eM ip сурген, уш б1рдейкогамдык TeHKepicii бастан еткерген адам. 1905 жылгы 6ipiHuiiорыс революциясы тусындагы когамдьщ-элеуметпк жагдай, 1917жылгы большевиктер TOHKepicrepi Нарманбет елендершен молKepiHic тапты 1905 жылы жазылган “Сахарага карасак”, “Мектепбастыгына”, “Бул кунде байлар гаяр, билер мекер”, 1917 жылыжазылган “Тшекп хак берген кун” , “Даусьщ калай ашылды”,”¥ран”сиякты елендер! осынын айгагы. Нарманбет, acipece,1917 жылы ак патшанын тактан кулаганына ерекше куанышынррцрдьЭлемш жугкан айдаЬарМерт болып бупн елген кун, —деп жар сала турып, ‘Тшекп хак берген кун” деген елещн жазады.Куанышын уран етш елге жаяды.“Уран” деп аталатын белгш елешнде акын “Кдриялар,кайдасын?”, “Азаматтар, кайдасын?”, “Акындарым, кайдасьщ?”деп, олардын эркайсысын 6ipniKKe, ел бастауга, батыл icKeараласуга шакырады.Араздыкты коялык,Арамзальпс мшезш,Енд) Timi жоялык!Талапты ерге щ р жауар,Талпынбаган не табар?Ескерерлж жумыстыКунде ертенге созбалык!

КАЗАК. ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 512Е п н салып, мал багып,Рызыкпен тоялык!Айдын шал кар квлдей боп,Келге тусер елдей боп,— К унш ш дщ КвЗШ оялык! —деп уран тастайды ол ел азаматтарына.Бул арада акыннын журегшдеп куаныш та, ерекше шабытта айкын сезшедй Е н д т жерде алга басудын б1рден-б1р жолыынтымакта OMip суру, ад ал енбек ету екенш терен угынушылыкбар.Нарманбетпн бул влешндеп уран мен ундеу халыкты жаланупттеу немесе кургак шакыру емес. Онда акыннын теренненшымырлап шыккан журек булкьшысы жатыр. Елш суйген, халкынкастерлеген азамат акыннын отаншылдык касиев жатыр.влендершдеп гуманислк, агартушылык сипаттар аркылы даНарманбет Абай поэзиясымен тамырлас. Акын тутан халкыноку-бшмге, гылымга шакырады, енбек пен б1рлйсп уагыэдайды.Акыннын осы такырыптагы кернекп шыгармаларынын 6ipi — 1900жылы жазылган “Бала кандай?” деп аталатын узак елеш. МундаНарманбет баланын ана курсагында туйнек болып жаралуынанбастап сепз жасына дейшпсш жырлай кел in:Сепз жастан б аланы окыт дейш,Гылым, енер кеншге токыт дейш.Окытпаса обалы ата-анага,Карта кылып караны шокыт дейш.Окыса бала деген сункар болар,Жузден жуйр1к, мыннан да тулпар болар.Киыр ушып, киыннан тоят тшеп,Кершген жан курметтеп щкэр болар, —деп туй1ндейд1.Адам eMipiH сэулелешйрудш б1рден-б1р жолы оку мен гылымуйрену екен)н айтады. Нарманбетпн утымындагы сауатсыздык —надандыктын басы. “Жогалар сейтш адамдык” деп Ш экэрш акынайткандай, надандык Нарманбет елендершде де сын садатьшынбасты нысанасына ай налган.Сол себе m i де ол айналасындаты элеуметпк, когамдыккемшшпсгш бас-аягына кез ж1бере турып та гылымды еске алады.“Бул кунде байлар гаяр, билер мекер” деген влешнде акын езnixipiH:

513 НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ (1860 - 1918)Oripix ерге таман бара жатыр,Беснсге “алдаймын” деп бала жатыр.Балатон баска карай бит ерлесе,Сипа май, “эамана” деп дана жатыр.Fылымнын нур сэулес! туспетен сок,Кецш б1здщ журттын кара жатыр, —деп корытады.влендеп ащы шындык, eTKip мыскыл Keiciperi ояу кез-келгенказактын жанын тырнап erepi даусыз. Мунда “кеппен кергенрпы той”, “баска салганды керерм!з” деген казактын шектен тысжайбаракат мшез! эшкереленед!, бесйсген бела шыкпаган балагадейш мендеген епргкгщ улы дери сыналады.Акыннын “Kem i керген кенемш” , “Акыл 6ip алтынта уксасдоп-домалак”, “Жасымнан кеп жортгым мен жолбарыстай”сиякты елендершде Абай гуманизмше тэн сипаттар молушырасады. Нарманбет усынатын имандылыктын мураты да осы— керкхне парасаты сай адам.“Kem i керген кенемш” деп аталатын елещнде ол “ЖаксылыкicTe адамга, //жаксы жол керсет наданга” — дей келш:0 з аранды аулама!Жазасыз жанды жаулама,А ш тазыдай жалактап!Адам улын курмет кыл,Журтына тузу кызмет кыл.Катарыннан озасынБайте атындай алактап! —деп езш ш гуманист, имандылык муратын жайып салады.Нарманбет — керкемшк шеберлт бийс, ойы кестел1, ce3i ернекпакын. Онын eneHflepiHiH керкемдк epHexrepi, ой бейнелшп, тшшешецдш, тенеулер мен накыл сездерге байлыты эрдайым айкынKepiHin турады.Кызыл алтай, cap балак,Сандал тауда тулю жок, —деген Tapiami сынтырлап турган KyMic тенгедей сулу TipKecrepНарманбетте аса мол. Атап айтканда, акыннын “Шал кайтысы”,“Ауыл кайтысы”, “ Кер заман”, “Толтауы токсан кызыл Tin” сияктыелецдершен бул тектес эсем мысалдарды кептеп кездест1рем!з.“Нарманбет — типе бай, сезге еркш акыннын 6ipi. Онын ap6ipезшйк толтауы, сипаттаулары, казактын маржандай тегшп

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917)__________ 514отыратын супу, етюр сезше беленш келедь Акыннын ep6ip кыскаcypeii немесе ap6ip кыска ойы образцы сезден, терен пйардщтолык, нык уштасуынан турады” ,— дещй акын шыгармаларынынтунгыш курастырушысы opi 3eprreyimci, профессор Е.Ысмайылов.Шындыгында, кешлдеп ойды Kepiicri, бейнел! епп жетюзугекелгенде Нарманбеттщ шеберлш айрыкша. Карапайым угымгажан бтре колдану, терен магыналы дуниеге айналдыру, накылсездер мен халык TuiiHiH мэйепн, макал-мэтелдерш орайластыражумсау, сез тапкырлыгы мен шешеншк кабшет Нарманбетшыгармашылыгынын тугае табигатына тэн сипаттар деучм1зкерек.Нарманбетпн эдеби мурасы ез кезшдеп казак eMipiHiHайнасы icnerri болды. Оларда казактын кунделйсп турмыс жайы,арманы мен муддеа, жалпы когамдык сана мен ой-пшрдщepicTey багыты айкын ангарылады. Ол туган елшщ басындагытарихи ауыртпалыкты кере турып жырлады, жырлай отырыпжаксы болашакгы ансады. Ойын букпеаз ашык айтты, сынсемсершщ жаркыраган жузш жасырмады, басы кесшсе де тш шщкеешмейтшш бшш. Сол ce6em i де онын елендер1 кылыштай етюр,найзагайдай ашык унш, акикаттын езшдей ащы шыгып жатты.Нарманбет мурасы б1зге ен алдымен, MiHe, осы касиеттер1менкунды болса керек.

1916 ЖЫЛГЫ ¥ЛТ-АЗАГТЫК,K0TEPU1ICKE БАЙЛАНЫСТЫTYFAH ПОЭЗИЯ1916 жылш кетершс казак халкынын саяси-элеуметпк жэнерухани ем1ршде аса зор елеул1 окита болды. Онын Кдзакстан менОрта Азияда кен канат жайып етек алуына патша оюметшш солжылш 18 бен 31 жас аралышндаш ж1пттерд1 майданнын каражумысына алу туралы 25 маусымдаш жарлыш туртга болды,алайда мунын непзп ce6e6i тым эрще жаткан болатын-ды. Казакхалкы езге “буратана” улттар секщщ гасырлар бойы канау, отарлаусаясаты салдарынан тендж, азам атты к кукыктан журдай, болыпазап-корлыкты бастан Keinipin келген eni. Бул сол зулымдыксаясатка карсы жаппай кетеритген халыктын ашу-ыза, кепнщайкын KepiHici болды.Патша еюметт 1914 жылш Eipwiuii дуниежузшк согыстаезгелермен катар казактардан да майдан жумысына адам алугаерекше мэн бердк Осы орайда Мемлекетпк Дума ертеректе казакжастарынан атты эскер алуды ойластырып, арнайы зан жобасынбеютпруд1 Думайын карауына усынганы мэл1м. Муны Мусылманфракциясы да колдайды, 6ipaK Ресейшн эскери министр!Сухомлинов бул усыныска узиш-кесиш карсы ш ы ш п , бутандал ел ретшде халыктын кешпел1 eMip садты мен дши ceHiMiHiHезгешелшн, онын екшетке деген innci наразылытын есепке алаотырып, толык сенш бишруге болмайтынын ашыктан-ашыкжария етеш. Осы шеопм Омбы жэне Тортай облысы эю мш ш пненде коллау тауып, сонын акыры 1916 жылгы маусым жарлыгынакелш уласады. Рухани езпмен катар жер тарыдды. Сейтт,шурайлы коныс, суды-нуды жерлершен айрылган халык булкорлыкка шыдай ал май, тешздей толкьш, каруды куреске белбуды, жаппай атка конды. Жер-жерлерде ашлетаз болыстар менпатша эпмдерше карсы наразылык кун сан ап артьш, мунынакыры улкен козталыска уласты, колдан жасалган жасырын

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 516■пзшдерхй ертеп, болыстарды вяпрш, icTi осымен тындырамыздеп ойлады. Ал айда патша еюмеп кулык-сумдык, айла-шаргыменкей жерлерде кетершген халыкты жарлыктын орындалуын кейшгекалдырган болып алдаркатып созбалай тусп, сол аркылы Акменйт,Батые облыстарда /Бвкей/ кетершс каркынын бэсендетугемумющпк алды. Ал каруланып ашык куреске шыкхан елдершканжоса кылып кырып, жас боздактарды лек-лепмен майданнынканды шебше женелтш жатты.Патшанын майданнан алдырган карулы эскерже карсысошстарда айбалта, кылыш, сойылмен карулантан сарбаздарK03ci3 ерл1ктщ кайталанбас керемет улплерж керсетп. ЭЫресеТоргай мен Жепсу KeTepiniciuinepi уйымшылдык, бшпрлйс-б1рл1ктаныта биш. Муздай курсанган карулы эскерге тетей алмаган елжурткершшес елдерге коные аударып тоз-тоз болды. Халыктынбасындагы сол кайгы-кас1регп Нармамбет акын булайша теб1ренетолгайды:Сарыарка сайран жер1м-ай,Салкын да самал бел1м-ай!Сандыктай тауын пашген,6лкел1 взен, келш-ай!..Сарыарканы ерт алды,Мезгшнен ерте алды,Кектарлауы куармай,Как ала тугш капталы...Мал салака, жан пилаБала сурап epix алды...Жан басында б шик жок,Куламаска не калды?..Ауру Kerin, cay калды,Клм табады жуйеш?!1Кдзактан эскерге адам алу мэселеа империалиста согысжылдарында зиялылар мен букара тарапынан баспасез беттерждеуздшйз сез болып талас-тартыс тугызып кеддь Айталык,М.Дулатов “ Казак” газетжщ 1914 жылгы 30 апрелждеп /№ 60/санында “ Казактан эскер алына ма?” деген макаласында солаталган газет бетжде бурын жариялаган Машмжан НурекеновтынБарнауыл уезшдеп крестьяндьпска еткен казактардан эскерге адамалына бастаганы туралы айткан хабарламасына орай ез nixipiH1 Он алтыншы жыл. блендер жинаш. Жауапты редакторы БЛлмащ/лы. А.,1936,131-132-66.

517 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК КвТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯортата салады. Автор осы макаласында казактардан эскерлйскеадам алу туралы ресми патша занынын жок екенш, 6ipaK эр жердекрестьяндык пен мещандыкка жазылган казактардан 1911 жылданбурын да солдат алынып келгешн айтадыЭскерге адам алу мэселесшщ кыр-сырларын “ Кыр баласы”да /Элихан Бекейханов/ кеп ойлап, кеп зерттеген. Ол езшщ“Кдзак таскерге алыну мэселесГ’ атты макаласында / “Казак ”газете №178, 1916 жылдын 24 апреле/ “А.Б деген KiciHiH баспасезбетенде “казакка кальптты дэстурi бар “казак” болу онтайлы”деген niicipi мен “К ” деген азаматтын “солдат болтан жен” дегенойларына сэйкес ез тусштн усынады. Сейте п, жогарыдатыусыныстарды сараптай келш, ол жер алып отырыктану мен ею метигшйчн керу жагынан казакка атты казак болудын тшмдшгш басакерсетед1. Б р курд ел i мэселе “Кдзак” газетшщ бетенде талкыгаTycin б|ршама сез болды. Бутан “К ” деген Kici мен “Сункар”деген адамдар ез пшрлерш ортата салады. Осы мэселеш кепболып талкылап 6ip токтамга келу ушш, Семей губернаторынанруксат сурап едшн тотыз адамы Коянды жэрменкеанде баскосуды ойластырады. Tirrri, Сьфдария ye3iHiH казагы Кожахметишан Оразаев деген Kici эуел1 Семейге барып, Э.Бекейхановпенкенесш, сол KiciHiH айтуымен касына ею жолбасшы ертеп Санкт-Петербургке барады, Думала казак халкынын атьтан жалындысез сейлеп, казак жастарын кара жумыска алтаннан repi, езгежурттар сеюдщ солдаттыкка алудын кажеттштн дэлелдейш.Алайда б р усыныстардын 6api ескершмей аяксыз калады. Орал,Тортай казактары да Ресейдщ Бас министрше осындай мазмундателеграмма жолдайды. “Кдзак” газете де 1916 жыл ты Шшденщ 8кун1 /№ 188/ бас макала жариялап, онда жастарды кара жумыскаалуды корлык санап, 25 маусым жарлытынын хакгытына шубэкелтермесе де, калын букара журтшылыктын катгы апандапдурлшп отыртанын жасырмайды. Наразылык пен карсыльпсгын,уакытша бой тасалаудын журтка арылмас бул1к болып тиетеншескертеп, ел аксакалпарынын осы жауапты icre уйткы, акылшыболуын, ел шаруашылытын ретс1з куйзелтпеудш кажеттепнжазады. Б р — “Кдзак” газете мен “Алашорда” басшыларынынсол кезде устантан саясаты мен батыт-батдарын белгтлеген1 мэл1м.0cipece, осы максатта Э.Бекейханов, А.Байтурсынов, М.Дулатовсекшш зиялы, кеменгер азаматтар халык наразылытынын imiciсырларын терен тусшш, “калын елдш дауылдан кейшп асыптаскандариядай толкьтьт” inrreft колдаса да, халкымыздьщертенп болашатын ойлап, Ресей секшш кару-жараты мол, тэртштеэскерше сойыл, шокпармен карсы шытудын неге алып келтсотатынын езгелерден бурын тусшш, ceftTin, ашу-кекке, намыскабулыккан елш булшшшктен сактап калуга жанын сала умтылды.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________ 518Осы талапта олар бар куш-жй’ерш, акыл-парасатын толыкпайдаланып, туснщру-упт жумыстарын журпздь Кара жумыскаалынгандарды майдан шеб1нде жумыс ютегенмен, кеп шышнсызелге оралатынын угындыруга куш салды. Сонын нэтижесшдебудар 1916 жылгы 25 маусым жарлыгынын сэл кеШшрек б1рденорындалмай, 6ip топ жещлднсгермен 1ске асуына /15 кыркуйеккедейш созу, еюмет кызметшдеплерщ алмау, адам орнына мал аду/жагдай жасады. Мунын 6api, сез жок, сол ту ста кол жетюзгенелеул1 табыстар болатын-ды.“Казак” газетшде басылган Э.Бекейханов, А.Байтурсынов,М.Дулатовтын “Алаштын азаматына” атты ундеу макаласын осыорайда белш атаган жен. Мунда олар Дуниежузшк согыстын eiciжыл шпиле катыскан елдерге сурапыл зиян келпргенш айта келш,Русиядагы езге журттардын сол сотыста кан Terin жатканын,казактын осы кунге дейш эскерлж мщцет пен адам шыгынынаназат болып отырганын, енш тана майдан ш ебш щ желкесшдепкара жумыска алынгады жатканын сез кылды. 0з ойларын корытакелш, олар: “Б1здш журтка айтарымыз: буран кенбесек болмайды,муны бурын да сан рет айттык. Кенбейм13 дегеннщ суйенгешжан тэтгшк болса, салыстырып каралык. Кенгенде журткакандай ауырлык бар, кенбегенде кандай ауырлык бар? Кенге ндешаруага кемшшж те келер, барган ж1пт казага да, бейнеткеде ушырар, 6ipaK елд1н ipreci бузылмас. Кенбегенде керелнауырлык: багынып турган мемлекетпн жардыгынан бас тартсан,“жау жагадан ал ганда” бас коргап уйде каламыз деп, мемлекеткекамшымыздын ушын бермесек, еюмет 6i3re кур екпелеп коймас,куш жумсар, ол куигп закунге суйенш icrep... Казак карсылыккылган елдердш адамдарын атгы казактар айбынымен коркытыпта ала бастады, ел-елге отряд шыгады, бас пен малга элеп тиеш,елдщ ipreci бузылады... Турюстан уэлаятына “военное положение”жарияланды, бул туста туймедей жазага туйедей жаза бол ад ы...Ал ел кенгенде не icrey керек? Ел басшысы адамдар адалдыкпенсписокке eaaepi тузеп 6epyi керек... Бул icxe кулык-сумдык юрпзу— алалыкты, партиялыкты косу зияннан баска тук пайда бермейд1.Б1рлйсп ездерще бергенде, дурыстап ic кыда алмасандар, еюметкесонынан екпелеуге болмайды... EiciHmi ютейтш нэрсе: кеншотырып сурайтын кенш ш к, льгота. Буларды толымды, сыйымдыдэлелмен еюметтен сурау керек... Бул icxe акшанын, адвокатгынтук пайдасы жок... Болыс пен ауылнайда epix жок: буйырды,орындады... Бул жумыстан акшамен сатылып каламын деушшерболмасын, бул елге жаксы улп емес, не керсе де елмен б1рдейкеру лайык... Тенщкке, хукыкка ортак болайык десек, осы бастантуб1н ойлауымыз керек. Алмактын да салмагы бар”2, — деп жазды.Осындай эршен ойлаган сад и калы niKipre карамастан, кешепг“Казак” газет!, 1916 ж .,11 тамыз.

519 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPLTIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯкенестж жылдары: “казактын буржуазиялык интеллигенциясыхалыктын сыртынан еюметпен ымырага келш, ic жуз!ндеэскерге кдзактан адам алуды жактады, “Алашорда” зиялыларыхалыкты сыртынан сатыл Kerri” деп шындыкгы бурмалауга дейшбарды. Алаш азаматтарынын сол 1916 жылгы окига тусында да,майданга алынган жтттердщ хал-жагдайын бш п жэрдемдесужумыстарында да улкен жанашырлык таныткандары анык. Олармайдан желкес1ндеп ор казган жастардын турмыс-куйш б шугеА.Байтурсынов бастаган 6ip топ KiciHi арнайы ж!берш, бул туралы“Казак” газетшщ бетшде жеке бел1м ашып, камкорлык жасапотырды. Бул ic сол казак жтттер! елше оралганга дейш узднсазжурпзщщ.1916 жылгы кетерипстш шыгу ce6enTepi мен мэн-жайын алгашталдап зерттеушшер де сол козгалыстын басы-касында болганказак зиялылары болды. Казакстанда осы кетершстщ он жылдыгыатап етипп, газет, журнал беттершде эр алуан макалалар жарыккерд]. Мунъщ ен маныздылары жогарыда 6ipma\ia сез болды.Мэскеуде тарихшы Шестаков пен Кырбаласынын /Э.Бекейханов/“ 1926-1916/25 июнь” атгы ютапшасы басылды. Бул ютапшадакетершстен кейшп казак, кыршздын басына тускен зобаланнынзардаптарын жан-жакгы энпмелейдь Авторлар бул кетершстщмэн-манызын ете жогары багалап: “Казак, кыршздын Kerepmici,калын елдщ дариядай толкыны. Дауыл болса гана дария толкиды.Калын едщ каршс аткан билесе, канды саясат колданса, бутанкарсы ел де толкиды. Бул сыкылды козгалысты корлыктагыезге журттар кулашна сырта кылып такканы он болады. Жерустшде ерт киырга жайылып барады. 1916 жылгы казак-кыргызxerepuiici осындай ерттщ тамызыш болып шыгады. Алыепаган,жулыспаган бостандык атына мшбейш, бугаудан босамайды. Еркуддыктан, эйел1 кудокген шыкпайды, малына да, басына да иеболмайды”3, — деп жазды. Бул nixip Кенес еюмет1 туеындагыкейб1р тарихшылардын “Алаш басшылары халкын сыртынансатып кетп” деген орынсыз айыбына карсы 6ipfleH-6ip устамдыжауап болары сезаз.Казактын еюмет басындагы ад ал улдарынын аркасында1916 жылгы улт-азаттык кетершстщ 20 жылдыгын атап тойлаубурынгыдан кешрек аукымда етп. 1936 жылы сол кетершекеар нал fa н ею елендер жинагы жарык керд«, мунын 6ipeyi казакплщде, еюншйд орыс тшнде еда4. Казак тшнде жарык кергенмазмунды жинактын алгы сезш ардакты азамат АлманулыБэймен жазып, кетершс сипатын сол кеэдш талабына сэйкес1936.! Шестаков. Кыр баласы. 1916-1926 /25 июнь/. Мэскеу, 1926,18-6.4 Он алтыншы хыл. блендер жинаш /Сез басын жазган БЛтанулы/. А.,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917)__________ 520тал тартысьшын KepiHici болды, ал сотая байланысты туганжырлар да тал куресшш 6etaeci eju деп керсетуге мэжбур бодцы.Дегенмен автор бул козгалыстын шыгу себептерш тереннентолгап: “Орыс патшалыгынын казактын феодалдарына аркасуйеп, ел енбекшитерше icreген кылыктары эбден канасынанасып келш, 1916 жылы адам алу жарлырына уласкан сон,кеп жылдар iurre кернеген жалынды ыза сыртка тепл. Кдзакхалкынын отаршылыкка карсы, отаршыларга кол берш итаршыболтан казактын хан-султандарына карсы кол кетеру! жалгыз булемес. 1797 жылгы Сырым Датов пен 1837-38 жылдардагы БекейОрдасындагы Исатай-Махамбет козгалыстарынан бастап, сонанкейшп Есет, Ерназар, Кенесары уакигаларын алсак, 1916 жылуакигасы эрменнен келе жаткан бостандык кимылынын, таптыкKYpeciiH жана жагдайдагы жал гас ы екенш керем1з...Халык кай уакытга да басынан кеипрген ipi eMip кезецдершезшщ ой-сана, сез1мше с алып корытады, сол кезеннщ уакигакубылыстары туралы езшш тусштн, nixipiH, пигылын бщшредьБулардын ен 6ipimni айнасы — ауыз эдебиеп /фольклор/. Солсыкылды 1916 жыл туралы фольклордан да 6i3 уакиганынсхемасын толык бшмегенмен, эр 6ip кезен, эр 6ip жалтарысындагыхалыктын кезкарас, кешл-куйш кезге ашык елестетем1з”5, — депжазады. Аталган елендер жинагы “Июнь жарлыгына карсыкетершске шакыру”, “Кетершс”, “EpiKci3 елден айрылранда”,“ Майданнан жазган хаттар” атгы терт бел1мнен турады. Бул жннаксол 1916 жылры кетершстш i3iMeH me жарык керген, айтарлыктайкеп езгерк, ендеулерге ушырай коймаган аса кунды итап болды.Мунда сол козгалыстьщ сыр-сипатын молынан ашатын ауызэдебиеп улгшер1 б1ршама кен камтылган дей аламыз. Соганкарамай, аталган енбек узак жылдар бойы жабык усталып, халыкназарынан тыс калып келш. Тек ел1м1з тэуелаздйс алганнан 6epiкарай гана зерттеушшер бул жинакты еркш пайдалануга мумюндпсалды.1916 жылры кетершске арналган тары 6ip жинак “Песни ошестнадцатом годе” деп аталады. Бул ютапшага осы кетершскеарналган елендердщ ен тандаулы деген yniinepi мен жыр,дастандар К.Алтайский, П.Кузнецов, Л.Архангельский секшибелгш акындардыц орысша аудармасымен беритген. Осымысалдардан Кдзакстаннын улттык мэдени-гылыми зерттеуинституты кызметкерлершщ елеуге турарлык улкен енбепншжемю екет айкын ангарылады. Рас, 1940 жылы Кдзак КСРРылым академиясынын Tin жэне эдебиет институты да “ 1916жыл” атты елендер мен дастандар жинагын жариялады, 6ipaK бул5Он алтыншы жыл. А., 1936. S-6-б.

521 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК КвТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯютап та журтшьшык колына жетпей жабык кушнде калды.1916 жылш кетершстщ улт-азаттык сипаты да кеп уакыткадейш даулы болып, бул мэселе эр алуан конференциялардынтакырыбына айналды. Аталтан коэталыстын отаршылыкпен элеуметпк езлге карсы болтан бостандык куреа екеншашып дэлелдегендерд1н алдынгы сапында Э.Бекейханов,А.Байтурсынов, М.Дулатов секши Алашорда ардактылары турса,кейшрек С.Аспандияров, Т.Рыскров, М.Тынышбаев, Т.Елеуов,Б.Сулейменов секши тарихшыларымыз ез енбектер1мен елеул« улескосты. Ал сонш жылдары бул кетершстщ мэн-манызын кешрекашуга Э.Тэкенов, М.Крйгелдиев, М.Козыбаев, Т.СапарталиевTapiawi тарихшыдар мен зан мамандары айтарлыктай енбек eTinкелед14.1916 жылш улт-азаттык кетершсше байланысты тутанхалык поэзиясын зерттеп, арнайы енбектер жазу ici орта мектепокулыкгарын жариялаудан бастадды. Бул орайда С.Сейфуллин,Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев секши белгйп эдебиетшшерш еналдымен атаймыз. Булардан кейш К.Шэменов, Х.Ишанов,М.Жармухамедулы сиякты зерттеушгпер кетершс жырдары туралыарнайы енбектер жазып жариялады. Айталык, Е.Ысмайылов“Казак эдебиетт тарихынын” фольклорга арналган 6ipimniтомынын 6ipiHmi ютабында “ 1916 жыл туралы жырлар” аттызерттеуш жарияласа, М.Жармухамедулы 1916 жылш кетершсжырларынан кандидаттык диссертация кортап, кейшп орысша,казакша тарихтарта арнаулы тараулар жазды, “Сарбаз поэзия”деген /Алматы, 1981/ ютапшасын бастырды.1916 жылш кетершске байланысты тутан поэзия езшщкурылысы мен мазмуны, жанрлык 6eJiruiepi жашнан дестурл!ауыз эдебиетше жатады. Сол себеггп бул жырлардын басымкепшшгт суырып салма улпсшде туып таралган. Ал айда солжыр, дастандардын окиганын артынша те жиналып, баспабетщде жарык Kepyi салдарынан аталтан туындылар кеп езгерю,ендеулерге ушырай койтан жок. Булардын авторлыш да толык4 д. Бекейханов. Шыгармалар. А , 1994.; А. Байтурсынов, М . Дулотов. “Казак”газет! № 160, 178, 188, 192, 202, 204. 1916; С. Аспандияров. Восстание 1916 года вКазахстане. Алма-Ата, 1936; М . Тынышпаев. История казахского народа. Алма-Ата, 1942; Т. Елеуов. Установление и упрочение Советской власти в Казахстане.Алма-Ата, 1961; Б. Сулейменов. Ют: Казак С СР тарихы. I том. А , 1957; Восстание1916 года в Казахстане. Алма-Ата, 1947 /Материалы/; Э . Тэкенов. Он алтыншыжылгы ойран / / Казак тарихы. № I. А , 1993; М. Крйгелдиев. Алаш козгалысы. А ,1995; М . Козыбаев. 1916 жыл. ¥лт-азатгык революция тарихнамасынын кейб1рмэселелер!/ / “Казакэдебиел” газеп, 22 мамыр, 1992. F. Сапаргалиев. Карательнаяполитика Царизма в Казахстане. Алма-Ата, 1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЬЩ БАСКЕ31 (1900-1917)___________522сакталып, бурынгы шыгармаларга тэн кепварианттылык жэйттарыушыраса бермейш.Халык басына ту екен ауыр кайгынын куэа ретшде KepiHicберген сан салалы жыр, дастандарды тудырушылар непзшенхалык акындары болды. Алайда, осы “балапан басына, турымтайтусына” дегендей аумалы-текпел1 заманда карапайым халык0кшдер1 де керген-битген, бастан кеиирген зобалан-киыншылыктыжырга косып отырды, сонын нэтижесшде ауыз эдебиетше тэнкеркемд1к сипаттары эр килы поэзия улплер1 туъпт таралды. Осыерекшелйсгер1мен б р шыгармалар 1916 жылры кетершстш шыруce6eirrepi мен даму барысын, халыкка тенген ауыр сэттщ мэнжайынэр кырынан ашып бейнелейда.1916 жылры козралыска сэйкес туган елен, жырлар ментолрау, дастандар тарихи жырларга жатады. Брарды непзшен:лирикалык елендер, толгау, дастандар деп ejcire белуге болареш. Алгашкыларында жанр табитатына орай акыннын кешлкушмен 9cep-ce3iMi басым жатса, екшшшер1нде ел eMipi, халыкбатырларыныц жанкиярлык epniicrepi сипатталады. Акындарда, букара ejcumepi де ез кездершен керген окигаларды болганкуйшде, коспасыз жырлауга мэн беред1, эарелеу мен бейнелеутэсшдер1 жокка тэн десе де болады. Сонымен, брарда кебшекепкеркемшк шындыктан repi, тарихи шындыкты сипаттаубасым болып отырады. Осы ерекшелж дастандарга да тэн,дегенмен кетер1лic басшылары — батырлардын туу, есу, кемелденукезендерш суреттеу кене эпикалык дэстур непзшде курылатынынKepeMi3. Осыган орай сол кетершске катысып, окигаларды кезбенкерш, колмен аткарыскан, Tinii, согыс шебщдеп майданнын каражумысына барып кайткан Кусайын, Баттал, Бузаубак, Ескайыр,Белпрйс, Сэт, Сулеймен, Кудер1, Б1ржан Берденов, Телеу, Сартай,Сапарбай Жолаушыры, Кдрсак, Экмал Каржауры, Нармамбет,Кенен секшш акындардын жыр, толгаулары ерекше кунды дейаламыз.1916 жылгы KerepuiicKe байланысты туган жырлардын бурынгыауыз эдебиеп улплервде сирек ушырасатын тын сапалы Typnepi демол. Сонын 6ipi — ундеу, упт жырлары. Брар ел мен елдш карымкатынасынарттырумен катар, патша eKiMeriHe карсы куреетшдайындык барысы, куш 6ipiKTipy мэселелерш келел> сез етедо.Мэселен, торгайлык Бузаубак акыннын маусым жарлырына карсыел-журтты ашык куреске ундеген жыры улкен элеуметпк мэн1мен,патша eKiMeriHiH согыстагы хал-жагдайын дурыс багдарлап, ежелпжаудын ел болмайтынын, баланды берсен де, бермесен де оданкутылудын мумкш емес екенш ескертш, пша-тыекы жауы кебеШптурган кезде одан кутылу кажет, сейтш, патшанын элЫрегентусында иптен шалып крату керек деген саликалы ой тастайды.

523 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯОсы туййш niKip сол кездеп Актебе, Торгай уезше карасты Тосынболысынын акыны Кубашанын Майкарау болысынын казагыЭбшрахман Иманкулулына жазган ундеу хатымен терен ундес.Мунда да “6ip жагадан бас, 6ip женнен кол шыгарудын” кажеттташык айтылады. Бул ундеу жырларында басы артык сез, жуйесЬniKip ушыраспайды, барлык ойдын непзп езеп: патшага карсыуйымдасып, б1рлест карсы туру, жат жерде калганнан repi, туганмекенде елу!Жогарыда аталган Бузаубак акыннын патша жарлыгына карсыкуреске шакырган жыры езшщ кыскалыш мен етирлМ, ертенгедеген ceHiMiHiH батылдыты аркылы дараланады. Ол, ен алдымен,патшалык Kymi басым жаудан керген тепершпн тап басып танып,онын элареген тусын дурыс пайдалану аркылы кулдыктанб1ржолата азат болу жоддарын карастырмак болады:Патшамыз Николайдын куты кашты,взшен зорлар шыгып сусы басты.бзше йптен-тыстан жау кебешп,Кезше жау KepiHin, Tyci кашты.Ел болмас бутан солдат бергенменен,Патшаньщ дегенте кенгенменен.Жаксылык жауыэдардан казак таппас,Сотые ка бос ка барып влгенменен...Тасаттык, жан салага мал шалайык,Уш жузшн баласына жар салайык.Берсен де елдщ баланды, бермесенде,Онан да жауга карсы ат салайык!Бузаубак акын будан api елдщ жайсан баешьитары мен кашрл!агаларына ундеу тастап, ата жаумен сонгы шайкаска шыгугашакырады:Кайдасын, елдщ басшы агалары,Кетп гой елдж кврп —балалары.Кдйрагган колла барда камданып кал,Акылгвй елдщ басшы даналары.Пайла жок ояз бенен болысында,Елщш жаудан аман корысан да.Айдалып алтын басын кор болганша,Суйепн кале ын, казак, конысыцда!

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917) 524Акын мунымен де шектедл калмай, ел басына тенгенауыртпалыктын шектен асып, “баста epiK, жерде иелйс, малдабилйс кал маган” eMipzriH кажетаз екенш айтып, сендер уш ш жанпида деп, актык сезш жастарга арнайды:Баста epiK, жерде иелйс, малда билйс,Дарига, болмаган сон жандык-куйдж.Елдш жас еркелерь саган айтам,Б13-дагы сендер ушш жанды кидык.Бозбала, елдш корю мандайдагы,Клмылдар шатан болды жау жайдагы.EpiKci3 кайран ерлер кор болганша,Атка мш, жарак асын, найза ал-дагы!7Келеа Эбдарахман мен Кубашанын жазыскан хаттары дажогарыда айтылган Буза убак акыннын елешмен мазмундас болсада, курылысы мен сыр-сипаты жагынан езгешелеу болып келедо.Мунда ез ойын пернелеп, астарлап айтута мэн беритгенш керем1з.Айталык, Тосын болысындаш Оспан хан елщдеп котершскедайындык iciH Кубаша акын:Бузылып тур ниетйшз,Бурылып тур 6eTiMi3.Алты бакан курылып,Улыктарга oieiciMia.Бозбалалар буланды,Кдйрат тасып нурланды,Айнымаска антгасып,Шалып жатыр курбанды!'—деп, кетерипстщ алгашкы кезенш тап басып сипаттайды. Олел ш ш д еп “бояулылар мен ырык бузгыштардын” каладагыорыстарга барып паналаганын, олардан ултка пайда жок екешнашык айтады:Алпыска келген Оспаннын0сиеп тындалды.Аманкелш ерйшенKicinep келш козгалды.Кел, бауырым, легенде,Келмей бутан гам калды?7Он алгыншы жыл. А , 1936.1 — 16-66.•Сонда, 17-6.

525 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-ДЗАТТЫК КвТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯТекенщ улы Эл1мбекКун журе алмай тун барды!9Ал ewti, Майгарау болысынын акыны Эбшрахманнынжауабында да уэдеге 6epiicrtK пен батыл байлам анык байкаладыОл осыган орай:EiaiUH ерлер санаулы,Аттары сайлы жар аулы.Жал-куйрыга тараулы,Уйкысы кашкан ояулы...Бвден де кашты кал агаБ|рл1-жарым “бояулы”.Бул тшектщ жолынанКалатын жан аз аяулы.Кыпшактан хабар мен де алдым,Оган да бепм караулы.Осекеме сэлем де,Ei3 де взше санаулы!10—дейдо.1916 жылгы улт-азаттык кетершстщ ipi-ipi ею ошагы болды.Онын 6ipi: жогарыда свз етшген Торгайдаод Оспан мен Эбдеапархандар баскарган ошак болса, екшппск Жетпсудагы БекболатЭшекейулы баскарган кетершс еш. Жепсудаш Жайылмыс елшщбасшысы Эшекейулы Бекболат канаттас улы жуз рулары менкыргыз халкына да хат жолдап адам ж1береш, патша еюметшекарсы кетершске 6ipre шыгуга ундейш. Ал айда муздай курсанганмылтык, пулеметп, зенб1рекп жауга карсы 6ipimni согыста-акайбалта, сойыл, шокпармен шыккан ж тт гер д щ каркыны сусепкендей басылды. Ел шпне шыккан отрядтар бейбгг халыктынканын судай шашып, аяусыз жаншып басты. Журт амалсыз адамберуге мэжбур болды. Эр жерде-ак эдплетаз Т1з1мдер жасалып,боздактар койдай кегенделт, майдан шебтдеп кара жумыскаepiKci3 аттанды. Мше, осындай уакигалар тусында коштасу,картыс, бата жырлары туып, сел кейШ1рек еспрту, жубату, жоктаужырлары дуниеге кедщ. Мэселен, “Дэметкеннш зары” аттылирикалык вленде exi кез! су карангы api кедей эйел Дэметкенншжалтыз баласы Далабаймен коштасуы сипатталады. Дэметкенкушактап зарлаганда журт жер басып тура алмаса керек. Жырдын6ip yairi темендепше:’ Сонда, 17-6.“ Сонда, 18-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 526Далажаным, жалгызым,Су бойында жалбызым.Мандайдагы кундызым,Ас панд ага жулдызым.Жузщш керш калугаАшылсаншы, сум кеям...Жалгызым, жаным, Далажан,Тым болмаса екеу боп,Артыннан 6ipey ерсейшьТентеюшл, Tepic ку край,Зорлыкшылды керсейш!Тым болмаса жар болып,Жарк етш кез1м ашылып,Далаштын жузш керсемшНСылк етш суйш елсемпп,Tipi куйж тарткызбай,Колыннан мет кемсещш!Me№piM кана суйейш,Келсещш, сэулем, келсещш!"Ал ещЦ, келеы 6ip коштасу жыры “Аскардын уй шпменкоштасуы” деп аталады. Бул жыр e3iHiK курылысы мен мэнмагынасыжагынан езге коштасулардан жеке дара тур. МундаАскар атты жалгыз uiiKTi ж т т кара жумыска алынатын болып,эуел1 анасымен, эйоп жэне карындасымен жеке-жеке коштасып,мун-шерш бшшреш. Дегенмен, ол ем1рден умгг узуден, туншуденаулак, уй-шше басу айтып, тэуекелге бел буады. Аскар ез! туыпескенКдркаралы жерш жырга косып:дейш.Сум патшанын жарлыгыШымбайыма батты гой.Кош бол енда, ел-журтым,Кдйта айналып келгенше.КшдЬс киып, Kip жуганКдйран жерш кергенше.Кош бол енш, кайран ел,всш-енген, туган жер,Айрылып сенен барамын,Узитгсндей болып бел!12—11Сонда, 79-6.,J Сонда, 84 — 85-66.

527 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУТАН ПОЭЗИЯБул коштасу езшщ тузийм! жаганан еленмен жазылганI шагын пьеса сиякты. 03i, uieuieci, жары, карындасы — тертеужшкезекпе-кезек жауаптасулары белгш 6ip эуен, сазбен орындалтан,TinTi Аскардын алгашкы коштасу жыры эн куйiнде шыгарылыпайтылган, бутан сондага елен жолдарынын кайырмалары нактыдэдел бола алады. Бул — ауыз эдебиел туындыларына тэн зандыкубылыс. Апайда Аскардын 6ipiHiui коштасуынын эн мен онынкайырмасы аркылы орындалуы сирек ушырасатын жэйт дей| адамыз. Бутан дэлел ретшде сол энмен айтылган коштасуынын 6ip| шум ага н келлре кетелйс:Кдласын-ау, сорлы анам, суйген жарым,Куйшреда imiMsi от пен жалын.Он тогаз бен отыз 6ip жиып алып,Мына патша KeripAi-ay елдщ сэнш!Кдйранел1М,Кдлдын кейш,Енш айн алып келгенше,Кетер жайын...13Сол жылдары туып, ел ш ш де кец тараган жырлардын 6ipсаласы — бата жырлары. Кдшаннан халык “Жаксы сез — жарымырыс”, "Кеп тшеп — кел” , “ Батаменен ер кегерер, жанбырмененжер кегерер” деп санап, ип тшек, бата сеэдерге ерекше мэн6epin келген, бутан жан-тэшмен берше сенген. Сезшн сикырлыкасиетше зор иггипатпен караган ел-журт дуалы ауыз кариялар менар калы акындар жырын ырыс-бакыттын кез1 деп уккан. Осынын" халык журепнен шыккан 6ip жаксы улгкл темендепше:Иэ, ИлаЬи, 6i3Te бак,Аруакгар бгзге болсын жак.Патша ел in, иеаз калсын алтын так.Жауласын, быт-шыт болсын,Эрюмге ак уйл> консын.Казакган эюм сайланып,Патшанын катын-баласы кдйыр сурасын!Тшепмш кабыл ет,Эрекет кеггш, берекет калсын!141916 жылгы улт-азаттык кегершсше байланысты тутанлирикалык елен, толгаулардьщ элеуметтйс, когамдык мэшушталып, сол тустагы тарихи окигаларды терешрек сипаттаута бет13Сонда, 82-6.14Сонда, 135-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 528бурды. Бран уды Жамбылдын, Баттал, Ескайыр, Кусайыннын,Сартай, Белтерж, Taney акындардьщ жыр, толгаулары дэлел болаалады.Халык поэзиясынын алыбы Жамбыл Жабаев сол жылрыЖетесуда болган кетершстш мэн-жайы мен онын кесемдер1Бекболат, Кдликул, Байбосын, Саттар секши жалындыбатырлардын ерлгк icrepiH сипаттаура ею жыр арнады. Акыннын“Патша aMipi тарылды” атты жыры уш бел1мнен турады.Алгашкысында ол Кдрабастау, Кулансаз сиякты шурайлы коныстаерюн eMip сурген ел жардайын патша aMipi шыкканнан кейшпдурбелен турмыспен салыстыра келш, ел берекесшщ кетептырырыкка тырылранын жырлайды. Сол тустагы жастарды майданжумысына ж1беруге жаппай карсы болран ел кайрысы, мун-зарыайкын суретгелеш. YmiHini бел1мде ел шпцдеп эдшетаэдгк пенжемкорлык, айдау-сурпнге ce6emui болыс, билерге деген халыккаррысы ашып керсетелген. Акын сол кездеп ел басына тенгенкиындык, ауыртпалыкты тап басып бейнелеп:Жолга Tirin не жандыТэуекелге беку бар.Не болмаса шыбындап,Тагдырына кену бар.Кенсен кунде шыгындап,Ит корлыкта елу бар!11дейш.Жамбылдын “Зищ буйрык” атты жыры мазмуны мен курылысыжарынан KiiniripiM дастан тэрцщ. Патша eKiMeii он торыз бенотыз 6ip жастын арасын майдан жумысына алады екен деген суыкхабар ел ш ш тещддей толкытады, ел-журт курык тимеген асаудайбулкынады, жас боздактарды колдан устап бермеуге мал шашыпанттасады. Артынша орыс эюмдер! елге эскер шырарып, халыкбасшыларын турмеге камап, жер аударып, кетершстш басты-бастыкесемдерш жарлык аркылы дарра асура Kecri. Куш 6ipiKTipin, тезекоса кимылдамаган елдщ карусыз кетершЫ женшске ушырайды.Акын осы мэселеш нактылыкпен жырлап:Аттандык улырыньщ конысына,Едщ сорган борсыктай болысына.Кеп ерлер каза тапты жауга аттанып,Кексеген азаттыктын согысында.Акыры улыккд тук кыла алмастан,Куш жинамай карусыз урыс кылып,|5Ж Жабаев. Шыгармаларынын толык жинагы. А., 1946,31-6.

529 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУТ АН ПОЭЗИЯНе боларын бул icrin бите ал мает ан,Бозбаланы бпчршк кек алмастан.Шей1бенде эскерлермен урыс болды,Сол урыста топ басы Саттар едщ,“Сатгар едщ, ел кашты” деген хабарЕл-елдерге жайыдды он мен солды!'*дейд1. Mine, осы киын кезен, ауыр окиганы Сартай акын дэупрKepiHici, заман сипаты деп керсетш, эдшетаздйстщ кез1 патшамен ел билеуип болыс, билердш, улык-эюмдердщ зорлыкзомбылыгынанболып отыр деген корытынды шыгарады:Сумырай заман, сум заман,Жасан емес, ку заман.Ку заманнын 6enrici, —Мыктыга осал к р заман!17Халык басына тускен ауыртпалык пен киыншылыкгы Телеуакын заманнын кесепаты, тетенше окига деп сипаттап, eMipiMiaaiHжал г асы — жастар келмеске кетсе, онын акыры не болады депкуйзеледк Сол аркылы бук иг халык трагедиясын орны толмас ауыркезен тургысында жырлайды:Сан каллы салтанатпен жарасарлык,Улыкга ниет болмас карасарлык.Казакка кара туман жана тусп,Коштаспай 6ip-6ipiHeH адасарлык.Кдзакка патша кысым салган жер1,Мал тупл басты Ti3in алган жеркКызыкгы жас бойдактын 6api кеттп,Турленген бэйшешектщ солган xepi.Курес сап, ат жарыскан бозбаланынЖайлауда кулазиды конган жер1...Дэрмен жок колдан келер пэлен дерге.Кур кезшн жасыменен бетп жудык.Зор кайгы Kacipence калмак yniiH,Заманга кан твплген карсы тудык!1*Акын ен кымбатты, асыл сездерш оннан да 6ip гул1 ашылмаган14Сонда, 34-35-6.171916 жыл. А., 1940.152-6." Он алтыншы жыл. А., 1936 жыл. 89-90-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 530жас боздактарга арнап, олардын булынтыр болаш аш ны н акырыне болады деп куйзелед1, сонын жауабын таба алмай дал болады.Алайда ол ем1рден б!ржола тущлмей, ертенп болашакка улкенсешм артады:Курып тур ылаж таппай амалдарын,Болмады акыл-айла табарларын.Каптаган калын ертке карсы кеггш,Болады элде кандай замандарын?Ас батып, калган елде адам болмасКдшан 6ip естшгенше хабарларын.Сабырлык тэубэ деймш жылаймын да,Токгатпас толган кещл уайымга.“Кемеа тэуекелдщ сута кетпес”,Тапсырам, кош аман бол, Кудайыма!191916 жылш квтер1л1ске байланысты тутан лирикалык жырлардасол туста жария болтан маусым жарлытынан кейшп ел кайгысы,колына кару алып, еиметке карсы шыккан жастардын кезЫзepniicrepi, кан-жоса болып кырылтан елдщ кайгы-зары шындыккуШнде ертедй Айталык, Белт1р1к акын ел-журттын эдшетЫзджK03i — патшата деген еш пендшп мен азаттыкка деген аскак рухыншебер сипаттау аркылы сол тусташ eMip керйпстерш коз алдынаэкелгендей болады:19Сонда, 89-6.Аламыз деп улыкгы,Сушрлеп сунп сокгырып,Карагайга оны какгырып,Шалгыдан кылыш кидырган.Ортекедей ойнатып,Жуйрйсп ж тт пыскырткан.Тес жара кулаш ага ш каСуйемдей тем1р кыстырткан.Hip судын бойында,Сырнайын эскер ыскырткан.Кок тугщда тугетш,Ойнаткан окты мылтыктан.Кдптаган мын сан казактыBepiKTipin бекендей,Кернеу керге 6ip тыккан.Окпен б!здд ушыктап,Шошыткан едш кырсыккан.

531 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯКояндай коркып коргалап,¥рулы ел таска тыгылган!20Mine, осындай кару-жарагы жок, дайындыксыз, кур колсотыска шыккан журттын камсыздыгы мен ангалдыгынакайран каласьщ! Алгашкы согътста-ак курулы пулемет, зенб1рекоктарымен “ушыкталган” журт аман калудын жолын isflen бассаугалайды, кей жерлерде калын жауга карсы жылкы айдап аманкалган сэттер де болады. Алайда патша эcкepлepi бейбя отырганхалыкты аяусыз кырып жаншып таптайды, журт торгайдай тозыпбас саугалап, взге керип елдерге ауып, коныс аударады. Крнысындакалган журт амалсыз жастарды кегендеп Ti3in, майдан жумысынааттандырады. Осы туста ел шодде эдигетазджтерге жол бершед1,Ti3iM жасаушы би, болыстар сан турл1 жолмен, паракорлыкпенбайып, бурмалауларга барады. Маусым жарлыгынан кейш кузгесалым “женишктерГ бар жана жарлык жарык кередк Мунын мэнжайынсол уакиганы квзбен керш, колмен аткарган Каркаралыказагы Телек Титакулы булай деп еске алады: “Сол ею арада(кейшп жарлыкты айтып отыр — ред.) бурын ата-бабалары шеналгандардын, ак суйектердщ балалары алынбайды деп хабар келдкШен алгандардын тукымы бурынгы архивтен iamerin, патшанынберген кагаздарынан кегшрмелер алып, балаларын кара жумыскабармайтын кылып босатып алды. Еюнш1, юм де юм ewiipici баржерде жумыста болса алынбасын, казак-орыстын малайлыгындаболса, олар да алынбасын деп хабар болды... Муны еспген байларказак-орыс байларымен шарт жасасып, 6ip жыл га дейш мынтенге 6epin балаларын босатып алды. Кара жумыска бармайтынадамдар мен байлар балаларынын орнына мын тенгеден Kiciжалдап ж1беред1... Болыстар, тшмаштар 6ipeyniH жасын азайтуга,кебейтуге алдынан 6ip юсшен 500 сом, орташадан 400, 300, 200сомнан, ен жок кедейден 100 сомнан алысты... Байлар кейдеезшш сау баласынын орнына жумыска жарамайтын аксак, сокыр,баска кем-кет1ктерд1 аз-маз акшага жалдап, кэмесиеге керселп, езбалаларын аман алып калды”21. MiHe, осындай ел imiHae етек алганащы шындык Баттал акын жырларында да тартымды, утымдысипатталды:Бэр1 де байдын улы калатутын,Молдекен о да есебш табатугын.Малы жок пара берер, Kici жалдар,Сор каккан кедей сорлы баратугын...20Сонда, 116-6.11Сонда, 134-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 532Таз, сокыр халып жатгы, талай пушык,Табылды сокыр болган козш кысып.Будшрген 03iH-03i о да болды,Су косып насыбайдын езш iiuin...Келгенде бай баласы алдарына,“Ауру” деп айтар еш хезбен нухып.Алдына кедей келсе “годный” деш,“Ал, киш, кершт-ак болдын” деш.22Осы эшлетазшхтерд! xepin майдан шебшдеп кара жумыскааттанган Кусайын акын, ен алдымен, сол зупымдыхтардын Tynxice6e6i неде, алдау-арбау, паракорлыхтын сыры кандай дегенмэселелерге ой жупртеда, ю м нщ xiM екенш анык таныгандайболады:Б1з кетпк патша салган хесшмен,Болыс мэз мал жиранта necipiMeH.Kicici аман шыгынга белден батты,Билердш устап салган KeciMiMeH.Бай улы, бар мырзасы уйшде отыр,Жылаган еккей жепм, жеар1менен.Пысыктар акылдасып елге айтпайды,Болганын осындай ic не сырымен.Заманнын кубыэтанын жана сезт,Б!з болдык балалыктан eci юрген!23Дэл осындай толгамды тх1рлер оралдых Сартай акынтолгауларында да бар. Мунда акын сол ел басына тенгенкиыншылыктан шыгудын жолдарын i3flecripin, ертенп хунге улкенсенш бищреда:Узшмесш кудерщ,Жасымасын xirepiH.Юм бшеш узбесшАяктагы шшерш...Падишалар тез хурыр,Узатпай Алла сропн!Кауыштыр деп саламатЭр уакытта тшедам,Кабыл болар тигепм!24и Сонда, 92-94-6.13 Сонда, 124-6.24 Сонда, 122-6.

533 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК ШТЕРШСКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯЕдшн ата коныс, тутан жерД1 тастап, карлы боранда Кытайгаауган журттын кайгылы халын, мун-зарын Белпрж акын мейлшшеутымды да керкем бейнелейш. Бул жырларды халык трагедиясынжан-жакты ашып сипатгайтын туындылар деп керсеткен жен.Акындардын 6ip тобы 1916 жылгы кетершстщ шыту себептершсез еткенде, онын шурайлы коныс, купы мекеннен айыртанпатшанын отарлау саясатынын нэтижеа екенш тап басып танып,будан кутылудын б1рден-б1р жолы — еюмет колы жетпейтш баскажакка орныгу деп санайды. Мэселен, Крпабайулы Кдрсак акынбурынгы Атбасар уезшен Букарга коныс аударган ез елшщ 6ipкыспактан кугалып, еюнпп 6ipeyiHe тутылтанын, акыры тутанжерге орала алмай кор болганын жазады. Бул эрекет 6ip кездеАсан Кдйгы армандаган “Жеруйык” болса да, ол сапардан будар дакайыр таба алмайды:Эуелдсн казак еда ата-бабам,Жастыкта кез болып тур кайты маган.Кдлын ел, тутан жерден без ген басым,Жумыска баска тускен капаланам.Кеншм, балалыкта судай тастын,Кете pin туз-неабе алыска астым.Жер) ме ата-бабам мекен еткенОтарлап кала с алып араластын.Жаксылык бул коны стан болмады деп,Бедшм де тутанымнан Букар астым!25Таты б ip алуан жырларда “YftipiHeH узап ш ы ш п кермеген”жастардын тутан ел, ескен жерге деген ыстык сез^м, кешл-куйлер1сипатталады. Кара жумыска epixci3 айдалтан боздактар алдатыeMipnepiHiH немен тынарын бшмей дагдарса, артта калган эке,memeci мен ельжуртына да аландайды, 6ipaK “кауышар кун деболар журсек аман” деп ой корытады. Осытан орай умп- пен кушкастасып жарыса жырланады:Кайран ел, кайран жерден кетем1з бе,Муратка елде алда жетем1з бе?Kayirrri су, катерл1 кезендер бар,Жол тауып аман-есен етем!з бе?261916 жылы Бекей ордасынан кара жумыска алынганЕ.Жакьгпэл1улынын Карпаттан жазган хатында онын ыстык25Сонда, 128-6.“ 1916 жыл. А., 1940.178-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 534сэлем, мун-iuepi туган анасына арналады:Кеше гер ак супнш, кайран анам,Алынып приемта кетп балан.Зарлайсыз аздер онда, б1здер мунда,Барма екен дуниеде мунан жаман?Сэлем айт, кайран анам KemciH супн,Пенде жок дуниеде бауыры бут1н.Жаны бар баланыздьщ кеудесщде,Керуге сырты бугш, imi тутш!Сейтш, осында сез болган коштасу жырларымен катар, еспрту,жоктау, суйппш, бата, каргыс елендер1 де кен тарады. Булардынкурылысы мен мазмунында пэлендей дерлйс айырма, e3repic болакоймаса да, жотарыда аталгандай, кезектесе айтылатын диалогулпсшщ ж ш колданылтанын керем1з. Bip кызыгы, б1эде батажырлары кашаннан ак ттлек, жаксы ниетпен айтылып кел се, енд!булар xepiciHme, карты с тургысында бершеда. Ел аузында айтылыпкелген 6ip картыс жыры эшлетаздйс кез1 — патшанын ез1неарналады:Курап калтыр ку патша,Тагынан тусш курасын!Басына кара кун туып,Бшей болып шуласын!Ею квзш шел каптал,Квре алмай жарык туласын!27Ендш 6ip манызды мэселе: жат ел, бетен жерге “кызыл вагон,конвоймен” epixci3 сапар шеккен казак жастарынын жол сапары,ipi калалар мен трамвай, троллейбус, пойыз, отарба, ягни техника,курал-жабдык Teiiicrepi туралы таным-TyciHiri мен соны жыргакосып сипаттауы дер едйс. Мэселен, Ресей калаларындаты алгашрет керген трамвайды майдан жумысына барып кайткан Б1ржанБерденов:Teiiri 6api колда, куаты бай,Ататан мунын атын сым трамвай, —деп жырласа, жолаушылар таситын автомобильд1: “ бензинменотсыз, сусыз журт турган” келйс деп суреттейш. Ал енд1, тагы 6ipкара жумыска бара жаткан Н.Кдлымбетов деген ж1пт паровозды:27Казахстан Республикасы Гылым академиясы Ш.Уэлиханов атынлагыТарих жэне этнология институтынын Аманкелш экспедициясы материалдары.№ 4 бума,. 57-6.

535 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯОтырып 6i3 болтан соч.Паровоз суйреп женелш,031Н ез1 сабалап,-деп бейнелейш. Дал осы паровоз бен вагонды, онын салдыр-гулдаржургс-турысын мейлшше кызыкты етш сипатгайды:MiHrisin отарбага тун шлнде,Eip жакка тага алып журмек болды,Кужшдеп 6ip заманда айгар келш,Суйредо жалгаз esi рулы едщ.Ti3inreH iuii толы кеп вагонды,Артымен uiin алып аттай жедщ!28Акыннын Тамбов, Козлов, Смольный, М инеи калаларынынKepiHiCTepi мен сын-сипатын cyperreyi де ерекше тартымдышыккан. Айталык, ол терезеден кала, даланы гана Kepin, тантамашакалып отырган жптггердщ мусэтр халш:Кара айгар токгамастан безишейш,Ойлаган 6i3re сыры сезшмейда.Кез салсак терезеден айналага,Агаштан баска нэрсе кершбейш.Киырдын тйрдгс тупаз даласына-ай,Мелшр су аккан езен саласын-ай.Керсетпей жершн жузш кабатайлап,Жаралган шеп орнына агашын-ай!Туп-тузу, катар-катар карагайлар,Бейне 6ip колдын саусак саласындай.Сыгалап терезеден 6i3 отырмыз,Аккудын колга тускен баласындай!..Журю от арбанын сондай катты,KeTipjji KyftiMi3fli селюлдетш.0TKi3in губйрнадан ry6ipHafaКелеш куншз-тут з1рюлдетш!м—дейш.Майдан шебшдеп жумыс пен согас эрекеттершш KepiHicrepiHсипаттау да сол кездеп халык поэзиясы уш ш улкен жаналыкболды. Шынында да винтовка мен пулемет, жерш ттреткензенб1рек пен топтал ок шашкан аэропландар катыскан кастакерл1“ Он алтыншы жыл. А., 1936,156 — 15-66.29 Сонда, 157-158-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 536сотые суреттемелер1 б!зде жоктын касы еда. Сол себеггп, майданартындагы жумыста журген казак жастары да жаутан ок пенснарядтын астында калып отырды. Сол кияметкайым майданжаздайын олар да ез элшше бейнелеуге талаптанады. Осы тустажогарыда айтылган Ескайыр толрауларынан тыс, Ж.Жанабаевтын“Узак жол га аттандьпс”, ЭЛманжолов пен Карамолдаевтын“ EpiKci3 кетш ел1мнен” , Батталдын “Туар ма екен 6i3re кун?”,Б.Берденовтын “Прием” атты жырларында кешрек суреттелед1.Осы орайда Батталдын жогарыда аталган толгауынын м эш ерекшедей аламыз. Ол тарсыл-гурсш ок астындаш жастардын киынжагдайын дэл басып танып:Тарсылдап жан-жагыннан ок атады,Суылдап 3eH6iperi ол жатады.Егерде 6ip nannceci тусл кетсе,Bip жерде сансыз адам киратады, —деп сипаттаса, артынша сол орыс-герман сошсындагы салмагыжок казак халкынын ауыр халш дуры с багалайды, ол муныменде шектелл кал май, орыстардын сол шайкасташ ж екш с тауыпжатканын да дурыс ангартады:KaTepi куннен кунге туып жатыр,Ресейш Герман айдап куып жатыр.Курсииеген мылтыктар жангырыгып,Секщщ кершеш заман акыр.Бул уйде 6ia жатырмыз тартып а зал,Ежелден кенже калган 6iajuH казакКайтейш, коддан келер дэрмешм жок,¥лыкка болып турмыз улкен мазак!30Б.Берденовтын “ Прием” атты дастаны езш ш курылысы менмазмуны жашнан соны сипатты шыгарма болып саналады. Олбастан-аяк кунделйс icnerri болып курылып, кай icyHi, кай каладанеткеш мен не керш, не бшгенш, кандай эсер алып, неш туйгеншкеркем тшмен утымды бейнелейш. Эдебиетш1зде кунделж(мемуар) туршдеп туындылар некен саяк ушырасатынын ескерсек,бул дастаннын орны мен мэн-манызы ашылып айкындала тусеш.Б.Берденовтын e3i 1916 жылш 25 маусым жарлышменмайданный кара жумысына алынып, Кызылжар елшдеп жасбоздактардын приемга алыну окигасынан бастайды. БуларПетухов, Корган, Шумиха, Шумляк, Шеляба, Екатеринбург,Пермь, Вологда, Вятка, Петроград, Псков, Критсбург калаларын30Сонда, 96-6.

537 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К6ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯбасып етш, майданный кара жумысына каты сады. Шыгарма“Прием”, “Кызылжар казармасынын тамагы”, “¥зак жол”,“Алгашкы эсер”, “Майданда”, “Аэроплан”, “Дурлйу”, “Жанамекен”, “Кашага таласу” , “Октан коркып кашу”, “Жума куш”,“Камыгу” , “Газет хабары”, “Мисалы”, “Коэталшы 6ip, каламым”,“Кдйрат”, “Елде калгандарга сэлем” деген 17 тараудан туралы.Жазылу жылын автор “ 1916-1917, 1921 жылдар” деп керсеткен.Дастаннын кейб1р узшдшер1 сол туста газет бетгершде басылып,1936 жылы “Он алтыншы жыл” атты елендер жинагына тутастайенген.Аталган дастанда майдан eMipiHiK шындытът барынша эсерл!де тартымды суреттеледг Бурын атын да, затын да битмейтшпулемет, зенб!рек, аэропланнын ел1м себетшш ез кездерйменкерген казак жастары олардан коргану тэрпбш де уйренеш.HeMic самолеттершщ тастаган снарядтары мен жарык беретшракеталарынын мэн-жайын бичл-тусшл кана коймай, солсамолеттердщ шепну, шуйшу жайттарын да дурыс багалайды:Дамылсыз вткен солдат ерсш-карсыл,Айн алан 6ip токтаусыз еткен тарсыл?Тещрек найзагайдай жаркылдайды,Аспанга от жагады тунде жаркыл.Ракета аспанга атар от жайнатып,Шапкылап атты эскерлер жау жайратып,Алды-арты войсконын он шакырым,Опсецце касымъшан сырнайлатып.Bip куш касымыэга бомбы тусп,Жер козгалтты, думща Timi купгп.Бытырап кашты коркып бет-бепмен,Бэршщ оны керш 3apeci ушты...Bip о ш жанымызга келш тусл,Копарьпт жерден тасты аспанга атты.Карлары тускен жердш жогары ушып,Тутшмен кап-кара кып буркылдатш!31Акыннын ем!рге деген кезкарас-танымы мен тусшж-талгамыда айкын. Ол патша эюмдер1 мен би-султандарга карсы шыгып,бостандыкка кол жепазудщ жолдарын 1здеспред1. Ресей менезге де елдердщ азаттык ушш Kypecin жатканын Kepin, с оган ункосудын кажетппн айтып, кешеп ездерш алдаган зулымдарменашык куреске ундейдк Акын осыган орай:31Сонда, 105,106 - 109-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 538Алдау Ty6i 6ip тутам,Ертен оны керем1з.Алдаушылар би, султан,IpreciH б!здер сегерм1з...Романов жауыз кулады,Жойылсын деп тшеп ек.Жойылды акыр бас душпан,Кднды сорган кас душпан!32Б.Берденов майдан вм1ршен тыс, Ресейдш imid-тыскыжагдайынан да хабары бар адам болып кершедк Оны н осыдастандагы ой-шюрлерше карасак, сол тустагы патшаны тактантайдырган большевиктер мен меньшевиктердщ б шик басынакелу1 езгелерге де кеп жанапык экелетшш дурыс таныган, бул 1917жыддын 28 февралында газет бетшен окыганын жария етедкЖиырма сепзшпп февральда келш газет,“Такыттан Нсколайды кулады” деп.Курымак будан булай ecici режим,Жасалмак халыкха тынышты жана жизнь.Ею партия ею тарау жолга тусп,Аттары: большевизм, меньшевизм.Дуниеге бул eKeyi канат жайды,Бастауга 6ipi жалшы, 6ipi байды!33Эдебиеттм1зге соны б ip cepniH, жана мазмун ала келген майданшебшен жазылган хат-елендер болды. Буларда жалпы кетершспоэзиясына тэн халыктын кайгылы xani мен туган елге, жергедеген ыстык cesiMi, кещп-куш айкын сезшед1. Рас, сауаттыакындар мен жастардын суйгенше еленмен хат жазысу дэстур1бурыннан бар. Tiirri, акындар eMipinne 6ip-6ipiHe хат жазып,айтысу салты да бол га н, 6ipaK булардын максат-м1ндет1 езгешеекеш мэл1м. Ал, 6i3 сез етзп отырган майданнан жазылган хаттар,уй-iuii, туыс-тугандарына, бауырларына деген сагыныштан тыс,кешеп би, болыс, эюмдердщ ездерше жасаган эдшетс1зджтер1мен жауыздыгына орай айтылган ыза-кеп де анык ангарылады.Мэселен, Байтас деген акын ж1пт Польшадан жолдаган елещндеe3i ceKinai к ен ш каяу, журеп куптшердщ арман-мунын шеберсипаттай келш, кеюреп ояу казактардын майдандагы боздактардынартынан 1здеп келе бастаганы, жаксы хабарларга Караганда, кепузамай азаттык таны ататыньш жазады. Айталык, ол сол хатында33Сонда, 112-6.53 Сонда, 110-6.

539 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК К6ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯinrreri ш ерш жауыздыкка арнап:Болыснай, пристав пен ауылнайы,KepiHfli жамандыктын тепе жайы.Осыдан елге аман бара калсак,Кылармыз керген кунш кантар айы!34десе, Т.Киылбаев атты азамат Науан каз1ретке жолдаган хатында:Kepcerin солцатгыкка м е т айдатгын,вртеген осы еда деп кызыл уйш.Бул icin еле -елге нше естен кетпес,Боп кадды журепме TeMip туйщ35, —дейда. Ал ежи, Б.Берденов “ Елде калгандарга сэлем” аттытарауында:Етсе де мобилизовать казак елш,Шапса да кан жосылтып малый, жерш,“Кеп куса коркактагы батыр болмак”,Акыры бул корлыктын кетпес тепн!36—деп, едцеп туган-туыс, ата-аналарына сагынътшты сэлемшжолдайды.Т а ш 6ip алуан сэлем хатгарда (Молдаш, Н р м а н , Аскардынхаттары) салыстырудын метафоралык Typnepi ж ю колданылып,кешеп елдеп еркш де була eMip жадыраган жаэга, майданжелкесшдеп кара жумыс каЪарлы кыска баланып бершедьМэселен, Ескайыр акын шетте журген ездерш:Басымнан билж кеткен сон,Жабыкты кенш жаркын-ай.Тузакка тускен торгайдай,Жатыр мыз мунда талпынбай.Енш 6i3re кыр кайда,Кузде келш, жаз кайтып,Кустай болып топ жасап,Кдйтатугын кун кайда?!3754Сонда, 165-6.и Сонда, 80-6.“ Сонда, 113-6.17 Сонда, 161-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 540деп бейнеленсе, Экмал Каржауулы деген ж ш т шеп жумысындажургендерш “мезгтлаз ушкан 6ip топ каз” тургысында сипаттайды:Аралга конды суы жок,Мезгигаз ушкан 6ip топ каз.Бауырын тесеп жатугаЖапырагы жок, жер1 саз.Ушайын лесе мерген кеп,Андымайтын адам аз...¥я салган келше,Gcin-енген жерше,Кайтатугын канкылдап,Болар ма екен этан жаз?!3*Елден майдандагы кара жумыста журген боэдактарга жазылганхаттарда да ата-ана, ага-шшердш сагынышты сапе мшен тыс, солжастарды хак тагалага тапсырып, амандыктарын тшеп, елге тез1рекоралуларына ниет косады. Мунын 6ip ynrici темендепше болыпкеледкТыныштык орыс-орман каладагы,Жалганнын кайгысы сен даладагы.Акыртпай амандыкхы бишругеХатынды узбе, жаным, аралагы!”Сонымен, майдандагы согыс сипаггамалары мен алгы шептенелге, елден майданга жазылган сэлем хат жырлары Typi жагынанпэлендей дертк езгерютерге ушырамаса да, мазмундык сипатытургысынан елеул1 жаналыктар экелдк Майдан жумысындагыжастардын кешл-куЙ1 мен эсер-сез1мдерш 6epyi жагынан болсын,согыс KepiHicTepiHiH накты бейнелеща тургысынан болсын, булжырлар керкемдйс тэсщш игерудш жана 6ip сатысына кетерищ.Бран сол жастардын орыс пен Еуропа калаларын басып етш,майдан OMipiH бастан Keiuipin ысылуы, caHa-ce3iMiHiH ecin жетшу1де эсер еткен болса керек. Алайда 6ip атап керсететш жайт: бул63repicTep, бурын айтканымыздай, тек таптык сананын толысыпжетшушен гана емес, оларды кэд1мп ем1рлнс таным-тусшшщKepiHici деп санаган жен.Осындай кемелденш толысудын тагы 6ip KepiHicTepiHбул жырлардагы тарихи шындык пен керкемдйс шындыкболмысынан да керуге болады. Осыган орай торгайлык акын"Сонда, 161-6.в Сонда, 140-6.

541 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯКудер1 Жолдыбайулыньщ “Аманкедцшщ Торгайды алганы” дегентолгауы ойга оралады. Рас, Аманкелш Иманов баскарган халыкжасактарынын Торгай каласына жасаган шабуылы кетершстарихында аса eneyni окига болды. Сол окиганы Кулерi акынбулайша толгайды:Аткдн танмен айгайлап,Кал ага косын лап берда.Айн ала коршап луанды,Тус-тусына ерт койды.брттен каш кан адамдыКек най замен сузгшеп,Такымга сальш езгшеп,Лаулаган кала ертжде,Кекпардай тартып желтпне.Сары ала туда кетерш,Ко3f алды топ еркше.Ок жыландай ыскырган,Жалын шашкан, ышкынган,Ушрейген мылтык аузынаАт койды кеп ipicuiMefl,Шашакгы най за желюлдей,Ак сойылдар сартылдап,Аманкелш алдындаАтылган окка жаркылдап,Карамастан айгайлап,Ермеген оган жан болмай,Кеп кешеш шандатып,Калага юршк аныратып!..Жауга карсы журт шапты,Серпшген сойыл он-солта,Эпитсерд1 кулатты...Кандаладай езгшеп,Шаппык жауыз кдндарын.Аманкелш осылайЖыр кылдым Торгайды алганын!40Тарихи дэлелге суйенсек, Торгай каласы ушш болтан сошскетершсшитер ушш аса елеул1 окига болтаны даусыз. Сарбаздаркаланын шет-шетшдеп кешелерде кызу урыс журпзш, кептегенуйлерге ерт кояды. Алайда бораган октан кейш шегшуге мэжбурболады. Сарбаздар кала жасагынын бастыгы Курбатовты елпрсе40 Сонда, 24 - 25-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС КЕ31 (1900-1917) 542де, мунын устше кала коменданты эскерд1 казармадан шыгармайкойса да, Торгай каласын ала ал май, екшшде кейш ш епнет.Осы окиганы кезбен керш, “Ауыл тип” газспнде (1926 жылдын4 октябре № 11) “Торгай каласынын шабуылы” атга макалажариялап, “1шшде болган” деп кол койган 6ip Kici брайшабаяндайды: “Ноябрьдгн 6eci кунп тун. Bi3 бес учитель 6ip уйдем1з...Тан карангысында таре-туре атылган мылтык даусымен ояндык.Кеше ani карагы, ын-жьш дауыс, атылган мылтык. Сарбазкаланын кай жагынан юргенш де бше алмадык. Анау-мынаукершетш кезде каланын жэрменке жагынан ерт шыкты. Б1здщпэтер1м1з акша мекемесшш жогары жагында, ортасында тек 6ipуй бар. Б р мекемеш кузетш туртан солдаттар казармага карайкашканын кершк. Онын артынша 6ip аздан сон, уш сарбаз кешебойлап жогары карай шауып Kerri. Кдрыцда сойыл, колынданайзалары бар, 6ipaK Lne юрген казак болмады. Кун шыккан сон,кешеге казак юрш. Шетю кешелердш бэрше ерт салды, орталыккешеге казак Kipe алмады... Калын Kofifa козы жамыраган сияктыкушренген дауыс. Сезш угап болатын емес, тек “Ла-ла, лала”деген сиякты естшед1. Жастык, мамык тыстарын отка тугатыпалып, карсымыздагы уйге ерт салды... 0рт кушейш. Орталыккешеден баска жерд1н бэрше сарбаз каптап кетп. Элг уйге KipreHсарбаз жок, тобын жазбай ат уетшде, кешеде. Kimi 6eciHre дейшкаладагы эскердщ кайда екенгн бше алмадык. Тек Kimi бес1ндегана тэртшпен атылган мылтык даусы кебейдь Сарбаздын урщеенкойдай каша бастаганын кершк... Кдла халкынын адам шыгыны азболды, тек кала жасагынын бастыгы учитель-инспектор Курбатоведщ... Сарбаз шыгыны молырак болды, елген юешердщ суйепнтуыстары тастамай алып шыгып, Кдбырга деген жерге койды.Ок атылмауынын себебш кейш бшшк: эскер бастыгы эскершказармага камап алыпты да, согыска шыгармапты... Туе эбденауган сон, Орынбордын жуздей атты казагы комендант буйрыгынакенбей казармадан шыгып, сарбаздарды кашырган екен”.MiHe, бар шындык осы, ал айда Kyaepi Жолдыбайрыкетеркшшердщ жешске деген куштарлыгы мен ыкылас- ынтасынбейнелеу аркылы шеберлпс танытып, керкемшк шындыккажуыктай тускен.Еншп 6ip жырларда сол жылш халык басына тускен ауыркиыншылык, ел трагедиясы басты такырып болып сипатталады. iШынында да б р кетершс тусында болган ауыртпалык,дурбеленнш зардабы ете ауыр болды. “Казак патшага карсыатка мш ш деп эуез шыгарып, эскер алам деп, елш басьгп алып, |Сарыаркада, Акмолада, Семейде, Текеде, Торгайда, Жетюудажанаралдар, эскер басы терелер шыгады. Кдрусыз елш койдайайдап, жаудай тонайды. Жарасына пышак тиген казак, кыршз

543 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPWICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯатка мшедг Патшанын acKepi немгстен repi, карусыз казак,кыргызбен согысканды суйед1. Жызак деген езбек каласын жерменжексен етед1. Кыррыз ауып, Алтай асып, Куншыгыс Турюстанетедь.. Тарбаратай, Алтай найманы Keptui Кытайра ауады. Ауранелд1 бегеуге аскер шырады... Алаштын баласына канкуйлы жауболган патшанын кызметлпа терелер параны жатып та, турыпта ал ран. Алаштын жайында кара топьфак, кау жер болса, акканезен, шал кар кел, тущы кудык, мелд1р брак, жайлы, жарык,торайлы орман болса, майлы ет б1здщ орыстын сыбарасы депотаршыл орыска тартьш эперген. 1913 жылы жалрыз Жетссуданегшпи орыс терт миллион десе жер алган. Сорыска дейш орыстынeriHinici казак, кыррыздын жершен тандап 25 миллион десятинажер алган... Алаштын баласы иттей улып шелле калган!”41.Мундай алапат окиралар баягы “ Актабан шубырынды, Алкакелсуламадан” кейш дал осындай сипатта бола коймараны мэл1м.Осыран орай Куанышбай Бозаев деген акыннын “КаракойынKOTepiitici” деген дастанын далелге келтеруге болар ед1. Акын осыкетершстш басы-касында болып, Орта-Аргын елщдеп сарбаздарбастыры Жакып ердщ касында журт, окиганы тугелдей ез кез1менкерген адам. Жырды сол 1916 жылы жазып аякгаран, оны акыннынез аузынан жазып алып Акмоланын “Бостандык туы” газетшдежариялаган — Мажжейулы Мукаш деген журналист.Дастан “Сарбаз” , “Отряд”, “ Соры с” , “Босу”, “Прием”,“Мунапас” атты алты тараудан турады. Тек алрашкы “Сарбаз”деген тарауда рана ел пшнщ дурлтп, курбан шальш, каруланабастауы, жас жтттердщ лешрш масаттануы мен кайраттануы молсерпшмен сипатталады. Ал карулы отряд келгеннен кейшп едцщтоз-тозы шьггып, канды кыррынра ушырауы, “балапан басына,турымтай тусына” дегендей журттын бет-бетше аууы кен KepiHicтапкан. Мундай тонау мен зулымдыкты орыс эюмдер1мен ауызжаласкан болыс, билер icxe асырады. Бул сумдык KepiHicTi акын азсезбен тап басып бейнелейш:0рт с алып Шаштыра да барып кайтты,Жауызяар бар керепн алып кайтты.Канды ауыз, Tyci суык кек каскырларМунайтып елдан шин жарып кайтты!42Рас, сарбаздар колындагы кыльпп, найза, сойылмен, 6ipniжарымш ип мылтырымен жасанган жаура карсы шауып, улкенерлпспн улпсш керсетеда. Бар болтаны 6ip мындай рана сарбаз41 “Казак эдебиеп” газеп Ns 31, 1990ж., 3 тамыз / Кыр баласы менШестаковгын “ 1916 жыл” атты енбепнен уз1нд1.42 Он алтыншы жыл. А., 1936, 34-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЫН БАСKE3I (1900- 1917) 544пулемет, зенб1реп бар тас туйш отрядка карсы тэуекелге бел байлап,ен алгаш алпыс мергенш атгандырады. Сол алапат согыста Жакып,Хасен, Айткожа, Эйдерке, Иса батырлар кезаз ерлктер жасайды.Иса батыр 6ip 63i уш солдатты елпрш, жау огынан капыда мертболады. Калын сарбаздьщ жещске деген тшек-талабы шекыз болсада, курсанган жаудын бораган о т мен зенб1рек снарядына шыдасбере алмай, кейш шепнуге мэжбур болады. Ел ауып, ер сасканкаралы кун туады. Куанышбай акын сол кайгылы жагдайды халыкатьшан жар сала айтып, ертенп кунге умгг арткандай болады:Берекен Kerri, казагам,Ертедеп кун калып.Bip нэубетке жолыктын,Алды-артыннан шырмалып.Заманын солай болган сон,Ceftnemi, тшм, ыргалып.Жай жургенмен не талтын,Бекер карал турмалык.Жылайтын кунге кез болсан,Эр нэрсеге ырзалык...Ел, журтыннан айрылсан,Неге керек патшалык.Балан менен малды алып,Зарландын, журтым, ун салып!43Акын “Мунэпэс” атты сонгы тарауында кектен тшегенбостандыктын жерден табылганына ризашылык 6umipe отырып,ел болашагын ойлайтын басшыларды татулык-б1рл1кке, баскосатын эрекетке ундейги:41 Сонда, 35-6.“ Сонда, 37-6.Кайдасын мен бишрмш деген ерлер,Сын болды эр халыкка бак сынасар.Кол шыгар 6ip женнен, 6ip ауыздан сез,Басыцоы кос, тшепн icxe асар.Мунэпэс басын азат, малый азат,Казактын пайласына бул мунэсар.Мундайды бурын тшеп алмаушы едщ,Куанып TyciM бе деп кеншм сасар.Казакка кемшк келген осы exeyi,Сумдыктын туп тамыры орын басар.Ауылым аймагым мен эл1 уйкыда,TyciHin осы сез1м юмге унасар?!44

545 1916 JKbDIFbl УЛТ-ЛЗАТТЫК, K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯАкыннын бул пайымдауларына Караганда, онын iuiid-тыскыем!рден хабары бар, кез! каракгы адам болганы ангарылады.Жырдын кейшрек аз-кем езгеркже ушыраганы, енделштолыктырылганы бай кал алы. Муны М.Мэжжейулы да дастансонында берген тусшпсгемесшде атап керсеткен. Сондай-ак олКуанышбайдын елещй суырып салып та, жазып та шыгарганынайтады. влецнщ айтылып таралуы да назар аударуга турарлыктай.Автор осыган орай: “Куаньпибай бул еленд! сол кетериис болганжылы жазыпты. 9лен сол жылы-ак ел-елге тарап, жастардын “эу”десе аузына тусетш анызы болыпты. BipaK бул елен Куанышбайгажаксы тимейд1, кеп уакыт ез еленшен тая к жейш, еленде аттарыаталган мырзалар Куанышбайды шекю кылады, турл1 пэлелерменустатпак болады, айдатпак болады. Ол пэлелерден бертш келеарен кутылады Сонын салдарынан Куанышбай колжазбасынжогалтады, e3i де айтпайды, e3i барда баскаларга да айткызбайды.Сондыктан еленнщ кей жерлер1 умытылады, кей жерлер! алгашкыжазганынан езгеродйрейдо. Ал еленшн “Мунэпэс” деген сонгытарауын ол Акпан революциясынан кей1н, окопка барган Ж1пттеркайтып келгенде жазыпты”45, — деп керсетеда. Осынын 6api халыкэдебиетп улплер^нщ езгеру, енделу, редакциялану кезендер1ненмагамет береда дей аламыз.Елд)н ерл1кке толы курестер1 мен онын carciafliioce ушьфаганкезендерш жалгастыра жырлайтын тагы 6ip дастан меркелйс акынЭлтай Суй1ншэлиннш “Калаба” атты туындысы. Жырды алгашжазып алып, бас пал а жариялаган Рахымбай Кулбаев деген Kici.Бул дастан кейш 1936 жылы басылган “Он алтыншы жыл” аттыжинакка ецш. Ауызею айтылу кезшде кейб!р тустары умыгылса да,жырдын узын-ыргасы толык сакталган.Аспара елпйн болысы Бектен 25 маусым жарлыгын мултйсс1зорындауга жан сала Kipicin, патша жарлыгын TyciHHipyre келгенэюмдерге кызмет керсете бастайды. Алайда халык наразылыгынашыкган-ашык 6uuiipin, сол тешрекке аты ManiM Аккез батырдыхан сайлап, сарбаз жасактайды. Олар Мерке каласына тупсиылданшабуыл жасап, ездершш кажыр-кайрат, ынтымак-б1рлшн айкынтаньггады. Алайда муздай курсанган карулы отрядка Аккез батырсарбаздары да тетеп бере алмай кейш шепнеш. Бектен болысбастаган патша солдаттары каннен каперс1з отырган елге буйщейтиш, кан жоса кылады. Журт мындаган жылкьшы солдаттаргакарсы айдап, олар муны халык жасагы екен деп ойлап, кумга карайкашып жан саугалайды, сейтш, кепшш к тйселей келген ел1мненаман калады. Дал осы тарихи окига Киялбай Супров дегенакыннын “Аккез батыр” атты дастанында да келел! жыр болады.45 Сонда, 38-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: X X РАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 546Тек мундаш 6ip айырмашылык: бетпе-бет келген согыста халыкжасактары пулемет пен зенб1рекке шыдас бере ал май, амалсызкейш шепнгенде, жол-женекей эйелдерше кишген отрядкатап болып зор кыргынта ушырайды. Аккоз батыр да колга тусш,артынша сот болып, ит жеккенге айдалады. Елдеп жастар майданшебшдеп кара жумыска epiKci3 алынып, шеказ азап-киыншылыккеред|.Осындай ел кайшсын жинактап керкем суреттеуде дараланыпкезге тусетш шыгармалардын 6ipi — “Кулакаска” дастаны. Мундада ел екхжузш басшылардын алдауына ceHin кыршнга ушырайды.Жаппай кетершген Обалы елше Кулакаска елшщ азаматтарыда косылып, олар Ыргыз, Торгай, Костанай тешрепмен rimiТоргайдагы Аманкелд1 батырмен байланыс жасайды. Дегенменотаршылдарга карсы куресте халык 6ipniri айкын керщсе де,журттын жер ынгайын тш мш пайдалану, уйымдастыру icTepinaeтэж1рибеа аз болды. Ел басшыларынын алдау-арбауына ceHinкалып кеп опык жейД1, сонын зардабын тартады. Сол кайгылыKepiHicTi аты-жеш белпаз акын темендепше сипаттайды:Мулйс ойран, адам кыргын, кан жыл ап ел,Ешреген кала берш кез жасы сел.Бауырында эр тебенщ жатка н елйсБетшен муцоы куй мен суйеш жел!46Халык кайгысын арнайы жырлайтын осындай туындыларменкатар, сол 6ip ел басына ауыртпал ык тускен киын кезенде журттынжаркын болашагы уш ш ез eMipiH киып мерт болган ерлердщ аскактулгасын жасаган жыр, дастандар да аз емес. Булардын сотташбатыл жауаптары мен кайыспас кайсарлышн, ел мунын айтудаштапкырльиын, шешендшн езгелерге улп етш сейлейдь Осытуста Бекболат, Эли, Тайлак, Жанабай, Жакып, Иса, Тайшым,Кыргызбай icneirec талай ерлердщ жанкиярлык ерл1'к icTepiH ескеалып, мактан тугамыз. Осы орайда Иса Дэукебайулыниа делшшжурген “Бекболат” дастанын жеке белш атаган жен.Ен алдымен, осы дастаннын авторы женшде 6ipep сез. Э й гшакынымыыз ГЖансупров архившен кел in тускен бул туындынынавторы керсетшмеген, тек ен сонында “Жинаушы Жушс” дегенсез бар. Ал енд], алгаш ыкшамдалып, кейб1р тустары ушталыпецделген 1936 жылш “ О н алтыншы жыл” деп аталашн жинактаавторы Иса Дэкембайулы деп керсетшгеш мшпм. Булан кейшпжинактар мен эр алуан хрестоматияларда Иса Дэукебаев депжазылып жур. Шынына келгенде, окига болган Жепсу ешршде46 Казахстан Республикасы Гылым министрлт — Гылым академиясынынОрталык гылыми кггапхана коры №1011, 302-6.

547 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯмундай акыннын бурын-сонды болмаганы даусыз. EisuxiKойымызша, сол Жушс деген адам осы aftrwi дастаннын авторыболуы да гажап емес. Сондай-ак ол Kici ертелькеш акындыгыменкезге туспегенге уксайды, оз кез1мен керген окиталарды кейшпбуынга дал жеттозу максатымен жазганы байкалады. Бул жайттаршыгарманын ен бойынан айкын ангарылады. Буларга коса авторКенес ек1мет1 тусындаты саясаткд сэйкес келмейтш болта ндыктан,езшш аты-женш коюга да батылы бара коймаган Tapiaai. Осынын6api 1961 жылы “Жулдыз” журналынын №9 санында “Бекболат”дастанынын авторы юм?” деген макал ада арнайы сез болтан-ды.Сол макаладан кейш журналист маркум Р.Байжасаров “Жулдыз”журналынын 1966 жылгы № 7 санында макала жариялап,Бекболат Эшекеев бастаган кетершстщ басы-касында болтанЖутс Сулейменов деген адамнын болтанын, онын “Сары би”атанганын айтып, аталган дастаннын авторы сол Kici болса керекдеген тужырым жасайды. Бран езге косалкы деректер жокболгандыктан, бул мэселе апй uieuiiMiH таба койган жок.“Бекболат” дастаны сондагы окига жуйесшщ даму барысынасэйкес кундел1к секши етш курылган. Осындагы тараулардынатын т1збелеп атасак, мундагы окита барысын айкын ащарутаболады: “Маусым жарлыгы”, “Елдш камдануы”, “Елге эскершытуы” , “Жайылмыстын кемтрлершщ, келшдершщ жылаганы”,“Жайылмыстын турмедегшермен жольнуы”, “¥лыкгардынБекболаттан жауап сураганы”, “Бекболаттын жауабы”, “Бикажылардынжауабы”, “Зэюрдщ зулымдыш”, “Он жетпоракшынын эйелдершш жокгатаны”, “Шаратай Еспембет пенКасымнын Бойдаш елш кыруы”, “Ыстыксайда кьфылтан елшнзары”, “Бекболаттын екшнй сурагы” , “ Бекболаттын жауабы”,“Сотгын жауабы мен уюмГ’, “Бекболат дарта бара жатканда”, “Дартубшде Бекболатка терелердщ айтканы”, “Бекболаттын жауабы”,“Жайылмыстын сурагы” деп сипатталуынын 03i кеп нэрсешангартса керек.Дастандаты кат-кабат окиталардын 6api дерлйс басты кейшкерБекболаттын TOHiperiHe топтастырылтан. Мунын 6api Бекболаттынел1 ушш басын ашмге Tirin, жанкиярлык ерлйтн бейнелеугебатындырылтан. Ол эйгш маусым жарлыгы шыккан кунненбастап, эдшетаз жарлыкка карсы шытута тас-туйш беюнеда.Ел-елте ундеу хаттар таратьпт, б1рлесуге шакьфады. Жасынъщжеттстен асканына карамай, батыл эрекеттер жасайды. Kepuiiкыртыз елше де арнайы адам Ж1береш, езара ынтымак, б1рлжкешакырады.Бекболаттын сот алдындагы жауаптары халыктьш шеменшшерш, айта алмай журген арман-мунын айкара ашып KepceTyiтуртысынан да аса кунды. Ол, acipece, патша вюметжщ гасырлар

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСKE3I (1900- 1917)___________ 548бой канау-тонау саясатынын сыр-сипагын батыл эшкерелейд!.Батыр ел ш ш д е п кулар мен сумдардын еюжузш суркияэрекеттерш де аяусыз эйгшеп, букара мунын коргап сейлейш.Патшанын Германиямен согысы тусында, кысылтаян кездеказактан жэрдем сурап, бейбн ешрде жастарды орыс Tini ментехникасына уйретпегенш де улкен айып етш тагады. ¥лыктар“ Бекболат хан, жакын жолдастарын канша, кетершсте ту устаганюм, саган юмдер кемектеспек болды, соларды айтсан, айыбынжешлдейш” , — деп, айла-тэсш колданып сан-сакка жупртпекболады. Ал айда Бекболат барлык жауапкершшкп ез мойнынаалып, касында болтан сержтерш коргап сейлейш. Кетершгенхалыктын айыпсыз екенш, букш эдшетаздок патша жагындаекенш айтып, улыктардьщ езш айыптайды.Бекболат батырдын дар алдындаш жауаптары патша еюметшшшеказ эдшетазщктер1‘ мен канау саясатынын найза бойламасзымияндыгын батыл эшкерелеуге курылган. Ол улыктарданжасканбай барлык шындыкты букпейз айтып, бултармай жауапбереш. Бутан мына темендеп жолдар айкын айгак:Рас, мен согысуга шыкпак болдым,Басынды жер астына тыкпак болдым.Рас десен, рас сезш мен айтайын,Ак патшанын тукымын куртпак болдым.Ту тйспм ел-журтымды жиып алып,Жауга карсы аттандым ойран салып.Кылган icreH кайтатын катын бар ма,Ата-бабам кылган ic, кылдым анык.Жалынып жаным сурап жыламаймын,Пэленше жолдасым деп бекер айтып,Кунэкар eMipiMae бола алмаймын!47Бекболаттын сол кездеп саяси-элеуметттк жагдай менкетершстш шьну себептерш багалап xyciHyi де байыпты api терен.Онын пайымдауынша, патша огаметшш отарлау саясатыныннэтижейнде халык жаксы коныс, шурайлы жершен айырылып,тау мен таска, кумды жерлерге ышстырылуы, казак шаруаларыезгелерден кем усталып, тещцкке кол жетюэе алмауы квтершстщшыгуына басты себеп болтан. Сондыктан батыр езш ш осындайкысылтаян, киын сэтте куреске саналы турде карсы шыкканында жасырмайды. Ол “Ата-бабам кылган ic” деу аркылы азаттыкKeTepinicTepiHiH будан бурын да болып келгенш, эл1 де бола47 Сонда, 49-6.

549 1916ЖЬ1ЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPUIICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAHПОЭЗИЯберетшш ескертед!. Мына темендеп жолдарды когамдыккурылыска тагылган айыптау деуге де бол ар едгКдзактын жерш де алдын, суын да алдын,BipeyiH алпыс десе епн салдын.Кдзакган калаганнын бэрш алып,Алатау кар тубше куып бардын,Эуелде солдат кылып ойнатпадын,Орысша Tin уйретш сайратпадын.Кезш ашып ку казак оянар деп,Кдзынан аяп ед1 кара нанын.Ел бейбйг, журт тынышта сурамадын,Кеп соты ста сураган ку амалын.4"Бекболаттын дастандаш айткан oft-niKipiiepi мен тарихишындык та 6ip-6ipiMeH уштасып кабысып жатыр. Айталык,Бекболат Эшекеев 1916 жылгы кыркуйектщ 2-ci кунп Нестеровдеген сотка берген жауабында: езшщ Ушконырдат Жайылмыселшщ жарлыкка карсы етюзген жиынында болганын, жтттердщсойыл, кылыш, шпнара мылтыкпен каруланып, солдатка карсыжылкыны айдап с альт, куреске шыкканын, 6ip казак-орыскашокпар ти л жараланганын жасырмай айтып булай дейд!: “Халыккеп еда, сол себеггп меншен юмдердщ 6ipre болганын айтаалмаймьпт... Таякка байлантан ак шуберекп кергетм рас, 6ipaKоны мен кетергетм жок, им устаганын да бишеймш. Менщэкемнщ алты не жет! жыл хан болганын еспген едш. Маган “ханболгысы келда” деген айып тагады. MeHi дарга аскан куш шын“кан” сонда болады... Екейбай Саткьшов менщ тусым, ол да менсекиш жастарды эскерге карсы соктыгыстан сактандыру ушштоп шпнде бодцы. Ал Кенбай Ниязбеков, Кэр1бай Аламановтардыкергетм рас, алайда олар да жастарды согыска упттеу ушш емес,кайта басалкалык айту ушш барган болатын-ды”49, —дейда. АлНэдарбек Кдраксин ез жауабында: “Мен Бекболат туьшын астындаболтаным жок, 6ipaK атылган мылтыктын дауысын естшм. Менэскерлер келген куш гана сарбаздар тобында болдым. Жайылмысболысынын тобырын Бекболат Эшекеев уйымдастырды. Менкелген куш сарбаздар алдына жылкы айдап салып, эскерге карсысотые ашпак болды. Ж штердщ колында сойылдан баска ешнэрсеболтан жок. Мылтык устаган адамды кергетм жок. Адам кепеда, дегенмен топ шпнде Дуйсебек Кдсымбековты гана кердам.бзгелерден гамда кергетм ес1мде калмапты. № 7,8,9 ауылдардын“ Сонда, 49-55-6.49 Алматы облыстык архив коры №76,510 ic. 448-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)___________550азаматтарын баскарган халык соты Kapi6aft Аламанов жэнеБайгазы Мэмбетовтар деп естшм”50, —дейдьEip айта кететш жэйт: осы жауаптардын кепш ш к бше бермейтш6ip сыры бар. Ол — кетершс басшыларын камауга ал ранд а,Бекболат барлык айыпты ез мойнына алатын болып кеяняп,баскалардын босануына жардай жасамак болады. Eni упнн басынел1мге тйасен батырдын бул ерл1гш белпйз акын онын ез аузынанайткызады:Ел-журтым, аман болгын, айткан сез1м,Курбандык бэрщ yniiH жалгыз ез1м.Eip жыл ма, жарты жыл ма менен кейш,Мунын да айналдырар 6ipey езш!51Сонры жылдары Бекболат Эшекеевтщ сол 1916 жылрыкетершсп уй ымд астырудагы жана 6ip кырларын ашатындастандар табылып отыр. Сонын 6ip елеул) де керкем нускасысарыжаздык акын Кдбылбек Сауранбаевтын “¥зак батыр немесеБекболат Эшекеевтщ унДеУ хаты аркылы Албан, кыррыздыккатысуымен болган кетершс”52, —деп аталады. Дастаннын авторыК-Сауранбаев —1916 жылры кетерипске катьтсып, сол окиралардыкезбен керген адам.Жыр 25 маусым жарлырьшан кейшп Жаркент ye3i, Кдркаратещрепндеп Албан казактары Саурыкулы ¥зак батырды басшысайлап, ез ара кенесш, кершшес Дулат, Сарыуйсш, Шапыраштырулары мен к а н а т е кыргыз елше де арнайы Kici жЛберед1.Олардан жауап кутш отырранда, Бекболат Эщекеевтш 6ipiryтуралы ундеу хатын алып, Тайлак Бекбасов деген ж т т келед1.Бекболат бул хатында патша еюметшщ отарлау, канау саясатынбатыл эшкерелеп, мундай корлыктан кутылу ушш, ашык куреске,ез ара 6ipirin жаппай кетершуге шакырады. Сол 1916 ж ы лры ултазаттыккетершетш сыр-сипатын ашуга кемектесетш бул ундеухаттын мазмуны темендепше:“Суан, Дулат imci, Албан ара,Тарайды улы жузден канша бала.Уш жуздщ баласымен кенес алмай,Жарлык тыгыз улыктан амал бар ма?Тевдйсп баска журтпен б1рдей ет деп,Приговор усынындар падишага.50 Соняа, 397-6.51Он алтыншы жыл. А., 1936.45-6.52 М.О Эуеэов атындага Эдебиет жэне енер институтынын коры №2043, .№340 бума. 4-9 дэгттср.

551 1916 ЖЫЛГЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕРШ1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯЖерге epiicri право б1рдей болсын,Кдмамай хапкымызды тау мен таска!Мектеп ашып окытсын бала-шага,Право тек келеш сонда гана.Болмаса жайылган мал колында тур,Канша алса карсылык жок падишага! —дей келш, хат жазган бауырыныз Бекболат Эшекейулы. Тшект!бермеген кунде, ка рулы кетершске шакырамын. 1916 жьтл, маусымайыньщ 29-да, Жеркокырда”53, - детгп.Хатты окып кайраты таскан Кдркара ел1 ¥зак батыр бастауыменсогыска кызу дайындала бастайды. Не icTepiH бшмей дагдарыпотырган журт 6ip cepnuiin, жйгерше жиер косады. Осы ж э й такын:Осы кезде Бекболаттын хаты келш,Хатпен келген ж т тп кез! керш.Непз» бул хабардын ете жаксы,Кайратка келпрш гой дуЙ1Мелда!54 —деп сипаттайды.Дастандагы окигалар жуйесшщ М.Эуезовтщ “Килы заман”повесше де аркау болтаны мэл1м. Рас, аталган повеете халыкекщдер» ¥зак, Жэменке, Сергкбай, Турлыкожа, Эубэюрдщ,сондай-ак эюмшшк eicuuepi Акжелке, Ракымбайлардынжинакталып сомдалган корке м бейнелерш корешз. Осыбейнелер К.Сауранбаев дастанында да бар. Бул жэйттардынауыз эдебиет! мен жазба эдебиет туындыларынын 6ipfliri менайырмашыльпегарын ашып тануга cemiriH типзер1 де сезаз.Дастан мен повеете сипатталатын Узак батыр бейнеа етекурд ел i. Соны пайдаланып И.Лиханов деген жазушы “Манап”атты драма жазып, сол аркылы батырды мейлшше катал,уры, ез кызын ез) еллрген кара ниет жауыз етш сипаттамакбол ад ы. “Манап” драмасы “Айкап” журналында тугел басылыпшьпскан сон, С.Сейфуллин “Манап” драмасы туралы” атты сынмакала жариялады. Мунда автор драманын эдеш бурмаланган,жасандылыгын тап басып керсетш дурыс сынады. И.Лихановтындрамасында Узакгы ез кызын e3i елпрда деген айыпка орайМ Эуезов “Килы заман” повесщце былай деп жазады: “Бупнсол ертеде еткен сумдык куш жана гана болып еткендей ерекшеауырлыкпен кайтадан келш, кан журепн каптай баскандай болды.Бэкей — Узак батырдын езшен тутан баласы. Ею-уш улдын53 Сонда, 4 дэптер. 8-6.“ Сонда, 9-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1 9 0 0 - 1917) 552ортасындагы жалгыз супу кыз еда. Бар баласынын шпнде оданыстык, одан кымбат болган тумасы жок eni. Эдетше Бэкейдщ жаскуншен атастырган Kyfteyi бар ед1. Ол Албан imuueri малмен 6ipreмал боп ерген 6ip сасык байдын енераз, топас баласы болагын...Сондыктан Бэкей супу ескен уясына кош айтып, журек жарыменкашып eni. ¥зак куып кетп... Кызын уйше экелген сон, канатысынган торгайдай aneycipen сенш бара жаткан баласына карап,¥зак та эке журеп оянгандай ашуы басылып, махаббат Tuii кайтаоянып, жаны жылынгандай eni... EipaK сол кезде тыннан шыкканерттей, ашык кунде курю реп жауган еткшшшей жал га н ашу,жалган намыс ueci болып осы Тун катар мен Кожамберд1 шыкты.Тункатарлар ¥зак уйде жокта ауылды каптал басып алып, Бэкейдщ031 туып ескен улкен уйшщ шшде улкен жауыздык icrefli. Заржылап, т р а бойынан кан актарылып талып калган шешесшщкезшше улкен уйдщ шанырагына Бэкейш асып еллрд!”55. БулИ.Лиханов драмасындагы окиганын жалгандыгы мен жасандыгынтанытса керек.К-Сауранбаев дастанындагы келес1 6ip ерекше тулга Тай лакбатыр бейнес! дер едж. Ол кетершс басшысы ¥зак усталып кеткенсон, букш жауапкершшкп ез мойнына алады. Тайлак — Ci6ipreжер аударылып кетгп керген, он мен солын танитьгн сауатты Ж1пт.Патшадан жаксылык кугуге болмайтынына K03i жеткен ол сонынаерген сарбаздарымен ¥зак отырган каланы босатып, кетершсбасшысын куткаруга бел байлайды. Батырдын сол калага шабуылтусындагы ерлтн акын темендепше сипаттайды:Кдлага ат кояды “Райымбек” деп,EipiHeH-6ipi калмай жиналган кеп.Кдйтпайды пулеметпен кырса-даш,Kipefli 6ip жагынан Тайлак ер кеп.Орауыз аты ойнакгап,Кешешн юрда шетшен.Батыр туган Ер ТайлакКдйтпайды коркып бетшен.Босатам деп Узакгы“Кайтпайтын ер деп сзртшен”.Кашып б ipfli кеп солдатБатырдын коркып кейпшен.Ашумен Keai кызарды,Узактардын дертшен!5655М. Эуезов. Килы заман. А., 1975.41-43-6.*М.О.Эуезов атындаш Эдебиет жэне енер институтынын коры №2043,№340-бума. 4-9дэптер.

553 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК K0TEPU1ICKE БАЙЛАНЫСТЫ TYFAH ПОЭЗИЯАлайда батыр сонгы 6ip uiemyuii айкаста жау огынан мертболады. Жастар майдан жумысына женелт1ледгКетершс женшс тапканнан кейш колга тускен колбасшыбатырлардьщсоттагы батыл жауаптары мен кайсарлыгын аскакжырлау —Жетпсу акындарында белгш 6ip дэстурге ай налган, бутан“Бекболат” дастанындагы урщс себеп болганга уксайды. АкынЕсдэулет Кдндеков езшш “Эли батыр” атты дастанында сол 1916жылш улт-азаттык кетершсшш жалынды басшыларынын 6ipiЭл ид in соттагы батыл да етюр жауаптарын аскактата жырлайды.Эли —Кордайда туган асыл азамат. 2S маусым жарлыгы шыкканда,оган карсы халык жасактарын баскарып, азаттык ушш алысады.Кейш eai келш бершш, сотта халык муддесш коргап, эдшетЫзшкгшшыру себептер1н ашып сез сейлейш. Элидш кезаз ерл^ктержКенен Эз1рбаев та жырлап, халык улынын енегел1 icTepiH мактантуткан.Халык акындарынын Кенес eitiMeTi жыддары жырлаган 6ipтоп дастандарында /К.Эз1рбаевтын “ Кыргызбай”, “Эли батыр”,Н.Байганиннщ “врютеген eMip”, С.Кер1мбековтын “0шкенжанды”, “Бес мылтык”, Э.Сариевтщ “Алатау майданы”, т.б./ окигаepici 1916 жылры кетершстен бастау алса да, басты туйш 1917жылры Казан революциясыньщ жешстерш жырлаумен аякгалады.Сол себеип буларда мазмун уксастыктары ушырасады.1916 жылры улт-азаттык кетершсшш манызды б ip ошагы—Торрай козралысы болды. Мунда 25 маусым жарлырына карсыкетеритген халык Эбшгапар /кыпшактар/ мен Оспанды /аррындар/хан сайлап, бас сардарлары етш Аманкелш мен Кейюш сайлайды.Алайда осы кетершстш алрашкы басшыларынын козралыстыуйымдастыру женщцеп сан алуан icrepi “хан” деген айыппенэшл бараланбай, Tepic тусшшршп келш. Бул мэселе ел1м1здщтэуелаэцшс алуынан кейш рана езшш дурыс барасьш алып отыр.Сол жылры кетершсп бас кару тарихынан Аманкелш Имановтыналатын орны айрыкша. Ол патша еюметшш сол жылры маусымжарлырына карсы кетершген халыкты баскарып, ею-уш жыл бойыузшказ курес журпздь Элденеше рет патшанын карулы эскершекарсы куресте кезаз ерлйсгер жасайды. Аманкелдшщ жэне оньщузенгшес cepiicrepiHiH улгш icrepi сол сарбаадар сапында болтанОмар, Сэт, Kpepi Tapisai акындардын акын-толгауларында кещненсипатталып, лайыкты багасын алды. Рас, бул топтагы акындар'Аманкелдшщ epniKTepi мен ic-эрекеттерш кен пайдаланды,алайда Кенес еюметшщ устанган саясатына сэйкес кетершстшсыр-сипатын таптык курес туррысьшда жырлауга мажбур болды.Сонын нэтижесшде сан килы бурмалаушылыктарга жол бериш.О.Шипиннщ “Аманкелдшщ айбаты”, Кудершш “Ер туды”,Э.Кундызбаевтьщ “Аманкелш”, Сэттщ “Маусым жарлыгы”,

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917) 554Т.Есенжоловтын “Жабыдан тутан трпарым”, С.Онайбековтын“Батыр”, “Татырда”, “Куйж калдщ басында” /авторы белпаз/жырларында Аманкедшш дэстурл1 батырлар жырынын улпаменерте есейл ер жеткен, самсаган сары колды 6ip ©3i жайпайтын ертуршсында сипаттайды. Будан езге сипатта бейнелену1 мумюнде емес еда. Дегенмен, Аманкадщ унем1 солай суреттеле бермейда.Мэселен, Kyaepi Жолдыбайулынын “Аманкелданщ Торгайдыалганы” атты жырында ол кезпз ерл1ктщ адамы емес, кайтаалды-артын ойлайтын, жагдайга карап ic ететш басшы болыпсипатталады. Тортай каласына шабуыл жасаган кезде батыркортаушылардын жай-жагдайын алдын-ала 6inin, соган карай icкылады. Айталык, кетертсшшердщ шабуылына тойтарыс беругедайындалган жауды б1рден алуга болмайтынын тусшген ол алгашрет орт койшзып урейлендаруда ойластырады. Аманкелдшщ осыэрекеттерш акын:Уш туйлтп, уш барып,Сепз Kici шыгарып,Ала алмады калганды.Кетершс данкымен,Туйшш кала калганда,Казарма мен казначейОсында жиган бар жанды.Баска уйлер калган иес1з,Терт жерге солдат туйшш,• Бекжт эбден алганы” , —деп бейнелейда. Ал, “Кдмалды бузган каЬарман” атты халыктыкжырда да Аманкелд! жана дэу1рдщ саналы колбасшысы екешайкын ангарылады:Аманкедш алдында,Айн ал а врлеп каланы,Кун батканша ка малы.Тарамаса осы кунАлатын бшш шаманы!О.Шипиншн “Аманкелда”, С.Есенбаевтын “Ер Аманкелда”,Н.Ахметбековтын “Аманкелд1 дастаны” атты туындыларындабатырдын OMipi жана 6ip кырынан алынып, эпикальпс сипаттажырланады. Булардагы басты 6ip ерекшелйс: жазба эдебиетке тэнсуреттеу Tocirmepi мен табитат KepiHicTepiH астастыра беру дередак.57О н ал ты н ш ы ж ы л. А ., 1936, 2 4-^

555 1916 ЖЫЛРЫ УЛТ-АЗАТТЫК, К0ТЕР1Л1СКЕ БАЙЛАНЫСТЫ TVFAH ПОЭЗИЯ1916 жылгы ел басына тускен ауыртпалык, азапты аталгануш акыннын калай кабылдап, кай дэрежеде сезшгенш ангаруушш мына 6ip салыстыруларга назар аударып керелпс. Мэселен,О.Шипин халык басынан кешкен ауыртпалыкты:Аспанды кара булт басып,Кун кабагы туйиш.Жылкы экетш желкш,Кой квгеш киылды.Кара бултга как жараШатырлады нажагай.Ок жыландай ыскырып,Ел шине rycTi жай!5'—деп сипаттаса, Сэт акын:Ай, жрдыздар шрщцеп,Жылагандай ещреп.Дуние тулап тенселш,Теншер суын шайкасты.Мал мен жаннын барлыгыYpeiti кашып шуласты!59-деп бейнелейш. Ал, Нуркан акын:Кун мунартып тунжырап, жел буылып,Куйын турып туйшш, шанды yftipiri.Сары даланы баскандай сары уайым,Eip уыска сыйгандай жер жиылып.вшнде керд1 сумдык, туе кврмей-ак,¥рынды ел уды сусын шкендей-аквртенш ел уайымнын ошагында,Жарк епп твбеден жай тускендей-ак!60-деп суреттейш. Осынын езшен-ак дэстурш халык акындарынажазба эдебиетпн эсер-ыкпалынын моддыгын ангаруга болады дейаламыз.1916 жылгы кетертске байланысты туган поэзия эдебиетпзгесоны леп, жана мазмун ала кедш. Халык ауыз эдебиетгндеертеден айтыльш журген макал, мэтел, идиомалык пркестер ем!ря О. Шипин. Аманкелш. А , 1942,77-6.99 Орталык гылыми кггапхана коры №743, 129-6.ш И. Ахметбеков Аманкелшдастаны. А , 1951, 79-6

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917) 556талабына орай нактыланып уштапа туей. Айталык, “ X i r e p i кумболды”, “ E ip жагадан бас, 6 ip женнен кол шыгарып”, “Кдбагынакар катып, K ip n iriH e муз турьт”, “Кездщ жасы кел болып”, “Ашкузендей буплш”, “Шыбын жаннан туншп” секщш T ip K ecre p еши“ >K irepiH жерге e w iip in ” , “Сез шытарып 6 ip жерден, кал шыгарып6 ip женнен”, “Кабагына кар турып, муртына муз”, “Кездщ жасыкел болды”, “Аш кузендей бугтлшк”, “Шыбын жаннан туншдйс”болып турленда.Осы о киганы суреттеуге орай жанадан тутан макал, мэтелicnerrec канатты сездер де мол. Мэселен, “Не тагдырта кену бар,не ерлйспен елу бар” (Жамбыл), “Берейш десе туп жок, бермейшдесе куш жок” (“Сарыарканын сарыны”), “Айдау керш мал азды,¥йкысы кетш жан азды” (Kyaepi), “Мындар жылап сол кезде 6ipeyкудщ” (“Бекболат” дастаны”) Tapiaai жолдар сол кездщ нактыKepiHiciH кез алдына келпредкЕцщп 6ip соны сипат майдан артындагы кара жумыстардажурген жтттердщ жырларында колданган техника TeiiKrepiтуралы болып келедь Олар бул атауларды кебшесе ез типм1зде барсеэдермен тусщшруге талаптанады. Айталык паровозды “от арба”,“кара айгыр”, “кызыл арба” деп, ал, аэропланды “жел арба”,“желкайык” деп, электрд1 “кубылган шам”, противогазды “калбыррезенке”, ракетаны “жагылган от” деп сипатгайды.Булардан тыс халык поэзияс ы мазмундык жанал ыктарме н катар,жанрлык ерекшелйсгер1мен де толыса тусп. Бурын эдебиет1м1здежокка тэн ундеу, упт жырларынын тууы, майданнан хат, кунделисжырларынын пайда болуы поэзиямызлын тур мен мазмун жагынанбайып маркая тусуше жагдай жасады. Майдан суреттемелершберудщ e3i де эдебиет1м1з ушш елеул! кубылыс болды. Мунын 6apiжырларымыздын кемелдент, керкемдйс тэстдерй игеруше жолсалды.

XX F. БАСЫНДАШ АЦЫН-ЖАЗУШЫЛАРДЬЩ МУРАСЫЖЭНЕ ОЛАРДЫН, ЦЫСЦАШАБИБЛИОГРАФИЯЛЬЩ К0РСЕТК1ШТЕР1Казак эдебиетп тарихынын алтыншы томынык косымшасынаXX гасырдын басында eMip сурген акын-жазушылардынколжазбалык мураларынын талыми сипаттамасы мен жарыккашыккан жинактары, сондай-ак олар туралы жазылганзерттеулердщ бибилографиялык KepcenriuiTepi жуйелендьКдзак ауыз эдебиетже, сонын 1шшде халык акьгндарынынмураларына кешл бодшш, оны хатка Tycipy шаралары XVIIIгасырдын eKimui жартысынан белен алды. Бул кезенде жиналганмуралар турл1 максат-мулделерге байланысты болды. Олардынадаашкылары казактын иен даласына кез Tirin, онын тэуелйздтненуксан Kejrriprici келген жат журтыкгардын eicumepi еда. Бул ретте,халкымыздын фольклорын, этнографиясын жинауды желеу етш,Кдзакстанньщ батысы мен солтусшше келуш жишеткен Ресейдщбарлаушы эскери экспедицияларын баскарган П.С.Паллас,Н.П.Рычков, И.И.Георгий, М.Назаров, Г.Мейендроф, Александрфон Гумбольт, А. Голубев, т. б. саяхатшы-жиЬангерлердщ атыхеншатаган орынды. Олар халык казынасын арнайы жинаудымурат тутпаган. Рухани казыналардын ез кожайындарынынтапсырмасына катыстысын тана жиыстырып, эскери муддегеайтак ретшде кагазга туарген.ExiHmi топты халык мэдениетше катысты жашгерлерда арнайыхинап, талыми-зерттеу нысанына айналдыруды максат еткеншынайы питалдата В.В.Радлов, И.Н.Березин, Г.Н.Потанин,A.Е.Алекторов, Н.Н.Пантусов, А.Н.Харузин, П.М.Мелиоранский,B.В.Бартольд, Э.Диваев сынды орыстын окымысты зиялыларытолыктырады. Олар алгаш рет жиналган материалдарга талымитуррыдан зейш койып, жанрлык ерекшелйстерше байланыстыхуйелеудщ, сурыптаудын непзш салды. Эр туындынынкепнускалык ерекшелйстерше ден койды. Кей мэтшдерш орыс

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)___________558тшне тэрж1малап, жариялап, насихаттап отыргандыктан, олардынтанылу аясы кени тусть Осы багытка казактын тш бшетш, сауаттыазаматтарын да араластырды. Дегенмен, буя топтын да ез1нд!ккем-кетж тустары аз болмады. Атап айтканда, олар казак тшнжетж бшмегенджтен мэтшдердщ мазмунын, керкемдйс куатын,кепкырлы синкрегпк касиетш терен тусше алмады. Сондыктанушан-тешз халык мурасын жаппай хатка Tycipyre мумюндйсболмады.XIX гасырдын eKiHiui жартысы мен XX гасырдын алгашкширепнде ел пшнен де белсенш жинаушылар шыга бастады.Олардын катары Ш.Уэлиханов, Ы.Алтынсарин, С.Бабажанов,Б.Дауылбаев С.Шорманов, Х.Гали, М.Кепеев, Ж.Шайхисламулы,У.Толыбеков, А.Сабалулы, М.Тынышлыкулы, Ораз молда,Ш.Бштебайулы, К-Байгулулы, А.Ул1мж1улы, Е.Есенжолов т.б.секиш улт азаматтарынын eciMiMeH жалгаса бередь Булардыналдышы жинаушылардан езгешелт — халык шыгармаларынтарихи танымдык, идеялык-керкемдж касиеттерше, жанрльпсере кш ел истер ше, эдет-гурып, салт-дэстурге байланыстыраугынуында. Сондыктан да бул кезенде жиналган халыкмураларыныц манызы айырыкдда зор. Ал айда, аз гана топтынжинаушылык кызмеп казак даласынын терт кубыласын тугелкамти алмады. Дегенмен, булардын белсендшп XX гасырдыналгашкы ширепнде арта туей. Ce6e6i осы ту ста казак халкынынрухани казыналары баспа жузшде жарияланып, кен турденасихаттала бастады. Аталган азаматтар халык эдебиет1 улплерШжинап, жуйелеп, кейб1рш кайта жырлап Казан, Уфа, сондайакКдзакстанга шектесш жаткан Ресей калаларында жеке ютапретшде, болмаса “Айкал”, “Казак”, “Кдзакстан”, т.б. казактын телбасылымдарында жариялады.Сонымен катар, ел йишде окыгандар молайып, Шокандарсурлеу салган казак жазба эдебиеп калыптасуына байланыстыкеркем эдебиеттщ турл! жанрларында жазылган шыгармаларжогарыда аталган казак басылымдарында жш басылды. Кептегенавторлардын жеке жинактары баспа бетш керш, TinTi, б1ртшдепэдеби сын KepiHic бере бастады.Осы кезенде А.Кунанбайулынын, Ш . Кудайберд1улынын,А.Байтурсынулынын, М.Дулатовтын, М.Жумабаевтын,СДенентаевтын, М.Ж.Кепеевтщ, С.Кебеевтш, М.Кэипмовтын,Т.Жомартбаевтын, К.Тепсовтын, М.Кдптаевтын, т.б. ондаганакын-жазушылардын туындылары жарыкка шыгып, казакэдебиетш улкен 6ip белеске кетерд].Халык акындары туындыларынын шын мэншде жуйел! турдежиналуын кенес дэу1р1мен байланыстыруга болады. Жинау,жуйелеу, сактау, жариялау, зерттеу шаралары 6ip гылыми ортал ыкка

559 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФШ1ЫК, К0РСЕТК1Шшогьфланып, улттык колжазба корларын ашуга мумшщпктуды. Э.Диваевтщ 1920 жылгы кешещй экспедициясы мен 1998жылгы Улттык Fылым академиясы тарапынан уйымдастырылганфронталый [тугае жинау] фольклорлык-этнографиялыкэкспедициянын арасында Кдзакстаннын туктр-туктрше,Орта Азия елдерше, Мэскеу, Ленинград, Казан, Уфа, Омбы, т.б.калаларга арнайы жинаушы топтар аттанып отырды. Булардыншинен А.Байтурсынулы, Х.Досмухамбедулы, ГЖансугфулы,С.Сейфуллаулы, Э.Маргулан, Е.Ысмайылов, Э.Коныратбаев,С.Каскабасов, М.Магауин, М.Румарова, Т.Бекхожина,У.Субханбердина, Б.Адамбаев, М.Байдшдаев, М.Шафиги сияктыкептеген маманданган, кэаби мэтштанушы-жинаушылардыатап етуге болады. Олар ездерше дейшп осы салада жинакталгантэжрибелерден тэл1м алды жэне каз1рп кезеннщ ен озык эдштэсщцершеарка суйед!. Мунан езге Казакстаннын барлыкещрлерщде когамдык тургыда жинаушылар белпленш, оларКазакстан Ресттубликасы УРА-сы тарапынан каржыландырылыпотырды. Кенес еюметшщ осындай ic-шаралары ез жемкш 6epin,хатка тускен муралар фольклорлык кордьщ 90 пайызьтн курады.Ал айда, казак фольклоршыларына кол байлау болып, шеппмштаппаган кекейкесп мэселелер де баршылык еда. Муньщ бастыce6e6i: эр килы нэубеттерден казактын уштен 6ipiHiH кез жумып,улт ретщде селдареуа; халкымыздьщ узак жылдар б1ржакты саясиидеологиянынкыспагына тусл, б1ртутас улттын б^рнеше белйасеыдырап, шекералас мемлекеттерге лажсыз коные аударуы жэнесоньщ KecipiHeH этностардын арасындагы байланыстын y3myi;жаппай сауаттануга байланысты жазба мэдениетпн еркендеу1;таптык кезкарастарга байланысты ауыз эдебиеп еюлдерш жижебешектеу; салт-дэстурге, данге катысты шыгармаларды когамнаналшактату, т.б.Осынын 6api дэстурл! руханн-мэдени жалгастыкты эларетл,ауыз эдебиетшщ халыктык сипаты узщда. Оларды жетказуппалеуметтйс типтердш катары сиреп, улттын фольклорлык жадыкемесю тартты. Мше, кешнп жинаушылардын алдын кесекелденентурган толгакты мэселелер осылар.dcipece, жогарыда керсетшген Апаш кернекплер1 енбекгершщколжазбалары бупнп кунге жетпей, белпаз куйде калды. Осыорайда, XX гасырдын 70-80 жылдары кенестйс саясатгынкедерпеше карамай Шэкэр1мнщ мол казынасын кейшпурпакка жетюзген уды А. Шэкэршулынын, С.Кдсиманулынын,КБайгулыулы мен Е.Байболулынын; сондай-ак С. Торайгыровтыншыгармаларын тфнектеп жинаган Ш.Торайгыровтьщ;М.Сералиннщ туындыларьшын сакталуына жанашырыльпстаныткан Б.Науканулынын; Б.Кулеевтщ екбектерш кезшщ

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 560карашыгындай сактап, М.О.Эуезов атындаш Эдебиет жэнеенер институтынын корына тапсырган М.Бепмбетованын;Н. Орман бетулынын влек, жырларын акыннын баласы Максуттынаузынан жазып алган агайынды Ахметулы Турганбек пен Нуркенщеймдерш ерекше атаган жен. Ал С.Кебеев пен Т.Жомартбаевтыцэдеби корларда сакталган кейб1р колжазбаларында олардын жекеколтанбалары сакталган.¥сынылып отырган томда жеке сипаттама жазылып отырганакын-жазушылардын М.О.Эуезов атындагы Эдебиет жэне енеринституты мен Орталык гылыми ютапхананын сирек корындасакталган колжазбаларына байланысты мэшметтер толыккерсетиш. Сонымен 6ipre XX гасырдын басында жасаган акынжазушылардынсол туста жарияланган шыгармалары мен Елтэуелаэдшнен кейшп жылдарда олар тур алы жазылган толымдызерттеу енбектердщ кыскаша KepceTKiiuiбериш.ШЭКЭР1М КУДАЙБЕРДГУЛЫ(1858-1931)Жарияланган шыгармалары1. Кудайбердцлы Ш. Typix, кыргыз, казак Ьэм ханлар inexipeci.—Орынбор. Кэримов—Хусайыновтар мэтбугасы, 1911.2. Кудайбердщы Ш. Кдзак айнасы,—Семей. Жэрдем, 1912.3. Кудайбердщы Ш. Жолсыз жаза яки кез болтан ic. —Семей.Жэрдем, 1912.^.Кудайбердцлы Ш. Кдлкаман-Мамыр. —Семей. Жэрдем, 1912.Ь.Кудайбердиев Ш. Пушкин А С. Дубровский. —Семей. «Степнаяправда» Ьэм «Кдзак тип» баспасы, 1924.6. Кудайбердщы Ш. Лэйлэ-Мэжнун. —Алматы. Кдзакстанкеркем эдебиет баспасы, 1935.7. Кудайбердгулы Ш. Жолсыз жаза. —Алматы. Жалын, 1988.8. Кудайбердиев Ш. Шыгармалары.-Алматы. Жазушы, 1988.9. Кудайбердц/лы Ш. блендер! мен поэмалары. —Алматы. Рауан,1990.10. Кудайбердиев Ш. Аманат, -Алматы, бнер, 1989.11. Кудайбердиев Ш. TypiK, кыргыз, казак Ьэм ханлар inexipeci.- Алматы. «Кдзакстан» жэне «Сана». 1991.12. Кудайбердиев Ш. Yui анык. — Алматы. Кдзакстан жэнеГаклия гылыми-эдеби орталыгы. 1991.13. Кудайбердиев Ш. Мусылмандык шарты. —Алматы.«Кдзакстан», «Мерей», «Акиык», 1993.14. Шзкэрш. Иманым. —Алматы. Арыс, 2000.

561 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТЮШШыгармалары турал ы зерттеулер мен гылымимакалалар1. Эбд1казиев Б. Шэкэр1М Кдаайбердиев. Творчестволыкем1рбаян. —Алматы. Республикалык оку-эдгстемелйс кабинет,1989.2. дбд&азиев Б. Шэкэр1мнщ лирикалык шыгармалары. —Алматы. Республикалык Баспа кабинет^ 1994.Ъ.дбдггазщлы Б. Шэкэр1Мшыгармашылыгынын дэстурлйс жэнекеркемдйс непздер!. —Алматы. Кенже-пресс. 2000.4. дбдггазиулы Б. Шэкэр1м поэзиясынын керкемдйс кайнары.—Караганды. Болашак-Баспа, 2003.5. Мухаметханов К Шэкэр1м. //Казак эдебиел. 1988,15 cayip.6. Сэтбаева Ш. Шэкэр1м Кудайбердщлы. —Алматы. Тылым,1993.12. Магауин М. Абайдын inici //Кудайбердфты Ш. Жолсызжаза.—Алматы. Жалын, 1998.Колжазбалар корындагы мураларыШ. 13 (ЭОИ)Аталуы: Шэкэр1м шыгармалары.Авторы: Шэкэрйм (IIIahjcapiM) Крайбершулы.Жинаушысы: М. О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне енеринститутынын казак эдебиеп тарихы белшьЖазылпш жылы, жер(: 1900-1931 ж.ж. Семей облысы.Бул колжазбада акыннын мына шыгармалары сакталган:1. «Жолсыз жаза, яки кез болтан ic* (Самосуд или случайность).—«Енлнс—Кебек» —дастан.2. «Казак айнасы» (Семей, «Жэрдем» басцасы, 1912 ж.басылган) жинагына енген «бзйме», «Жуандар», «Коркак бай»,«Бай мен конак», «Кайткан шал», «ГИскен мен imnci», «Бай менкедей», «Кулар», «Абай елген сон ез1ме айтыл?ан жыр», «0Mip*,«Мал жимак», «Насихат*, таш да баска елендер.3. «Хайуан мен акымактар», «Сэнкойлар», «Ызакорлар»,«Ерйпиек», «Кумарлык», «Жан мен дене, эм кенш», «Калжыншылкылжакбас», «Каншар мен бедене», «Бояулы суыр», «Акылшыторгай», «Каскыр, тулю, бедене», «Талап пен акыл» —мысалдар.4. «Бэйшешек бакшасы» —узак елен, магыналы, ойлы, сырлысезге жатады.5. «Атымтай туралы» —энпме.6. «Есттлерден калган мэнш сездер» —кара сез.

КАЗАК ЭДЕБИЕПШЦ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 5627. «Кдзактьщ туп атасы юм?* —шежре тарихты жыр кылгаузак cypeni елендер.Ш. 13 (Э 0И )Аталуы: Нартайлак пен Айсулудын энпмеа.Авторы: Шэкэр1м Кудайбершулы.Жинаушысы: М.О. Эуезов атындагы Эдебиет жэне внеринститутынын казак эдебиетз тарихы 6вл1м1.Жазылган жылы, жерк 1932 жыл, Семей облысы. Эдеби кортакейш тускен.Ш. 404 (Э6И )Аталуы: Шэкэр1м Кудайберд1улынын влендер1.Авторы: Шэкэр1м Кудайберд1улы.Жинаушысы: Касиманов Садык (1902-1977). Ол Семей ye3i,Шыкгыстау болысында (Кдз1рп Семей облысы, Абай ауданы)туган. 1923-1960 жылдары мугал1м болып icTereH. Ал 1960-1970жылдар аралыгында ол Казак ССР Гылым академиясынын тш6miMi институтьшда гылыми кызсметкер. С. Касиманов — ауызэдебиетшщ наш з жанашыр жинаушыларынын 6ipi, dpi 03i деакындыкпен айналыскан.Жазылган жылы, жерЬ 1958 ж., Семей облысы.Ш. Кудайбершулыньщ Э@И корында сакталган кейб1р кыскаелендер1:1. 367п., 6-дэптер: Ш. Кудайберд1улы. «Kepeicri керекбшмеген». Жин. С. Касиманов. Ka3ipri казак эртнде, 1961, 37-6.2. 404 п., 3-дэптер: «Бул эн бурынгы эннен езгерек».Жинаушы: 19S8 жылгы Шыгыс Казакстан экспедициясыньщмушеы Бекмурат Уахатов. Айтушы: Боранбай акын, Семейоблысынан. Ол Бэкггай Есекеевтен естш жаттаган.Ш. 404 (ЭОИ)Аталуы: Наурыз жайындагы елендеркАвторы: Кудайбершулы ШэкэрЫ.Жинаушысы: Шэкэрймулы Ахат Кудайберд1 HeMepeci. Ол 1900жылы бурынгы Семей уез1, Шынгыстау болысында (каз1рп Семейоблысы, Абай ауданында) тутан. Семей каласындаты мугашмдердайындайтын терт жылдык мектет! бтргеннен кейш кеп жылдарбойы бала окыткан. 1969 жылдан бастап Жидебайдаты Абаймузешнде кызмет аткартан. Ахат 1986 жылы дуниеден еткен.Жазылган жылы, жерк 1968ж., 21 май, Алматы каласы.Ахат жинаган шыгармалардын Ti3iMi:1. Наурызулыстынулы куш, жыл басыекен. Ол куш молшылык,мейрам-мереке болатыны, оныц езше арналган жыр, такпактары

563 К.ЫСКАША БИБЛИОГРА Ф ИЛЫ К К0РСЕТК1Шбары айтылган.2. Кдзак пен ногайдын айрылысуы жайында да сез бар.3. «Жылау куй» атты зар-куйдш ce3i келт1р1лген.4. Маргаска жыраудьщ Турсын ханга айтканы.5. Шэкэр1м жинаган макал-мэтелдер келттршген. 8-19-6., онда137 макал камтылган.Ш. 127 (ЭОИ)Аталуы: Кдзак айнасы.Авторы: Шэкэр1м Кудайберд1улы.Жинаушысы: Кудайкр Кулмукамбет Байгупыулы (1968-1918).Кдз1рп Костанай облысы. Таран ауданында туып ескен. Руы— кыпшак, кудайкул. Ол халык эдебиет! улгшерш 1889 жылданбастап укыпты турде жинай бастаган. Бул адамнын ез колыменкагазга туарген колжазбаларында шеж1'ре, дастан, толгау, назымнакылия,елен, жумбак-такпак сиякты, т.б. ауыз эдебиетшщ саналуан жанрлары камтылтан. Колжазба Асылбек Тэшбайулы дегенм ралтнш колына тускен, ол 1961 жылгы Костанай экспедиясынатабыс еткен. «Мен ол KiciHi 1913 жылы керд^м, сонда ол 50 жастаеда», —дейш А. Тэшбайулы.Жазылган жылы, xepi: 1918 ж., 6 акпан, Таран ауданы, Костанайоблысы. Институт корына 1961 ж. 13 кантар алынган.Осы колжазбадагы елендердш Ti3iMi:«031ме», «Кеюректе шер каяу», «Жуанаар», «Коркак бай»,«Бай мен конак», «Кулар», «Партия адамдары», «Абай еткен сонезше», «блген кешл, ындынсыз eMip», «6м1р», «Мал жимак»,«Насихат», «бкш ш т eMip», «Хайуан мен акымак», «Сэнкойлар»,«Ызакорлар», «Ершшек», «Кумарлык», «Жан мен дене эм кешл»,«Калжыншыл кылжакбас», «Насихат сездер», т.б.Ш. 1623 (ОГК)Аталуы: Мугылган (умытылган) Кдлкдман —Мамыр.Авторы: Шэкэр1м Кудайбердаулы.Жинаушысы: EciM Байболов (1909-1971). Кекшетау облысы,Шучье ауданы, Бурабай селосынан. Алгаш Петропавл (бурынгыКызылжар) каласында педтехникумды бтрген, кейш Алматыдапединститутта окыган ¥лы Отан согасынын ардагерь Ол 1957—1966 жылдар аралыгында Кдзак ССР Гылым академиясынынОрталык шлыми ютапханасында библиограф болып, ал 1966—1971жылдар казак-совет энциклопедиясында кызмет icTereH. Б1ржансаддьщ, Yfcirii Ыбырайдын, т.б. акындардын елен жинактарыншыгарыскан, акын-жазушылардын шыгармаларын, ауыз эдебиетулгшерш кеп жинаган. Шэкэршнш бул жинагы алгашындаКудабайулы Негербекте болтан. Одан онын баласы Мухтарга

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900- 1917) 564(ол 1932 ж. Кдйтыс болган), одан Сэкен Ахметжанулына, оданНуркайыр Ыскакулына ауысып, мура болып сакталып келген. Е.Байболов бул колжазбаны Нуркайыр Ыскакулынан 1940 жылыалган.Жазылган жылы, жерК 1922—1929 жыддар, Семей облысы.Фондыга 1940 жылы тускен.Осы колжазбадаш Шэкэрш шыгармалары:1. «Кдлкаман —Мамыр» дастаны.2. «Казак айнасы» атты ютаптын jceuiipMeci.3. 031ме.4. Жуандар.5. Коркак бай.6. Кайткан шал.7. Бай мен кедей.8. Абай маркум еткен сон, ез1ме айткан жырларым.9 . 0Mip.10. Хайуан мен акымактар.11. Сэнкойлар.12. ЬТзакорлар.13. Ершшек.14. Кумарлык.15. Тойымсыз нэпа, тураксыз дуние.16. Акылшы торгай.17. Кдскыр, тулю эм бедене.18. «Енпйс —Кебек» дастаны.Ш. К¥Дайберд1улыньщ Ортальщ гылыми к1тапханакорында сацтаулы кейо!р сипатгама жазылмаганшыгармалары1. К- 1588 (OFK). Енл1к-Кебек. Жин. Кумюбек. Араб эртнде.1936 ж. 1-дэп. 1-27 б.2. К -1588 (OFK). Енгшйс-Кебек. Жин. Бекенов. Латын эртнде1941 ж.З-дэп. 1-12 б3. . К- 1588 (OFK). Енлйс-Кебек (Жолсыз жаза). Жинаушысыбелпаз. Латын эрпшде. Тускен жылы белпаз. 4-дэп. 1-13 6.4.. К- 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. Рахимов Кусайын.Латын эрпшде. 1937 ж. 5-дэп. 1-13 бет5. К. 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. 0м1рзаков. Латынэрпшде. 1941 ж.б-дэп. 1-8 бет6. К- 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Айтушы НиязбековЭм1ржан. Латын эрпшде. Жылы белпс1з. 7 -дэп. 1-6 бет (7 бет).7. К -1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жинаган Мырзакан. Арабэртнде. 1928ж. 8 дэп. 1-11 б.

565 КЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК KQPCETKIUI8. К -1588 (OFK). а) Кдлкаман-Мамыр. - 1-4 б.; э) ХикаятХарун-Рашид. - 4-8 б. Жин. белпаз. Араб эртнде. 1914 ж. 9- дэп.9. К,. 1588 (OFK). Калкаман-Мамыр. Жин. белпаз. Арабэрпшде. 1927ж. Фондыга 1926 ж. тускен. 10-дэп. 1-15 б.10. К 1588. (OFK). Кдлкаман-Мамыр. Жин. Ш.Кдлмагамбетов.Араб эрпшде. 1940 ж. 11-дэп. 1-4 6.11. К- 1588 . (OFK). Кдлкаман-Мамыр. 1914 жылдары кагазгаTycipreH Есенжсшов Ергали. Араб эртнде. 1946 ж. тускен. 12-дэп.1-13 6.12. К 1588 . (OFK). Кдлкаман-Мамыр. (Бас-аяш жок). Жин.¥йыкбаев Иманбек. Ka3ipri казак эртнде. 1946 ж. 13- дэп. 1-6 б.13. К 1588 . (OFK). Шэкэрйм акын елендерь. Жин. БежеевМуратбек. Араб эрпшде. 1940 ж. 14-дэп. 1-26.14. К 1588. (OFK). Акын Шэкэрш елендерь. Жин. 6м1ржановЭбд1рахман. Латын эртнде. 1941 ж. 15-дэп. 1-20 6.15. К 1588 . (OFK). Ш.Кудайбершулы еленперь Жинаушысыбелпаз. Араб эртнде. 16-дэп. 1-109 6.16. К 1588 . (OFK). Мусылмандык ютабы. (1911 ж.колжазба).1933 ж. Берлин Есентайдан алынган. Араб эртнде. 1933 ж. 17-дэп. 1-706.17. К 1605 (OFK). Эдш мен Мэриянын 6ip жылдык eMipi.Жинаушысы белпаз. Араб эртнде. 6 -дэп. 1-426.18. К 1622 (OFK). Кудайбершулы Шэкэр1мтн колжазбасы.(Шэкэрш аудармалары). Жинаушысы белпаз. Араб эртнде.19. К 1623 (OFK). Крайберлиев Шэкэр1м влендер1. КагазгаTycipreH Жандыбаев Рахым. Араб эрпшде. 1959 ж. 2- дэп. 1-85 6.АХМЕТ БАЙТУРСЫНУЛЫ(1873-1937)Жарияланган шыгармалары1. Байтурсынулы А. Казакша элшпе. —Орынбор, 1914.2. Байтурсынулы А. Ер Сайын. —Москва, 1923.3. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. —Кызыл-Орда, 1926.4. Байтурсынов А. Шыгармалары. —Алматы. Жазушы, 1989.5. Байтурсынов А. Ак жол. —Алматы. Жалын, 1991.6. Бес арыс //Ахмет Байтурсынулы. —Алматы, 1992.7. Байтурсынов А. Тш тагылымы. —Алматы: Ана тин, 1992.8. Байтурсынулы А. Жоктау. Алматы, 1993.9. Байтурсынулы А. Жан свзьмда юм тусшер? — Алматы:Казакстан, 1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900-1917) 56610. Байтурсынулы А. Жана низам. - Алматы: Жета жарты, 1996.11. Байтурсынулы А. Элш-б1й. - Алматы: Рауан, 1998.12. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш: Зертгеу мен алендер.—Алматы: Атамура, 2003.13. Байтурсынов А. Бес томдык шытармалар жинагы. Алматы:Алаш, Т.1.2003. Т.2. 2004. Т. 3.2005.Ш ыгармалары тур алы зерттеулер мен рылымимацалалар1. Жустулы М. Ахмет Байтурсынов жэне каз1рп казак тшфонологиясы. —Алматы: Тылым, 1998.2. Зауал: Макалалар мен естел1ктер. Алматы, 1991.3. Кэкшев Т. Ахан туралы аки кат. — Алматы: Кдзакстан-Шатшат, 1992.4. Кирабаев С. Эдебиетам1здщ акгандак 6errepi. —Алматы: Бшм,1995.5. Крйшыбаев Б. Жазыксыз жала шеккендер. — Алматы:Казакстан, 1990.6. К^л-Мухаммед М. Алаш кайраткерлерь Саяси-кукыктыккезкарастын эволюниясы. —Алматы: Атамура, 1998.7. Мухаметханов К Абай мурагерлер1. —Алматы: Атамура, 1995.8. Нургали Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана:Култепн, 2002.9. Оразаев Ф. Казак эдебиетш зерттеушшер. - Алматы: Рауан,1991.10. Сэрсекеев К ¥лт устазы немесе Алаштын Ахмета. —Алматы:Tayhap, 2003.11. Сыздык,ова Р. Ахмет Байтурсынов. — Алматы: Кдз ССР«Бшм» когамы, 1990.12. ¥лттын улы устазы: Халкымыздын кернект1 саясикайраткер1, талым, атартушы А. Байтурсыновка арналады.Алматы, 2001.13. XX тасырдын бас кезшдеп казак эдебиета. (Казан TeHKepiciHeдейшп дэу1р). —Алматы: Тылым, 1994.СУЛТАНMAXMYT ТОРАЙРЫРОВ(1893- 1920)Жарияланган шырармалары1. Торайгыров Султанмахмут. Шытармаларынын толык жинатыА., 1933.

567 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш2. Торайгыров Султанмахмуд Кедей. —Алматы: КМББ, 1942.3. Торайгыров С. Адаскан 0Mip. —Алматы: КМББ, 1944.4. Торайгыров С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы: Каз ССРРылым Академ, баспасы, 1950.5. Торайгыров С. Тандамалы шыгармалар. —Алматы: КМКЭБ,1957.6. Торайгыров С. Магнасыз мешгг. Дш туралы шыгармалары. —Алматы: КМБ, 1958.7. Торайгыров С. Шыгармалар. Eici томдык. —Алматы: КМКЭБ,1962.8. Торайгыров С. Арыстан мен тышкан. блендер. — Алматы:Жазушы, 1971.9. Торайгыров С. Олендер. —Алматы: Жазушы, 1971.10. Торайгыров С. Сарыарканын жанбыры. —Алматы: Жазушы,1987.11. Торайгыров С. Шыгармалар жинагы: Ею томдык. —Алматы:Рылым, 1993.12. Торайгыров С. Камар еру: Романдар, поэмалар, олендер. —Алматы: Атамура, 2002.Шыгармалары туралы зертгеулер мен ры лы м имак;ал алар1 .Дуйсенбаев Ы. Султанмахмут Торайыров. —Алматы, 1967.2. Кенжебаев Б. Асау журек. Султанмахмут Торайгыров eMipiHeHэнпмелер. —Алматы, 1968.3. Султанмахмут Торайгыровты зерттеу, тану мэселес1. -Алматы, 1969.4. Кенжебаев Б. жэне Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров.—Алматы, 1973.5. Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров. —Алматы: Рылым,1992.6. Крцыратбаев Э. Кдзак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,1994.7. Дэу1р акыны: ¥лы акын Султанмахмут Торайгыровкаарналады. —Алматы, 2002.8. Оразбек М. Акындьпс тулга табигаты. —Астана, Фолиант,2002.Колжазба корындагы мураларыШ. 341 (ЭОИ)Аталуы: Султанмахмуттын айтканы.Авторы: Султанмахмут Торайгыров. 1893 ж., 23 казан куш каз1рп

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917) 568Павлодар облысынык Баянауыл ауданында тутан. Экеа Шокпыт(шын аты Эубэюр) момын кедей адам болтан. Султанмахмуг 1912жылдары Троицюде окыган. Б1раз уакыт ауылда мугатм болып,1914 жылдары «Айкал» журналында гстеген. «Камар суду» романыносы кезде жазган. Акын артына мол мура калдырган. 1920 жылыкайтыс болтан.Жинаушысы: Эминов Нугыман. Ол туралы мэлшетп шгершенкараныз.Жазылган жылы, жерк 1956 ж., август, Павлодар облысы,Куйбышев ауданы.ш. 367 (эеи>Аталуы: Кедейлер калай болды керген кунщ.Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.Жинаушысы: Касиманов Садык.Жазылган жылы, жерк1954-1956 жылдар, Семей облысы.Ш. 367 (ЭОИ)Аталуы: Тус1мде (елен, жыр); Султанмахмуг туралы деректер.Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.Жинаушысы: Садык Касиманов.Жазылган жылы, жер(: 1919 жыддан бурын Шыгыс Казакстаноблысында жазылган тэр1эш. бйткеш кеп жылдар Самар ауданы,Кекжыра ауылында сакталган. 1955 жылы фотога туаршген.Осы бум ада кездесетш акыннын влецдер1:1. «Жаркыным муньщ кай екпш» (Мукашка арнаганы). АйтушыАйтбай, Жин. Жакыпбаев Бозтай, 1955 ж.2. «Курбан айты болганда». Айтушы Жолдинов Жусшбек. Жин.Ыскаков Балташ, 1969 ж.Ш. 655 (Э6И)Аталуы: Балалык жасым етесщ (елецдер).Авторы: Султанмахмуг Торайгыров.Жинаушысы: Жамалкожа Элкожаулы. Акыннын бала жастан6ipre ескен курбысы. Баянауылда туып-ескен, руы Суйщщк, оныншпнже Каржас.Жазылган жылы, жер!: 1946., cayip, Павлодар каласы.Султанмахмуттын сипаттама жазылмаган шыгармалары:1. 652 (OFK). 1949 жылы баспага эз1рлеген «Тандамалышыгармалары», 3 дана, 610 б. (М. Габдуллин, Б. Шалабаевтардыносы жинакка жазган ре цен зиял ары бар).2. 1585 (OFK). Есенгелдин Ко каш кажыньщ «Ата-балатурасындагы сездер, аныздар» атты дэптершде Султанмахмугелеш кездесеш. 1921 жылдары жазылган. 1956 жылы тапсырган С.

569 КЫСКДША БИБЛИОГРЛФИЛЫК К0РСЕТК1ШКдсиманов.3. 655 (ОГК). «Ак свупе алтын жуэда кундыз кабак», «Ka3ip дскулагымда шеккен зарьщ* атты елендер! Айманов Кенжетайестелтцде кеэдеседа, 2-дэптер.4. 1176 (OFK). Жуст Келеев жинаган СултанмахмутТорайгыровтын елендер1 кездесеш, араб эрпшде.5. 1079 (OFK). Султанмахмут турасындагы материаддар. Жин.Шэймерден Торайгыров. 656 б., м/ж.6. 298 (OFK). Султанмахмуттын мысалдары — 59-60-6. Жин.Шэймерден Торайгыров, 1948.7. 654 (OFK). Султанмахмут шыгармалары. 1 толык жинак.м/ж., 294 б.8. 1132 (OFK). Султанмахмут. Жылкышынын жыры, м/ж (232-243-6.).9. 1585 (OFK). Торайгыров Султанмахмут (l-23-б.), тал. С.Касиманов.СЭБИТ Д9НЕНТАЕВ(1894-1933)Жарияланган шыгармаларыДвнентаев С. блендер. —Алматы: ККЭБ, 1950.2. Двнентаев С. влецдер. —Алматы: Мектеп, 1989.3. Двнентаев С. Уак-туйек. —Уфа: Шарк мэтбагасы, 1915.4. Двнентаев С. Урпагыма айтарым. —Алматы: Жазушы, 1989.5. Двнентаев С. Шытармалар. - Алматы: ККЭБ, 1957.6. Донентайулы С. влендерк —Алматы: ККЭБ, 1935.Шыгармалары туралы зерттеулер мен ры лы мима^алалар1. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басьшдагы демократжазушылары. —Алматы: Кдзмембас, 1958.2. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеть - Алматы:Мектеп, 1976.3. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-ютап. - Алматы: Тылым,1965.4. Коцыратбаев Э. Казак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,1994.5. Ыск,ак,ов Б. Сэбит Денентаевтын акындык жолы. Алматы,1966.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1 9 0 0 - 1917)__________ 570М1РЖАКЫП ДУЛАТОВ(1 8 8 5 -1 9 3 5 )Жариялаюан шыгармалары1 .Дулатов М. Азамат. —Казан: Электротил. Маариф, 1914.2. Дулатов М. Оян, Кдзак. - Оренбург: Тип, газ. Вакть., 1911.3. Дулатов М. Оян, Кдзак. —Уфа: Тип. Восточная печать, 1910.4. Дулатулы М. Оян, Кдзак. —Алматы: Алтын Орда, 1991.5. Дулатов М. Бакытсыз жамал. — Кдзан: KapiMOBTep басп.,1914.6. Дулатов М. Шыгамалары. —Алматы: Жазушы, 1991.7. Дулатов М. Шыгармалары. —Алматы: Рылым, 1996.8. Дулатулы М. Шыгармалар жинагы. 5 томдык. — Алматы:Мекгеп, 2002.Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылымимакал алар1. Элш К Мунды сапар. - Алматы: Ана lini, 1997.2. Бес арыс. Алматы, 1992.3. Мухамедханов К,. Абай Myparepnepi. - Алматы: Атамура, 199S.4. Нургали Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана,Култегш, 2002.5. Елш деп соккан улы журек. Алматы, 2002.FVMAPKAPA1U(1875-1921)Жарияланган шыгармалары1. Кррашев F. Ойга келген пйарлер1м. Орынбор, 1910.2. Карашуглы F. Ага тулпар. —Орынбор: Дин вэ мэгшигэт, 1914.3. Караш углы F. Бала тулпар. —Уфа: Шаркбасп, 1911.4. Караш углы О. Бэдэл—хаж. Кдзан, 1913.5. Караш углы F. Орнек. —Уфа: Шарк басп, 1911.6. Караш углы О. Тумыш. Нэшерлерк —Уфа: Шарк басп, 1911.7. Карш углы О. Турымтай. —Уфа: Шарк басп, 1918.8. Караш F. Замана. —Алматы: -Рылым, 1994.

571 _________ КЫСЦАША ВИВЛИОГРАФИЛЫК, КвРСЕТК1ШШыгармалары туралы зерттеулер мен гылымимакалалар1. Кдзына: Кеп томдык. 9-том. —Алматы: Арыс, 2002.2. взбекулы С. Гумар Кдрашевтщ когамдык саяси жэне кукыккезкарастары. —Алматы, 2005.3. взбекулы С , Исмаилов А. Тумар Кдрашев. —Алматы, 1992.4. Тэж-Мурат М. Гумар Кдраш: 0Mipi мен шыгармашылыгы.—Актебе, 2004.МУХАМЕДЖАН СЕРАЛИН(1872 -1929)Жариялантан шыгармалары1. Сералин Мухамеджан. Топ жарган. Хикая. МухамеджанСеральхожауглынын шыгарганы, 1898 ж. — Троицк, X.Сосновскийдщ табигханасы, 1900.2. Сералин Мухамеджан. Гул-Кашима: Кисса. — Оренбург:Кэримов мэтбэгэа, 1903.3. Сералин Мухамеджан. Топ жарган. Шыгарушы вэ бастырушы:Мухамеджан Сералин. 2-mi рет басылуы. — Троицк: Энергиямэтбагасы, 1915.4. Сералин Мухамеджан. Топ жарган: Шыгармалары. —Алматы:Жазушы, 1985.Шыгармалары туралы зерттеулер мен рылымимак;ал алар1. Ергвбек Сапарбек. Кдйраткер каламгер Мухаметжан Сералин.—Турюстан: Туран, 2004.2. Кенжебаев Б. Журналист Мухаметжан Сералин. —Алматы,1957.3. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-итап. - Алматы: Рылым,1965.4. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеп. —Алматы:Мектеп, 1966.5. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократжазушылары. —Алматы: КМКЭБ, 1958.6. Крцыратбаев д. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы: Санат,1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917) 572Колжазбалар корындагы мураларыШ. 127 (Э еИ )Аталуы: Heci бул ютаптын батыр Сыдык (160-6.)Авторы: Мухаметжан Сералыуглы (1872-1929). Костанайоблысы, бурынгы Карабалык ауданында туып ескен. МухаметжанСералин когамкайраткер1, белгш журналист. «Айкал»журналынын api уйымдастырушысы, api редакторы болтан.«Топжарган», «Гулкашима» поэмаларын жазган, «Рустем —Зорап»дастанын аударган. Сонымен катар ол кептеген публицистикалыкмакалалардын авторы.Жинаушысы: Кул мукам бет Байгулыулы. Ол Костанайоблысынан. 1918 жылы 55 жасында кайтыс болган. Жинаушынынколжазба материаддарына Караганда К- Байгулыулы ез заманындаокымысты гулама адам болтан. Ол халык ауыз эдебиет улплерш1889 жылдардан бастап укыпты турде жинай бастаган. Арнайыдэптерлерге кене араб эрпшде керкем жазумен жазып отырган.Бул адамнын ез колыме н жинап кагазга TycipreH колжазбаларындаш eж ipe, д ас тан, тол Fay, назым-накылия, елец, жумбак-такпак, т.б.ауыз эдебиет улгшершш сан алуан жанрлары камтылган. КолжазбаТэшбайулы Асылбек деген мугал1мнщ колына тускен. Ол 1961жылгы Костанай экспедициясына табыс еткен.Жазылган жылы, жер1:1890—1906 ж.ж., Костанай облысы.Ш. 499 (OFK)Аталуы: Топжарган (2-6.).Авторы: Серальпсожауглы Мухамеджан.Жинаушысы: Кднтарбаев Карта (1901-1977). Кекшетау облысы,Енбекшшер ауданынан. ¥зак жылдар мугагнм болып icTereH.1954-1960 жылдар аралыгында Казак ССР FA Tin жэне эдебиетинститутында гылыми кызметкер, белш бастыгы кызметтершаткарган.Жазылган жылы, жер!: 1900 ж., Троицк каласы, Ф. Силянкинжэне Сосновский баспасы. KeniipinreH уакыты —1950 ж.Ш. 499 (OFK)Аталуы: Гулкашима кызбен Баймаганбеттщгашык болган елеш(2-6.).Авторы: Мухаметжан Сералин.Жинаушысы: Науканулы Бактыгерей — Актебе облысынан.MyraniM. OFK-нш колжазба корына езшщ елендер1мен катар6ipcbmbipa колжазбалар тапсырган жинаушы.Жазылган жылы, жерк 1936 ж., Актебе облысы.

573 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШШ. 499 (ОГК)Аталуы: Рустем —Зорап (1-6)Аударушысы: Мухамеджан Сералин.Kendpyndci: Мухамедсагпм Кэипмов. Ол туралы 37-сипаттамадаайтылды.Жазылган жылы, жер(: Непзп колжазба 1913 жылы араб аршменТроицюде жазылган. Кейшнен 1930 жылдар латын аршменкеипритген.МЗШЬУР ЖУСШ К0ПЕЙУЛЫ(1858-1932)Жарияланган шыгармалары1. Копеев Ю. Сары Арканын KiMfliKi екендт. Казактын осыкунп aH riM eci. —Кдзан: Шараф мэтбагасы, 1907.2. Копеев Ю. Хал ахуал. Маш hyp Юсую Кофаев Ьэм онынугалларынын бэгзы 6ip шигарлэрк — Казан: Университеттабирханасы, 1907.3. Квпеев М.Ж. Тфлисте кеп жасагандыктан керген 6ipтамашамыз. —Кдзан, 1907.4. Квпеев Ю. Хал ахуал. МэшЬур Юсую Куфаев Ьэм онынутылларынын бэгзы 6ip шипрлэр!. —Кдзан: Доброве кий, 1912.5. Квпеев М.Ж. Тандамалы: Ею томдык ею томдык шыгармаларжинагы. —Алматы: Гылым, 1990.6. Квпеев М.Ж. Ею томдык: Ел аузынан жинаган эдебиетynruiepi. —Алматы: Гылым, 1992.7. Квпещлы М.Ж. шыгармалар жинагы. Кеп томдык. —Алматы:Алаш, 2003.8. Квпейулы М.Ж. Кдзак шеж1ресь —Алматы: Жалын, 1993.Шыгармалары туралы зертгеулер мен гылымимакал алар1. Кенжебаев Б. XX гасыр басындагы казак эдебиеть - Алматы:Мектеп, 1966.2. Квпеев С. Ш. МэшЬур-Жусш OMipi: Аныз бен акикат. —Павлодар, 2000.3. Калижанулы У. Казак эдебиетшдеп дши-атартушылык агам.—Алматы: Бшм, 1998.4. Крцыратбаев Э. Кдзак эдебиетшш тарихы. —Алматы: Санат,1994.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЬЩ БАС KE3I (1900-1917) 574Колжазба к;орындагы мураларШ. 1173 (OFK)Аталуы: М.Ж. Кепеевтщ ел арасына тарап эркшнш колындажурген колжазбаларынан жинагандары (1-19-дэптер).Авторы: Mainhyp Жусш Кепеев.Жинаушысы: Сабыр Шэршулы (1882-1942). Кдзактыц кернекпжазушысы. Ол — мектеп ашып мугалт болган, казак эдебиепулплерщ жинаган, «Рузи Иран», «Лэйлэ» сиякты шыгармаларжазган, элумет кызметше араласкан кайраткер.Жазылган жылы, жерк XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауылауданы.Сабыр Шэршов тапсырган автор шыгармаларынын Ti3iMi:1. Гибратнама —401 -402-6.2. Жтттер жаксы кайда улп шашкан — 395-6. («Тфлисгекеп жасагандыкган керген 6ip тамашамыз» Казан, 1908 ж.,жарияланган - 3-6. мукнан былай кыскартылып жазылады).3. Бшмге жабысайык кенш койып — 393-6. («Ирлжте...» —3 6.). ' ^4. Хатка алып тексермейш казак сезш — 393-394-6.(«”Прл1кте..>—4-6.).5. Б1здщ ел мархабаттан кашык жатыр —394-6. («Тушисте...»—4-6.).6. Сез сейлеп таркатайык iimci шердц —394-6. («Tipniicre...» —4-6.).7. Кызыл гул жасарсаншы солып жаткан —394-6. («Т1рл1кте...»“4-6.). I8. Sip мыц тогыз жуз жылдан бес жыл асты — 394-6.(«■Прлйсте...»—5-6.).9. Жазалы кылган жок па сезйшзден —394-6. («Tipniicre...* —6-6.).10. Кара елен —395-6. («"Прянете...» —6-6.).11. Казакгын кылып журген жумысы —395-397-6. («'Прлйсте...*—7-10-6.).12. Бул c03iM алты алашка таные болды —397-6. («Тфлнсте..-*-10-6.).13. Ынтымак —397-6. («Ирлжте...» —11-6.).14. Кылады эрюм мазак гылым жоктан —397-6. («Хал-ахуал*Казан, 1907 деген ютапта жарияланган —7-6.).15. Жакындык партия ушш куда шыкты - 398-6. («Тфлисте-*-12-6.).16. Жаксьшы e3i болтан кере алмаган —397-6. («Tipniicre..» "12-6.).

575 КЫСКАШЛ БИЬПИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш17. Тулкшщ басынды тарт хайласынан —398-6. («Тфл1кте...*-13-6.).18. Законды гукум журсе турасы бар —398-6. («Tipniicre...» —14-6.).19. Тоспа деп тагы айтады кептщ бойын —399-6. («'Прл1кте...*—14-6.).20. Жазы жок 6i3fliH халык куназ болды —399-6. («Т1рл1кте...*—15-6.).21. Тун болса ракат кетер жарлы байдан —399-6. («Тфлисте...»—15-6.).22. Пайда жок eripiicreH жалгандагы —399-6. («Тфлисте...» —15-6.).23. Шын жаксы iuiici енерш жасьфмаса —399-6. («Tipniicre...»—16-6.).24. Кыран кус кеншашар жуйрж тазы —393-6. («Tipjrtkre...» —2-6.).25. Свз шыкты б13Д1Н казак баласына — 380-6. («Сарыаркаюмдш?», Казан, 1907 деген ютапта жарияяанды - 13-6.).26. Айрылып калып едж су мен жерден —380-6. («Сарыарка...»—13-6).27. Биылгы умтгпедак еткен кузден —380-6. («Сарыарка...* —13-6).28. Кор болтан 61здщ казак колы жетпей—382-6. («Сарыарка...*—14-6).29. KepeciH жаксылыкгы кермесендер —382-6. («Сарыарка...»—14-6).30. Айткан свз акылгасал, жалган болса —383-6. («Сарыарка...»—15-6).31. Максатка им жетеш ойындагы —383-6. («Сарыарка...» —15-6).Ш. 1173 (OFK)Аталуы: Mamhyp Жусш ce3i.Авторы: Кепеев Mamhyp Жусш.Жинаушысы: Жолмурат Жусшулы. 1895 жылы Павлодароблысы, Баянауылда туган. М.Ж. Кепеевтщ жиет, есюше окыган.Кепеев мурагерлершш 6ipi.Жазылган жылы, acepi: XX т. басы, Павлодар облысы, Баянауылауданы.Жолмурат Жусшулы тапсырган колжазбадагы авторшыгармалары:1. Пайгамбар хак, Мухаммед купай досы - 152-155-6.2. Шайтан саудасы —176-181-6.3. Жалганда 6ip енбепм жанбаган жан —367-371-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917)__________ 5764. МэшЬур Жусш ce3i —180-182-6.5. Колыма хат жазгалы алдым калам —63-6.6. МэшЬурдщ алпыс сепз жасында сейлеген ce3i —196-199-6.7. МэшЬурдщ жеттс уш жасында сейлеген ce3i —170-173-6.8. Ecki сез бурынгыдан калган екен —64-6.9. МэшЬур Жусштщ алпыс жасында сейлеген C63i —65-6.10. МэшЬурдщ 1906 жылы он ек! кажыга жазган елещ —66-68-6.И. Терт асыл, бес берекенщ meinyi —70-6.12. МэшЬур Жусштщ Жантем1р кажыга жазган ce3i —71-75-6.13. МэшЬур Жусш ce3i —75-76-6.14. МэшЬур Жусштш анасына жазган хаты - 77-6.15. МэшЬур Жусш ce3i —81-6.16. Шыгып ек кешеп айда ел1м:зден —82-83-6.17. МэшЬур Жусштш акындышмен коштасканы —359-6.18. МэшЬур Жусштщ Саккулактын Ерэлгсше жазган елеш -360-361-6.19. МэшЬур Жусштш шабдар атка айтканы —62-6.20. МэшЬур Жусштш Кузембайулына айтканы —378-379-6.21. МэшЬур сез1 —184-6.22. Ойыма жана тустп сеэдщ расы —192-6.23. Нэрседе хакикат бар —334-6.24. К,олыма кагаз калам алайын да —346-354-6.25. Бухара тан каламын барганыма —408-411-6.26. Аузында 1Ш1 тардын барлык ce3i —388-6.27. Кдллсаныз тагат кыл бул дуниеге —435-438-6.28. Д ш - 338-341-6.29. Хак мэзхаптын дэлел1 —335-337-6.30. Бурьшгы заманда —196-198-6.31. Бу да 6ip сейлеушшщ ce3i —115-120-6.32. Мухаммед пайгамбар —102-104-6.33. Лашын илан карганын хикаяты —282285-6.34. Гашык отына куйгендердан dHriMeci —273-288-6.35. Сол кыздын керген окигасы —14-17-6.36. Eip шыншыл мен 6ip суайт —26-33-6.37. Кджымукан —355-358-6.38. Канжыгалы —88-89-6.39. Bip хиял —13-66-6.Ш. 1173 (ОГК)Аталуы: Жалганда 6ip енбепм жанбаган жан.Авторы: МэшЬур Жусш Кепеев.Жинаушысы: Жолмурат Жус1пулы.Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауылауданы.

577 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТЮШШ. 1173 (OFK)Аталуы: Шайтан саудасы.Авторы: Mamhyp Кепейулы.Kendpyndci: Жолмурат Жусшулы.Жазылган жылы, жер1: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауылауданы.Ш. 1173 (OFK)Аталуы: Шеризат —Гулшат киссасы.Авторы: Кепеев Mamhyp Жусш.Keuripymici: Жолмурат Жусшулы.Жазылган жылы, жерн XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауылауданы.Ш. 1173 (OFK)Аталуы: Кисса ИбраНим ЭдНам.Авторы: Mamhyp Жусш Кепейулы.Keodpyinici: Жолмурат Жусшулы.Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Баянауыл.IQ.1173(OFK)Аталуы: Ею жшт, 6ip шалдын aHriMeci.Авторы: Mamhyp Жусш Кепейулы.Keuripyuiici: Жолмурат Жусшулы.Жазылган жылы, жер(: XX г. басы, Баянауыл.Ш. 1173 (OFK)Аталуы: Mamhyp Жусш Кепеев сезшен.Авторы: Кепейулы Mamhyp Жусш.Жинаушысы: Фазыл Mamhyp Жусшулы. Павлодар облысы,Баянауылдан, М. Кепееевтш баласы, мурагерлершщ 6ipi.Жазылган жылы, жер(: Белпаз, Павлодар облысы, Баянауыл.Ш. 1174 (OFK)Аталуы: М.Ж Кепеевтщ ез колжазбасынан.Авторы: Mamhyp Жусш Кепеев.Жинаушысы: Белпаз.Жазылган жылы, asepi: Белпаз, Павлодар облысы, Баянауыл.Осы бумадагы автор елецдершщ тшт:1. МашЬурюн ызаланып 6ip сейлеп кеткеш —129-134-6.2. МэшЬур Жуаптщ манифест туралы айтканы —125-128-6.3. МэшЬурдш 37 жасыцла сейлеген ceai (латын эрпшде - 73).4. МэшИурдщ 46 жасында ceftrferem (латын эртнде) —44-48-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 578Ш. 1176 (OFK)Аталуы: МэшЬур Жуыптщ жинаган казактын ауыз эдебиеп,тарихи жырлар, шеж!релер, ез шыгармалары.Авторы: МэшЬур Жусш.Жинаушысы: Жолмурат Жуапулы.Жазылган жылы, жерп 1930-40 жылдар, Павлодар облысы,Баянауыл ауданы.Осы бумадагы МэшЬур Жусштщ влендершщ Ti3iMi:1. Пендеа6ip кудайды бшмей ме екен —263-266-6.2. Мысалды нускап айткан талым бшсш —267-6.3. Акыннын шек келпрмен тш-жагына —268-6.4. Ургашынын eMipi —269-270-6.5. Ташке нтте кайтыс болтан Махмут Эминнщ хабарын еспгендеМэшЬурдщ сейлеген ce3i —271-272-6.6. Сезге сез келш кал ганда —38-6.7. Айтушылардын айтуына Караганда —48-6.8. Бухарай Шариф —43-6.9. Б1эдщ кдзакга кожа деген бар —48-52-6.10. Ак бура, Есен тентек —56-57-6.11.1920 жылында —58-6.12. Жэмийбай акын —59-6.13. Ес, зейш —60-6.14. МэшЬурш катын тонатаны —61-6.15. Bip денеде eici жан болмакшы емес —66-69-66.16. Кан TycTi алпыс уште аягыма —156-6.17. Тэшкенттеп жастарга алгыс — 158-160-6.18. Жаксы етш, бул кундерде жаман калды —170-172-6.19. Надан би елеш —374-6.20. Жер мен кек, сепз жумак, жет! тозак киссасы —156-168-6.21. Патрус-ЯЬуда агайынды ею жЫттщ энпмеа —459-466-6.22. Хикаят бакшасы —405-458-6.23. Опасыз катын —362-366-6.24. МэшЬур Жусштщ тырна куспен айтысканы —78-6.25. Сулеймен мен Латын туралы —69-6.26. МэшЬур Жусштщ киямет xani туралы —188-196-6.27. МэшЬурдщ хор кызы туралы жазган елеш —173-176-6.28. Хаз1рет Еусманнын пайтамбарды конакка шакырганы —181-185-6.Ш. 1177 (OFK)Аталуы: ¥лбикеАвторы: Кепеев МэшЬур Жусш.Жинаушысы: Белпс1з.Жазылган жылы, жер!: XX г. басы, Павлодар облысы, Баянауыл.

579 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШШ. 1176 (OFК)Аталуы: МэшЬурдщ ел арасына тарап журген шыгармаларынан.Авторы: М.Ж. Кепеев.Жинаушысы: Себепов Рулама.Жазылган жылы, жер1:1946, Баянауыл.Рулама Себеповтщ жинаган автор шыгармаларынан:1. Шыгырлык жараспайды, галым болдын —7-8-6.2. Дегенмен гылым парыз етпм талай —2-6.3. Шайхы Ыскак —11-14-6.4. FayaM би —14-15-6.5. Жанынды Эзфейш алып кетер —16-6.Ш. 1171 (OFK)Аталуы: Казактын тарих, эдебиет этнографиясынан.Авторы: Кепеев Мэпйгур Жусш.Жинаушысы: Белпаз.Жазылган жылы, жерк XX гасырдын басы, Баянауыл.Осы бумадагы сакталган автордьщ колжазбаларыньщ Ti3iv

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСКЕ31 (1900-1917)__________ 5803. Тмепбергенов Ж. 1збасар. Тандамалы шыгармалар. —Алматы:Жазушы, 1969.4. Тмепбергенов Ж. Ею томдык шыгармалар жинагы. —Алматы:Алаш, 2005.Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылымима^ал алар1. Байменше С. «Актебе жагынын, казагы». / / Актебе, 1995,20.07.2. Байменше С. Ертерек еткен ерек жан / / Жас алаш, 1996,8.03.3. Кэкшев Т. / / Эдебиет жэне искусство, 1955, № 12.4. Кэкшев Т. Кернекл каламгер. / / Казак эдебиел', 1995. 5желтоксан. (№32).5. Казак совет сатириктерк —Алматы, 1975.6.Ниязова F. Халык сезш сейлеген. / / Казак Tuii мен эдебиел,1998. №9-10.БЕРНИЯЗ KYJIEEB(1899-1923)Жарияланган шыгармалары1 .Кулеев Б. Айтшы, ак кайын. Тандамалы шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1969.2. Кулеев Б. Эдем1 тун. —Алматы: Жалын, 1985.3. Кулеев Б. Тандамалы шыгармалары. - Алматы: Гылым, 2000.Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылымима^алалар1. КСЭ, 6т. Алматы, 1976,159-226 б.2. ТАССР-ОМА-кор, Р 3870,3 тшм.3. Шэменов К. Б.Кулеев —Клтапта: казак эдебиелищ тарихы.2-том. XX гасырдын басындагы казак эдебиел. Еюнш1 ютап. А.,Еылым, 1965.4. Дуйсенбаев Ы. “Еасырлар сыры”. Алматы, Жазушы, 1970.5. Дуйсенбаев Ы. “Эпос жэне акындар мурасы”. А., “Еылым”,1987.6. Дуйсенбаев Ы. Б.Кулеев “Айтшы, ак кайын”. А, “Жазушы”,1969.7. “Казак ую” газел. 1993жыл. Кыркуйек. 4-271. “Алашардактысы”, 7-8-беттер.

581 К.ЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш8. Дуйсенбаев Ы. “Эпос жэне акындар мурасы”. Алматы, 1977,284-285-беттер.9. Кэкшев Т. “Садак” /эссе/. Алматы, 1986ж., 81-82-беттер.10. “Енбеюш казак” газете, 1923ж., №10 “Б.Кулеев” /макала/.11. Адаскан eM ip . Кдзан, 1922ж., “Татарстан” баспасы, жинакка“Адаскан eMip”, “Кедей”, “Айтыс” туындылары юрген.12. Жумабаев М. Бернияз Кулеев. //Т ш ш , 1923ж., №28, 20март /наурыз/13. Жумабаев М. Шыгармалары. Алматы: Жазушы, 1989. 164-6.14. Дуйсенбаев Ы. Эпос жэне акындар мурасы. Алматы, 1987.287-6.15. Мщанов С. XX гасырдага казак эдебиет1. Алматы, 1932.378-6.16. Еспенбетов Арап. Жырласан ед шомылып кез жасына... / /Жулдыз, 1993. №8, 203-6.17. TACCP-i, ОМА Р3870-кор, 3-Ti3iM, 118-ic, 52-6.18. Сонда, 31-6.19. Кдзак yHi, 1993.4-кыркуйек. Алаш ардактысы. 7-6.20. Сонда, 8-6.21. Мергали /Ешмухамедуяы/. Кулейулы Бернияз. //Енбеюшказак, 1928. №72, 30-март.22. Казак эдебиетшш тарихы. 2-том. Алматы: Рылым, 1965.23. Бабатайулы Д. Замана сазы. Алматы, 1991.109-6.24. Торайгыров С. Сарыарканын жанбыры. Алматы, 1987. 81-6.25. Абай. Ею томдык шыгармалар жинагы. Алматы: Жазушы,1986.177-6.26. Дуйсебаев Ы. Эпос жэне акындар мурасы. Алматы, 1987.ЗЗЗ-б.27. Казак эдебиетшщ тарихы. 2-том, 2-ютап. Алматы, 1965.440-6.28. Кенжебаев Б. Эдебиет белестерь —Алматы: Жазушы, 1986.29. Кенжебаев Б. TypiK каганатынан бугшге дейш. — Алматы:Ана Tini, 2004.Колжазба корындагы мураларШ. 802 (эеи>Аталуы: Бернияз Кулеевтш алендертАвторы: Бернияз Кулеев.Жинаушысы: Бепмбетова Мэдина. Алматы эйелдерпединститутында атлш ын тшшш окытушысы. Бернияздыннагашы карындасы, M y p arep i.Жазылган жылы, жер1:1917-1922 ж., Орынбор, Казан калалары.Институттын колжазба корьша 1959 жылы тускен.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXГАСЫРДЫНБАСKE3I (1900- 1917) 582М. Бепмбетова жинаган Бернияздын елендершщ Ti3iMi:«Эйел», «Башкурт кызы Санияга», «Булт», «Бостандык кунщде»,«BipiHini адым», «Биахмет Сэрсеновтщ Ka6ip тасына», «Бугш,ертен», «Кызыкты жаз», «Кайда екен», «Капы калдым», «Калауберу», «Куларга», «Кулэндамга, эрюмге арнаулар», «Ел ерлерше»,«Ер жттке», «Жаздын алды», «Жоктау», «Жорык», «Заман-ай», «3.тогашка», «Кел, екеум1з», «Кещл», «Магжанга», «Куз», «Юм бар?»,«Не кылмадым», «Ойла, ойла», «Сабырга», «Сьщык», «С. досыма»,«Шыбынга», «0збек пиме», «Жубату», «Суййсп кайгылыга»,«Шер шыдатпай саган арнап», «Жердщ жуз1 жаз ед1», «Ушпактагыжарыма», «Болар», «Жакын», «...га сон свз», «KiM уилн»,«Жумакта», «Бал ага», «Сотые майданында», «Узбе», «Окушыларга»,«Кеншме», «Тун», «1917 жылга», «Солган гул», «Ескергенге вткенкущи», «Эдем1 тун», «Мен», «Бостандык куншде», «0зш», «Казаккызы», «Зарым», «Шын сую», «Мун (Пушкиннен)», «Сую»,«Кызгалдакгай кызык eMip», «Жас журепме», «Киял свз1», «Жазгыдала», «Жырла да зарла Кеншм», «Неге?», «Ойдашм», «Кыздьщзары», «Эйелдер ce3i», «Экеме», «Бостандык болганда 6ip кыздынтшеп», «Жаздын алды», «Туткын», «Булт», «Толганып, ойланып»,«Уран» газетше», «Кымыз», «Булбул», «Ажал (Пушкиннен)»,«Шын сулуга», «Жорыктан сон», «Жастык кушм», «Тан алдында»,«Кайтер едщ», «Bip тоташтын альбомына», «Аруга», «Айныганаруга», «Эрюмдерге арнау», «Магрифага», «Жапыракка карал»,«Шыцдык», «Суйисп анама мэцп белп», «Апама», «Окып шыккан6ip ютапка», «Меркалига», «Суйгешме», «Квру ед1 осыншамакумарым», «Жазып калдырылган елец», «Мунайма», «0ткенeMip екшш», «Кущрет жаратыпты жер мен кекп», «Эн-куй»,«Жеп тун жым-жырт уйкыда», «Кдптаса, камаласа калын кайга»,«Тун каранты, кун бултты», «Шолпан», «Аяныш», «Кыскы жол(Пушкиннен)», «Кайгалы жуз, жанган журек менде бар», «Аштык»,«Апгыр алмас болаттан кылыш найзам», «0скен жер1м макпалдайэйдйс дала», «Жанталас», «Мастык», «Мен усаппын i3ri балага»,«Сабырга», «Кыздын мшэжаты», «Бозда, ботам», «Кожашка»,«Ушырасу», «Алгансыз-ды Ж]бершген хатымды», «Кеш калганкуттыктаулар», «Жас игиик», «Айтмухамедтщ елещ жэне оганБернияздын жауабы», «Балапан», «Ит кещл, арсыз кещл», «Сенсщадам баласы», «Ес бшгендей болсам да куш кеше», «Жургендеерюмен ел», «Ауылдагы кыскы тун», «Алашка», «Эйелдер тшеп»,«Акын (Пушкин)», «Эм1ргалига», «Анама», «Алга», «Айшага»,«Дарига-ай», «АлшыT a n ip iM , алшы, ал», «Ауырганда»,т.б. anenaepiбар.Ш. 802 (Э ей )Аталуы: Бернияз Кулеевтщ уак елен, жырлары.

583__________________ ___________ КЫСКЛША БИ БЛ И ОГРА Ф ИЛ Ы К К0РСЕТК1ШАвторы: Бернияз Кулеев.Жинаушысы: Бепмбетова Мэдина.Мэдина Бепмбетова тапсырган 2-дэптердеп колжазбагаакыннын 1917-1919 жылдары ез колымен жаэган 69 елешенпзшген. Мунда непзгнен, 1-дэптердеп елендер1 кецйршшжазылган. блендершщ сонына жазылган жылы, кайла жазылганыTycipinin отырган. Мысалы, «Экеме» атты еле Hi (казак кызынынаузынан) 1917 жылы, ауылда жазылды делшген. «Шер шьшатпайсаган арнап» атты елеш 1919 ж., 14 наурыз, Орынборда жазылган.«Жердщ жуз1 жаз ед1* атты елещнщ сокында, 59-бепнде: «Белпаз.1919 ж., 25 наурыз. Орынбор, тунп сагат 12* деп жазылган(«Белгкйз» акыннын буркеннйк аты болса керек). Бул колжазбадаА С. Пушкиннен аударылган «Бар ойым бастан Keurri кез1м Kepin»1918, Орынбор деген еленмен аякталады.Жазылган жылы, жерй 1919 ж., Орынбор.Ш. 592 (O f К)Аталуы: Кулеев Бернияздын тандамалы anennepi.Авторы: Бернияз Кулеев.Жазылган жылы, жер

КАЗАК ЭДЕБИЕЛНЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС КЕ31 (1900-1917) 584Шыгармалары туралы зерттеулер мен гылымима^ал алар1. Кенжебаев Б. Эдебиет белестерк Зерттеулер, мекалалар.—Алматы: Жазушы, 1986.2. Камзабекулы А, Эдеби-тарихи процесс: агамдар,концепциялар (агартушылык кезец). доктор дис. авторефераты—Алматы, 2002.3. дубэшр Ж.М. Шындыктан баска жолга тусе алмаймын. —Алматы: Информ-Арна, 2002.4. Кабы шее Т.Б. XX гасыр басындаш агартушылык агам жэнеТайыр Жомартбаев Шыгармашылыга. —Алматы, 2005.Колжазба корындагы мураларШ. 865 (эеи >Аталуы: Жомартбаев Тайырдын колжазбалары.Авторы: Жомартбаев Тайыр.Жазылган жылы, жер1:1926-1934 жылдар, Семей облысы.Осы колжазбада Т. Жомартбаевтын мына шыгармалары бар:«Ол юм?», «Куранга арнадым», «Каратам Масгуд*, «Есетке»,«Анашым xa6ipi жанында*, «Жубанышым», «Мен ез1м»,«Есентайга*, «Шынгастау», «Ана liniM», «Зайсан», «Есю турмыс»,«Жана турмыс», «Мен неге кулемш», «Мен куанам» атты елендер1бар. Жалпы саны —жиырма. Бул елецдер акыннын жана заманга,жана OMipre деген ce3iMi, acipece эйел тендш, жастардын бшмгеумтылуы сез етитген. Сонга б1рнеше елеш математикалыкесептерге арналган.СПАНДИЯР К0БЕЕВ(1878-1956)Жарияланган шыгармалары1. Квбеев С. Улгш тэрж1ма. —Казан, 1910.2. Квбеев С. Ynruii бала. —Казан, Каримия, 1912.3. Квбеев С. Калын мал. —Казан, Каримия, 1913.4. Квбеев С. Орындалган арман. —Алматы, Москва, Казак мем.ОКБ, 19515. Квбеев С. Орындалган арман. —Алматы, Жазушы, 1988.6. Квбеев С. Калын мал. —Алматы: Жалын, 1986.7. Квбеев С. Баланы семьяда тэрбиелеу. —Алматы: Мектеп,1965.

585 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК. КвРСЕТИШ8.Квбеев С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы, КМКЭБ, I960.Квбеев С. Ею сока. —Алматы: Жалын, 1990.ХО.Кобеев С. Кустын уясы. —Алматы: Жалын, 1986.Шыгармалары туралы зерттеулер мен тылымима^алалар1. Кирабаев С. Спандияр Квбеев. —Алматы: КМКЭБ, 19S8.2. Садуацасов Е.С. Квбейупынын муралары. — Алматы: Кдз.университет!, 1991.3. Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократжазушылары. Алматы, 19S8.4. Крцыратбаев Э. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы, Санат,1994.Колжазба цорындагы мураларШ. 535 (OFK)Аталуы: Спандияр Квбеев шыгармалары.Авторы: Спандияр Квбеев.Жинаушысы: Колжазбаны эдеби корта автордын ез1 тапсырган.Жазылган жылы, жер1: Эр турл1 жылдар. Меншкара ауданы,фондыга 1941 жылы тускен.Осы колжазбадагы С. Кебеевтщ аударма (мысалдар) елендер1:1. Тулю мен теке —1-6.2. Тиын мен каскыр —2-6.3. Арыстан, каскыр, Ьэм тулю —2-6.4. Карта —З-4-бб.5. Тырна мен кек кутан —4-5-66.6. Тулю мен кыргауыл —5-6.7. Шымшык пен квгершш (И.А. Крылов) —6-6.8. Мекен —6-7-66.9. Уш жШт пен 6ip шал - 9-11-бб.10. Акку, шортан Ьэм шаян (ИЛ. Крылов) —12-13-66.И. Карга мен тулю (И А Крылов) —13-15-66.12. Аша шыккан арыстан —15-16-66.13. Кумырска мен шепртке (И.А. Крылов) —17-18-66.14. Арыстан мен idci —19-21-66.15. Уш катынды 6ip Kici —25-26-66.16. Бурют Иэм ара —27-28-66.17. Арыстан мен тышкан —29-31-66.18. Kayirrri достар —31-32-66.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСКЕ31 (1900- 1917) 586НАРМАНБЕТ ОРМАНБЕТУЛЫ(1860-1918)Жарияланган шыгармалары1. Нарманбеттщ елендерь —Алматы: КМКЭБ, 1939.76-6.2. Нарманбет Орманбетулы// Поэты Казахстана. —Ленинград:“Советский писатель”, 1978. С.345-351.3. Нарманбет. Сахарага карасак. //Жулдыз, 1990. №2. 151-162-66.4. Нарманбет. Шыгармалары. — Караганды: Болашак-Баспа,1998.356-6.5. Нарманбет Орманбетулы. влеццер. —Алматы: Алаш, 2004.320-6.Шыгармалары тур алы зерттеулер мен гылымима^алалар1. Ысмайылов £. Нарманбет акын //Нарманбеттщ елецдерг —Алматы: Казахстан керкем эдебиет баспасы, 1939. —Б.3-21.2. Квпбаев Э. Нарманбет акын//Кдзак эдебиета, 1956, №49.3. Нарманбет. //Казак совет энциклопедиясы. —Апмаш, 1976,8-том. 273-6.4. Сагымбекулы Р. Кдйта жанган жулдыз.//Каркаралы, 1992. №1.ЗЗ-б.5. Эбд1газиулы ^.Нарманбет акын. //Социалиста Казахстан,1990. 29-шише.6. Эбдггазиулы Б. Мухиттай терен мура 6ap//0Mip, 1992,№ 1 .-Б.49-53.7. Туганбаев А. Сарыарканын санлагы//Нарманбет Орманбетулы.Кер заман. —Алматы: Алаш, 2004.-Б.34-60.Колжазба цорындагы мураларШ. 1298 (OFK)Аталуы: Орманбетов Нармамбеттщ елендергАвторы: Ормамбетов Нармамб.Жинаушылары: Ахметулы Турганбек, Ахметулы Нурке. Олартуралы мэлшет жок.Жазылган жылы, жерк 1900-1917 жылдары, Семей облсы,KemipMeci 1934,1940,1941,1945 жылдары жазылган.Ахметулы Турганбектщ акынньщ баласы Максут

587 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШНармамбетовтен 1934 ж. жазыл алган автор шыгармаларынынTiaiMi:1-дэптер:1. KacipeT 6ip улкен тау. Терен бшм алу ушж улкен сабырлыкKcpeicriri туралы —100-6.2. Fазал. Асыл тас —мерусрт туралы. Мысал елен —107-6.3. Акыл 6ip алтынга уксас доп-домалак. Акылдын ece6i жокелшеуаз екенш сез етед1 —72-6.4. Рылым туралы. Балаларды окыту керек деп, ата-аналардыугптейдо —45-6.5. «Бала кайдан» жэне «Балалык куй». Eip такьфыпка жазылган.6. Есю оку туралы. Ертеде ата-аналардын балаларын окытууш!Н молда жалдаганы жэне онын балаларды калай окытканысыналады —11-12-66.7. «Сахарага карасан* деген еленш 1905 жылгы революцнянынэсершен жазады —180-6.8. Жасымнан кеп жорьптым жолбарыстай Акын ез eMipiH сезетеш —108-6.9. Ауыл кайгысы. 03 тусындагы агайын, туыс-тумалардын езараларындаш карым-катынастарын сынайды —29-30-66.10. Шал кайгысы. 0з заманынын эркилылыгы, кайшылытынсез етещ —24-28-66.11. Кер заман. Болыс, би, приставтардын паракорлыккылыктарын эшкерейлейш, eripiiaui, жалакумар едцщ жуандарынкатты сынайды —36-46-66.12. Толгауы токсан кызыл тит, Абайга елпетеп жазган, акыннынезшше жаналыгы бар —21-6.13. Keirri керген кенемш. Улкендерден улп ал, адамга жаксылыкide, наданга жаксы жол керсет дейш.14. «Тшекп хак берген кун», «Даусын калай» ашылды». Осы еюелецш 1917 жылгы ¥лы Кдзан революциясына арнап шыгарган.Кдзак халкынын басы кулдыктан кутылып, бостандык алып, азатетшгею туралы —61-64-66.15. Балхаш туралы. Нармамбет Балхаш келшш манында болып,сонын жерше, суына карал шыгарган елеш —15-6.16. Болмайды карга лашын казды куып. Бул заманда камалбузган батырдан бай озды, акылдан акша оэды дейш —73-74-66.17. Кыс. «Жут» кезшде халыктын шаруасынын куйзелгеншекынжылады —18-6.18. Партия туралы. Кедей-шаруа мен байлардын арасындагыайырмашылыкты сез етеш —31-35-66.19. Карагай мен караган. Мысал айтыста айтылып отырган«карагай» байлар, «караган» кедейлер, енбекшшер. Патшауюметшщ елд! азапка салганы жетнде —131-6.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ЕАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1900- 1917)__________ 58820. Сарыарка, с айран жер1м-ай. 1916 жылгы папианын маусымжарлыгы туралы —51-54-66.21.Азаматтар кайдасьщ? Енбек етуге, шаруаны кетеругешакырады —65-6.22. Акындарым кайдасьщ? Ел камын ойлайык, баска еддерденкалыспайык деп казак акынларын шакыруы —66-6.23. Бул дуниеде не гарып. всиет, накыл свэдер —28-6.24. YmIt туралы. Кей адам акылга бай, мал га жарлы, мал габайлар баска жарлы деп келетш елен —132-6.25. Жаманга айткан акылын... Шын кеншмен бершген 6ipжолдастын мын жолдаска туратыны жайлы —19-6.26. Мектеп бастыгана —42-45-66.27. Бала жайында. Жасестр1мдерд1 oKyfa шакыру.Нармамбет ацыннын, l-danmepdezi к,ыск,а влецдерг1. Мектеп —42-45-66.2. АждаЪардын аузында —46-48-66.3.... таш 6ip политикасы —48-50-66.4. Кдркылдап кулген шал кайда —55-60-66.5. Букаралар кайдасын? —65-66 бб.6. Кыз-келшшек кайдасын? —67-6.7. Жараткан 6ip ие бар —67-6.8. Казак улы 6i3 турмыз —68-6.9. Казакгы журуш! еш койдай багып —69-6.10. Жел неге epericri бултпенен —70-6.11. Ой туралы —71-6.12. Куншщшк —75-6.13. Ишарат —76-6.14. Жабыдан тулпар артык шаппаса да —77-6.15. Мен 6ip анкау пендемш —81-84-66.16. Жар туралы —87-6.17. Еашыктык туралы —87-6.18. Eipimni, eKimni хат —87-6.19. Аркада халык токталды —87-6.20. Макаш влгенде —88-6.21. Ей, кешл —105-6.22. Бес бие —108-6.23. Шайыр кожамен айтысканы —111-6.24. DiiMoi кус, икемш ат —113-6.25. Булбулдай шешен 6ip кус бар —114-6.26. Бершбек —126-6.27. УакТем1ргали Нуркеулы —127-6.28. Семей облысына караган бес дуан елдщ сайлаушылары —127-6.

589 КЫСКДША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Ш29. Махаббат туралы - 128-129-66.30. Жуаспай мен Нармамбеттщ айтысы —134-140-66.31. Кдрканада айтканы —141-6.32. Жаугашар, т.б. араб, латын эр1птершде жазылган —142-143-бб.2-дэптер (ктнен алынганы белгки). Нармамбеттщ нак,ш свздерiмен елецдерг.1. Эйел туралы —6-6.2. Нарманбеттщ накыл сездер1 —7-6.3. Орманбет —8-15-66.4. Шзкэрш mexipeci бойынша - 15-16-66.5. Нармамбет баласы туралы —16-18-66.3-дэптер: Нарманбет ацынныц эр mypni свздер/. Жинаган НуркеАхметов.1. Нармамбет ceamepi —2-3 66.2. Акын Нармамбет Ормамбетулы —5-11-66.3. Нармамбеттщ Суйшбай бидш уйщде айтканы —12-6.4. Элкисса, молдалар шаригатпен —17-6.5. Поселке туралы —19-6.6. Нармамбеттщ Валдай днеге айтканы —20-25-66.7. 1916 жылы кара жумыска азамат алу туралы Нармамбеттщайтканы. 1940,1941,1945 жылдары латын, каз1рп казак эрштерщдежазылган — 26-35-66.4-дэптер:Акыннын А клан революциясына арнатан еле Hi—Мукам беткалиТолыбайулынан; Партия туралы елею —Эбшрахманнан; «Сырлыаякгын сыры кетп, сыны жок», «Ею баласы Мейрамнын» елецдер1— Сэменнен; «Кармещц би мен e3i жайындагы 6ipaa энпмелер1»Ншд1бектен жазылып алынган. Юм жазып алганы белпаз.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917)__________ 590XX ЕАСЫРДЬЩ БАСЫНДАЕЫ К^ЗЩЭДЕБИЕПНЩ БИБЛИОГРАФИЯЛЬЩК0РСЕТК1Ш1Эдебиет тарихыныц мэсел ел epi жешндепжалпы материалдарАбай жасаган зан жобасы. —Кдзан: Университет баспасы, 1888.Аймауытов Ж. Ел корганы (6ip актш пьеса). —Ташкент, 1925.АймауытовЖ. Сыпан кыз (комедия). - Орынбор, 1922.Айткожин Б. Шын максуттар (блендер жинагы). — Семей:Ярдам баспасы, 1915.Ацырзаман. (Албан Асан сеэдерь Жинаган —Т. Жансупров). —Кызылорда, 1934.Аргынбай Ысцак, цажы. Болшн, казак! (блецпер жинагы). —Казан: Кэршовтер баспасы, 1910.Арыстакуглы Ж. Насихат казакия. Бает. F. ГПргалиев. - Кдзан:Кэршовтер баспасы, 1914.Арыстануглы Ж. 6з пйарлер1м деген риеэлэга карсы рэддия(Жэдггшитерге карсы). Бает. С. Зркарнайулы. - Кдзан: Кэршовтербаспасы, 1911.Арыстануглы Ж. Раддия. Румар Кдрашулынын Ьэм АхмедиЕскалиулынын хилаф шэрли ифрат сездерше (карсы). Бает.F. Пиргалиев. —Кдзан: КэрЫовтер баспасы, 1915.Аспандияров С. Кдзак тарихыныц очерю. —Кызылорда, 1935.Аспандияров С. Кдзакстандаш 1916 жылдаты улт-азаттык

391 КЫСКАШЛ БИБЛ ИОГРАФИЛ ЫК К0РСЕТК1Шкетершс (тарихи очерк). —Алматы, 1936.Эбубэтр Kepdepi. Эдебиет Ка за кия (елендер жинаш I бшпм.Бает. Н. Нигматуллин). —Казан: KdpiMoerep баспасы, 1902.Эл-хадж Мащыш бин Калтай. Насихат казакия. — Казань:Электро-типография «Умндь», 1911.Элгбайулы д. Казак жазушылары. —Кызыл орда, 1934.Элшбетов К. Казактын камы. —Казан: Кэр1мовтер баспасы,1913.Элшпе, яки тете оку окулык. Бает. «Галия» медресесшде окыганказак шэюрттер. - Уфа: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1911.Эубэюр кердерь Эдебиет казакия: 2-бвл1м (Бает. Н.Нигматуллин). —Казан: Кэршовтер баспасы, 1905.Эуезов М. Килы заман (тарихи повесть). - Кызыл орда, 1928.Баймагамбетов Б. Назымды игтикад. —Орынбор: Кэршов —Хусаинов баспасы, 1913.Байтурсынов А. 40 мысал. —Казан, 1922.Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. —Ташкент, 1926.Байтурсынов А. Кырык мысал. - Орынбор: Кэршов - Хусаиновбаспасы, 1913.Байтурсынов А. Маса (блен жинагы). —Казан, 1922.Байтурсынов А. Маса (блендер жинаш). - Орынбор: Дш Вэмагишат баспасы, 1911.Байтурсынов А. Оку куралы баяншы. —Орынбор: Каримов и К°баспасы, 1913.Байтурсынов А. Оку куралы. —Орынбор, 1921.Байтурсынов А. Оку куралы. —Орынбор: —Казан: KapiMOB и К°баспасы, 1913.Байтурсынов А. Оку куралы. 1-кггап. —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1912.Байтурсынов А. Оку куралы. 2-ютап. —Орынбор: Каримов и К°баспасы, 1913.Байтурсынов A. Tin курал. - Ташкент, 1920.Батыргалиуглы М. Эдебият казакия (блендер жинаш). Бает.Кэршовтер. - Казан: Кэр1мовтер баспасы, 1908.Бейсенгалиулы Б. Эдебиет ернеп. —Казан, 1913.Бейсенулы И. (Байшуаки). Эдебиет ернеп. —Казан: Кэршовтербаспасы, 1910.Бекметов М.Х. Казак влендер1. —Казан: Кэршовггер баспасы,1908.Бекмухамедов М. Астрахан губерниясынла мекендейтшкалмакгар мен казакгар жайлы ютап. - Астрахань, 1910.Бекмухаммедов М. Жаксы упт (блендер жинаш). — Казан:Кэршовтер баспасы, 1908.Белгхбайулы А. Арманда (блендер жинаш).—Казан: Кэршовтер

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1917)__________ 592баспасы, 1913.Белг(байулы Х.М. Шырын жйгер. (блендер жинаш). —Ташкент:F. Таримжанов баспасы, 1913.Беркшбайулы Л. Эдебият казакия (блендер жинаш). —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1908.БерЫцалиурлы А. Акын (блендер жинаш). —Казан: Кэрмовтербаспасы, 1912.Бвпеуглы Ж. Эдет казакия. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —.Казан: Университет баспасы, 1909.Галимов Э. Жастык жешстер1 (блендер жинаш). — Казан:KapiMOBrep баспасы, 1912.Ралымжанов Г. Есш журтым (блендер жинаш). — Казан:KapiMOBrep баспасы, 1911.Ралымжанов F. Есш журтым. — Казан: KapiMOBrep баспасы,1913.Еумарулы д. Жатпа, казак! (блендер жинаш). - ТашкентF. Еарифжанов баспасы, 1917.Дибердиев М. Казак балаларына кирагат ютабы. -Казан:KapiMovrep баспасы, 1910.Досмухамедулы X. Исатай-Махамб. —Ташкент, 1925.Двнентаев С. Уак-туйек. Бает. С. К Ерпсбаева. —Уфа: Шаркбаспасы, 1915.Дулатов М. Азамат. —Орынбор: Вахт баспасы, 1913.Дулатов М. Бакытсыз Жамал. - Казан: KapiMOBrep баспасы,1910.Дулатов М. Балкия (4 пердел1 пьеса). - Орынбор, 1920.Дулатов М. Я. Оку куралы. —Орынбор: Каримов —Хусаиновбаспасы, 1914.Дулатов М. Я. Оян, казак! —Уфа: Шарк баспасы, 1910.Дулатов М. Я. Терме. — Орынбор: Дш вэ магшуат баспасы,1916.Ергалиев 3. Мухтасар Гильм —хал. - Казан: KapiMOBrep баспасы,1911.Ержанов Б. Окуга махаббат. — Казан: Университет баспасы,1912.Ержанов Б. Тур, казак! —Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы,1911.Есенгелдтулы К- Дуние уш1Нгибратнама. - Казан: KapiMOBrepбаспасы, 1908.Жандыбаев А. Жас гумырым, яки жастыкта гафлат. — Казан:Шараф баспасы, 1907.Жапанов К- Карлыгаш (блендер жинаш). —Уфа: Каримов —Хусаинов баспасы, 1913.Жэшбеков Ж. А. Айна. Бает. Н. Сулейменов. —Казан: Шараф

593 КЫСКАША БИЕЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1Шбаспасы, 1908.Жэцг^ров Ш., К. Ходжиков К , Касымов А. Романов нэсшшенхуюмранлык кылган падишаЪлардын тарихлары Ьэм Акгабаншубырыншьитык эаманнан 6 e p i казак халкынын ахуалы. —Орынбор: K apiM O B и К° баспасы, 1912.Жиган терген. / / Кураст. Б. втетшеуов. —Орынбор: Кэримов иК° баспасы, 1913.Жиренше. Жазган Г. Рабдушев. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы,1909.Жалдыбаев М., Эуезов М., Коцыратбаев д. XIX гасыр мен XXгасыр басындагы казак эдебиет оку к1табы (орта мектептщ 7-окужылы ушш). —Алматы, 1933.Жомартбаев Т. Балаларга же\нс (Милли шыгыр). — Семей:Ярдам баспасы, 1912.Жомартбаев Т. Кыз керелж. —Семей: Ярдам баспасы, 1912.Жумабаев М. Балаларга тарту. —Кызылорда, 1926.Жумабаев М. Жусшхан. —Мэскеу, 1928.Жумабаев М. блендер жинагы. —Кдзан, 1922.Жумабаев М. блендер жинагы. —Ташкент, 1923.Жумабаев М. Сауатты бол. —Мэскеу, 1926.Жумабаев М. Шолпан. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы, 1912.Жырлар. —Кдзан: Магрип баспасы, 1914.Иманбаев Ф. Тибрат елен. Бает. Кэршовтер. — Кдзан:Кэршовтер баспасы, 1908.Иманбаева Ш. Тандамалы елендер (жинаган С. Есова, алгысезш жазган С. Сейфуллин). —Кызылорда, 1927.Кэшшов М. Акын ютабы (Кдзак балалары ушш). — Кдзан:Кэр1Мовтер баспасы, 1903.Кэшшов М. Акын ютабы (Кдзак балалары ушш). — Кдзан:Кэршовтер баспасы, 1908.Кэшшов М. Мунлы Мария. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1914.Кэшшов М. Насихат казакия. — Кдзан: Кэршовтер баспасы,1908.Кэшшов М. Супу кыз. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1909.Кэшшов М. YriT (Бал ал ар ушш). Бает. Сабах кггапханасы. -Кдзан: Университет баспасы, 1907.Келшнщ бетш ашатын терме. Жазган Ш. ЖиЬангерулы. —Кдзан: БЛ. Домбровекий баспасы, 1910.Кемецгерулы К Алтын сакина (4 пердел! драма). — Орынбор,1923.Кемецгерулы К Кдзак тарихынан. —Мэскеу, 1924.Квбеев С. Кдлын мал. —Кдзан: Кэр^мовтер баспасы, 1913.Квбеев С. Улгш бала. —Кдзан: Кэршовтер баспасы, 1912.Кекселшр, яки бурынты мырзаугты Ьэм ногайлы батырлары.

КАЗАК ЭДЕБИЕТМЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫНБАСКЕ31 (1900-1917)__________ 594Бает. F. Муштак. —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1910.Квпеев М. Казактын осы кунп анпмеа: Сары-Арка юмдш?Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Шараф баспасы, 1907.Квпеев МЖ. Тфлйсге кеп жасагандыктан карген 6ip тамашамыз.Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Шараф баспасы, 1907.Квпеев МЖ. Хал-ахуал. Бает. Ш. Хусаинов. — Казан: БЛ.Домбровский баспасы, 1912.Квпеев МЖ. Хал-ахуал. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан:Университет баспасы, 1907.Казак акындарынын алендер1 (жинак). - Алматы, 1939.Казак макалдары. / / Жин.: Мейрам - Ырсай Ыскакулы. —Казан: KapiMOBTep баспасы, 1914.Казак типнде басылган ютаптардын керсетюпп. - Кызыл орда,1926.Казак тшнде басылган ютаптардын кереетюшь —Кызыл орда,1927.Казак шахирлары. Жазган Ы. Саттаров. —Казан: KapiMOBTepбаспасы, 1909.Казактын айтыскан елецдерь Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы, 1910.Казактын есю эдебиет нускалары (1-ютап Жинаган —С. Сейфуллин). —Алматы, 1931.Казактын елендерь Казан, 1903.Казактын тойбастары (блендер жинагы). II басылуы. —Казан:Кэр1мовтер баспасы, 1912.Казактын тойбастары (влендер жинагы. Жазгандар:С. Мухаммедсадыкулы, М. Мухсинулы). — Казан: KapiMOBTepбаспасы, 1903.Калтаев М. Бар уакига. Бает. Ш. Хусаинов балалары. —Казан:Б.Л. Домбровский баспасы, 1912. . •: » •Калтаев М. Bipa3 гибрат сез... Бает. Ш. Хусаинов балалары. -Казан: Университет баспасы, 1910.Калтаев М. Казактын айнасы (блендер жинагы). Бает.Ш. Хусаинов балалары. —Казан: Университет баспасы, 1910.Калтаев М. Насихат казакия. —Казан: Умгг баспасы, 1911.Калтаев М. блендер жинагы (Бает. Ш. Хусаинов балалары). —Казан: Университет баспасы, 1904.Калтаев М. Тугыры жол. (блендер жипнагы). Бает. Ш. Хусаиновбалалары. —Казан: БЛ. Домбровский баспасы, 1912.Колтайулы М. Тура жол: тертшшт жузк —Казан: Домбровскийматбугасы, 1912.Кццтарулы К. Мархаба - иа ШэНар рамазан. Бает.Ж. Шайхисламулы. —Казан: Университет баспасы, 1912.Карашев F. Ага тулпар (блендер). - Орынбор: Дш ва магишат

595 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК. КВРСЕТК1Шбаспасы, 1914.Карашев F Бала тулпар. —Уфа: Каршов жэне К° баспасы, 1911.Карашев F. Ойга келген фйарлерш. —Орынбор: Вахт баспасы,1910.Кррашев F. врнек. —Уфа: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1911.К/арымсак,ов А. 0. Эху ал — и. Киямет (влен). — Казан:Кэр1мовггер баспасы, 1908.Карымсацов А.О. Эбият казакия. Бает. Ш. Хусаинов балалары.—Казан: Б.Л. Домбровекий баспасы, 1909.Кисса — и ЖийаншаЬ ТамузшаЬуигы. Тэржума Акит уалэд0л1мж! Алтайский (Кдрымсаков). Бает. И.Н. Шамсутдинов. —Казан: Университет баспасы, 1901.Кисса —и Зелделия (Олендер). Жазган Терегелдин молда. —Казан: Еремеев баспасы, 1912.Кисса —и Зина —Заюб илэн Юсуфбек хожаныц Уэзифа кызбенайтысканы. (Жазган Ж. Шайхисламулы; Бает. Ш. Хусаинов). —Казан: М.А. Чириков баспасы, 1896.Кисса —и Зияда ШаЬмурат (Жазган Бижтт углы Ягкуб; Бает.:Ш. Хусаинов). —Казан: Университет баспасы, 1896.Кисса —и Ораз мулланын хикаяты (Анасынын Аягезде армандаелген улын жокгауы жазып алган Э. Жусшугы. Бает. Ш. Хусаиновбалалары. —Казан Университет баспасы, 1901).Кисса —и Сейд Жагфар Шам Элие султан Сейд. Казан, 1894.Кудайбердиев ШаИкэрш. Мусылманшыльпс гатабы. —Орынбор:KapiMOB жэне К° баспасы, 1911.Кудайбердгулы Ш. Жолсыз жаза, яки кез болган ic. — Семей:Ярдам баспасы, 1913.Кудайбердгулы Ш. Калкаман —Мамыр. —Семей: Ярдам баспасы,1912.Кудайбердцлы Ш. Лэйш — Мэжнун (алты сезш жазган —С. Сейфуллин). —Алматы, 1935.Кудайбердцлы Ш. TypiK, кыргыз-казак, Ъэм ханлар mexipeci.—Орынбор: KapiMOB и К° баспасы, 1912.Кыздын елеш (Айткан С. Мухаммедсадыкутлы, жазганМ. Мухсинулы). —Казан: Кэр1мовтер баспасы, 1903.Кыпшакбаев. Халык эдебие-п, яки шеме-уэзф — Казан:KapiMOBrep баспасы, 1913.Малдыбаев М. Иман Ьэм намаз, яки мусылмандык. —Семей:Ярдам баспасы, 1915.Малдыбаев М. Кдзакша оку ютабы. Бает. А. Андамаасов. —Семей: Ярдам баспасы, 1912.Манаев М. Иман — Ислам. Бает. «Галия* медресесшщmajdprrepi. —Уфа: Шарк баспасы, 1915.Маскаргали молланъщ айтканы. — Казан: БЛ. Домбровский

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900-1917)__________ 596баспасы, 1912.Маштаков F. (Карашее). Кдрлыгаш. — Казан: Кэршовтербаспасы, 1911.Mauihyp Мацыш Кцлтаев. Казакгын айнасы. — Казань: ТиполитографияИмператорского Университета, 1910.Maiuhyp молла М. Калтаев. Бар окига. — Кдзан: Домбровскиймэтбутасы, 1912.Мук,анов С XX гасырдаш казак эдебиеп (1-белiM). -Кызылорда, 1932.Мухаммед Кцнафия. Бает. Ш. Хусаинов балалары. Кдзан, 1910.Муштак, F. (Карашее). Тумыш. —Уфа: KapiMOB — Хусаиновбаспасы, 1911.Наушабев Н. Алаш. —Кдзан: Кэр1мовтер баспасы, 1910.Нурбаев М. Кергенш бала, улгш сана. —Орынбор: Вакт баспасы,1911.Нурбаев М.О. Кдзакша элшпе: балаларга арналган окулык. —Уфа: Шарк баспасы, 1910.Оразгалиев Э. Эдебиет кдзакия hdM упт уэ насихат. —Кдзан:Кэр1мовтер баспасы, 1908.Qmemineyoe Б. Дуние ici ахретке кетпес. —Кэр1мовтер баспасы,1912.Сабалов A. Fибрат нама (блендер жинагы). - Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1913.Сабалов А. Тибратнама (блендер жинагы). —Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1911.Сабалов А. Мэктубат (блендер жинагы). —Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1911.Сабалов А. Назым (блендер жинагы). — Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1911.Сабалов А. Сум заман (блендер жинагы). - Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1911.Сагидуацасов X. Халык муны (блендер жинагы). - Кдзан:Кэрймовтер баспасы, 1915.Садуацасулы С.Салмакбайдын ауылында кооперация калайшаашылды (повесть). —Орынбор, 1924.Садыргалиуглы. Ynri (Олендер жинагы). — Кдзан: Кэр1мовтербаспасы, 1914.Саттаров F. Кдзак шыгармалары. Кдзан, 1900.Сэдуацасов С. Жастарга жана жол. —Орынбор, 1921.Сейфуллин С. бткен кундер (блендер жинагы). — Кдзан:Кэршовтер баспасы, 1915.Семипалат облысы Оскемен облысыиа караган казакларнынашлыктан зарлыктары (елендер). Бает. Сагадиев Н. —Орынбор:Вакт баспасы, 1912.

597 КЫСКАША ВИБЛИОГРА0ИЛЫК КвРСЕТЮШСералин М. Топ жарган. (блендер жинаш). Троицк, 1903.Сералин М. Гулкэшима. —Орынбор: М.Ф. KapiMOBTep баспасы,1903.Сералин М. Топ жарган: Хикая. — Тройцк: Ф. Селянин —X. Соеновекий баспасы, 1900.Сыралиев КА. Ислам непзь I белш. — Казан: Кэршовтербаспасы, 1912.Тарих энбия — и. Жазушы И.И. Эл — Казаки. — Казан:Кэр1мовтер баспасы, 1906.Тарту. (Эбубэюр Диваев жинаган эдебиет турлершен тошгеноку ютабы. Ti3ymi: М. Жумабаев). —Ташкент, 1924.Тэржума —и Адет уэлэд Ол1мж1 Алтайский (Карымсаков). Бает.Мухаммед —Нэжиб Галиякбаров. —Казан: Университет баспасы,1897.Темфапиев Ж. Насихат сездерден кирдаридан жет! рубласы(блендер жинаш). Бает. Ш. Хусаинов балалары. — Казан:БЛ. Домбровский баспасы, 1912.TeMipanuee Ж. 0з nixipiM бу, яки замана. Бает. Ш. Хусаиновбалалары. —Казан: БЛ. Домбровский баспасы, 1912.Терме казакиЬа (Жаэган С. Мухаммедсадыкрлы). - Казан:Кэршовтер баспасы, 1903.Тогжанов F. Эдебиет жэне сын мэселелерь —Кызыл орда, 1929.Тогжанулы F. Абай. —Алматы, 1935.Торайгыров С. Казак тшндеп ален ютаптары жайынан. / / —Айкап, 1913. № 19,20.Твгков К. Надандык курбаны. - Уфа: Турмуш баспасы, 1915.Тынышбаев М. Актабан шубырынды. —Ташкент, 1927.Улгип тэрж1ма. Ауд. С. Квбеев. —Казан: Кэр1мовтер баспасы,1910.Хайырлы (Бвкейлйс). Шикаят (блендер). —Казан: Университетбаспасы, 1909.Халидов К Тарих жэридати жэбиат. Казан, 1886.Халидов К- Тауарих —хэмсэ. —Казан, 1910.Шайыр, яки казак акындарынын басты жырлары. ЖинаганF. Мупггак. —Орынбор: KapiMOB —Хусаинов баспасы, 1910.Шеж1ре —и турки. —Казан: Университет баспасы, 1825.Шорманов С. Дуниядан шикаят (блендер). Бает. Ш. Хусаиновбалалары. —Казан: Университет баспасы, 1908.Шормануглы С. Аушы. —Казан: Университет баспасы, 1907.Ызыц (блендер жинаш). //Кураст.: Е. Буйрин. — Орал:Казахстан газетшщ баспасы, 1912. Калтайупынын казак ахуалынанбахыс еткен манзумасы. —Казан: «брнек» мэтбутасы, 1909.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1900- 1917) 598XX РАСЫРДЫЦ БАСЫНДАРЫ ЭДЕБИЕТЖЭНЕ ОНЫЦ ЗЕРТТЕЛУ1ТУРАЛЫ КЫГКАТНАБИБЛИОГРАФИЯЛЫК, К0РСЕТК1ШАбылкасимов Б. Жанр толгау в казахской устной поэзий. —Алма-Ата: Наука, 1984.Айтыс. —Алматы: К.МКЭБ, 1964.«Айкап» казак энциклопедиясы. Алматы, 1993.Акмола. Кундер мен тундер: шыгармалары. / / Кураст.: Б.Ыскаков. —Алматы: Жазушы, 1986.Алаш-Орда. (сборник материалов). —Алматы, 1992.Ащарулы X. Алаш зиялылары. —Алматы: Шартарап, 1998.Ахмедов F. Алаш «Алаш» болганда. —Алматы, 1996.Эбдггазиев Б. Асыл арна. —Алматы: Кдзак университет!, 1992.Эбсэмет М. М1ржакыптын оралуы. —Алматы, 1995.Эдеби процесс. Авторлык поэзия. Акыцдык енер психологиясы/ / КР Бшм жэне гылым министрлт. Абай атындагы Алматымемлекетпк университет. —Алматы: Бшм, 2001.Эдебиеттану терминдер ceafliri. / / Кураст.: 3. Ахметов, Т.Шанбаев. —Алматы: Ана Tini, 1998.Эуезов жэне архив. —Алматы: Атамура, 1997.Эуезов М. Эдебиет туралы. —Алматы: Санат, 1997.Бабаджанов Х.М. -С. Сочинения. —Алматы: Санат, 1996.Базар жырау. Шыгармалары. - Алматы: Жазушы, 1986.Базарбаев М. Замана тудыртан эдебиет. —Алматы: Еылым, 1997.Байгалиев Б. Абай ем1рбаяны архив деректершде: Зерттеулер,—Алматы: Арыс, 2001.

599 КЫСКАША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШБайжанов Жаяу Муса. Ак сиса: эндер. —Алматы: внер, 1985.Байтурсынов А. Акжол. —Алматы: Жалын, 1991.Байтурсынов А. Шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1989.Габдуллин Н. Абай жэне Kaaipri заман. —Алматы: Рылым, 1994.Даумов С. Таукыметп тагдыр: Алма Оразбаеванынгумырнамасы.- Алматы: 0лке, 2001.Дербкэлин Э. Дэстур мен жалгастык (Ауыз эдебиетшдепакындык дэстур жэне XX гасыр басындагы казак поэзиясы). —Алматы: Рылым, 1976.Диваев Э. Тарту. —Алматы: Рылым, 1992.Досмухамедулы X. Алман. —Алматы: Ана тип, 1991.Досмухамедулы X. Тандамалы. —Алматы: Ана тай, 1998.Дулатов М. Шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1991.Егеубаев A. KicuiiK кхгабы: Гылыми эссе. —Алматы: Ана тип,1998.Егеубай А. Кулабыз: Поэтиканын тарихилыгы. Монография,—Алматы: Жазушы, 2001.Елеукенов Ш. Эдебиет жэне улт тагдыры. - Алматы: «Жалын*ЖШС, 1997.Елеукенов Ш. Ютаптану непздерь —Алматы: Санат, 1997.Елеукенов Ш. Магжан (0M ipi мен шыгармагерлШ). / / Окукуралы. —Алматы: Санат, 1995.Елеукенов Ш. Магжан Жумабаев. —Алматы: Рауан, 1991.Елеукенов Ш. Магжан. —Алматы: Санат, 1995.Елеукенов Ш. От фольклоре до роман-эпопей. — Алма-Ата:Жазушы, 1987.Елеукенов Ш., Шалгынбаева Ж. Казак ютабынын тарихы: Ежелпдэ^рден 1917,жылгадейш. —Алматы: Санат, 1998.Ецсегенулы Т. Сыр бойы акын-жыраулары: Атамура. Эдебизерттеу. —Алматы: Бшм, 2000.Ердембеков Б. Эрш акын. —Алматы, 2001.Еспенбетов А. Султанмахмут Торайгыров. —Алматы: Рылым,1992.Жабаев Ж. Ею томдык тандамалы шыгармалар жинагы. —Алматы: Рылым, 1996.Жакып Б. Мухтар Эуезов —публицист. —Алматы: Ана тш, 1997.Жармухамедов М. Айтыстын даму жолдары. —Алматы: Рылым,1976.Жармухамедулы М. Айтыс елевдершщ аргы теп мен дамуы:Монофафия. / КР Бии'м жэне гылым министрлт, М.О. Эуезоватындагы Эдебиет жэне енер институты. —Алматы: Мураттас,2001.Жетписбаева Б. А. Символ в движении литературы (наматериале казахской литературы). —Алматы: Рылым, 1999.

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЬЩБАСKE3I (1900- 1917) 600Жолдасбеков М. Асыл сездщ атасы. —Алматы: Бшм, 1996.Жолдасбеков М. Жуз жыл жырлаган журек. —Алматы: Жазушы,1992.Жолдасбекулы М. Елтутка: Ел тарихынын э й г т тулгалары / М.Жолдасбекулы, Жумабердщызы Г. Алаштын 6ip ардаш. —Алматы:Рауан, 1998.Жумабаев М. Шыгармалар. —Алматы: Жазушы, 1989.Жумалиев К- Казак эдебиет тарихынын мэселелер! жэне Абайпоэзиясыныц тип. —Алматы: КМКЭБ, 1960.Иманбаева С. М1ржакып Дулатов —Алаштын жарьпс жулдызы /КР Бшм жэне гылым министрлш. Кдз. Мем. Аграр. У н -Ti. Жалпыред. К-Э. Сагадиев. —Алматы: КазМАУ, 2001.Исмаилов О. Бактыбай: Гылыми-зерттеу макалалар менакыннын жана табылтан туындылары. - Алматы: Шартарап, 2000.Исмайылов Е. Эдебиет жайлы ойлар. —Алматы: Жазушы, 1968.Кэкшев Т. Санадаш жаралар. —Алматы: Казакстан, 1992.Кэкшулы Т. Матжан мен Сэкен. Еылыми эссе. —Алматы: Казакуниверситет!, 1999.Кэкшев Т. XX бас кезшдеп казак эдебиет! Алматы, 1994.Кэкшулы Т. Казак эдебиетт сынынын тарихы. Алматы, 1994.Келшбетов Н. Шэш акын. —Алматы: Жазушы, 1974.Кенжебаев Б. Эдебиет белестерь —Алматы: Жазушы, 1986.Кенжебаев Б. Казак эдебиетт тарихынын мэселелерь —Алматы:Еылым, 1973.Кенжебаев Б. Казак халкынын XX гасыр басындагы демократжазушылары. —Алматы: Казак мемлекет баспасы, 19S8.Кенжебаев Б., Есназаров О. XX гасыр басындагы казакэдебиетт.—Алматы: Мектеп, 1966.Кумкбаев в. Абай жэне Шыгыс. —Алматы: КазМУ, 199S.Кадыров А. Акындык элем (Шэгар Эбенулынын гумырбаянымен акындык мурасы туралы): Зерттеу. —Семей, 2001.Казак эдебиетшщ тарихынын езекп мэселелер!. — Алматы:Казак университет, 1993.Казак поэзиясынын антологиясы (XX гасырдын бас кез1). —Алматы: Еылым, 1993.Казак халык эдебиетт. Кеп томдык. Айтыс. Т. 1. —Алматы:Жазушы, 1988.Калижан У. Жэдитшш жырлар: Зерттеулер. —Алматы: Санат,1998.Кцлижанулы У. Казак эдебиетщдеп дши-агартушылык агым.—Алматы: Бшш, 1998.Калтайулы М. Шыгармалары. — Семей: Семей мемлекетпкуниверситеттнщ баспасы, 1998.Камзабекулы Д. Алаш жэне эдебиет. —Астана: Фолиант, 2002.

601 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШКанарбаева Б. Магжан шытармашылытыньщ фольклорлыккырлары. —Алматы, 1996.Кдраш F. Замана. —Алматы: Рылым, 1994.Кари 3. Кеюрек кеэд1 кесемдер. (Эл-Фараби, Абай, Шэкэр1мтуралы). —Алматы: Акниет, 1997.Касцабасов С. Жаназык. —Астана: Аударма, 2002.Кирабаев С. Эдебиепм1здщ актандак беттер!. Жогарш окуорындарынын студенттерше арналган оку кур алы. — Алматы:Бшм, 1995.Кирабаев С. Жусшбек Аймауытов. —Алматы, 1993.Кирабаев С. ¥лт тэуелшэдт жэне эдебиет: Зертгеулер менмакалалар. —Алматы: Рылым, 2001.Кирабаев С. Шытармалар. Ею томдык. Т. 2. Сын макалалар мензертгеулер. —Алматы: Жазушы, 1992.Кирабаев С., Мырзагалиев К Казак эдебиел (XIX г. 2-mi жартысымен XX г. басы.): 10 сыныпка арналган окулык. —Алматы: Рауан,1998.Козыбаев М. Актандактар аки каты. —Алматы, 1992.Коцыратбаев Э. Казак эдебиетшщ тарихы. —Алматы: Санат,1994.Коцыратбаев Т. Эуелбек Коцыратбаев — казак эдебиетшщтарихын зертгеуип. —Алматы: Ulexipe, 1995.Кудайбердиев Ш. Шытармалар: елендер, дастандар, карасездер,—Алматы: Жазушы, 1988.Кудайберд^улы Ш. Ym анык. —Алматы: Казаке тан, 1991.Магауин М. Казак тарихынын aninneci. —Алматы: Казакстан,1995.Майтанов Б. Магжан Жумабаевтын поэтикасы: Оку куралы. / /эл-Фараби атындалы Казак улттык университет!. —Алматы: Казакуниверситет!, 2001.Мамраев Б. Казахские литературные связи начала XX века. —Алма-Ата: Рылым, 1991.Машкур-Жустов К блен —сездщ патшасы. —Алматы: Жазушы,1991.Молда Муса (Мусабек Байзакулы). бткен кундер: елендер,мысаддар, айтыстар. —Алматы: Жазушы, 1987.Мухамедханов К Абай мурагерлер1 (Шэкэр1М, Кэютай, Турагул,Кекбай, Элихан Бекейханов, Ахмет Байтурсынов, МагжанЖумабаев, Жусшбек Аймауытов, М1ржакып Дулатов жайында).—Алматы: Атамура, 1995.Мухамедханулы К Абайдын акын maKiprrepi. 4-ютал. —Алматы:flayip, 1997.Мухамедханулы К Абайдын акын maKiprrepi. З-ютап. —Алматы:Aayip, 1995.

КДЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XX ГАСЫРДЫН БАС KE3I (1900-1 9 1 7 ) 602Мухаметханов К. Шэкэр1м / / Бес арыс. — Алматы: Жалын,1992.Мухтар Эуезов элем1. / / Кураст.: Ж. Аупбаев. — Алматы:Жазушы, 1997.Мухтар мадэасы. (Гылыми макалалар мен зерттеулер^. / /Курастыргандар: Ш. Ыбраев, С. Корабаев. —Алматы: Кдзакстан,1997.Мырзахметулы М. Эуезов жэне Абай. — Алматы: Кдзакстан,1997.Назарбаев Н. Абай туралы сез. —Алматы: Рауан, 1995.Найманбаев д. Шыгармалары: елендер, айтыс-кагыстар мендастанпар. —Алматы: Жазушы, 1988.Нургалиев Р. Эуезов жэне Апаш. Эдебиеттеп угтттык рух. —Алматы: Санат, 1997.Нургалиев Р. Кдзак эдебиетшщ алтын гасыры. — Астана:Култегш, 2002.Нурпешсов К. Алаш Ьэм Алашорда. —Алматы, 1995.Салгараулы К-, Сейдшбек A.; JI. Н. Гумилев атындагы Еуразияулттык университет!. —Астана: Kul Tegin, 2001.Сатбаева III. Шакарим Кудайбердиев. —Алматы: Гылым, 1993.Сэтбаева Ш. (Э. Тэжзбаевпен 6ipre) Шэкэр1м Кудайбердиев / /Ш. Кудайбердиев шыгармалары. —Алматы: Жазушы, 1988.Сэтбаева Ш. Эдеби байланыстар. —Алматы: Жазушы, 1984.Сэтбаева Ш. Казахская литература и Восток. — Алма-Ата:Наука, 1982.Сештжанулы 3. Шынжан казак эдебиете (1950 жылга дейшкезен): Монография / КМ¥У. —Алматы: Кдзак университете, 1999.Сыдиыцулы К Eneyni еамдер: Зерттеу. —Алматы: Информ-А,2001.Сыдиыцулы К Б1ртума жыр санлакгары (XVIII-XX г.г.): / / КРБшм жэне гылым министрлт. —Алматы: Гылым, 2001.Сыдиыцулы К Киел1 енер: Тандамалы. —Алматы: Жолдас К.,2001.Сыдиыкулы К Саркылмас казына. —Алматы: Жазушы, 1996.Сыдиыцулы К- Тагылымды тулгалар. Зерттеулер. Макалалар ментолганыстар. —Алматы: Информ-Арна, 2000.Тебегенов Т. Эдебиет тарихы: Оку куралы. —Алматы: РБК, 1999.Tinenoe Ж. Тарих жэне эдебиет. XIV-XX гасыр басындагы казакэдебиете тарихилыгы. / / Жауапты ред.: Ш.К. Сэтбаева. —Алматы:Гылым, 2001.Торайгыров С. Ею томдык шыгармалар жинагы / /Курастыргандар: Б. Мамраев, А. Еспенбетов, К. Ергебеков. —Алматы: Гылым, 1993.Торайгыров С. Тандамалы шыгармалары. —Алматы, 1950.

603 КЫСКЛША БИБЛИОГРАФИЛЫК К0РСЕТК1ШТурысбек Р.С. Жусшбек Аймауытулы жэне 20 жылдар казакпрозасы. Монография. —Алматы: Казак университет!, 1998.Улттык поэзия падишасы: Казак халкынын акыны М.Жумабаевка арналады // КР Бшм жэне гылым министрлйтОрталык гылыми кггапхана. —Алматы, 2001.Улттын улы устазы: Халкьшыздын кернектт саяси Kaftpancepi,гапым, агартушы А. Байтурсыновка арналады // КР Бшм жэнегылым министрлт. Орталык гылыми кггапхана. —Алматы, 2001.Укш Ыбырай. Гэкку. Эндер. / / Кураст.: К- Жузбасов, 3.Коспаков. Алматы: внер, 1995.XX гасырдын бас кезшдеп казак эдебиел. —Алматы, 1994.Шэкэр1м дэргстерй Республикалык гылыми практикалыкконференция материалдары //К.Р Бшм жэне гылым министрлт.—Семей: Шэкэр1м атындагы С МУ, 2001.Шэкэр1м шыгармаларыньш дэстурлж жэне керкемджнепздер!.—Алматы: Кенже-пресс, 2000.Шэкэр1м. Жолсыз жаза. - Алматы: Жалын, 1988.Шэкэр1мнщ лирикалык шыгармалары. —Алматы. РБК, 1994.Шэрт А. Казак поэзиясы жэне улттык идея: Монография. —Алматы: Бшм, 2000.Шоцай М. Тандамалы. I том. —Алматы: Кайнар, 1998.Шорякулы О. Сейле, TiniM, жосылып: елендер, дастандар,айтыстар. —Алматы: Рауан, 1995.Ыбырай Алтынсарин тагылымы. //Кураст.: М.Жармухаммедулы. —Алматы: Жазушы, 1991.Ысмагулов Ж. Абай: акындык тагылымы. —Алматы: Гылым,1994.Ысмайылов £. Жамбыл жэне халык акындары. — Алматы:Санат, 1996.hmUeyoe Т. Назым: Тандамалы шыгармалар. — Алматы:Жазушы, 1972.

РЕЗЮМЕШестая книга «Истории казахской литературы» посвященарассмотрению основных тенденций и особенностей развитиялитературы начала XX века, определению художественногосвоеобразия творческого наследия деятелей того времени.Таким образом, четвертая—шестая книги десятитомногоиздания «Истории казахской литературы», охватывая огромныйпериод времени, рассматривает закономерности развитияотечественной художественной словесности целой эпохи,прослеживает путь ее развития от устно-поэтического творчествадо письменных форм профессиональной литературы, от первыхопытов реалистического изображения жизненных явлений доклассических форм художественного освоения действительностивплоть до советского периода.Этот период был характерен возникновением и развитиеммногосторонних и многожанровых форм национальнойлитературы, становлением и упрочением в ней плодотворныхреалистических традиций. Известно также, что этому ростухудожественной практики сопутствовало почти одновременноеисследование ее различных историко-теоретических проблем.Следует отметить, что целая книга трехтомной части «Историиказахской литературы» была посвящена академическомуанализу явлений художественного творчества XX века. Основыисследования проблем развития национальной литературыпериода были заложены в трудах М. Ауэзова, С. Муканова, Е.Исмаилова, Б. Кенжебаева, X. Жумалиева, Т. Нуртазина и др.Богата и чрезвычайно разнообразна родная литература началаXX века. Но, к великому сожалению, многие имена и явленияэтого периода, в силу определенных причин, впоследствии былинасильственно изолированы от общего потока литературного

605 РЕЗЮМЕразвития. Но, тем не менее, не потеряли своего значенияисследования М. Ауэзова «История литературы» (1927), С.Сейфуллина «Казахская литература» (1932), С. Муканова«Казахская литература XX века» (1932), изъятые в свое время потем же причинам.Новое дыхание получили исследовательские работы в годыперестройки и гласности. Так, в новом свете были представленыработы «Казахская литреатура XX века. Предоктябрьский период»(хрестоматия, 1983), «Поэты пяти веков» (3-том, 1985), «Казахскаялитература начала 50С века» (1994), «Казахская литература 20—30-хгодов* (1997) и др.Совершенно новые условия и широкое поле деятельностиоткрылись перед литературоведами в годы Независимости. Народубыли возвращены художественные богатства послеабаевскогопериода, в том числе и бесценные сокровища писателей такназываемого алашординского направления. Соответственновозникла необходимость нового видения, новых подходов кизучению и освещению этого богатейшего наследия.Уже при подготовке материалов пятого тома настоящегоиздания приходилось по-новому рассмотреть многие проблемыс методологической точки зрения, с тем чтобы освободить их изподвлияния прежнего идеологического диктата, с узкоклассовойоценки литературных явлений. И тем более, почти все содержаниешестого тома было пронизано духом обновления прежнихпредставлений.Во главу угла при этом выдвигалась необходимостьрассмотрения идейно-эстетических достоинств тех или иныхявлений литературы в тесной связи с конкретно-историческимиособенностями того времени, с настойчивыми призывамиобщественного прогресса. На передний план ставилась связьнациональной литературы с историей народа, обостренноевнимание уделялось на органическую связь художественнойправды с правдой исторической. Новые реалии просветительскодемократическогонаправления в литературе рассматривалисьв свете художественно-эстетических традиций народа и внеразрывной связи с ними.Именно с таких позиций определялся подход к оценке иизучению новаторских наследий Шакарима Кудайбердиева,Алихана Букейханова, Ахмета Байтурсынова, МиржакипаДулатова, Магжана Жумабаева, Сабита Донентаева, Султан-Махмута Торайгырова. Эти наследия, безмерно обогатившиедуховную сокровищницу народа, рассматривались какорганические продолжение и дальнейшее развитие великойтрадиции Абая, которая стала подлинным стимулом последующего

КАЗАК ЭДЕБИЕТШЩ ТАРИХЫ: XX РАСЫРДЫЦ БАС KE3I (1 9 0 0 - 1917)___________ 606расцвета национальной литературы.В результате возвращения запрещенных ранее имен и явленийзначительно обогатилась современная казахская литература,неизмеримо поднималась поэтическая ее планка, рельефнеестала духовная связь общества и литературы, усилилось влияниедуховных факторов на национальное самосознание народа.Все это и определяет общее содержание предлагаемойвниманию читателя книги.В подготовку шестого тома привлекались известные вРеспублике ученые-литературоведы. Вместе с тем в коллективномиздании нашли свое отражение взгляды и труды прежних видныхспециалистов литературоведения, оставивших глубокий следв исследовании закономерностей развития художественнойсловесности данного периода.В книге предложен вниманию читателей общий обзор отворчестве и библиографических данных большого количествапоэтов и писателей. Пятнадцати наиболее известнымдеятелям литературы посвящены монографические портреты(характеристики). Предисловие и введение («Казахскаялитература начала XX века») написаны доктором филологическихнаук, профессором, руководителем проекта исследованийАК.Егеубаевым.К написанию монографических портретов привлекались:академик НАН РК, доктор филологических наук, профессорС.С.Кирабаев («Султанмахмут Торайгыров», «Спандияр Кобеев»);академик НАН РК, доктор филологических наук, профессорР.Нургали («АН.Бокейханов»); доктор филологических наук,профессор Ж.Исмагулов («Ахмет Байтурсынов, МиржакипДулатов»); доктора филологических наук, профессораБ.Абдигазиев и М. Базарбаев («Шакарим Кудайбердиев»); докторфилологических наук, профессор Б. Абдигазиев («ШакаримКудайбердиев, Нарманбет Орманбет»); доктор филологическихнаук, профессор Т. Какишев («С. Донентаев»), докторфилологических наук, профессор К.Машхур-Жусуп («Машхур-Жусуп Копеев»); доктор филологических наук, профессорТ.Тебегенов («Таиыр Жомартбаев»); доктор филологическихнаук С. Байменше («Жиенгали Тлепбергенов»); кандидатфилологических наук С.Ергобек («Мухаметжан Сералин»);кандидат филологических наук К. Сыдиыков («Гумар Караш»);кандидат филологических наук С.Жамбеков («Бернияз Кулеев»),

SUMMARYThe sixth book “History of Kazakh literature” highlights the maintendencies and special features of the development of literature in thebeginning of XX century, identification of artistic originality of thecreative heritage of the public figures of that period.So the fourth-sixth bocks of the ten volume edition “History ofKazakh literature” covering huge period of time, consider regulationsof development of domestic artistic literature of the whole epoch,watch its development from oral-poetic creativity to the written formsof professional literature, from first experience of realistic description ofthe life to classical forms of artistic assimilation of the reality till Sovietperiod.This period was characterized by the development of multisided andmulti-genre forms of national literature, development and strengtheningof fruitful realistic traditions. It is known that the simultaneous researchof its various historical-theoretic issues took place alongside with itsgrowth.It should be noted that the whole book of the three volume part“History of Kazakh literature” was dedicated to the academic analysisof the events of the artistic creativity of the XXth century. Basic researchof the development of national literature was done by M.Auezov,S.Mukanov, E.Ismailova, B.Kenzhebaeva, H.Zhumalieva, T.Nurtazinaand others.National literature of the XXth century is rich and diverse. Howeverregretfully many names and events of this period due to certain reasonslater have been isolated from the whole stream of literary development.However the investigations of M.Auezov “History of literature” (1927),S.Seifullin “Kazakh literature” (1932), S.Mukanov “Kazakh literatureof XXth century” (1932) are still significant and have been isolated dueto the same reasons.

КАЗАК ЭДЕБИЕПНЩ ТАРИХЫ: XXРАСЫРДЫЦБАСKE3I (1 9 0 0 -1 9 1 7 ) 608Research works made during reorganization and transparency periodhave gained new features. So the works “Kazakh literature of XXthcentury. Pre-October period” (Reader, 1983), “Poets of five centuries”(volume 3,1985), “Kazakh literature of the beginning of XXth century”(1994), “Kazakh literature of20-30th” (1997) etc.Literature studies specialists have faced completely new conditionsand a wide sphere of activity during Independence period. Artistic valuesof post-Abay period have been returned to the people including valuabletreasures of the writers of so called Alash-Orda trend. Respectively theneed of a new vision, new trends in the study and highlighting of thisrich heritage has occurred.During preparation of the materials of the filth volume of this editionmany issues were considered from the new methodological point of viewin order to release them from the influence of the previous ideologicaldictate with narrow class evaluation of the literary phenomena. Almostall contents of the sixth volume were full of the spirit of renewal of theprevious ideas.The need of consideration of the ideal-esthetic merits of certainliterary phenomena have been proposed in close relation with concretehistoricalfeatures of that period with Arm appeals of the social progress.The need was focused on the linkage between national literature andhistory of people, special attention has been drawn to the organiclinks between the artistic truth and historical troth. New realities ofeducational-democratic direction in literature have been considered inthe view of the artistic-esthetic traditions of people in close relationshipwith them.Namely from those positions the approach was determined to theevaluation and study of the new heritage of Shakarim Kudaibeigenov,Alikhan Bukeikhanov, Akhmet Baitursynov, Mirzhakip Dulatov,Magzhan Zhumabaev, Sabit Donentaev, Sultan -Makhmut Toraigyrov.Those heritages that have enriched people’s treasure have beenconsidered as an organic continuation and farther development of thegreat tradition of Abay that became a real stimulation of the furtherflourish of the national literature.As a result of the return of the prohibited earlier names andphenomena the contemporary Kazakh literature has been enriched,poetic slat has rose, spiritual linkage between the society and literaturebecame more vivid, the influence of the spiritual factors on the nationalconsciousness of people has increased.All these factors have determined the whole content of this book thatis recommended for the readers attention.Well known specialists of literary studies in the Republic have beeninvolved in the preparation of the sixth volume. Works of the well knownspecialists of literature studies of the past period who have contributed

М1РЖЛКЫП ДУЛЛТУЛЦ (1HHS 1to the research of the regulations of the development of the artisticliterature of that period and their opinions have been included into thiicollective edition.The book includes general review of the creative work andbibliographic data of the most poets and writers. Monographic portraits(descriptions) have been dedicated to the most prominent fifteen figureswell known in literature. The foreword and introduction (“ Kazakhliterature of the beginning of XX century") have written by the doctor ofPhilology, professor, research projcct leader AJt.Egeubaev.Following researchers have been involved in writing of themonograph portraits: S.S.Kirabaev, professor Doctor n f p kmember of the NAS of Kazakhstan r s . it u.u 5? P h llo ,°gy>RNurgali, professor Doaor nf Makhmut Toraigyrov”);Kazakhstan (“A.N.Bokeikhanov”V 7 , ° gy’ m cm ber o f th e N A S o fprofessor, Doctor nr d J . ^ Ur~2husun v ' •D o n en taev ” 'iА й Я о1Рг f'M u tta m S ^ f S e n o v '- ;

МАЗМУНЫKipicne................................ ....................................... I................... 7XX гасырдын басындагы казак эдебиетт........................ .............11Абайдын эдебиет мектеб!.... .......... ............................ ...................72Элихан Бекейхан..........................................................................165Шэкэр1м Куцайберщулы.............................................................184Ахмет Байтурсынулы.................. ............................................... 215Султанмахмуг Торайгыров.;................ ....................................... 249Сэбит Денентайуды......,............................. ........... .................... 293Мдржакып Дулатулы.............................................................. ......322ГумарКдраш................................................................................. 356М¥хамртЖан Сералин...................................................................381МэщЬур Жусш Кепейулы.......................................................... 399Жиейгали "Плепбергенов............................................................422Бернияз Кулеев............................................................................449 iТайыр Жомартбаев ........................... ........................................471Спандияр Кебеев ......................................... ............................ 485' Нарманбет Орманбстулы............................................................ 5051916 жылгы улт-азатгык кетершске байланысты туганпоэзия...!....................................... ............. .................................— 515:XX гасырдын басындагы казак эдебиетшщ библиографиял ыккерсеткшп............................................... ................................. ........557 ;Резюме..................... ........... ....................................................... 604|Summary.................................... ....................... ................ .......... 607]Казак эдебиет1н1ц тарихы(Он томдыц)6-томИД № 273Теруге 20.10.06. бср!лд1, Басуга 15.12.06. кол койылды. Калыбы60х90‘/ №Ка газы офссгНк. dpln Typi «ММ Garmonika»: (% 'm iKбасылыс. EcerrrjK баспа табагы 60. Таралымы 3000. Таисырыс № 76Каэаксгзн Рсспубликасы, Алматы кал асы,Жангелдин-Турген кешеа, 30/26.«КДЗакпарат» баспа корпорацнясы.

Ð¶ÐµÐºÐµÐ»ÐµÐ³ÐµÐ½ Ð°Ðº.ÑÐ½Ð´Ð°Ñ ÑÑÑÐ°ÑÐ¼Ð°ÑÑÐ»ÑÐµÑÐ½Ð° ÑÐ¾Ð»Ñ

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Ð¶ÐµÐºÐµÐ»ÐµÐ³ÐµÐ½ Ð°Ðº.ÑÐ½Ð´Ð°Ñ ÑÑÑÐ°ÑÐ¼Ð°ÑÑÐ»ÑÐµÑÐ½Ð° ÑÐ¾Ð»Ñ