RIVM rapport 270232001 Spelen met gezondheid - Leefstijl en ...
RIVM rapport 270232001 Spelen met gezondheid - Leefstijl en ...
RIVM rapport 270232001 Spelen met gezondheid - Leefstijl en ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Rapport <strong>270232001</strong>/2008<br />
C.T.M. Schrijvers | C.G. Schoemaker (redactie)<br />
<strong>Spel<strong>en</strong></strong> <strong>met</strong> <strong>gezondheid</strong><br />
<strong>Leefstijl</strong> <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van de<br />
Nederlandse jeugd
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>/2008<br />
<strong>Spel<strong>en</strong></strong> <strong>met</strong> <strong>gezondheid</strong><br />
<strong>Leefstijl</strong> <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van de Nederlandse jeugd<br />
C.T.M. Schrijvers<br />
C.G. Schoemaker<br />
Contact:<br />
Carola Schrijvers<br />
c<strong>en</strong>trum Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
carola.schrijvers@rivm.nl<br />
Dit onderzoek werd verricht in opdracht van het programmaministerie voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin, in het<br />
kader van het project Gezonde Jeugdcultuur.<br />
<strong>RIVM</strong>, Postbus 1, 3720 BA Bilthov<strong>en</strong>, Tel 030- 274 91 11 www.rivm.nl
© <strong>RIVM</strong> 2008<br />
Del<strong>en</strong> uit deze publicatie mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op voorwaarde van bronvermelding: 'Rijksinstituut voor Volks<strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> Milieu<br />
(<strong>RIVM</strong>), de titel van de publicatie <strong>en</strong> het jaar van uitgave'.<br />
2 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Voorwoord<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 3
4 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Rapport in het kort<br />
<strong>Spel<strong>en</strong></strong> <strong>met</strong> <strong>gezondheid</strong><br />
<strong>Leefstijl</strong> <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van de Nederlandse jeugd<br />
Vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> circa ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> is het aantal rokers <strong>en</strong> cannabisgebruikers onder jonger<strong>en</strong> licht<br />
gedaald <strong>en</strong> is het condoomgebruik toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Negatieve tr<strong>en</strong>ds zijn de to<strong>en</strong>ame van overgewicht <strong>en</strong><br />
alcoholgebruik. Psychische problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> relatief veel bij jonger<strong>en</strong> voor, maar zijn in de afgelop<strong>en</strong><br />
twintig jaar nauwelijks toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Dit blijkt uit e<strong>en</strong> <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong> over leefstijl (rok<strong>en</strong>,<br />
alcoholgebruik, overgewicht, cannabisgebruik <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag) <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong><br />
(emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>) onder de Nederlandse jeugd.<br />
De <strong>gezondheid</strong> van de jeugd van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar is over het algeme<strong>en</strong> goed. De ongezonde leefstijl<br />
van jonger<strong>en</strong> kan echter leid<strong>en</strong> tot on<strong>gezondheid</strong>; op de korte termijn, maar vooral op latere leeftijd.<br />
Daarom is prev<strong>en</strong>tie belangrijk. Prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties moet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> combinatie zijn van<br />
gedragsbeïnvloeding van de jongere zelf <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> gericht op e<strong>en</strong> gezonde leefomgeving.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> moet de aanpak meerdere ongezonde leefstijlfactor<strong>en</strong> omvatt<strong>en</strong>, zoals rok<strong>en</strong>, drink<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
riskant seksueel gedrag, omdat deze vaak bij dezelfde jonger<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>.<br />
Ongezonde leefstijlfactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaker voor onder laagopgeleide jonger<strong>en</strong>.<br />
Jonger<strong>en</strong> op het VMBO vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> omvangrijke <strong>en</strong> belangrijke doelgroep om de geschetste<br />
problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. De relatie tuss<strong>en</strong> etniciteit <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl <strong>en</strong> psychische<br />
problem<strong>en</strong> anderzijds is niet e<strong>en</strong>duidig.<br />
Trefwoord<strong>en</strong>: jeugd; leefstijl; psychische <strong>gezondheid</strong>; prev<strong>en</strong>tie<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 5
6 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Abstract<br />
Playing with your health<br />
Lifestyle and m<strong>en</strong>tal health in the Dutch youth population<br />
Compared to approximately t<strong>en</strong> years ago, the number of smokers and cannabis users among youths in<br />
the Dutch population has decreased slightly whereas the use of condoms has increased. Negative tr<strong>en</strong>ds<br />
can be se<strong>en</strong> in increases in overweight and alcohol use. Although their incid<strong>en</strong>ce has hardly increased<br />
over the last tw<strong>en</strong>ty years, m<strong>en</strong>tal health problems are quite common in young people in the<br />
Netherlands. This can be concluded from an <strong>RIVM</strong> report on lifestyle that includes smoking, use of<br />
alcohol and cannabis, overweight, and risky sexual behaviour among the Dutch youth population. The<br />
report also contains data on m<strong>en</strong>tal health that covers emotional and behavioural problems.<br />
Whilst the health of young people betwe<strong>en</strong> the ages of birth and 18 years is good in g<strong>en</strong>eral, prev<strong>en</strong>tion<br />
still remains an important issue. Young people can damage their health by living an unhealthy lifestyle,<br />
not only at short term but especially wh<strong>en</strong> they reach an older age. Prev<strong>en</strong>tive interv<strong>en</strong>tions should<br />
comprise a combination of influ<strong>en</strong>cing the behaviour of the youths themselves as well as measures<br />
aimed at a healthy living <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>t. Moreover, any approach tak<strong>en</strong> should cover more than one<br />
unhealthy lifestyle factor, such as smoking, drinking alcohol and risky sexual behaviour because these<br />
issues usually occur in the same youths.<br />
Unhealthy lifestyle factors and m<strong>en</strong>tal health problems occur more frequ<strong>en</strong>tly in youths with a lower<br />
educational level. One large and significant target group where the problems described could be<br />
prev<strong>en</strong>ted is that of youths att<strong>en</strong>ding VMBO – preparatory secondary vocational education. The<br />
relationship betwe<strong>en</strong> ethnicity on the one side and unhealthy lifestyle and m<strong>en</strong>tal health problems on<br />
the other side is not clear.<br />
Key words: youth; lifestyle; m<strong>en</strong>tal health; prev<strong>en</strong>tion<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 7
8 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Inhoud<br />
Kernboodschapp<strong>en</strong> 11<br />
1 Inleiding 13<br />
2 Gezondheidstoestand van de jeugd 17<br />
3 <strong>Leefstijl</strong> van de jeugd 23<br />
3.1 Overgewicht 24<br />
3.2 Alcohol 36<br />
3.3 Rok<strong>en</strong> 48<br />
3.4 Cannabis 60<br />
3.5 Riskant seksueel gedrag 70<br />
4 Psychische problem<strong>en</strong> 85<br />
4.1 Emotionele problem<strong>en</strong> 87<br />
4.2 Gedragsproblem<strong>en</strong> 97<br />
5 Clustering van leefstijl <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> 109<br />
6 Slotbeschouwing 115<br />
6.1 Wat is er bek<strong>en</strong>d over de <strong>gezondheid</strong>sschade van<br />
de zev<strong>en</strong> onderzochte gedraging<strong>en</strong>? 115<br />
6.2 Wat zijn de tr<strong>en</strong>ds in het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van<br />
de Nederlandse jeugd? 118<br />
6.3 Welke groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> de meeste risico’s? 119<br />
6.4 Welke risicofactor<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong> de kans op ongezond gedrag<br />
onder jonger<strong>en</strong>? 123<br />
6.5 In welke settings vind<strong>en</strong> (effectieve) interv<strong>en</strong>ties plaats? 125<br />
6.6 Wat betek<strong>en</strong>t deze stand van zak<strong>en</strong> voor het prev<strong>en</strong>tiebeleid? 128<br />
Literatuur 131<br />
Bijlage 1 Projectteam, auteurs <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>t<strong>en</strong> 143<br />
Bijlage 2 Toelichting gebruikte bronn<strong>en</strong> 145<br />
Bijlage 3 Lijst <strong>met</strong> afkorting<strong>en</strong> 149<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 9
10 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Kernboodschapp<strong>en</strong><br />
De Nederlandse jeugd is gezonder dan vaak wordt gedacht<br />
Als wordt gesprok<strong>en</strong> over ‘de jeugd van teg<strong>en</strong>woordig’ ligt de nadruk meestal op de negatieve kant<strong>en</strong>:<br />
het ongezonde gedrag <strong>en</strong> de problem<strong>en</strong>. Toch is de <strong>gezondheid</strong> van de Nederlandse jeugd van 0 tot <strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> 18 jaar over het algeme<strong>en</strong> heel goed, zeker vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> die van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er zijn uiteraard<br />
wel ernstig zieke kinder<strong>en</strong>, maar zij vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klein deel van alle jeugdig<strong>en</strong> in Nederland. Vergelek<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> in andere westerse land<strong>en</strong>, scoort de Nederlandse jeugd goed op <strong>gezondheid</strong>.<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veel impact maar nem<strong>en</strong> niet toe<br />
Van alle ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>, vooral omdat ze relatief vaak voorkom<strong>en</strong>,<br />
tot het meeste verlies aan kwaliteit van lev<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Eén op de acht jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
18 jaar heeft ernstige emotionele problem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> één op de neg<strong>en</strong> heeft ernstige gedragsproblem<strong>en</strong>. In<br />
andere westerse land<strong>en</strong> is dat ongeveer hetzelfde. Ernstige psychische problem<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong><br />
in de volwass<strong>en</strong>heid vaak bestaan. De psychische problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> zijn de laatste twintig jaar<br />
niet of nauwelijks toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het zorggebruik t<strong>en</strong> gevolge van psychische problem<strong>en</strong> is wel flink<br />
gegroeid, onder andere vanwege betere herk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> verruiming van het zorgaanbod.<br />
Ongezonde leefstijl in de jeugd kan leid<strong>en</strong> tot latere on<strong>gezondheid</strong><br />
Veel <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ouder<strong>en</strong> zijn het resultaat van e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl<br />
<strong>en</strong> ongezonde omgevingsinvloed<strong>en</strong> eerder in het lev<strong>en</strong>, beginn<strong>en</strong>d in de jeugd. Zo lop<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht e<strong>en</strong> grotere kans om later diabetes of hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong> te ontwikkel<strong>en</strong>.<br />
Vanuit dit lev<strong>en</strong>sloopperspectief is het daarom van belang in te zett<strong>en</strong> op <strong>gezondheid</strong>sbevorder<strong>en</strong>de<br />
interv<strong>en</strong>ties bij de jeugd. Doel is dan het voorkóm<strong>en</strong> van ziekte op latere leeftijd of uitstel van het<br />
ontstaan ervan. Daarnaast heeft e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl ook directe effect<strong>en</strong> op de <strong>gezondheid</strong>, het<br />
welzijn <strong>en</strong> de ontwikkeling van jonger<strong>en</strong>. Zo treedt bij e<strong>en</strong> deel van de jonger<strong>en</strong> die vaak <strong>en</strong> veel<br />
alcohol drink<strong>en</strong> al acute <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>de <strong>gezondheid</strong>sschade op.<br />
Tr<strong>en</strong>ds in de leefstijl van de Nederlandse jeugd zijn deels gunstig <strong>en</strong> deels ongunstig<br />
Vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> ongeveer ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> is overgewicht bij de jeugd sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
drink<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> de laatste jar<strong>en</strong> op steeds schadelijker wijze alcohol. Gunstig is de daling in het aantal<br />
jonger<strong>en</strong> dat rookt <strong>en</strong>/of cannabis gebruikt. Ook is het condoomgebruik toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal<br />
ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> gedaald. De leefstijl van Nederlandse jonger<strong>en</strong> was in 2005 op e<strong>en</strong> aantal<br />
onderdel<strong>en</strong> relatief gunstig in vergelijking <strong>met</strong> andere westerse land<strong>en</strong>, <strong>met</strong> één uitzondering:<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> in verhouding veel <strong>en</strong> vaak.<br />
Experim<strong>en</strong>teergedrag hangt sterk sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> de jeugd als zelfstandige lev<strong>en</strong>sfase<br />
De jeugd is e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sfase <strong>met</strong> veel keuzemogelijkhed<strong>en</strong> maar nog weinig verantwoordelijkhed<strong>en</strong>. Ze<br />
duurt inmiddels steeds langer: vanaf de overgang naar het voortgezet onderwijs tot wel teg<strong>en</strong> het<br />
dertigste lev<strong>en</strong>sjaar. Bij deze jeugdfase hoort vaak experim<strong>en</strong>teergedrag. Veel van het rok<strong>en</strong>, drink<strong>en</strong>,<br />
cannabisgebruik <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag in deze lev<strong>en</strong>sfase is dan ook zo op te vatt<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel<br />
hiervan vermindert meestal <strong>met</strong> de overgang naar de volwass<strong>en</strong>heid, zoals cannabisgebruik. Andere<br />
gedraging<strong>en</strong>, zoals rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholgebruik rak<strong>en</strong> echter zo ‘ingeslep<strong>en</strong>’ dat ze daarna voortdur<strong>en</strong>.<br />
Prev<strong>en</strong>tie zou zich dan ook bij voorkeur di<strong>en</strong><strong>en</strong> te richt<strong>en</strong> op het continuer<strong>en</strong> van gezond gedrag van<br />
kinder<strong>en</strong> op de basisschool, <strong>met</strong> de overgang naar het voortgezet onderwijs als cruciale fase.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 11
Ongezonde leefstijl <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> veel meer voor op het VMBO<br />
Alle in dit <strong>rapport</strong> beschrev<strong>en</strong> ongezonde leefstijlfactor<strong>en</strong> (rok<strong>en</strong>, cannabisgebruik, ongezond et<strong>en</strong>,<br />
weinig beweg<strong>en</strong>, alcoholgebruik <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag) <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong><br />
(gedragsproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong>) kom<strong>en</strong> vaker voor bij laagopgeleide jonger<strong>en</strong> dan onder<br />
hoogopgeleide jonger<strong>en</strong>. De grootste verschill<strong>en</strong> do<strong>en</strong> zich voor tuss<strong>en</strong> VMBO-leerling<strong>en</strong> in de<br />
beroepsgerichte leerweg <strong>en</strong> VWO-leerling<strong>en</strong>. Zo heeft van de VMBO-b leerling<strong>en</strong> 23%<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>, terwijl dat op het VWO slechts 7% is. Voor overgewicht zijn deze perc<strong>en</strong>tages<br />
respectievelijk 16% <strong>en</strong> 6%. Het is nog de vraag hoe deze verschill<strong>en</strong> het beste kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
verklaard. Wel is duidelijk dat jonger<strong>en</strong> op het VMBO e<strong>en</strong> grote <strong>en</strong> belangrijke doelgroep vorm<strong>en</strong> voor<br />
prev<strong>en</strong>tie van e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>.<br />
Autochtone <strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld<br />
De relatie tuss<strong>en</strong> etniciteit <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> is niet e<strong>en</strong>duidig. Zo is<br />
het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat alcohol drinkt veel lager onder allochton<strong>en</strong> dan onder autochton<strong>en</strong>. Voor<br />
rok<strong>en</strong>, cannabisgebruik, seksueel gedrag <strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> we ge<strong>en</strong> duidelijk verschill<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> beide groep<strong>en</strong>. Allochtone jonger<strong>en</strong> zijn wel vaker te dik dan hun autochtone leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>:<br />
ze beweg<strong>en</strong> ook minder <strong>en</strong> hun eetpatroon is op e<strong>en</strong> aantal onderdel<strong>en</strong> ongunstiger. Ook hebb<strong>en</strong><br />
allochtone jonger<strong>en</strong> meer gedragsproblem<strong>en</strong>. Overig<strong>en</strong>s zijn er ook tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de etnische<br />
groep<strong>en</strong> nog verschill<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>t dat er in het prev<strong>en</strong>tiebeleid rek<strong>en</strong>ing moet word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> etnische <strong>en</strong> culturele diversiteit.<br />
Prev<strong>en</strong>tie moet zich richt<strong>en</strong> op jonger<strong>en</strong> zelf én hun omgeving<br />
<strong>Leefstijl</strong> <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong> zijn het resultaat van persoonsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong><br />
(zoals biologische factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis) <strong>en</strong> omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> (zoals de peer group <strong>en</strong> de<br />
fysieke omgeving). Prev<strong>en</strong>tie van e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> moet dan ook<br />
gericht zijn op e<strong>en</strong> gecombineerde aanpak van deze risicofactor<strong>en</strong>. Dat betek<strong>en</strong>t dat<br />
gedragsbeïnvloeding van de jongere zelf gecombineerd wordt <strong>met</strong> maatregel<strong>en</strong> die zorg<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong><br />
gezonde omgeving. Voor alcohol betek<strong>en</strong>t dit bijvoorbeeld e<strong>en</strong> combinatie van voorlichting (gericht op<br />
de jongere <strong>en</strong> ouders) <strong>en</strong> prijsmaatregel<strong>en</strong>, het stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> handhav<strong>en</strong> van leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, het beperk<strong>en</strong><br />
van het aantal verkooppunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> reclamebeperking<strong>en</strong>.<br />
Clustering van ongezonde leefstijl vraagt om gecombineerde prev<strong>en</strong>tieve aanpak<br />
Veel van de ongezonde leefstijlfactor<strong>en</strong> gaan sam<strong>en</strong> bij dezelfde jonger<strong>en</strong>, ook al wordt dat door de<br />
nadruk op de afzonderlijke leefstijlfactor<strong>en</strong> vaak verget<strong>en</strong>. Onder jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar<br />
zijn het vaak dezelfde jonger<strong>en</strong> die alcohol drink<strong>en</strong>, rok<strong>en</strong>, cannabis gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> (riskant) seksueel<br />
gedrag verton<strong>en</strong>. Mogelijk wordt deze sam<strong>en</strong>hang verklaard door e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de factor zoals<br />
jeugdcultuur of experim<strong>en</strong>teergedrag. Interv<strong>en</strong>ties gericht op afzonderlijke leefstijlfactor<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong><br />
moet<strong>en</strong> daarom in ieder geval onderling word<strong>en</strong> afgestemd, maar bij voorkeur word<strong>en</strong> gecombineerd<br />
tot één aanpak.<br />
12 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
1 Inleiding<br />
Casper Schoemaker <strong>en</strong> Carola Schrijvers<br />
Aanleiding voor dit <strong>rapport</strong><br />
Het programmaministerie voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin br<strong>en</strong>gt in het najaar van 2008 e<strong>en</strong> nota over gezonde<br />
jeugdcultuur uit. Het heeft eind 2007 het c<strong>en</strong>trum voor Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong><br />
(cVTV) van het <strong>RIVM</strong> gevraagd om deze <strong>rapport</strong>age te schrijv<strong>en</strong>, <strong>met</strong> feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> cijfers over leefstijl <strong>en</strong><br />
psychische <strong>gezondheid</strong> van de jeugd <strong>en</strong> over de mogelijkhed<strong>en</strong> van prev<strong>en</strong>tie van e<strong>en</strong> ongezonde<br />
leefstijl <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> van de jeugd. Het <strong>RIVM</strong> heeft deze <strong>rapport</strong>age overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong><br />
geschrev<strong>en</strong>, maar sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> deskundig<strong>en</strong> van andere institut<strong>en</strong>: het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau,<br />
het Trimbos-instituut, het NIVEL <strong>en</strong> de Universiteit Utrecht.<br />
Afbak<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>ties daarvan voor de inhoud van het <strong>rapport</strong><br />
In overleg <strong>met</strong> de opdrachtgever is beslot<strong>en</strong> om ‘jeugd’ <strong>en</strong> ‘jeugdig<strong>en</strong>’ te definiër<strong>en</strong> als iedere<strong>en</strong> van 0<br />
tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar, waarbij de nadruk ligt op ‘jonger<strong>en</strong>’ van 10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar. Dat is immers de<br />
leeftijdsgroep waarin veel ongezond gedrag, zoals rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholdrink<strong>en</strong>, voor het eerst optreedt.<br />
Daarnaast ligt de nadruk op prev<strong>en</strong>tie, gericht op jeugdig<strong>en</strong> die (nog) niet ziek zijn. Dat betek<strong>en</strong>t<br />
bijvoorbeeld dat allerlei aspect<strong>en</strong> van de zorg grot<strong>en</strong>deels buit<strong>en</strong> beschouwing blijv<strong>en</strong>. En dat geldt ook<br />
voor tertiaire prev<strong>en</strong>tie, die gericht is op het verminder<strong>en</strong> van de gevolg<strong>en</strong> van ziekte. Gezi<strong>en</strong> de<br />
beperkte tijd waarin het <strong>rapport</strong> tot stand moest kom<strong>en</strong> is ervoor gekoz<strong>en</strong> om zoveel mogelijk gebruik<br />
te mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> groot aantal bestaande bronn<strong>en</strong>. Voor de e<strong>en</strong>heid in het <strong>rapport</strong> wordt één bron, de<br />
Health Behaviour in School-aged Childr<strong>en</strong> (HBSC-studie) uitgevoerd in 2005 (Van Dorsselaer et al.,<br />
2007) in vrijwel alle paragraf<strong>en</strong> aangehaald. In hoofdstuk 5 word<strong>en</strong> de resultat<strong>en</strong> van secundaire<br />
analyses op data van deze HBSC-studie gepres<strong>en</strong>teerd, die speciaal voor dit <strong>rapport</strong> zijn uitgevoerd.<br />
Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning 2006 stur<strong>en</strong>d bij inhoud <strong>en</strong> opbouw <strong>rapport</strong><br />
De keuzes voor de inhoud <strong>en</strong> opbouw van dit <strong>rapport</strong> werd<strong>en</strong> mede gebaseerd op de drie belangrijkste<br />
kernboodschapp<strong>en</strong> over de jeugd in het <strong>rapport</strong> ‘Zorg voor <strong>gezondheid</strong>’ (de zog<strong>en</strong>aamde ‘VTV-2006’)<br />
(De Hollander et al., 2006):<br />
1. de jeugd is over het algeme<strong>en</strong> gezond;<br />
2. de jeugd investeert <strong>met</strong> ongezond gedrag in ziekte <strong>en</strong> on<strong>gezondheid</strong> op latere leeftijd;<br />
3. in deze lev<strong>en</strong>sfase veroorzak<strong>en</strong> psychische stoorniss<strong>en</strong> het grootste verlies aan kwaliteit van<br />
lev<strong>en</strong>.<br />
In de volg<strong>en</strong>de drie hoofdstukk<strong>en</strong> van het <strong>rapport</strong> wordt elk van deze onderwerp<strong>en</strong> – algem<strong>en</strong>e<br />
<strong>gezondheid</strong> (hoofdstuk 2), leefstijl (hoofdstuk 3) <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> (hoofdstuk 4) - nader<br />
uitgewerkt.<br />
Gezondheid <strong>en</strong> ziekte zijn niet gelijkmatig verdeeld over de leeftijdsgroep<strong>en</strong><br />
De belangrijkste <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> in de gehele Nederlandse bevolking zoals coronaire<br />
hartziekt<strong>en</strong>, beroerte, COPD, diabetes, longkanker, artrose <strong>en</strong> dem<strong>en</strong>tie (De Hollander et al., 2006) zijn<br />
vooral ‘oudem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong>’. Ze kom<strong>en</strong> onder jeugdig<strong>en</strong> in verhouding zeer weinig voor. Dit zal nader<br />
word<strong>en</strong> uitgewerkt <strong>en</strong> onderbouwd in hoofdstuk 2.<br />
De jeugdig<strong>en</strong> van nu zijn de ouder<strong>en</strong> van 2070<br />
Voor deze <strong>rapport</strong>age hebb<strong>en</strong> we gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering die in paragraaf 3.1 van de VTV 2006<br />
(De Hollander et al., 2006) uitgebreid is uitgewerkt: het lev<strong>en</strong>sloopperspectief. In dit perspectief zijn de<br />
bijna twee miljo<strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> van 10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar niet zomaar e<strong>en</strong> vrij willekeurig achtste deel van<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 13
de bevolking: ze zijn ook de volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> van 2040 <strong>en</strong> ze zijn in 2070 de ouder<strong>en</strong> van Nederland, voor<br />
zover ze niet eerder overlijd<strong>en</strong>. Hoe gezond ze nu over het algeme<strong>en</strong> ook mog<strong>en</strong> zijn, het is vrijwel<br />
zeker dat ook de relatief gezonde jeugdig<strong>en</strong> van teg<strong>en</strong>woordig in hun laatste lev<strong>en</strong>sfase zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
getroff<strong>en</strong> door <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong> ziekt<strong>en</strong>. De ouderdom komt immers <strong>met</strong> gebrek<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong><br />
deel is dat niet te voorkóm<strong>en</strong>, maar voor e<strong>en</strong> deel wel.<br />
Deel van ouderdomsziekt<strong>en</strong> is in de jeugd te voorkom<strong>en</strong><br />
Veel <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> bij ouder<strong>en</strong> zijn de resultante van gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> invloed<strong>en</strong> vanuit de<br />
omgeving die eerder in het lev<strong>en</strong> plaatsvond<strong>en</strong> of die gedur<strong>en</strong>de het lev<strong>en</strong> opgebouwd zijn. Voor de<br />
meeste factor<strong>en</strong> rond leefstijl <strong>en</strong> fysieke omgeving geldt dan ook dat hoe eerder ze zich t<strong>en</strong> goede<br />
ontwikkel<strong>en</strong> (of ker<strong>en</strong>), hoe meer effect op de latere <strong>gezondheid</strong> mogelijk is (De Hollander et al.,<br />
2006). Het is vanuit dit zog<strong>en</strong>aamde lev<strong>en</strong>sloopperspectief van groot belang om in te zett<strong>en</strong> op<br />
<strong>gezondheid</strong>sbevorder<strong>en</strong>de interv<strong>en</strong>ties bij de jeugd, ook al zull<strong>en</strong> ze zich veelal pas later in het lev<strong>en</strong><br />
terugvertal<strong>en</strong> in <strong>gezondheid</strong>swinst. Hierbij moet<strong>en</strong> we ons richt<strong>en</strong> op het ongezonde gedrag bij de<br />
jeugd dat bij de toekomstige volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> ouder<strong>en</strong> kan leid<strong>en</strong> tot <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> (VWS,<br />
2006). Doel is dan het voorkom<strong>en</strong> van ziekte op latere leeftijd of, als dat onvermijdelijk is, uitstel van<br />
het ontstaan. Daarnaast hebb<strong>en</strong> veel van deze gedraging<strong>en</strong> ook direct effect<strong>en</strong> op de <strong>gezondheid</strong>, het<br />
welzijn <strong>en</strong> de ontwikkeling van jonger<strong>en</strong>.<br />
Keuze voor leefstijlfactor<strong>en</strong> in dit <strong>rapport</strong><br />
In deze <strong>rapport</strong>age is – in overleg <strong>met</strong> de opdrachtgever – gekoz<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> beperkt aantal<br />
leefstijlfactor<strong>en</strong>: overgewicht (paragraaf 3.1), alcohol (paragraaf 3.2), rok<strong>en</strong> (paragraaf 3.3), cannabis<br />
(paragraaf 3.4) <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag (paragraaf 3.5). Daarbij is overgewicht ge<strong>en</strong> op zich staande<br />
leefstijlfactor, maar de resultante van twee andere leefstijlfactor<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> ongezond voedingspatroon <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> gebrek aan lichaamsbeweging. Wel is duidelijk dat overgewicht e<strong>en</strong> belangrijke risicofactor is voor<br />
het ontstaan van bij voorbeeld coronaire hartziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> diabetes op latere leeftijd. We hebb<strong>en</strong> ons wat<br />
betreft drugsgebruik expliciet beperkt tot cannabis, omdat dat in de leeftijdsgroep 10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar<br />
verreweg het meest gebruikte middel is. Voor de nadere afbak<strong>en</strong>ing van de onderwerp<strong>en</strong>, zie de<br />
inleiding<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong>oemde paragraf<strong>en</strong>.<br />
Leeswijzer voor het <strong>rapport</strong><br />
Opbouw paragraf<strong>en</strong> over leefstijlfactor<strong>en</strong><br />
De paragraf<strong>en</strong> over leefstijlfactor<strong>en</strong> in hoofdstuk 3 bied<strong>en</strong> in kort bestek de belangrijkste feit<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
cijfers. De afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dezelfde opbouw (zie ook de inleiding van hoofdstuk 3).<br />
Allereerst wordt de vraag ‘hoe vaak komt het gedrag of de leefstijlfactor voor?’ beantwoord.<br />
Vervolg<strong>en</strong>s wordt gekek<strong>en</strong> naar tr<strong>en</strong>ds in de tijd <strong>en</strong> naar internationale <strong>en</strong> lokale verschill<strong>en</strong>. Daarna<br />
kom<strong>en</strong> de gevolg<strong>en</strong> van het specifieke risicogedrag aan bod zowel op de korte als ook op de lange<br />
termijn. Na de risicogroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> volgt e<strong>en</strong> wat langere subparagraaf over mogelijke<br />
prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> hun geschatte effect<strong>en</strong>. Daarbij wordt ook aandacht besteed aan de settings<br />
waarin ze kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>. De paragraf<strong>en</strong> word<strong>en</strong> telk<strong>en</strong>s afgeslot<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>de alinea.<br />
Hoofdstuk 4: emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong><br />
Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bij psychische problem<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in eerste instantie aan<br />
afzonderlijke stoorniss<strong>en</strong> zoals ADHD, anorexia nervosa, fobieën, depressie of autisme. We hebb<strong>en</strong> er<br />
expliciet voor gekoz<strong>en</strong> deze versnipperde diagnosegestuurde b<strong>en</strong>adering niet te volg<strong>en</strong> in deze<br />
<strong>rapport</strong>age. Deze keuze onderbouw<strong>en</strong> we in de inleiding van hoofdstuk 4. We beperk<strong>en</strong> ons tot de twee<br />
belangrijkste typ<strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong> in de jeugd: emotionele problem<strong>en</strong> (paragraaf 4.1) <strong>en</strong><br />
14 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
gedragsproblem<strong>en</strong> (paragraaf 4.2). In de wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur word<strong>en</strong> deze problem<strong>en</strong> ook wel<br />
internaliser<strong>en</strong>de <strong>en</strong> externaliser<strong>en</strong>de problem<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd. Daarbij verwijst de term internaliser<strong>en</strong>d naar<br />
problem<strong>en</strong> die naar binn<strong>en</strong> gericht zijn <strong>en</strong> daardoor voornamelijk stor<strong>en</strong>d zijn voor het kind of de<br />
jongere zelf. Angst- <strong>en</strong> stemmingsstoorniss<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in deze categorie. Externaliser<strong>en</strong>d gedrag is naar<br />
buit<strong>en</strong> gericht <strong>en</strong> wordt vooral door de omgeving als stor<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zijn<br />
normoverschrijd<strong>en</strong>d <strong>en</strong> agressief gedrag. Hieronder vall<strong>en</strong> ook gedragsstoorniss<strong>en</strong> (in de<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur ook wel conduct disorders (CD) g<strong>en</strong>oemd). Overig<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> beide<br />
paragraf<strong>en</strong> ongeveer dezelfde opbouw als de paragraf<strong>en</strong> in hoofdstuk 3.<br />
Hoofdstuk 5 <strong>en</strong> 6: sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> van hoofdstuk 3 <strong>en</strong> 4<br />
De indeling in paragraf<strong>en</strong> over afzonderlijke leefstijlfactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> zou t<strong>en</strong> onrechte<br />
de indruk kunn<strong>en</strong> wekk<strong>en</strong> dat het om problem<strong>en</strong> gaat die los van elkaar bestaan. Om die indruk weg te<br />
nem<strong>en</strong>, gaan we in hoofdstuk 5 na in hoeverre de afzonderlijke onderwerp<strong>en</strong> uit hoofdstuk 3 <strong>en</strong> 4 ook<br />
sam<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> (dat wil zegg<strong>en</strong>: bij dezelfde person<strong>en</strong>). Dat gebeurt zoals gezegd in e<strong>en</strong> secundaire<br />
analyse op de data van de HBSC-studie 2005 (Van Dorsselaer et al., 2007), die speciaal voor dit<br />
<strong>rapport</strong> is uitgevoerd (zie bijlage 2 voor e<strong>en</strong> overzicht van de gebruikte bronn<strong>en</strong>). In hoofdstuk 6<br />
volg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting <strong>en</strong> slotbeschouwing waarin de afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> in onderling verband<br />
word<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong>.<br />
Maatschappelijke context<br />
Gedrag <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> zijn niet los te zi<strong>en</strong> van de context<br />
De nadruk in de afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> ligt op het ontstaan, de gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> het voorkom<strong>en</strong> van<br />
risicogedrag <strong>en</strong> problem<strong>en</strong>. Voordeel van deze wat technische b<strong>en</strong>adering is dat zij aansluit bij e<strong>en</strong><br />
grote hoeveelheid wet<strong>en</strong>schappelijke k<strong>en</strong>nis. Het gevaar is echter dat het specifieke gedrag wordt<br />
bekek<strong>en</strong> alsof het losstaat van de historische, persoonlijke <strong>en</strong> maatschappelijke context waarin het zich<br />
afspeelt. We zull<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele van deze bredere perspectiev<strong>en</strong> hieronder kort schets<strong>en</strong> <strong>en</strong> erop terugkom<strong>en</strong><br />
in de beschouwing.<br />
Nauwelijks interesse bij jeugdig<strong>en</strong> voor lange termijn effect<strong>en</strong> van ongezond gedrag<br />
Het paradoxale aan de jeugd als lev<strong>en</strong>sfase is dat hierin de basis voor mogelijke toekomstige<br />
<strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> gelegd wordt, maar dat er tegelijkertijd nog nauwelijks <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong><br />
zijn. Dit maakt <strong>gezondheid</strong>sbevordering bij jonger<strong>en</strong> lastig. Hoewel <strong>gezondheid</strong> voor jonger<strong>en</strong> wel<br />
degelijk e<strong>en</strong> issue is, gaat het dan vooral over zak<strong>en</strong> als seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>gezondheid</strong>sklacht<strong>en</strong> die zij in het hier <strong>en</strong> nu ervar<strong>en</strong>. In voorlichting over gewoont<strong>en</strong> die pas veel later<br />
hun tol gaan eis<strong>en</strong>, zijn zij vrijwel niet geïnteresseerd. E<strong>en</strong> voorbeeld daarvan is de voorlichting over<br />
gehoorschade als gevolg van luide muziek.<br />
Gezond opgroei<strong>en</strong> is maar één van de ontwikkelingsvoorwaard<strong>en</strong><br />
De jeugd als lev<strong>en</strong>sfase k<strong>en</strong>t veel andere facett<strong>en</strong> naast <strong>gezondheid</strong> op de lange termijn. Zo is<br />
veiligheid belangrijk, als ook tal<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ontwikkel<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> actieve betrokk<strong>en</strong>heid bij de maatschappij <strong>en</strong><br />
de voorbereiding op de toekomst. Maar naast e<strong>en</strong> serieuze voorbereiding op de volwass<strong>en</strong>heid is de<br />
jeugd ook e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sfase waarin je plezier hebt <strong>en</strong> bezig b<strong>en</strong>t <strong>met</strong> sport, cultuur <strong>en</strong> recreatie. Kort<br />
gezegd: de vrijheid om te spel<strong>en</strong>. En het is juist de vrijheid om te spel<strong>en</strong> <strong>en</strong> te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> die raakt<br />
aan veel van het leefstijlgedrag zoals dat in hoofdstuk 3 van deze <strong>rapport</strong>age zal word<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>.<br />
Over de jeugd als lev<strong>en</strong>sfase om te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> heeft Vollebergh in haar rec<strong>en</strong>te oratie e<strong>en</strong> aantal<br />
zeer verhelder<strong>en</strong>de <strong>en</strong> inspirer<strong>en</strong>de ideeën opgeworp<strong>en</strong> (Vollebergh, 2008). De volg<strong>en</strong>de twee alinea’s<br />
zijn daar grot<strong>en</strong>deels op gebaseerd.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 15
Langdurige verzelfstandigde jeugdfase pas van de laatste tijd<br />
Ongeveer vijftig jaar geled<strong>en</strong> ging de kindertijd van de meeste Nederlanders vrij abrupt over in het<br />
volwass<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>woordig zijn beide lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> van elkaar losgemaakt omdat er e<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong>fase<br />
is ontstaan: de jeugdfase. Dit is e<strong>en</strong> periode <strong>met</strong> veel keuzemogelijkhed<strong>en</strong> maar nog niet zo veel<br />
verantwoordelijkhed<strong>en</strong>. De duur van deze verzelfstandigde jeugdfase is de afgelop<strong>en</strong> dec<strong>en</strong>nia sterk<br />
gegroeid. Terwijl het einde van de kindertijd zich op steeds jongere leeftijd lijkt af te spel<strong>en</strong>, wordt de<br />
<strong>en</strong>tree in de volwass<strong>en</strong>heid steeds verder uitgesteld. Dit proces illustreert Vollebergh aan de hand van<br />
de historische ontwikkeling<strong>en</strong> rond het aangaan van seksuele relaties. Vijftig jaar geled<strong>en</strong> was het<br />
aangaan van e<strong>en</strong> seksuele relatie voor grote groep<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> onlosmakelijk verbond<strong>en</strong> <strong>met</strong> het huwelijk<br />
<strong>en</strong> het krijg<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong>woordig heeft in Nederland gemiddeld één derde van de 16-jarig<strong>en</strong><br />
al seksuele geme<strong>en</strong>schap gehad (Van Dorsselaer et al., 2007; zie ook paragraaf 3.5). Op seksueel<br />
gebied is het einde van de kindertijd voor vel<strong>en</strong> vervroegd. De daarbij behor<strong>en</strong>de intrede in de<br />
volwass<strong>en</strong>heid is echter aanzi<strong>en</strong>lijk naar achter<strong>en</strong> verschov<strong>en</strong> in de lev<strong>en</strong>sloop. Mom<strong>en</strong>teel krijg<strong>en</strong><br />
vrouw<strong>en</strong> in Nederland gemiddeld op de leeftijd van 29 jaar hun eerste kind. E<strong>en</strong> periode van ti<strong>en</strong> tot<br />
vijfti<strong>en</strong> jaar geaccepteerde, actieve maar niet reproductieve seksualiteit is het gevolg. E<strong>en</strong> dergelijke<br />
lev<strong>en</strong>speriode heeft zich nooit eerder voorgedaan in de m<strong>en</strong>selijke geschied<strong>en</strong>is.<br />
Jeugdig experim<strong>en</strong>teergedrag of startpunt van e<strong>en</strong> ongezonde lev<strong>en</strong>sstijl?<br />
Veel van het in hoofdstuk 3 <strong>en</strong> 4 beschrev<strong>en</strong> gedrag (zoals rok<strong>en</strong>, drink<strong>en</strong>, cannabisgebruik <strong>en</strong> riskant<br />
seksueel gedrag) is op te vatt<strong>en</strong> als experim<strong>en</strong>teergedrag, dat lijkt te hor<strong>en</strong> bij de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
verzelfstandigde jeugdfase. Experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> gebeurt vaak in groep<strong>en</strong> leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> waarbij de<br />
invloed van ouders of opvoeders minder groot is dan in de kindertijd. Door verandering<strong>en</strong> in de<br />
jeugdcultuur kunn<strong>en</strong> bepaalde gedraging<strong>en</strong> in de loop van de tijd ook ine<strong>en</strong>s ‘in’ of ‘uit’ rak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
deel van dit experim<strong>en</strong>teergedrag eindigt <strong>met</strong> de overgang naar de volwass<strong>en</strong>heid. Of er dan toch al<br />
<strong>gezondheid</strong>sschade in aangericht, hangt sterk af van het soort gedrag. Sommige gedraging<strong>en</strong> rak<strong>en</strong><br />
echter zo ‘ingeslep<strong>en</strong>’ dat ze voortdur<strong>en</strong> in de volwass<strong>en</strong>heid. Dit komt aan de orde in de meeste<br />
paragraf<strong>en</strong>. Bij gebrek aan onderzoek waarin jeugdig<strong>en</strong> langdurig word<strong>en</strong> gevolgd tot in de<br />
volwass<strong>en</strong>heid, zull<strong>en</strong> we ons daarbij vooral baser<strong>en</strong> op onderzoek waarin de jeugd van nu wordt<br />
vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> de volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> van nu.<br />
De meeste Nederlandse jonger<strong>en</strong> zijn gelukkig<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat de hierbov<strong>en</strong> geschetste culturele verandering<strong>en</strong> door veruit de meeste jonger<strong>en</strong><br />
zonder al te veel problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgevang<strong>en</strong>. Nederlandse jonger<strong>en</strong> behoord<strong>en</strong> in 2003<br />
gemiddeld tot de gelukkigste jonger<strong>en</strong> in de hele westerse wereld (Currie et al., 2004). Meer dan 90%<br />
van de 15-jarig<strong>en</strong> beoordeelde het eig<strong>en</strong> lev<strong>en</strong> als t<strong>en</strong> minste voldo<strong>en</strong>de, <strong>en</strong> dat perc<strong>en</strong>tage was hoger<br />
dan in e<strong>en</strong> groot aantal andere westerse land<strong>en</strong>. En datzelfde geldt voor de Nederlandse 11- <strong>en</strong> 13jarig<strong>en</strong>.<br />
De kwaliteit van hun sociale netwerk<strong>en</strong> is over het algeme<strong>en</strong> hoog <strong>en</strong> zij voel<strong>en</strong> zich goed. Er<br />
is echter ook e<strong>en</strong> kleine groep jonger<strong>en</strong> die er niet in slaagt te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> zonder problem<strong>en</strong>.<br />
Uiteraard zull<strong>en</strong> vooral deze jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> problem<strong>en</strong> uitgebreid in deze <strong>rapport</strong>age aan bod kom<strong>en</strong>,<br />
maar daarbij di<strong>en</strong>t wel te word<strong>en</strong> bedacht dat het dan slechts om e<strong>en</strong> minderheid van de jonger<strong>en</strong> gaat.<br />
16 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
2 Gezondheidstoestand van de jeugd<br />
Martin Gommer <strong>en</strong> R<strong>en</strong>é Poos<br />
De Nederlandse jeugd investeert in on<strong>gezondheid</strong>, bijvoorbeeld door te rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> te drink<strong>en</strong>. Dat is<br />
algeme<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d. Maar leidt dat ongezonde gedrag bij de jeugdig<strong>en</strong> zelf al tot <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong>?<br />
Hoe staat het in deze leeftijdsgroep eig<strong>en</strong>lijk <strong>met</strong> de sterfte, het aantal huisartsbezoek<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> van de <strong>gezondheid</strong>szorg? En is er wat te zegg<strong>en</strong> over de gevolg<strong>en</strong> van<br />
ongezond gedrag op de lange termijn?<br />
Wat bedoel<strong>en</strong> we <strong>met</strong> ‘jeugd’?<br />
In overleg <strong>met</strong> de opdrachtgever is beslot<strong>en</strong> om de jeugd te definiër<strong>en</strong> als iedere<strong>en</strong> van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
18 jaar, waarbij de nadruk ligt op jonger<strong>en</strong> van 10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar. De 0-jarig<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> wat<br />
betreft ziekte <strong>en</strong> zorg e<strong>en</strong> bijzondere positie in: daarom word<strong>en</strong> ze waar mogelijk apart beschrev<strong>en</strong>.<br />
Tot slot: omdat veel bestaande databronn<strong>en</strong> vijfjaars leeftijdscategorieën hanter<strong>en</strong>, gaat het op<br />
sommige plaats<strong>en</strong> (zoals in de alinea hieronder) niet over de jeugd van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar maar<br />
van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar. Voor de conclusies maakt dat niet zo heel veel uit.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Ziektelast <strong>en</strong> sterfte zijn zeer ongelijk verdeeld over de leeftijdsgroep<strong>en</strong><br />
Voor de laatste Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning ‘Zorg voor <strong>gezondheid</strong>’ (VTV 2006; De<br />
Hollander et al., 2006) is de totale ziektelast in Nederland in 2003 berek<strong>en</strong>d op basis van e<strong>en</strong> selectie<br />
van 56 belangrijke ziekt<strong>en</strong>. Ziektelast is de hoeveelheid <strong>gezondheid</strong>sverlies in de bevolking die<br />
veroorzaakt wordt door ziekt<strong>en</strong>. Deze wordt uitgedrukt in DALY's (Disability-Adjusted Life-Years). 1<br />
Onder 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong> is de ziektelast relatief zeer gering, zoals blijkt uit figuur 2.1. Terwijl de<br />
jeugd ongeveer e<strong>en</strong> kwart uitmaakt van de totale Nederlandse bevolking, komt slechts 6% van de totale<br />
ziektelast in deze groep terecht. Van de ruim 135.000 sterfgevall<strong>en</strong> per jaar in Nederland gaat het om<br />
ongeveer 1.500 person<strong>en</strong> in de leeftijd van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar. Dat is iets meer dan 1% van de totale<br />
sterfte. Dit komt overe<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> gemiddelde sterfte van 38 per 100.000 person<strong>en</strong> per jaar. Ter<br />
vergelijking: de sterfte in de totale bevolking bedraagt 834 per 100.000 person<strong>en</strong> per jaar.<br />
De ziekt<strong>en</strong> <strong>met</strong> de grootste ziektelast zijn vooral oudem<strong>en</strong>s<strong>en</strong>ziekt<strong>en</strong><br />
In de top 10-lijst van ziekt<strong>en</strong> <strong>met</strong> de grootste ziektelast in de totale Nederlandse bevolking (De<br />
Hollander et al., 2006) overheers<strong>en</strong> de ziekt<strong>en</strong> die zich vooral op latere leeftijd manifester<strong>en</strong>: coronaire<br />
hartziekt<strong>en</strong>, beroerte, COPD, diabetes, longkanker, artrose <strong>en</strong> dem<strong>en</strong>tie. Bij jonge kinder<strong>en</strong> is het<br />
grootste deel van de ziektelast toe te schrijv<strong>en</strong> aan defect<strong>en</strong> die zijn ontstaan voor of tijd<strong>en</strong>s de<br />
geboorte, ongevall<strong>en</strong>, <strong>en</strong> astma <strong>en</strong> andere luchtwegklacht<strong>en</strong>. Bij jonger<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> ongevall<strong>en</strong> ook<br />
relatief veel voor. Jonger<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong> echter het meeste <strong>gezondheid</strong> door psychische stoorniss<strong>en</strong>: angst-<br />
<strong>en</strong> stemmingsstoorniss<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholafhankelijkheid (De Hollander et al., 2006).<br />
1<br />
De DALY is opgebouwd uit twee compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: de jar<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> door vroegtijdige sterfte <strong>en</strong> de jar<strong>en</strong> geleefd <strong>met</strong> ziekte.<br />
Deze jar<strong>en</strong> geleefd <strong>met</strong> ziekte word<strong>en</strong> 'gewog<strong>en</strong>' op basis van de ernst van de ziekte, zodat ze vergelijkbaar word<strong>en</strong> <strong>met</strong> door<br />
sterfte verlor<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong>. Als bijvoorbeeld e<strong>en</strong> ziekte e<strong>en</strong> wegingsfactor van 0,5 heeft, betek<strong>en</strong>t dit dat e<strong>en</strong> jaar lev<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
deze ziekte als e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> groot verlies wordt beschouwd als e<strong>en</strong> half jaar verlor<strong>en</strong> door vroegtijdige sterfte (0,5<br />
ziektejaarequival<strong>en</strong>t). Het aantal DALY's is de som van de verlor<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> <strong>en</strong> de ziektejaarequival<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (zie ook De<br />
Hollander et al., 2006, p. 52).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 17
E<strong>en</strong> aantal ziekt<strong>en</strong> dat vooral op jongere leeftijd voorkomt, zoals bij voorbeeld leukemie <strong>en</strong><br />
midd<strong>en</strong>oorontsteking, is niet in bov<strong>en</strong>g<strong>en</strong>oemde selectie van 56 ziekt<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, omdat ze naar<br />
verhouding in de totale bevolking weinig voorkom<strong>en</strong>. Daarnaast ontbreekt voor e<strong>en</strong> aantal van de 56<br />
ziekt<strong>en</strong> de gegev<strong>en</strong>s voor jonge kinder<strong>en</strong>. Dat geldt bijvoorbeeld voor psychische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
Hierdoor geeft figuur 2.1 e<strong>en</strong> lichte onderschatting van de totale ziektelast in de jeugd. Dat doet<br />
overig<strong>en</strong>s niets af aan de conclusie dat de ziekt<strong>en</strong> <strong>met</strong> de grootste ziektelast vooral voorkom<strong>en</strong> bij<br />
ouder<strong>en</strong>.<br />
Figuur 2.1: Ziektelast per 1.000 person<strong>en</strong> per leeftijdsgroep, veroorzaakt door 56 belangrijke ziekt<strong>en</strong> in 2003<br />
(Bron: De Hollander et al., 2006).<br />
Tabel 2.1: Gemiddeld aantal dod<strong>en</strong> per jaar per ziektehoofdgroep <strong>en</strong> per leeftijdsgroep, 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong>,<br />
in de periode 2004-2006 (Bron: CBS-Doodsoorzak<strong>en</strong>statistiek).<br />
Totaal aantal dod<strong>en</strong> per leeftijdsgroep per jaar<br />
Naam ziektehoofdgroep 0 jr 1-4 jr 5-9 jr 10-14 jr 15-19 jr 0-19 jr<br />
% van totaal<br />
0-19 jr<br />
Aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> ontstaan<br />
in de perinatale periode<br />
450 0 0 0 0 450 29,5<br />
Aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> 286 24 7 6 7 329 21,6<br />
Ongevalsletsels<br />
<strong>en</strong> vergiftiging<strong>en</strong><br />
17 39 24 41 134 254 16,7<br />
Kankers 8 35 30 30 39 141 9,3<br />
Overig 107 88 36 45 73 349 22,9<br />
Totaal 867 185 96 122 254 1.524<br />
18 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Sterfte in de jeugd vooral door perinatale <strong>en</strong> aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong><br />
De helft van de sterfte onder 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong> is het gevolg van aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> ontstaan in de<br />
perinatale periode <strong>en</strong> van aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> (tabel 2.1). Het gaat hier vrijwel uitsluit<strong>en</strong>d om<br />
sterfgevall<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> jonger dan één jaar. Ongeveer 17% van de sterfte in de jeugd is toe te<br />
schrijv<strong>en</strong> aan ongevalsletsels <strong>en</strong> vergiftiging<strong>en</strong>. Verkeersongevall<strong>en</strong> zijn daarbij leid<strong>en</strong>d, vooral bij<br />
jonge mann<strong>en</strong> in de leeftijdsgroep van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar. Kankers zijn verantwoordelijk voor 9%<br />
van de totale sterfte onder 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong>. Leukemie <strong>en</strong> non-hodgkin vorm<strong>en</strong> in deze<br />
leeftijdsgroep sam<strong>en</strong> ongeveer 40% van de fatale kankers. Kanker in oog, hers<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> overige del<strong>en</strong><br />
van het c<strong>en</strong>traal z<strong>en</strong>uwstelsel vorm<strong>en</strong> 34% van de totale sterfte aan kanker.<br />
Jeugd komt vooral <strong>met</strong> luchtweginfecties bij de huisarts<br />
E<strong>en</strong> top 10-lijst van ziekt<strong>en</strong> waarmee jeugdig<strong>en</strong> van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar bij de huisarts kom<strong>en</strong> levert<br />
e<strong>en</strong> ander beeld op. Zie tabel 2.2, die is gebaseerd op de Tweede Nationale Studie (NS2) naar ziekt<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> verrichting<strong>en</strong> in de huisartspraktijk (Van der Lind<strong>en</strong> et al., 2004). De lijst wordt aangevoerd door<br />
<strong>en</strong>kele vorm<strong>en</strong> van infecties van de luchtweg<strong>en</strong>: acute infecties van de bov<strong>en</strong>ste luchtweg<strong>en</strong>, hoest<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> acute bronchitis <strong>en</strong> bronchiolitis. Ook astma <strong>en</strong> midd<strong>en</strong>oorontsteking treff<strong>en</strong> we hoog in de top 10<br />
van veelvoorkom<strong>en</strong>de ziekt<strong>en</strong> aan. Deze cijfers lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ook in de jeugd wel veelvuldig ziekte<br />
voorkomt. Maar over het algeme<strong>en</strong> gaat het vooral om minder ernstige aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> dan de 56 ziekt<strong>en</strong><br />
waarop figuur 2.1 is gebaseerd.<br />
Tabel 2.2: Ti<strong>en</strong> red<strong>en</strong><strong>en</strong> voor huisartsbezoek <strong>met</strong> de hoogste geschatte preval<strong>en</strong>tie, 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong>, in<br />
2005 (Bron: NS2-studie, bewerkt door het <strong>RIVM</strong>).<br />
Top-10 preval<strong>en</strong>tie op basis van<br />
huisarts<strong>en</strong>registratie<br />
Leeftijd 0 t/m 19 jaar<br />
Jong<strong>en</strong>s Meisjes<br />
Jong<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> meisjes<br />
Acute infectie van bov<strong>en</strong>ste luchtweg<strong>en</strong> 187.000 194.000 381.000<br />
Hoest<strong>en</strong> 119.000 121.000 240.000<br />
Otitis media/ myringitis 126.000 110.000 236.000<br />
Orale anticonceptie - 195.000 195.000<br />
Wratt<strong>en</strong> 83.000 93.000 176.000<br />
Astma 96.000 70.000 166.000<br />
Constitutioneel eczeem 77.000 73.000 150.000<br />
Dermatomycos<strong>en</strong> 70.000 76.000 147.000<br />
Contact eczeem/ ander eczeem 62.000 81.000 143.000<br />
Acute bronchitis/ bronchiolitis 66.000 54.000 120.000<br />
Bijna de helft van alle sportblessures bij jeugdig<strong>en</strong><br />
De huisarts<strong>en</strong>registratie van de Tweede Nationale Studie bevat ge<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s over ongevalsletsel naar<br />
oorzaak. In de registraties van de spoedeis<strong>en</strong>de hulp in het ziek<strong>en</strong>huis zijn letsels wel gegroepeerd naar<br />
het type ongeval waarvan zij het gevolg zijn: sportongeval, privé-ongeval, verkeersongeval <strong>en</strong><br />
arbeidsongeval. Verkeers- <strong>en</strong> privé-ongevall<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot veel ziektelast: bij mann<strong>en</strong> van alle leeftijd<strong>en</strong><br />
stond<strong>en</strong> ze zelfs in de top 10. In de leeftijdsgroep 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar spel<strong>en</strong> sportblessures <strong>met</strong> ruim<br />
360.000 gevall<strong>en</strong> per jaar e<strong>en</strong> belangrijke rol, <strong>en</strong> dan vooral bij jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> 5 <strong>en</strong> 19 jaar. Ter<br />
vergelijking: voor alle leeftijd<strong>en</strong> gaat het om 775.000 gevall<strong>en</strong>. Daarnaast ging het in 2005 bij 0- tot <strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 19
<strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong> om 240.000 privé-ongevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongeveer 80.000 verkeersongevall<strong>en</strong>. Met 25.000<br />
arbeidsongevall<strong>en</strong> per jaar nam de jeugd in verhouding slechts e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> plaats in, hetge<strong>en</strong><br />
verband houdt <strong>met</strong> het relatief geringe aantal arbeidsur<strong>en</strong> in deze leeftijdsgroep (De Hollander et al.,<br />
2006).<br />
Depressie <strong>en</strong> angststoorniss<strong>en</strong> vrijwel niet bij de huisarts bek<strong>en</strong>d<br />
E<strong>en</strong> groep van ziekt<strong>en</strong> waarvoor de huisartsregistraties e<strong>en</strong> onderschatting van het voorkom<strong>en</strong><br />
oplever<strong>en</strong> zijn de psychische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Op basis van schatting<strong>en</strong> op grond van<br />
bevolkingsonderzoek<strong>en</strong> (Meijer et al., 2006) nem<strong>en</strong> de psychische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals depressie <strong>en</strong><br />
angststoorniss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke plaats in, ook in de leeftijdsgroep 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar. Daarvan is<br />
echter slechts e<strong>en</strong> fractie bij de huisarts bek<strong>en</strong>d: jaarlijks kom<strong>en</strong> in totaal ongeveer 8.000 jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
e<strong>en</strong> depressie <strong>en</strong> 4.000 <strong>met</strong> e<strong>en</strong> angststoornis bij de huisarts. In de bevolking gaat het om meer dan<br />
100.000 jonger<strong>en</strong> van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> waarvoor zorg nodig zou zijn.<br />
Op deze opvall<strong>en</strong>de discrepantie wordt in paragraaf 4.1 nader ingegaan.<br />
Ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> van jeugdig<strong>en</strong> vooral in eerste lev<strong>en</strong>sjaar<br />
In Nederland zijn jaarlijks ongeveer 1,6 miljo<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong>. Omdat sommige m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
meerdere ker<strong>en</strong> per jaar word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, is het aantal opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> person<strong>en</strong> wat lager. De<br />
verhouding tuss<strong>en</strong> het aantal opnam<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in de gehele bevolking is ongeveer 1:10.<br />
Voor de jeugd van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar is het aantal opnam<strong>en</strong> in verhouding wat lager 1:14. Als de<br />
kinder<strong>en</strong> van 0 jaar buit<strong>en</strong> beschouwing blijv<strong>en</strong> is dat nog veel lager, namelijk 1:30.<br />
Ongeveer 15% van de zorgkost<strong>en</strong> door jeugd<br />
De totale zorgkost<strong>en</strong> voor 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong> in Nederland bedroeg<strong>en</strong> ruim 9 miljard euro in 2003.<br />
Dit is ongeveer 15% van de totale zorgkost<strong>en</strong> van ruim 63 miljard volg<strong>en</strong>s de definitie van het CBS<br />
(Poos et al., 2008). Uit tabel 2.3 blijkt dat de Nederlander per persoon jaarlijks gemiddeld bijna 4.000<br />
euro aan zorgkost<strong>en</strong> maakt. Voor de ouder<strong>en</strong> is dat veel hoger <strong>en</strong> voor de 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong> is het<br />
juist wat minder. Binn<strong>en</strong> de jeugd zijn er aanzi<strong>en</strong>lijke verschill<strong>en</strong> naar leeftijd, zoals ook is te zi<strong>en</strong> in<br />
tabel 2.3. Zo word<strong>en</strong> voor de 0-jarig<strong>en</strong> gemiddeld ruim 6.000 euro aan zorgkost<strong>en</strong> gemaakt. Bijna de<br />
helft daarvan valt onder ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> <strong>en</strong> specialistische hulp. Dat is vooral in verband <strong>met</strong><br />
perinatale aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. De hoge kost<strong>en</strong> in de welzijnszorg voor 0-jarig<strong>en</strong> (2.500 euro; zie tabel 2.3)<br />
<strong>en</strong> 1- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 9-jarig<strong>en</strong> (1.567 euro) zijn vooral toe te schrijv<strong>en</strong> aan kinderopvang <strong>en</strong>, in mindere<br />
mate, jeugdzorg. De kost<strong>en</strong> in de brede leeftijdsgroep 1 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar zijn beperkt, vooral door het<br />
geringe beroep op ziek<strong>en</strong>huiszorg. Als kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in deze leeftijd wél in het ziek<strong>en</strong>huis<br />
word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, dan vorm<strong>en</strong> ongevall<strong>en</strong> de belangrijkste aanleiding.<br />
De Nederlandse jeugd scoort internationaal hoog op <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> veiligheid<br />
Unicef vergeleek de positie van kinder<strong>en</strong> in 21 westerse land<strong>en</strong> (Unicef, 2007). Zoals blijkt uit figuur<br />
2.2 scoorde Nederland hoog op ‘<strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> veiligheid’. Dit is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gestelde maat, die is<br />
opgebouwd uit drie compon<strong>en</strong>t<strong>en</strong>:<br />
• Gezondheid in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar (onder andere sterfgevall<strong>en</strong> in het eerste lev<strong>en</strong>sjaar, het aantal<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> laag geboortegewicht).<br />
• Prev<strong>en</strong>tieve <strong>gezondheid</strong>svoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (het perc<strong>en</strong>tage kinder<strong>en</strong> van 12 tot 23 maand<strong>en</strong> dat<br />
gevaccineerd is).<br />
• Veiligheid (het aantal dod<strong>en</strong> als gevolg van ongevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> letsels onder 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong>).<br />
Deze sam<strong>en</strong>gestelde maat is in de figuur weergegev<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> afwijking t<strong>en</strong> opzichte van het<br />
gemiddelde voor alle land<strong>en</strong> (<strong>en</strong> dat is op 100 gesteld). Nederland bevindt zich wat betreft de mate van<br />
‘<strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> veiligheid’ van de jeugd in het gezelschap van de Scandinavische land<strong>en</strong>.<br />
20 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tabel 2.3: Gemiddelde zorgkost<strong>en</strong> per persoon (in euro), per sector <strong>en</strong> per leeftijdsgroep, in 2003 (Bron: Kost<strong>en</strong><br />
van Ziekt<strong>en</strong>-studie; nogmaals bewerkt door het <strong>RIVM</strong>).<br />
0 1-9 10-19 20-64 65+ Totaal<br />
Op<strong>en</strong>bare <strong>gezondheid</strong>szorg <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie 264 94 101 59 55 70<br />
Eerstelijnszorg 143 119 159 400 505 351<br />
Ziek<strong>en</strong>huiszorg <strong>en</strong> medisch specialistische zorg 2.742 380 314 752 2.716 953<br />
Geestelijke <strong>gezondheid</strong>szorg 1 45 146 263 241 218<br />
G<strong>en</strong>ees- <strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong>, lichaamsmaterial<strong>en</strong> 96 109 144 409 1.297 462<br />
Ambulancezorg <strong>en</strong> vervoer 18 5 10 27 112 34<br />
Overige zorgaanbieders 154 30 59 197 122 151<br />
Ouder<strong>en</strong>zorg (incl. kraamzorg) 193 13 6 132 4.867 756<br />
Gehandicapt<strong>en</strong>zorg 1 57 177 379 241 295<br />
Welzijnszorg (incl. kinderopvang <strong>en</strong> jeugdzorg) 2.500 1.567 679 236 443 495<br />
Beheer 231 60 60 107 303 125<br />
Totaal 6.344 2.479 1.855 2.963 10.900 3.910<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Uit bov<strong>en</strong>staande gegev<strong>en</strong>s blijkt dat de Nederlandse jeugd in verhouding tot de Nederlandse ouder<strong>en</strong><br />
zeer gezond is. Zowel de sterfte, het aantal ziektegevall<strong>en</strong>, het aantal ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> (exclusief de<br />
geboorte) <strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> in de <strong>gezondheid</strong>szorg zijn relatief laag bij de jeugdig<strong>en</strong>. Ook t<strong>en</strong> opzichte van<br />
het buit<strong>en</strong>land is er red<strong>en</strong> tot optimisme (figuur 2.2). Dat wil uiteraard niet zegg<strong>en</strong> dat er in Nederland<br />
ge<strong>en</strong> chronisch zieke of gehandicapte jeugdig<strong>en</strong> zijn. Deze aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> wel degelijk voor. Ze<br />
leid<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> klein deel van de jeugdig<strong>en</strong> op individueel niveau tot zeer veel ziektelast. Ze hebb<strong>en</strong><br />
daarnaast gevolg<strong>en</strong> voor ouders <strong>en</strong> broers <strong>en</strong> zuss<strong>en</strong>. Toch blijv<strong>en</strong> deze groep<strong>en</strong> in dit <strong>rapport</strong> over<br />
prev<strong>en</strong>tie vrijwel buit<strong>en</strong> beschouwing, omdat in overleg <strong>met</strong> de opdrachtgever gekoz<strong>en</strong> is om ge<strong>en</strong><br />
aandacht te bested<strong>en</strong> aan de zorg of aan tertiaire prev<strong>en</strong>tie (zie ook hoofdstuk 1).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 21
Zwed<strong>en</strong><br />
IJsland<br />
NEDERLAND<br />
Finland<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Italië<br />
Spanje<br />
Frankrijk<br />
Noorweg<strong>en</strong><br />
Zwitserland<br />
Duitsland<br />
Tsjechië<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Japan<br />
Australië<br />
Canada<br />
Portugal<br />
Pol<strong>en</strong><br />
België<br />
Hongarije<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Ierland<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Nieuw-Zeeland<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
80 85 90 95 100 105 110 115 120 125<br />
Figuur 2.2: De <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> veiligheid van kinder<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> selectie van OECD-land<strong>en</strong> (Bron: UNICEF, 2007;<br />
cijfers bewerkt door het <strong>RIVM</strong>).<br />
22 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
3 <strong>Leefstijl</strong> van de jeugd<br />
Verantwoording keuze overgewicht, alcohol <strong>en</strong> rok<strong>en</strong><br />
In dit hoofdstuk staan leefstijlfactor<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal. We besprek<strong>en</strong> niet alle leefstijlfactor<strong>en</strong>, maar we<br />
hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keuze gemaakt. Allereerst hebb<strong>en</strong> we daarbij gekek<strong>en</strong> naar leefstijlfactor<strong>en</strong> die bijdrag<strong>en</strong><br />
aan de ziektelast in Nederland. Het gaat dan vooral om e<strong>en</strong> gebrek aan lichaamsbeweging, e<strong>en</strong><br />
ongezond eetpatroon (sam<strong>en</strong> besprok<strong>en</strong> in paragraaf 3.1 over overgewicht), alcoholgebruik (3.2) <strong>en</strong><br />
rok<strong>en</strong> (3.3). Zo is rok<strong>en</strong> verantwoordelijk voor bijna 21% van het totale aantal verlor<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>sjar<strong>en</strong> in<br />
Nederland. Voor overgewicht is dit bijna 6% <strong>en</strong> voor alcoholgebruik bijna 3% (De Hollander et al,<br />
2006). Door in te zett<strong>en</strong> op de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht, alcoholgebruik <strong>en</strong> rok<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong><br />
deel van de toekomstige ziektelast in Nederland word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Daarnaast kan voorkom<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
dat jonger<strong>en</strong> al op korte termijn negatieve gevolg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl ondervind<strong>en</strong>.<br />
Cannabis meest gebruikte verbod<strong>en</strong> middel<br />
In de leeftijdsgroep 10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar is cannabis <strong>met</strong> afstand het meest gebruikte verbod<strong>en</strong> middel<br />
(Van Laar et al., 2008). Cannabisgebruik heeft vooral op korte termijn negatieve gevolg<strong>en</strong>. Het is<br />
gedrag dat voor e<strong>en</strong> deel van de Nederlandse jonger<strong>en</strong> bij de jeugd periode lijkt te hor<strong>en</strong>, maar dat<br />
tegelijkertijd leidt tot veel zorg<strong>en</strong> bij ouders <strong>en</strong> professionals die <strong>met</strong> jonger<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, al dan<br />
niet aangewakkerd door onrustgev<strong>en</strong>de bericht<strong>en</strong> in de media. Door de feit<strong>en</strong> over het vóórkom<strong>en</strong>, de<br />
oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> (mogelijke) gevolg<strong>en</strong> van cannabisgebruik op e<strong>en</strong> rijtje te zett<strong>en</strong> wordt duidelijk hoe groot<br />
de problematiek werkelijk is <strong>en</strong> wat er aan te do<strong>en</strong> is.<br />
Riskant seksueel gedrag kan negatieve gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
Ook riskant seksueel gedrag heeft vooral op korte termijn negatieve gevolg<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong>. D<strong>en</strong>k aan<br />
seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong>. Het is, net als cannabisgebruik,<br />
gedrag dat voor e<strong>en</strong> deel van de Nederlandse jonger<strong>en</strong> bij de jeugdperiode lijkt te hor<strong>en</strong>, maar dat<br />
tegelijkertijd leidt tot veel zorg<strong>en</strong> bij ouders <strong>en</strong> professionals die <strong>met</strong> jonger<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, al dan<br />
niet aangewakkerd door onrustgev<strong>en</strong>de bericht<strong>en</strong> in de media. Door de feit<strong>en</strong> over het vóórkom<strong>en</strong>, de<br />
oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> (mogelijke) gevolg<strong>en</strong> van riskant seksueel gedrag op e<strong>en</strong> rijtje te zett<strong>en</strong> wordt duidelijk<br />
hoe groot de problematiek werkelijk is <strong>en</strong> wat er aan te do<strong>en</strong> is.<br />
Opbouw van de afzonderlijke paragraf<strong>en</strong><br />
De verschill<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong> in dit hoofdstuk hebb<strong>en</strong> dezelfde opbouw. Allereerst wordt de vraag<br />
beantwoord hoeveel jonger<strong>en</strong> het ongezonde gedrag verton<strong>en</strong>, gevolgd door e<strong>en</strong> beschrijving van<br />
tr<strong>en</strong>ds (neemt het ongezonde gedrag toe of juist af in de tijd?) <strong>en</strong> door e<strong>en</strong> internationale vergelijking<br />
(hoe verhoudt het ongezonde gedrag van Nederlandse jonger<strong>en</strong> zich tot het gedrag van jonger<strong>en</strong> in<br />
andere land<strong>en</strong>?). Voor e<strong>en</strong> aantal leefstijlfactor<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong> we vervolg<strong>en</strong>s de variatie in het<br />
vóórkom<strong>en</strong> van het ongezonde gedrag in de provincie Noord-Brabant. Dit ter illustratie van de lokale<br />
verschill<strong>en</strong> die er kunn<strong>en</strong> optred<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van ongezond gedrag (zie bijlage 2 voor e<strong>en</strong><br />
verdere uitleg over de keuze voor deze provincie <strong>en</strong> de gebruikte gegev<strong>en</strong>s).<br />
Per leefstijlfactor beschrijv<strong>en</strong> we daarna de korte <strong>en</strong> lange termijn gevolg<strong>en</strong> van het ongezonde gedrag,<br />
de mogelijke oorzak<strong>en</strong> van het ongezonde gedrag <strong>en</strong> de subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die<br />
hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> (in welke groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> komt het ongezonde gedrag relatief veel voor?).<br />
We besluit<strong>en</strong> elke paragraaf <strong>met</strong> e<strong>en</strong> overzicht van interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> gericht op de<br />
prev<strong>en</strong>tie van het ongezonde gedrag bij jonger<strong>en</strong>. Hierbij bested<strong>en</strong> we aandacht aan de mogelijke<br />
settings waarin deze kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 23
3.1 Overgewicht<br />
Carola Schrijvers <strong>en</strong> Lisa van Wijn<strong>en</strong><br />
Als we de bericht<strong>en</strong> in de media moet<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong>, neemt het aantal te dikke jeugdig<strong>en</strong> in Nederland<br />
sterk toe. Hoe sterk is deze to<strong>en</strong>ame <strong>en</strong> welke gevolg<strong>en</strong> zijn hiervan te verwacht<strong>en</strong> op de korte <strong>en</strong> lange<br />
termijn? Zijn er groep<strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> verhoogd risico op overgewicht? Waarom word<strong>en</strong><br />
jeugdig<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk te dik <strong>en</strong> wat kunn<strong>en</strong> we eraan do<strong>en</strong>?<br />
Niet één algeme<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>d afkappunt voor overgewicht bij de jeugd<br />
Op basis van de zog<strong>en</strong>aamde Body Mass Index (BMI) wordt vastgesteld of er bij e<strong>en</strong> jeugdige<br />
sprake is van ondergewicht, gezond gewicht of overgewicht. De BMI wordt uitgedrukt in kg/m 2 <strong>en</strong><br />
is e<strong>en</strong> internationaal erk<strong>en</strong>de maat voor de verhouding tuss<strong>en</strong> gewicht <strong>en</strong> l<strong>en</strong>gte. Voor het<br />
vaststell<strong>en</strong> van overgewicht <strong>en</strong> obesitas (ernstig overgewicht) bij de jeugd geld<strong>en</strong> geslachts- <strong>en</strong><br />
leeftijdsspecifieke gr<strong>en</strong>swaard<strong>en</strong> van de BMI (Cole et al., 2000). Er is bij de jeugd dus ge<strong>en</strong> sprake<br />
van één algeme<strong>en</strong> geld<strong>en</strong>d afkappunt voor overgewicht, zoals dat bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> wel het geval is.<br />
We onderscheid<strong>en</strong> in deze paragraaf in de totale groep jeugdig<strong>en</strong> (0 t/m 18 jaar) de groep kinder<strong>en</strong><br />
(t/m 9 jaar) <strong>en</strong> de groep jonger<strong>en</strong> (10 t/m 18 jaar).<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jeugdig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> overgewicht?<br />
Overgewicht komt al op jonge leeftijd voor <strong>en</strong> stijgt <strong>met</strong> de leeftijd<br />
Al op 4-jarige leeftijd is er bij 9% van de Nederlandse jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> bijna 16% van de Nederlandse<br />
meisjes sprake van overgewicht. Bij 15-jarig<strong>en</strong> is zelfs 17% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 20% van de meisjes te<br />
zwaar. Dit blijkt uit onderzoek onder de Nederlandse jeugd waarin de l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> het gewicht door<br />
lichamelijk onderzoek zijn ge<strong>met</strong><strong>en</strong> in de periode 2002-2004 (Van d<strong>en</strong> Hurk et al., 2006).<br />
Uit onderzoek waarin jonger<strong>en</strong> in 2005 zelf over hun l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> gewicht <strong>rapport</strong>eerd<strong>en</strong> blijkt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
dat overgewicht to<strong>en</strong>eemt <strong>met</strong> de leeftijd (Van Dorsselaer et al., 2007; zie bijlage 2) (tabel 3.1.1).<br />
Echter, het perc<strong>en</strong>tage jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht op basis van zelfge<strong>rapport</strong>eerde gegev<strong>en</strong>s blijkt wel<br />
veel lager te zijn dan het perc<strong>en</strong>tage op basis van ge<strong>met</strong><strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s. 2<br />
2<br />
Uit onderzoek blijkt dat de schatting van het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht veel lager is wanneer de BMI wordt<br />
berek<strong>en</strong>d op basis van zelf<strong>rapport</strong>age in vergelijking <strong>met</strong> de BMI berek<strong>en</strong>ing op basis van ge<strong>met</strong><strong>en</strong> l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> gewicht. Dit komt<br />
omdat jonger<strong>en</strong> hun gewicht onderschatt<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun l<strong>en</strong>gte juist overschatt<strong>en</strong> (Jans<strong>en</strong> et al., 2006).<br />
24 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tabel 3.1.1: Perc<strong>en</strong>tages jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht <strong>en</strong> obesitas naar leeftijd <strong>en</strong> geslacht, 2005 (Bron: Van<br />
Dorsselaer et al., 2007).<br />
Basis onderwijs<br />
Basis onderwijs<br />
(groep 8)<br />
Totaal<br />
voortgezet<br />
onderwijs<br />
Voortgezet onderwijs<br />
12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar<br />
Jong<strong>en</strong>s<br />
Overgewicht a<br />
8,0 12,0 9,6 11,3 13,6 12,3 13,8<br />
Obesitas<br />
Meisjes<br />
1,2 1,8 1,9 1,3 1,7 1,6 3,3<br />
Overgewicht a<br />
8,6 10,5 7,3 10,7 11,0 11,1 13,7<br />
Obesitas 0,7 1,5 0,9 1,2 1,7 2,0 1,4<br />
a Overgewicht, inclusief obesitas.<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in overgewicht er uit?<br />
Sterke stijging van overgewicht <strong>en</strong> obesitas onder de Nederlandse jeugd<br />
Het perc<strong>en</strong>tage jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht is sterk gesteg<strong>en</strong> in Nederland. Dit blijkt uit e<strong>en</strong><br />
vergelijking van overgewicht cijfers uit 2002-2004 <strong>met</strong> die uit 1997. De cijfers zijn gebaseerd op<br />
lichamelijk onderzoek waarin l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> gewicht zijn ge<strong>met</strong><strong>en</strong> (Van d<strong>en</strong> Hurk et al., 2006). De to<strong>en</strong>ame<br />
van overgewicht geldt voor kinder<strong>en</strong> vanaf zes jaar, <strong>met</strong> e<strong>en</strong> stijging van maar liefst 80% voor<br />
bijvoorbeeld 8-jarige meisjes <strong>en</strong> 9-jarige jong<strong>en</strong>s (figuur 3.1.1).<br />
Het perc<strong>en</strong>tage jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> obesitas (ernstig overgewicht) is sinds 1997 overig<strong>en</strong>s nog sterker<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> dan het perc<strong>en</strong>tage <strong>met</strong> overgewicht: op sommige leeftijd<strong>en</strong> is er zelfs sprake van e<strong>en</strong><br />
verdriedubbeling. Zo had bijvoorbeeld in 1997 1,2% van de 4-jarige jong<strong>en</strong>s obesitas <strong>en</strong> dit was 3,8%<br />
in 2002-2004. Het perc<strong>en</strong>tage 13-jarige meisjes <strong>met</strong> obesitas is gesteg<strong>en</strong> van 0,6% in 1997 naar 2,7% in<br />
2002-2004 (Van d<strong>en</strong> Hurk et al., 2006).<br />
30,0<br />
25,0<br />
20,0<br />
15,0<br />
10,0<br />
5,0<br />
0,0<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15<br />
Leeftijd<br />
jong<strong>en</strong>s 2002-2004<br />
jong<strong>en</strong>s 1997<br />
meisjes 2002-2004<br />
meisjes 1997<br />
Figuur 3.1.1: Preval<strong>en</strong>tie van overgewicht (inclusief obesitas) in 2002-2004 <strong>en</strong> 1997 jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes (Bron:<br />
Van d<strong>en</strong> Hurk et al., 2006).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 25
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van overgewicht?<br />
Overgewicht vormt probleem maar Nederlandse jeugd steekt gunstig af<br />
Hoewel overgewicht e<strong>en</strong> belangrijk probleem vormt bij de Nederlandse jeugd, steekt Nederland op dit<br />
gebied gunstig af bij de rest van Europa <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal niet-Europese land<strong>en</strong> (figuur 3.1.2, HBSC-studie;<br />
Currie et al., 2004). Zelfge<strong>rapport</strong>eerd overgewicht blijkt onder jonger<strong>en</strong> van 13 <strong>en</strong> 15 jaar het meest<br />
voor te kom<strong>en</strong> in de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Canada, gevolgd door de Zuid-Europese land<strong>en</strong> Griek<strong>en</strong>land,<br />
Spanje <strong>en</strong> Italië <strong>en</strong> Engeland. In Scandinavië <strong>en</strong> het oostelijk deel van de EU komt overgewicht het<br />
minst vaak voor (zie bjlage 2 voor e<strong>en</strong> toelichting op de gebruikte bronn<strong>en</strong> voor figuur 3.1.2).<br />
Ge<strong>met</strong><strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s zijn schaars maar gev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijkbaar beeld<br />
Ge<strong>met</strong><strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s over l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> gewicht van de jeugd zijn niet voor alle land<strong>en</strong> beschikbaar. De<br />
WHO geeft wel e<strong>en</strong> overzicht van de gegev<strong>en</strong>s die er zijn over de jeugd in de WHO Nutrition Policy<br />
Database (WHO, 2008). Hoewel deze cijfers door het gebruik van verschill<strong>en</strong>de leeftijdscategorieën,<br />
meet<strong>met</strong>hod<strong>en</strong> <strong>en</strong> meetperiod<strong>en</strong> niet goed vergelijkbaar zijn, blijkt ook op basis van deze cijfers dat het<br />
overgewichtprobleem in Nederland klein is vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> andere land<strong>en</strong>. Ook het International<br />
Obesity Taskforce (IOTF) pres<strong>en</strong>teert cijfers over overgewicht (zelfge<strong>rapport</strong>eerd <strong>en</strong> ge<strong>met</strong><strong>en</strong>) voor de<br />
leeftijdsgroep<strong>en</strong> van 7 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 11 <strong>en</strong> van 14 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar. Hieruit blijkt dat de hoogste<br />
perc<strong>en</strong>tages jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht voorkom<strong>en</strong> in Zuid-Europese land<strong>en</strong> <strong>en</strong> Engeland. Daar heeft<br />
20 tot 40% van de jeugdig<strong>en</strong> overgewicht, in Noord-Europa <strong>en</strong> C<strong>en</strong>traal-Europa is dat 10 tot 20%<br />
(IOTF, 2003; IOTF Preval<strong>en</strong>ce Data, 2007).<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
Canada<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Spanje<br />
Engeland<br />
Italië<br />
Finland<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Hongarije<br />
Portugal<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Ierland<br />
Duitsland<br />
Frankrijk<br />
België (Vlaander<strong>en</strong>)<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Tsjechië<br />
NEDERLAND<br />
Estland<br />
Pol<strong>en</strong><br />
25 15 5 5 15 25<br />
13-jarig<strong>en</strong> (%)<br />
obesitas meisjes<br />
overgewicht meisjes<br />
obesitas jong<strong>en</strong>s<br />
overgewicht jong<strong>en</strong>s<br />
Figuur 3.1.2: Overgewicht <strong>en</strong> obesitas bij jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes van 13 jaar in geselecteerde EU-land<strong>en</strong>, de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Canada in 2001/2002, op basis van zelfge<strong>rapport</strong>eerde gegev<strong>en</strong>s (Bron: Currie et al., 2004).<br />
26 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Zijn er lokale verschill<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van overgewicht?<br />
Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht verschilt behoorlijk per geme<strong>en</strong>te<br />
Overgewicht onder jonger<strong>en</strong> is op landelijk niveau e<strong>en</strong> belangrijk probleem. Dat geldt uiteraard ook op<br />
lokaal niveau, al kan er – zoals blijkt uit figuur 3.1.3 over de provincie Noord-Brabant – tuss<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> sprake zijn van behoorlijk wat variatie in het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht. Het<br />
perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar <strong>met</strong> overgewicht is vier keer zo hoog in de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> het hoogste perc<strong>en</strong>tage (16% in Ste<strong>en</strong>berg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Moerdijk) dan in de geme<strong>en</strong>te <strong>met</strong> het laagste<br />
perc<strong>en</strong>tage (4% in Somer<strong>en</strong>). Omdat op geme<strong>en</strong>telijk niveau wordt beslot<strong>en</strong> over de inzet van veel van<br />
de maatregel<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie van overgewicht, is deze variatie ook beleidsmatig van belang. Het zou in<br />
de praktijk betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat bepaalde geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, op grond van alarmer<strong>en</strong>de cijfers over overgewicht bij<br />
de eig<strong>en</strong> jeugd, kunn<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> extra in te zett<strong>en</strong> op de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht (zie bijlage 2 voor<br />
e<strong>en</strong> toelichting op de gebruikte bronn<strong>en</strong> voor figuur 3.1.3).<br />
Figuur 3.1.3: Perc<strong>en</strong>tage 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17-jarig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht (inclusief obesitas) per geme<strong>en</strong>te in de<br />
provincie Noord-Brabant (Bron: www.ggd<strong>gezondheid</strong>satlas.nl).<br />
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van overgewicht?<br />
Jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht ondervind<strong>en</strong> daarvan al op korte termijn gevolg<strong>en</strong><br />
Bij jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht kunn<strong>en</strong> er al op korte termijn negatieve effect<strong>en</strong> op de <strong>gezondheid</strong><br />
optred<strong>en</strong>. Vooral ernstig overgewicht gaat sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> slechtere algem<strong>en</strong>e <strong>gezondheid</strong>, meer<br />
huisartscontact<strong>en</strong>, meer schoolverzuim vanwege ziekte <strong>en</strong> meer <strong>gezondheid</strong>sgerelateerde beperking<strong>en</strong><br />
bij alledaagse activiteit<strong>en</strong> (Wijga et al., submitted). Jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> (ernstig) overgewicht hebb<strong>en</strong><br />
bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaak te mak<strong>en</strong> <strong>met</strong> stigmatisering. Hierdoor hebb<strong>en</strong> zij in de vroege adolesc<strong>en</strong>tie kans op<br />
e<strong>en</strong> relatief lage zelfwaardering <strong>en</strong> daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de psychosociale problem<strong>en</strong>, zoals<br />
e<strong>en</strong>zaamheid, verdriet <strong>en</strong> gespann<strong>en</strong>heid (Strauss, 2000). Andere specifieke korte termijn gevolg<strong>en</strong> van<br />
<strong>met</strong> name obesitas die uit internationaal onderzoek naar vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>, zijn bijvoorbeeld e<strong>en</strong> verhoogde<br />
bloeddruk, aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> aan het spijsverteringskanaal <strong>en</strong> diabetes mellitus type 2 in de kindertijd of de<br />
adolesc<strong>en</strong>tie (tabel 3.1.2).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 27
Vooral voor jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> ernstig overgewicht zijn de langetermijn<strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> groot<br />
Wanneer iemand al vanaf jonge leeftijd ernstig overgewicht heeft, kunn<strong>en</strong> de mogelijke<br />
<strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> op latere leeftijd groot zijn. Jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht hebb<strong>en</strong> op latere leeftijd<br />
e<strong>en</strong> verhoogd risico op hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong>, verstoorde glucosetolerantie <strong>en</strong> diabetes mellitus type 2.<br />
Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht ook vaak nog overgewicht als ze volwass<strong>en</strong> zijn, <strong>met</strong><br />
daaraan gekoppeld e<strong>en</strong> verhoogd risico op bijvoorbeeld diabetes mellitus type 2. Circa 70% van de 6-<br />
tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 9-jarige obese kinder<strong>en</strong> zal obesitas hebb<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong>e, terwijl dat perc<strong>en</strong>tage voor<br />
jonger<strong>en</strong> (10 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 14 jaar) 80% is (Whitaker et al., 1997). Uit e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te studie blijkt dat het<br />
aantal vetcell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s nauwelijks meer verandert na het twintigste lev<strong>en</strong>sjaar, ook niet als<br />
iemand sterk aankomt of afvalt. Volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> BMI van minimaal 30, blek<strong>en</strong> ongeveer twee<br />
keer zoveel vetcell<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> als normaal. Die hebb<strong>en</strong> ze als (dikke) kinder<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong> <strong>en</strong> als zij<br />
e<strong>en</strong>maal volwass<strong>en</strong> zijn blijft het aantal vetcell<strong>en</strong> gelijk (Spalding et al., 2008). Deze bevinding<strong>en</strong><br />
b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> het belang van de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht in de jeugd.<br />
Tabel 3.1.2: Gevolg<strong>en</strong> van overgewicht <strong>en</strong> obesitas bij jeugdig<strong>en</strong>.<br />
Korte termijn<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
<strong>gezondheid</strong><br />
Lange termijn<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
<strong>gezondheid</strong><br />
• slechtere algem<strong>en</strong>e <strong>gezondheid</strong> 1<br />
• meer huisartscontact<strong>en</strong> 1<br />
• meer schoolverzuim vanwege ziekte 1<br />
• meer <strong>gezondheid</strong>sgerelateerde beperking<strong>en</strong> bij dagelijkse activiteit<strong>en</strong> 1<br />
• psychosociale gevolg<strong>en</strong> zoals stigmatisering, lager zelfvertrouw<strong>en</strong>, lager lichaamsbeeld,<br />
eetstoorniss<strong>en</strong> 2,3<br />
• luchtwegaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals astma, slaapstoorniss<strong>en</strong> 2,3,4<br />
• cardiovasculaire aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> zoals verhoogde bloeddruk, hoog cholesterolgehalte 2,3,4<br />
• problem<strong>en</strong> aan het <strong>en</strong>docri<strong>en</strong>e stelsel zoals diabetes mellitus type 2 5 , glucose intolerantie,<br />
m<strong>en</strong>struatiestoorniss<strong>en</strong> 2,4<br />
• orthopedische afwijking<strong>en</strong> zoals voetafwijking<strong>en</strong>, o-b<strong>en</strong><strong>en</strong>, heupaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 2,3,4<br />
• aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> aan het spijsverteringskanaal zoals galst<strong>en</strong><strong>en</strong>, leveraando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 2,4<br />
• neurologische afwijking<strong>en</strong>, zoals verhoogde hers<strong>en</strong>druk 2,4<br />
• verhoogde kans op hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong> 2,3,4<br />
• diabetes mellitus type 2 2,3,4<br />
• verhoogd vetgehalte in het bloed 2,3,4<br />
• galblaasaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 2,3,4<br />
• artrose 2,3,4<br />
• bepaalde kankersoort<strong>en</strong> 2,3,4<br />
1 Wijga et al., submitted; 2 Must & Strauss, 1999; 3 Reilly et al., 2003; 4 Dietz, 1998; 5 R<strong>en</strong>ders et al, 2003<br />
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> van overgewicht?<br />
Disbalans tuss<strong>en</strong> voeding <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> veroorzaakt overgewicht<br />
Overgewicht wordt veroorzaakt door e<strong>en</strong> positieve <strong>en</strong>ergiebalans. E<strong>en</strong> <strong>en</strong>ergierijk voedselpatroon, <strong>met</strong><br />
veel vet <strong>en</strong> suikers, in combinatie <strong>met</strong> afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> lichamelijke activiteit zijn de grootste bijdrag<strong>en</strong> aan<br />
de to<strong>en</strong>ame van lichaamsgewicht (WHO, 1999). De <strong>en</strong>ergiebalans wordt voornamelijk beïnvloed door<br />
gedrag- <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong>. De zog<strong>en</strong>aamde ‘obesog<strong>en</strong>e’ omgeving stimuleert m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> om veel te<br />
et<strong>en</strong> <strong>en</strong> weinig te beweg<strong>en</strong> (Gezondheidsraad, 2003; Swinburn et al., 1999). In tabel 3.1.3 word<strong>en</strong> de<br />
factor<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht weergegev<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>als de maatregel<strong>en</strong> om deze factor<strong>en</strong> te<br />
beïnvloed<strong>en</strong>.<br />
28 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tabel 3.1.3: Prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> gericht op lichamelijke inactiviteit <strong>en</strong> overconsumptie van voeding (Bron:<br />
Visscher et al., 2007).<br />
Factor<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht Prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> gericht op<br />
Lichamelijke inactiviteit • minder stilzitt<strong>en</strong> (minder tv-kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> computer<strong>en</strong>)<br />
• meer lichaamsbeweging in het dagelijks lev<strong>en</strong>, dus: meer<br />
wandel<strong>en</strong>, fiets<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> spel<strong>en</strong><br />
• regelmatig gestructureerd (blijv<strong>en</strong>) sport<strong>en</strong><br />
Voedingsfactor<strong>en</strong> • verminder<strong>en</strong> van <strong>en</strong>ergie-inname uit vette <strong>en</strong> suikerrijke snacks<br />
• meer et<strong>en</strong> van vezelrijke voedingsmiddel<strong>en</strong><br />
• hogere inname gro<strong>en</strong>te <strong>en</strong> fruit<br />
• minder gebruik van suikerhoud<strong>en</strong>de drank<strong>en</strong><br />
• regelmatig <strong>en</strong> gezond ontbijt<strong>en</strong><br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van de jeugd die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Hoe lager het schoolniveau, hoe hoger het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht<br />
Overgewicht komt meer voor onder leerling<strong>en</strong> op het VMBO-b (VMBO- beroepsgerichte leerweg) <strong>en</strong><br />
VMBO-t (VMBO-theoretische/gem<strong>en</strong>gde leerweg) dan bij leerling<strong>en</strong> op de HAVO of het VWO (figuur<br />
3.1.4). Jonger<strong>en</strong> van het VMBO-b vind<strong>en</strong> zichzelf ook vaker te dik <strong>en</strong> volg<strong>en</strong> vaker e<strong>en</strong> dieet (lijn<strong>en</strong>)<br />
dan hun leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> van de HAVO <strong>en</strong> het VWO.<br />
Jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> lager schoolniveau volg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> ongezonder<br />
voedingspatroon: ze ontbijt<strong>en</strong> minder vaak, drink<strong>en</strong> vaker frisdrank, et<strong>en</strong> minder vaak gro<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> fruit<br />
<strong>en</strong> snack<strong>en</strong> vaker dan jonger<strong>en</strong> die onderwijs op e<strong>en</strong> hoger niveau volg<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> op het VWO<br />
snoep<strong>en</strong> wel vaker dan jonger<strong>en</strong> op het VMBO-b.<br />
Ook het beweegpatroon van jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> lager schoolniveau volg<strong>en</strong> is minder gunstig dan dat van<br />
deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die e<strong>en</strong> hoger schoolniveau volg<strong>en</strong>: ze zijn minder vaak lid van e<strong>en</strong> sportver<strong>en</strong>iging, beweg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> sport<strong>en</strong> minder vaak, kijk<strong>en</strong> relatief vaak tv <strong>en</strong> zitt<strong>en</strong> relatief vaak achter de computer (Van<br />
Dorsselaer et al., 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 29
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
BMI overgewicht Vindt zichzelf te dik Is op dieet<br />
VMBO-b<br />
VMBO-t<br />
HAVO<br />
VWO<br />
Figuur 3.1.4: Overgewicht preval<strong>en</strong>tie, lichaamsbeeld <strong>en</strong> preval<strong>en</strong>tie van diët<strong>en</strong> (lijn<strong>en</strong>) naar schoolniveau onder<br />
leerling<strong>en</strong> (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) in het voortgezet onderwijs in 2005 (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Allochtone jonger<strong>en</strong> zijn vaker te dik dan autochtone jonger<strong>en</strong><br />
Allochtone jonger<strong>en</strong> (19%) hebb<strong>en</strong> vaker overgewicht dan autochtone jonger<strong>en</strong> (10%). Opvall<strong>en</strong>d is<br />
dat autochtone jonger<strong>en</strong> bijna ev<strong>en</strong> vaak aangev<strong>en</strong> zichzelf te dik te vind<strong>en</strong> (38%) als allochtone<br />
jonger<strong>en</strong> (36%). Van alle jonger<strong>en</strong> is 8 tot 9% op dieet (lijn<strong>en</strong>) <strong>en</strong> hierin is er ge<strong>en</strong> verschil naar<br />
etniciteit (Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Het beweegpatroon van allochtone jonger<strong>en</strong> is op e<strong>en</strong> aantal front<strong>en</strong> minder gunstig dan dat van<br />
autochtone jonger<strong>en</strong>. Ze zijn minder vaak lid van e<strong>en</strong> sportver<strong>en</strong>iging <strong>en</strong> ze sport<strong>en</strong> of beweg<strong>en</strong> minder<br />
vaak (figuur 3.1.5). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> ze meer tv <strong>en</strong> zijn ze vaker online (niet in figuur).<br />
Ook het eetpatroon is op e<strong>en</strong> aantal onderdel<strong>en</strong> ongunstiger bij allochtone jonger<strong>en</strong> dan bij autochtone<br />
jonger<strong>en</strong>: ze ontbijt<strong>en</strong> minder vaak <strong>en</strong> snack<strong>en</strong> meer. Autochtone jonger<strong>en</strong> snoep<strong>en</strong> weer vaker dan<br />
allochtone jonger<strong>en</strong> (figuur 3.1.5).<br />
30 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Lid sportver<strong>en</strong>iging<br />
1x of minder per week<br />
sport/buit<strong>en</strong>spel<strong>en</strong><br />
Gemiddeld aantal dag<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>minste 1 uur bewog<strong>en</strong><br />
Snacks, chips, nootjes ed:<br />
iedere dag 1x of meer<br />
Frisdrank: iedere dag 1x of meer<br />
Snoep:iedere dag 1x of meer<br />
Ontbijt<strong>en</strong>: door de week elke dag<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
0 20 40 60 80 100<br />
allochtoon autochtoon<br />
Figuur 3.1.5: Het eet- <strong>en</strong> beweegpatroon onder leerling<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar)<br />
naar etniciteit in 2005 (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> obese ouders hebb<strong>en</strong> verhoogd risico op obesitas in de volwass<strong>en</strong>heid<br />
Kinder<strong>en</strong> onder de 10 jaar <strong>met</strong> obese ouders hebb<strong>en</strong> twee keer zoveel kans om obesitas in de<br />
volwass<strong>en</strong>heid te ontwikkel<strong>en</strong> als kinder<strong>en</strong> waarvan de ouders e<strong>en</strong> normaal gewicht hebb<strong>en</strong>. Het is nog<br />
onduidelijk in hoeverre dit veroorzaakt wordt door g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> of door de leefstijl van de<br />
ouders. Bij jonger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de 10 <strong>en</strong> 17 jaar oud is er e<strong>en</strong> minder groot effect van het hebb<strong>en</strong> van obese<br />
ouders op het risico op obesitas in de volwass<strong>en</strong>heid (Whitaker, 1997).<br />
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kan overgewicht bij de jeugd word<strong>en</strong> aangepakt?<br />
Nauwelijks effectieve interv<strong>en</strong>ties om overgewicht bij jeugdig<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong><br />
Er zijn nog nauwelijks effectieve interv<strong>en</strong>ties ontwikkeld die op lange termijn e<strong>en</strong> te grote<br />
gewichtsstijging bij jeugdig<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> (Gezondheidsraad, 2003; Dorn et al., 2007; Doak et<br />
al., 2006; Bemelmans et al., 2004; Summerbell et al., 2001; R<strong>en</strong>ders et al., 2004). Er bestaan wel<br />
richtlijn<strong>en</strong> die van toepassing zijn op de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht bij jeugdig<strong>en</strong> (Visscher et al.,<br />
2007). Hieruit volgt dat gedragsgerichte interv<strong>en</strong>ties bij jeugdig<strong>en</strong> zich di<strong>en</strong><strong>en</strong> te richt<strong>en</strong> op de aspect<strong>en</strong><br />
van lichamelijke activiteit <strong>en</strong> voeding zoals g<strong>en</strong>oemd in tabel 3.1.3.<br />
Obesog<strong>en</strong>e omgeving speelt grote rol bij het in stand houd<strong>en</strong> van overgewicht<br />
De obesog<strong>en</strong>e omgeving speelt e<strong>en</strong> grote rol bij het in stand houd<strong>en</strong> van overgewicht <strong>en</strong> het is daarom<br />
belangrijk de omgeving zodanig te verander<strong>en</strong> dat ‘de gezonde keuze, de makkelijke keuze’ wordt<br />
(Visscher et al., 2007). E<strong>en</strong> gezonde omgeving kan bevorder<strong>en</strong> dat jeugdig<strong>en</strong> gezond et<strong>en</strong> <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de<br />
beweg<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> daarvan zijn e<strong>en</strong> gezond voedingsaanbod in de schoolkantine,<br />
sportvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op kleine afstand van woonwijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> veilige fietsroutes naar schol<strong>en</strong>. Als het gaat<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 31
om fiets<strong>en</strong>, bleek bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>t onderzoek dat de afstand tot school van invloed is op het<br />
fiets<strong>en</strong> naar school (De Bruijn, 2007).<br />
Uit e<strong>en</strong> onderzoek van Storm et al. (2006) blijk<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de omgevingsmaatregel<strong>en</strong> het meest<br />
kansrijk te zijn om overgewicht op nationaal niveau teg<strong>en</strong> te gaan:<br />
• Ondersteun<strong>en</strong> van meer ur<strong>en</strong> bewegingsonderwijs op school.<br />
• (Vergrot<strong>en</strong> van) van <strong>en</strong>ergiearm aanbod in frisdrankautomat<strong>en</strong> (school, sportclubs,<br />
recreatiegeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>).<br />
Voorbeeld<strong>en</strong> van kansrijke omgevingsmaatregel<strong>en</strong> op lokaal niveau zijn (Storm et al., 2006):<br />
• Realiser<strong>en</strong> van aantrekkelijke wandel- <strong>en</strong> fietspad<strong>en</strong> (geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, wijk<strong>en</strong>).<br />
• Aanlegg<strong>en</strong> van beweegvri<strong>en</strong>delijke schoolplein<strong>en</strong>.<br />
• Bevorder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezonde schoolomgeving (aanwezigheid van gezonde voeding <strong>en</strong><br />
faciliteit<strong>en</strong> voor lichamelijke activiteit).<br />
• Aanbied<strong>en</strong> van meer <strong>en</strong>ergiearme voedingsmiddel<strong>en</strong> in kantines (school, sportclubs,<br />
recreatiegeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong>).<br />
• Optimaal gebruik<strong>en</strong> van bestaande sportfaciliteit<strong>en</strong> (schol<strong>en</strong>).<br />
Wanneer deze maatregel<strong>en</strong> gecombineerd word<strong>en</strong>, kan het uiteindelijke effect groter zijn dan het effect<br />
dat bereikt zou word<strong>en</strong> bij het invoer<strong>en</strong> van slechts één maatregel.<br />
Aandacht voor de invloed van omgeving in de setting wijk<br />
Bij (omgevings)maatregel<strong>en</strong> op lokaal niveau is de wijk e<strong>en</strong> belangrijke setting voor de prev<strong>en</strong>tie van<br />
overgewicht. Jeugdig<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijk deel van hun (vrije) tijd door in de wijk. Bij de<br />
prev<strong>en</strong>tie van overgewicht is er dan ook steeds meer aandacht voor omgevingsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> op<br />
wijkniveau. Het gaat bijvoorbeeld om aantrekkelijke wandel- <strong>en</strong> fietspad<strong>en</strong>, gro<strong>en</strong>e zones/sportveld<strong>en</strong>,<br />
(sport)voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op loop- <strong>en</strong> fietsafstand, het verkeersveilig inricht<strong>en</strong> van wijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> om e<strong>en</strong> veilige<br />
<strong>en</strong> schone omgeving (Storm et al., 2006).<br />
De wijk is bij uitstek e<strong>en</strong> setting waarin sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de organisaties die zich<br />
richt<strong>en</strong> op jeugdig<strong>en</strong> tot stand kan kom<strong>en</strong>. Dergelijke sam<strong>en</strong>werking wordt gestimuleerd door de<br />
Rijksoverheid, bijvoorbeeld via de zog<strong>en</strong>aamde BOS-impuls (Buurt-Onderwijs-Sport). Vanaf 2005<br />
kunn<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> financiële bijdrage van het Rijk ontvang<strong>en</strong> voor project<strong>en</strong> die sportieve of<br />
bewegingsactiviteit<strong>en</strong> voor jeugdig<strong>en</strong> aanbied<strong>en</strong> in sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> buurt-, onderwijs-, <strong>en</strong><br />
sportorganisaties.<br />
Ouders zijn belangrijk deel van sociale omgeving<br />
Behalve de fysieke omgeving is ook de sociale omgeving van jeugdig<strong>en</strong> belangrijk. Ouders hebb<strong>en</strong><br />
invloed op het voedings- <strong>en</strong> beweeggedrag van hun kinder<strong>en</strong> (De Bruijn, 2007). De rol van ouders in<br />
het tot stand kom<strong>en</strong> van gezond beweeggedrag is anders dan die voor gezond eetgedrag.<br />
Hoewel er ge<strong>en</strong> consist<strong>en</strong>t verband bestaat tuss<strong>en</strong> het beweeggedrag van ouders <strong>en</strong> dat van hun<br />
kinder<strong>en</strong>, is actieve sociale steun van ouders voor het beweg<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong> belangrijk. Ouders<br />
moet<strong>en</strong> hun kinder<strong>en</strong> actief steun<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanmoedig<strong>en</strong> om veel te beweg<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> het goede voorbeeld<br />
gev<strong>en</strong> lijkt daarbij onvoldo<strong>en</strong>de. Het is dan ook van belang om ouders te betrekk<strong>en</strong> bij interv<strong>en</strong>ties<br />
gericht op het bevorder<strong>en</strong> van beweg<strong>en</strong> bij jeugdig<strong>en</strong>, door ze vaardig te mak<strong>en</strong> in het actief stimuler<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> aanmoedig<strong>en</strong> van beweg<strong>en</strong> bij hun kinder<strong>en</strong> (Brug & Van L<strong>en</strong>the, 2005).<br />
De voedselconsumptie van ouders hangt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> de voedselconsumptie van hun kinder<strong>en</strong>, vooral als<br />
het gaat om vet- <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie-inname. Het is van belang om ouders aan te moedig<strong>en</strong> het goede voorbeeld<br />
te gev<strong>en</strong> in wat zij et<strong>en</strong>, vooral wat betreft de inname van vet <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergie (Brug & Van L<strong>en</strong>the, 2005).<br />
Integrale aanpak van overgewicht is nodig op nationaal <strong>en</strong> lokaal niveau<br />
Uit verschill<strong>en</strong>de studies is geblek<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> integrale aanpak op zowel nationaal als lokaal niveau<br />
nodig is om overgewicht teg<strong>en</strong> te gaan. Dat wil zegg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanpak die door verschill<strong>en</strong>de partij<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
32 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
eleidssector<strong>en</strong> wordt uitgevoerd <strong>en</strong> die bestaand uit e<strong>en</strong> mix van interv<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> voor<br />
verschill<strong>en</strong>de doelgroep<strong>en</strong> (Bemelmans et al., 2004; W<strong>en</strong>del-Vos et al., 2005; Bull et al., 2004;<br />
Nijboer, 2004). E<strong>en</strong> combinatie van gedragsgerichte maatregel<strong>en</strong>, omgevingsgerichte maatregel<strong>en</strong> én<br />
regelgeving lijkt het meest succesvol te zijn (Gezondheidsraad, 2003; R<strong>en</strong>ders et al, 2003).<br />
Om dit te kunn<strong>en</strong> bereik<strong>en</strong> moet overgewichtbeleid niet alle<strong>en</strong> volks<strong>gezondheid</strong>sbeleid zijn, maar moet<br />
het zich uitstrekk<strong>en</strong> over verschill<strong>en</strong>de sector<strong>en</strong> (zoals media, onderwijs, ruimtelijke ord<strong>en</strong>ing,<br />
voedingsmiddel<strong>en</strong>industrie) op zowel nationaal als geme<strong>en</strong>telijk niveau (Storm et al., 2006).<br />
Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> primair verantwoordelijk voor prev<strong>en</strong>tie overgewicht op lokaal niveau<br />
De verantwoordelijkheid voor het initiër<strong>en</strong>, uitvoer<strong>en</strong> <strong>en</strong> onderhoud<strong>en</strong> van prev<strong>en</strong>tie van overgewicht<br />
op lokaal niveau ligt in de eerste plaats bij de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Doorgaans besluit de wethouder van<br />
Volks<strong>gezondheid</strong> of Welzijn over het al dan niet opnem<strong>en</strong> van overgewichtprev<strong>en</strong>tie in de nota Lokaal<br />
<strong>gezondheid</strong>sbeleid. GGD'<strong>en</strong>, thuiszorgorganisaties <strong>en</strong> de <strong>gezondheid</strong>sbevorder<strong>en</strong>de institut<strong>en</strong> (GBI’s)<br />
hebb<strong>en</strong> hierbij onder andere e<strong>en</strong> adviser<strong>en</strong>de <strong>en</strong> uitvoer<strong>en</strong>de rol. Geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bij het vormgev<strong>en</strong><br />
van hun prev<strong>en</strong>tiebeleid gebruik mak<strong>en</strong> van de in 2007 versch<strong>en</strong><strong>en</strong> ‘Handleiding prev<strong>en</strong>tie overgewicht<br />
in het lokaal <strong>gezondheid</strong>sbeleid’. Deze handleiding geeft e<strong>en</strong> overzicht van op dit mom<strong>en</strong>t beschikbare<br />
product<strong>en</strong>, programma’s <strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> op het terrein van overgewichtprev<strong>en</strong>tie, per doelgroep <strong>en</strong><br />
setting (Voedingsc<strong>en</strong>trum, 2007). Het Nationaal Actieplan Sport <strong>en</strong> Beweg<strong>en</strong> (NASB) kan geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
ondersteun<strong>en</strong> bij het bevorder<strong>en</strong> van beweg<strong>en</strong> onder de bevolking, waaronder de jeugd. Het NASB stelt<br />
geld beschikbaar voor geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, biedt advies <strong>en</strong> deskundigheidsbevordering <strong>en</strong> levert inzicht in<br />
effectieve interv<strong>en</strong>ties (NASB, 2008).<br />
Conv<strong>en</strong>ant overgewicht is voorbeeld van integrale aanpak van overgewicht op nationaal niveau<br />
E<strong>en</strong> van de initiatiev<strong>en</strong> om te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> integrale aanpak van overgewicht op nationaal niveau is<br />
het Conv<strong>en</strong>ant Overgewicht, waarin e<strong>en</strong> groot aantal partij<strong>en</strong> het probleem van overgewicht<br />
gezam<strong>en</strong>lijk aanpakt. Het bijbehor<strong>en</strong>de actieplan 'Energie in Balans' (Conv<strong>en</strong>ant overgewicht, 2007) is<br />
gericht op het herstel van de balans tuss<strong>en</strong> voeding <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> in de settings thuis, school, werk <strong>en</strong><br />
recreatie. De acties ligg<strong>en</strong> onder andere op de volg<strong>en</strong>de gebied<strong>en</strong>: portiegrootte, reclame, marketing,<br />
sam<strong>en</strong>stelling van product<strong>en</strong>, etikettering, kantine-aanbod <strong>en</strong> bewegingsbevordering<br />
Voor 2008 heeft het Conv<strong>en</strong>ant de volg<strong>en</strong>de prioriteit<strong>en</strong> gericht op de jeugd b<strong>en</strong>oemd (Conv<strong>en</strong>ant<br />
overgewicht, 2007):<br />
• Het landelijk introducer<strong>en</strong> van het ‘Lekker Fit’-programma op basisschol<strong>en</strong>.<br />
• Het stimuler<strong>en</strong> van sport <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> op school. Doel is dagelijks één uur lichamelijke<br />
oef<strong>en</strong>ing, conform de beweegnorm voor kinder<strong>en</strong>.<br />
• Het bevorder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezonde keuze in het aanbod van schoolkantines in het voortgezet<br />
onderwijs.<br />
• Het aanlegg<strong>en</strong> van sport- <strong>en</strong> speelruimte in alle veertig prachtwijk<strong>en</strong> van minister Vogelaar,<br />
inclusief begeleiding van e<strong>en</strong> sportinstructeur. Ook de aanpassing van de infrastructuur (onder<br />
andere veilige fietsroutes) moet onderdeel van de lokale actieplann<strong>en</strong> zijn.<br />
• Het landelijk vastlegg<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong> speelnorm: ieder kind verdi<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> aantrekkelijke <strong>en</strong><br />
veilige speelplek binn<strong>en</strong> 400 <strong>met</strong>er van huis.<br />
• Het inzett<strong>en</strong> op extra middel<strong>en</strong> voor de uitvoering van het Overbruggingsplan (de richtlijn van<br />
de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg voor de aanpak van overgewicht, gericht op kinder<strong>en</strong> van 2 jaar <strong>en</strong><br />
ouder via de JGZ), bijvoorbeeld voor de inzet van diëtist<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> ander belangrijk initiatief is het Partnerschap Overgewicht, dat tot doel heeft de zorg voor m<strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> overgewicht of obesitas te verbeter<strong>en</strong> middels e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de aanpak. E<strong>en</strong> van de subdoel<strong>en</strong><br />
is het ontwikkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ket<strong>en</strong>zorgmodel, waarin de prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> behandeling van<br />
overgewicht <strong>en</strong> obesitas bij de jeugd <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> op elkaar zijn afgestemd. Deelnemers aan het<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 33
Partnerschap Overgewicht zijn beroepsorganisaties <strong>en</strong> koepelorganisaties van zorgverl<strong>en</strong>ers <strong>en</strong><br />
zorgverzekeraars (Halberstadt, 2008).<br />
School is e<strong>en</strong> belangrijke setting voor de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht bij jeugdig<strong>en</strong><br />
Schol<strong>en</strong> zijn geschikt om grote groep<strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong> bij de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht<br />
(Visscher et al., 2007). Interv<strong>en</strong>ties op schol<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> bijvoorbeeld lesprogramma’s gericht op e<strong>en</strong><br />
gezonde leefstijl, het stimuler<strong>en</strong> van lichamelijke activiteit door extra gymless<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verandering van<br />
de omgeving door het verander<strong>en</strong> van het kantineaanbod of het weghal<strong>en</strong> van snoepautomat<strong>en</strong><br />
(Bemelmans et al., 2004). Interv<strong>en</strong>ties waarin de schoolomgeving wordt veranderd, zodat gezond et<strong>en</strong><br />
beter <strong>en</strong> ongezond et<strong>en</strong> slechter beschikbaar is, zijn succesvol in het positief verander<strong>en</strong> van<br />
voedselconsumptie bij jeugdig<strong>en</strong>. Dit geldt niet alle<strong>en</strong> voor verandering<strong>en</strong> in de bereidingswijze van<br />
voeding <strong>en</strong> het aanbod in schoolkantines, maar ook voor het verlag<strong>en</strong> van de prijs van de gezonde<br />
keuze in schoolkantines of in snoep- <strong>en</strong> snackautomat<strong>en</strong> (Brug & Van L<strong>en</strong>the, 2005).<br />
Bij het gezond inricht<strong>en</strong> van de kantine kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> gebruik mak<strong>en</strong> van de door het<br />
Voedingsc<strong>en</strong>trum ontwikkelde ‘gezonde schoolkantine <strong>met</strong>hode’, die onder andere bestaat uit<br />
material<strong>en</strong> <strong>en</strong> advisering op het gebied van e<strong>en</strong> gezond kantineaanbod.<br />
Veel schol<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> al aandacht aan de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht, maar er zijn verbetering<strong>en</strong><br />
mogelijk in het voeding- <strong>en</strong> beweegaanbod op middelbare schol<strong>en</strong>. Uit rec<strong>en</strong>t onderzoek blijkt dat<br />
ongeveer de helft van de schooldirecties zich mede verantwoordelijk voelt voor de prev<strong>en</strong>tie van<br />
overgewicht (Middelbeek et al., 2007).<br />
E<strong>en</strong> initiatief dat kan bijdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> beter voedings- <strong>en</strong> beweegaanbod op schol<strong>en</strong> is de ‘werkplaats<br />
Gezonde School’ onder de vlag van het C<strong>en</strong>trum Gezond Lev<strong>en</strong> (CGL) van het <strong>RIVM</strong>. De doelstelling<br />
van de werkplaats is te kom<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>d <strong>en</strong> effectief aanbod aan leefstijlinterv<strong>en</strong>ties voor<br />
de setting school, het faciliter<strong>en</strong> van schol<strong>en</strong> bij de keuze uit het interv<strong>en</strong>tieaanbod in Nederland <strong>en</strong> het<br />
vergrot<strong>en</strong> van de sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> activiteit<strong>en</strong> van GBI’s rond de setting school. Led<strong>en</strong> van de<br />
werkplaats zijn - naast het CGL van het <strong>RIVM</strong> - GBI’s, e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>tal GGD’<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> koepelorganisatie van<br />
onderwijsbegeleidingsdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong>, het ministerie van VWS <strong>en</strong> ZonMw.<br />
Zowel primaire als secundaire prev<strong>en</strong>tie van overgewicht in de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg<br />
De jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg (JGZ) heeft e<strong>en</strong> belangrijke taak in de primaire <strong>en</strong> secundaire prev<strong>en</strong>tie van<br />
overgewicht. Primaire prev<strong>en</strong>tie betreft het gev<strong>en</strong> van voorlichting, advies, instructie <strong>en</strong> begeleiding<br />
over onder andere (borst)voeding <strong>en</strong> beweging aan de totale populatie, aan bepaalde risicogroep<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
aan professionals in het onderwijs <strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Secundaire prev<strong>en</strong>tie betreft het signaler<strong>en</strong> van<br />
overgewicht bij individu<strong>en</strong> <strong>en</strong> het monitor<strong>en</strong> van tr<strong>en</strong>ds in overgewicht in de populatie.<br />
Voor uniforme signalering van overgewicht binn<strong>en</strong> de JGZ is het signaleringsprotocol ontwikkeld. Na<br />
signalering kan het zog<strong>en</strong>aamde ‘Overbruggingsplan voor kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht’ word<strong>en</strong> ingezet,<br />
dat is ontwikkeld omdat in de JGZ nog ge<strong>en</strong> evid<strong>en</strong>ce based prev<strong>en</strong>tieprogramma’s voorhand<strong>en</strong> zijn<br />
(Bulk-Bunschot<strong>en</strong> et al., 2005). Het overbruggingsplan is gebaseerd op vijf speerpunt<strong>en</strong> die in de<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur als veelbelov<strong>en</strong>d in de aanpak van overgewicht naar vor<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>. De<br />
speerpunt<strong>en</strong> zijn: stimuler<strong>en</strong> van borstvoeding, stimuler<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>spel<strong>en</strong>, stimuler<strong>en</strong> van ontbijt<strong>en</strong>,<br />
reducer<strong>en</strong> van het gebruik van frisdrank<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere gezoete drank<strong>en</strong> <strong>en</strong> reducer<strong>en</strong> van zitt<strong>en</strong>de<br />
activiteit<strong>en</strong> (tv-kijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> computer<strong>en</strong>). Het plan wordt in de JGZ uitgevoerd door het aanbied<strong>en</strong> van<br />
drie extra consult<strong>en</strong>, inpasbaar binn<strong>en</strong> de reguliere zorg, waarbij ouders <strong>en</strong> kind zelf bepal<strong>en</strong> op welke<br />
aangrijpingspunt<strong>en</strong> zij het probleem gaan aanpakk<strong>en</strong>. TNO werkt aan e<strong>en</strong> richtlijn overgewicht voor de<br />
JGZ.<br />
34 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
De preval<strong>en</strong>tie van overgewicht onder de jeugd stijgt sterk in Nederland. Overgewicht heeft negatieve<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>gezondheid</strong> van jeugdig<strong>en</strong>, zowel op de korte als op de lange termijn. Het overgrote<br />
deel van de jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht zal ook als volwass<strong>en</strong>e overgewicht hebb<strong>en</strong>. Dit b<strong>en</strong>adrukt het<br />
belang van de prev<strong>en</strong>tie van overgewicht op jonge leeftijd.<br />
Hoogrisicogroep<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van overgewicht zijn jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> relatief lage opleiding,<br />
allochtone jeugdig<strong>en</strong> <strong>en</strong> jeugd<strong>en</strong> waarvan de ouders ernstig overgewicht hebb<strong>en</strong>.<br />
Overgewicht wordt veroorzaakt door e<strong>en</strong> disbalans tuss<strong>en</strong> voeding (te veel vet <strong>en</strong> suikers) <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong><br />
(te weinig). Er zijn nog nauwelijks effectieve interv<strong>en</strong>ties die op lange termijn e<strong>en</strong> te grote<br />
gewichtsstijging bij jeugdig<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. De ‘obesog<strong>en</strong>e omgeving’ speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol<br />
bij het in stand houd<strong>en</strong> van overgewicht. De omgeving moet zo zijn ingericht dat jeugdig<strong>en</strong><br />
gestimuleerd word<strong>en</strong> om gezond te et<strong>en</strong> <strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>de te beweg<strong>en</strong>. De setting wijk, waar jeugdig<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
belangrijk deel van hun tijd doorbr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, is hierbij belangrijk. Ouders, die deel uitmak<strong>en</strong> van de sociale<br />
omgeving van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol spel<strong>en</strong> als het gaat om het stimuler<strong>en</strong><br />
van gezond voedings- <strong>en</strong> beweeggedrag. Andere belangrijke settings waarin prev<strong>en</strong>tie van overgewicht<br />
gericht op de jeugd kan plaatsvind<strong>en</strong> zijn school <strong>en</strong> de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 35
3.2 Alcohol<br />
Monique Kuunders<br />
Het alcoholgebruik dat zich in de ti<strong>en</strong>ertijd ontwikkelt is vaak bepal<strong>en</strong>d voor hoe <strong>met</strong> alcohol in het<br />
verdere lev<strong>en</strong> wordt omgegaan. Maar heeft het ook gevolg<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong> zelf? Welke factor<strong>en</strong><br />
zorg<strong>en</strong> er eig<strong>en</strong>lijk voor dat jonger<strong>en</strong> alcohol gaan drink<strong>en</strong>? En hoe kan alcoholgebruik van jonger<strong>en</strong><br />
voorkom<strong>en</strong> of verminderd word<strong>en</strong>?<br />
Alcoholgebruik <strong>en</strong> schadelijk drinkgedrag: definities <strong>en</strong> begripp<strong>en</strong><br />
In dit <strong>rapport</strong> wordt <strong>met</strong> ‘alcohol’ bedoeld: alcoholhoud<strong>en</strong>de drank. Met ‘alcoholgebruik’ wordt het<br />
drink<strong>en</strong> van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank aangeduid. De term ‘actuele drinkers’ of ‘drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong>’<br />
duidt op jonger<strong>en</strong> die bij onderzoek hebb<strong>en</strong> aangegev<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> maand alcoholhoud<strong>en</strong>de<br />
drank te hebb<strong>en</strong> gedronk<strong>en</strong>. De term ‘binge drink<strong>en</strong>’ is bij het onderzoek naar alcoholgebruik in dit<br />
geval gedefinieerd als: één keer of vaker vijf glaz<strong>en</strong> of meer op één geleg<strong>en</strong>heid gedronk<strong>en</strong>. Voor<br />
jonger<strong>en</strong> geldt dat er ge<strong>en</strong> ondergr<strong>en</strong>s is aan te gev<strong>en</strong> voor schadelijk alcoholgebruik, of e<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>s<br />
voor wat bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> wordt aangeduid <strong>met</strong> ‘verantwoord alcoholgebruik’. Wel is duidelijk dat<br />
grotere hoeveelhed<strong>en</strong> alcohol drink<strong>en</strong> schadelijker is dan het drink<strong>en</strong> van kleinere hoeveelhed<strong>en</strong>.<br />
Ook geldt dat hoe vaker wordt gedronk<strong>en</strong>, hoe meer alcohol uiteindelijk wordt geconsumeerd <strong>en</strong><br />
hoe groter de kans op <strong>gezondheid</strong>sschade. Met e<strong>en</strong> ‘schadelijk drinkpatroon’ wordt in dit <strong>rapport</strong><br />
geduid op drinkgedrag waarbij veel <strong>en</strong>/of vaak alcohol gedronk<strong>en</strong> wordt. Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier<br />
voornamelijk ti<strong>en</strong>ers bedoeld.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jonger<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> alcohol?<br />
Jonger<strong>en</strong> start<strong>en</strong> jong <strong>met</strong> alcoholgebruik <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> veel <strong>en</strong> vaak<br />
Bij jonger<strong>en</strong> in Nederland is alcohol drink<strong>en</strong> op lage leeftijd heel gewoon <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> ze veel<br />
<strong>en</strong> vaak. Dit is in het kort de conclusie uit het laatste grootschalige onderzoek naar <strong>gezondheid</strong>sgedrag<br />
onder jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> cijfers uit 2005 (Van Dorsselaer et al., 2007, zie bijlage 2). Regelmatig drink<strong>en</strong> is<br />
al op jonge leeftijd eerder regel dan uitzondering. Dit is te zi<strong>en</strong> aan het perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> dat de<br />
afgelop<strong>en</strong> maand dronk: 23% van de 12-jarig<strong>en</strong>, 71% van de 16-jarig<strong>en</strong> (figuur 3.2.1). De eerste<br />
ervaring<strong>en</strong> <strong>met</strong> alcohol heeft het overgrote deel van de jonger<strong>en</strong> wanneer ze nog niet op het voortgezet<br />
onderwijs zitt<strong>en</strong>. Ruim 50% van de 12-jarig<strong>en</strong> heeft al e<strong>en</strong>s ooit gedronk<strong>en</strong>. Dit stijgt snel tot e<strong>en</strong><br />
perc<strong>en</strong>tage van ruim 85% bij 15-jarig<strong>en</strong>.<br />
36 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
12 13 14 15 16 totaal (alle<br />
leeftijd<strong>en</strong>)<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 3.2.1: Actuele drinkers op het voorgezet onderwijs naar leeftijd (perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> dat alcohol heeft<br />
gedronk<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> maand) in 2005 (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
E<strong>en</strong> kwart drinkt vaak, driekwart drinkt veel per keer<br />
E<strong>en</strong> kwart (25%) van de actuele drinkers van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar drinkt meer dan één maal per week<br />
<strong>en</strong> driekwart (75%) van de actuele drinkers heeft de afgelop<strong>en</strong> maand aan binge drink<strong>en</strong> gedaan (Van<br />
Dorsselaer et al., 2007). Hoewel onder jong<strong>en</strong>s vaker dan e<strong>en</strong>s per week drink<strong>en</strong> gebruikelijker is dan<br />
onder meisjes, komt binge drink<strong>en</strong> bij jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes vrijwel ev<strong>en</strong>veel voor. Overig<strong>en</strong>s geldt bij<br />
oudere ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> duidelijk verschil is in schadelijk alcoholgebruik onder<br />
mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>: het aandeel mann<strong>en</strong> dat problematisch drinkt is ruim de helft groter dan het<br />
aandeel vrouw<strong>en</strong> (Van Dijck & Knibbe, 2005).<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in alcoholgebruik er uit?<br />
Stabilisering van het alcoholgebruik van jonger<strong>en</strong> na jar<strong>en</strong>lange stijging<br />
Sinds begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig zijn Nederlandse jonger<strong>en</strong> op steeds lagere leeftijd gestart <strong>met</strong> alcohol<br />
drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn ze steeds schadelijker gaan drink<strong>en</strong>. Sinds 2003 is de stijging van het aandeel drinkers<br />
echter gestopt. Bij de jongere scholier<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 14 jaar is het alcoholgebruik tuss<strong>en</strong> 2003 <strong>en</strong><br />
2007 zelfs afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Monshouwer et al., 2008). Jonger<strong>en</strong> zijn over de hele linie wel schadelijker<br />
gaan drink<strong>en</strong>: het aandeel van de drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> dat binge drinkt is in 2005 bijna 10% hoger dan in<br />
2003 (figuur 3.2.2) (Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 37
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
2003 2005<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 3.2.2: Actuele drinkers dat binge drinkt (één keer of vaker minimaal vijf glaz<strong>en</strong> of meer op één<br />
geleg<strong>en</strong>heid gedronk<strong>en</strong>) onder scholier<strong>en</strong> op het voortgezet onderwijs in 2003 <strong>en</strong> 2005 (Bron: Van Dorsselaer et<br />
al., 2007).<br />
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in alcoholgebruik?<br />
Nederlandse scholier<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> vaak t<strong>en</strong> opzichte van andere Europese jonger<strong>en</strong><br />
Nederlandse scholier<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> vaak t<strong>en</strong> opzichte van andere Europese jonger<strong>en</strong> (figuur 3.2.3). Van de<br />
15-jarige Nederlandse jong<strong>en</strong>s drinkt ruim 55% wekelijks, net zoveel als de Engelse jong<strong>en</strong>s die<br />
koploper zijn. Ook 15-jarige Nederlandse meisjes drink<strong>en</strong> vaker wekelijks dan hun Europese<br />
leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, ruim 47%. Het perc<strong>en</strong>tage meisjes dat wekelijks drinkt is alle<strong>en</strong> in Engeland hoger. In<br />
Portugal <strong>en</strong> de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> wordt het minst vaak wekelijks gedronk<strong>en</strong>; daar drinkt ruim 20% van<br />
de 15-jarige jong<strong>en</strong>s wekelijks <strong>en</strong> 11% van de meisjes (Currie et al., 2004) (zie bijlage 2 voor e<strong>en</strong><br />
toelichting op de gebruikte bronn<strong>en</strong> voor figuur 3.2.3).<br />
38 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Engeland<br />
NEDERLAND<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Duitsland<br />
België (Vlaander<strong>en</strong>)<br />
Italië<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Tsjechië<br />
Spanje<br />
Canada<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Hongarije<br />
Estland<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Pol<strong>en</strong><br />
Ierland<br />
Frankrijk<br />
Finland<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
Portugal<br />
0 10 20 30 40 50 60<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
Figuur 3.2.3: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 15 jaar dat wekelijks alcohol drinkt in geselecteerde EU-land<strong>en</strong>, de<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Canada (Bron: Currie et al., 2004).<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Het beeld van vaakdrinkers bij Nederlandse jonger<strong>en</strong> wordt bevestigd door de ESPAD-studie waarin<br />
ook het alcoholgebruik van jonger<strong>en</strong> in verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> wordt vergelek<strong>en</strong> (Hibell et al., 2004).<br />
E<strong>en</strong> kwart van de Nederlandse 15- <strong>en</strong> 16-jarige scholier<strong>en</strong> drinkt per maand ti<strong>en</strong> keer of vaker alcohol.<br />
Hiermee gaan de Nederlandse scholier<strong>en</strong> in Europa aan kop. In Zwed<strong>en</strong> is het perc<strong>en</strong>tage het laagst:<br />
hier heeft 1% van de 15- <strong>en</strong> 16-jarige scholier<strong>en</strong> ti<strong>en</strong> of meer keer alcohol gedronk<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong><br />
maand. In het ESPAD- onderzoek zijn 35 Europese land<strong>en</strong> onderzocht (Hibell et al., 2004).<br />
Ook <strong>met</strong> binge drink<strong>en</strong> gaan Nederlandse jonger<strong>en</strong> vrijwel aan kop<br />
Ook <strong>met</strong> ‘binge drink<strong>en</strong>’ voer<strong>en</strong> de Nederlandse scholier<strong>en</strong> (28%) sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> Ierland (32%) <strong>en</strong> het<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk (27%) de Europese lijst aan. Franse scholier<strong>en</strong> ‘bing<strong>en</strong>’ <strong>met</strong> 9% het minst (Hibell<br />
et al., 2004). Overig<strong>en</strong>s geeft maar 6% van de Nederlandse jonger<strong>en</strong> van 15 <strong>en</strong> 16 jaar aan dat ze<br />
twintig of meer keer in het lev<strong>en</strong> dronk<strong>en</strong> zijn geweest. Dit is laag vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> de meeste andere<br />
EU-land<strong>en</strong>. En hierin ligt e<strong>en</strong> paradox <strong>met</strong> de hoge score op binge drink<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 39
interpretatie van het begrip ‘dronk<strong>en</strong>schap’ kan hierbij e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>, omdat aan ‘dronk<strong>en</strong> zijn’ ge<strong>en</strong><br />
minimaal aantal glaz<strong>en</strong> wordt gekoppeld (Anderson & Baumberg, 2006). De<strong>en</strong>se jonger<strong>en</strong> scor<strong>en</strong> het<br />
hoogst op dronk<strong>en</strong>schap: ruim e<strong>en</strong> derde (36%) van de De<strong>en</strong>se jonger<strong>en</strong> zegt twintig keer of vaker<br />
dronk<strong>en</strong> te zijn geweest. In Portugal, Griek<strong>en</strong>land <strong>en</strong> Frankrijk zegt slechts 3% zo vaak dronk<strong>en</strong> te zijn<br />
geweest (Hibell et al., 2004).<br />
Zijn er lokale verschill<strong>en</strong> in alcoholgebruik?<br />
In het algeme<strong>en</strong> meer schadelijke drinkniveau’s op het platteland<br />
In het algeme<strong>en</strong> komt e<strong>en</strong> schadelijk drinkniveau meer voor bij mann<strong>en</strong> op het platteland dan bij<br />
mann<strong>en</strong> in de stad (Verdurm<strong>en</strong> et al., 2003). Dit geldt ook voor binge drink<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het uitgaan<br />
(Bieleman et al., 1998). Bij het eerste zou religie e<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong>de factor kunn<strong>en</strong> zijn. Het is bek<strong>en</strong>d dat<br />
religie <strong>en</strong> etniciteit e<strong>en</strong> factor zijn bij niet-drink<strong>en</strong>. Ook kan het verschil in vrijetijdsbesteding e<strong>en</strong> rol<br />
spel<strong>en</strong>. Op het platteland zie je bijvoorbeeld dat meer in groep<strong>en</strong> wordt uitgegaan, waarbij binge<br />
drink<strong>en</strong> vaker plaatsvindt. In het bijzonder bij jonger<strong>en</strong> geldt dat in niet-stedelijke gebied<strong>en</strong> meer<br />
drinkgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> zijn in de vorm van zog<strong>en</strong>aamde ‘ket<strong>en</strong>’ (zelf gerunde clubhuiz<strong>en</strong>, bijvoorbeeld in<br />
caravans of schuurtjes), terwijl in stedelijke gebied<strong>en</strong> doorgaans meer jonger<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tra bestaan.<br />
In stedelijke gebied<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> minder jonger<strong>en</strong><br />
Wat in het algeme<strong>en</strong> geldt, zi<strong>en</strong> we ook bij jonger<strong>en</strong>: in de stedelijke gebied<strong>en</strong> in Noord-Brabant zijn<br />
minder jonger<strong>en</strong> die drink<strong>en</strong> (in de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong>) dan in niet-stedelijke gebied<strong>en</strong>. Dit is globaal<br />
het beeld uit de vergelijking van het perc<strong>en</strong>tage drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> in Noord-Brabantse geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
(figuur 3.2.4). E<strong>en</strong> mogelijke verklaring is het hogere aandeel allochtone jonger<strong>en</strong> in de stedelijke<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de daarmee sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de verschill<strong>en</strong> in religie. In de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> Breda, Roos<strong>en</strong>daal,<br />
Tilburg, Eindhov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Helmond bestaat 10-20% van de bevolking uit niet-westerse allochton<strong>en</strong>, terwijl<br />
in de meeste Noord-Brabantse plattelandsgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dit niet meer dan 1-3% van de bevolking is (D<strong>en</strong><br />
Hertog, 2007) (zie bijlage 2 voor e<strong>en</strong> toelichting op de gebruikte bronn<strong>en</strong> voor figuur 3.2.4).<br />
Figuur 3.2.4: Perc<strong>en</strong>tage 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17-jarig<strong>en</strong> dat de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong> alcohol heeft gedronk<strong>en</strong> per<br />
geme<strong>en</strong>te in de provincie Noord-Brabant (Bron: www.ggd<strong>gezondheid</strong>satlas.nl).<br />
40 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van alcoholgebruik?<br />
Jonger<strong>en</strong> zijn gevoeliger voor alcoholschade dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Om verschill<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn jonger<strong>en</strong> gevoeliger voor alcoholschade dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> (Verdurm<strong>en</strong><br />
et al., 2006). Allereerst hebb<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> doorgaans e<strong>en</strong> kleiner lichaam, dat anders is van sam<strong>en</strong>stelling<br />
dan dat van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. T<strong>en</strong> tweede is het lichaam van jonger<strong>en</strong> nog in ontwikkeling <strong>en</strong> daarom kan<br />
bij langdurig zwaar gebruik van alcohol in het bijzonder de hers<strong>en</strong>ontwikkeling geschaad word<strong>en</strong>. Dit<br />
kan blijv<strong>en</strong>de schade aan d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag veroorzak<strong>en</strong>. Ook incid<strong>en</strong>teel overmatig alcoholgebruik<br />
kan al perman<strong>en</strong>te hers<strong>en</strong>schade veroorzak<strong>en</strong>. Daarbij komt dat jonger<strong>en</strong> voor het verdov<strong>en</strong>de effect<br />
van alcohol, e<strong>en</strong> direct gevolg van alcohol drink<strong>en</strong>, juist minder gevoelig zijn. Waarschijnlijk ligt hierin<br />
deels de red<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> meer g<strong>en</strong>eigd zijn ‘door te drink<strong>en</strong>’. E<strong>en</strong> belangrijk bijkom<strong>en</strong>d punt is dat<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die op jonge leeftijd start<strong>en</strong> <strong>met</strong> alcohol drink<strong>en</strong>, meer kans lop<strong>en</strong> op latere leeftijd e<strong>en</strong><br />
schadelijk drinkgedrag te ontwikkel<strong>en</strong>. Prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> uitstell<strong>en</strong> van alcoholgebruik bij jonger<strong>en</strong> heeft<br />
dus zeker <strong>gezondheid</strong>svoordel<strong>en</strong> op lange termijn (Verdurm<strong>en</strong> et al., 2006). Overig<strong>en</strong>s wordt onder<br />
minderjarig<strong>en</strong> niet in alle gevall<strong>en</strong> het meeste alcohol gedronk<strong>en</strong>. Voor vrouw<strong>en</strong> geldt dit wel, maar<br />
voor mann<strong>en</strong> niet. Onder jongvolwass<strong>en</strong> mann<strong>en</strong> wordt meer alcohol gedronk<strong>en</strong> dan onder mannelijke<br />
ti<strong>en</strong>ers (Van Dijck & Knibbe, 2005). Voor het overgrote deel van deze groep geldt wel dat ze in hun<br />
ti<strong>en</strong>ertijd zijn gestart <strong>met</strong> regelmatig alcohol drink<strong>en</strong>.<br />
Bij jonger<strong>en</strong> op<strong>en</strong>bar<strong>en</strong> zich vooral de acute consequ<strong>en</strong>ties van alcoholgebruik<br />
De alcoholgerelateerde <strong>gezondheid</strong>sschade die zich al op jonge leeftijd op<strong>en</strong>baart zijn vooral de acute<br />
consequ<strong>en</strong>ties van alcoholgebruik, zoals alcoholvergiftiging. Alcoholgebruik gaat echter ook gepaard<br />
<strong>met</strong> schade die zich op langere termijn uit, zoals hers<strong>en</strong>schade <strong>en</strong> kanker. Hoe jonger iemand begint<br />
<strong>met</strong> regelmatig <strong>en</strong> veel alcohol drink<strong>en</strong>, hoe jonger de leeftijd waarop deze consequ<strong>en</strong>ties zich kunn<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>bar<strong>en</strong>. Tabel 3.2.1 bevat e<strong>en</strong> opsomming van de diverse <strong>gezondheid</strong>srisico’s. Naast<br />
<strong>gezondheid</strong>sschade is er overig<strong>en</strong>s ook alcoholgerelateerde schade, die niet direct te mak<strong>en</strong> heeft <strong>met</strong><br />
het effect van alcohol op de lichamelijke <strong>gezondheid</strong> (bijvoorbeeld verminderde leerprestaties).<br />
Huidige tr<strong>en</strong>d bij jonger<strong>en</strong>: e<strong>en</strong> stijg<strong>en</strong>d aantal ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> door alcohol<br />
In de periode van 2001-2005 is het aantal jonger<strong>en</strong> (16 jaar of jonger) dat <strong>met</strong> alcoholgerelateerde<br />
aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in het ziek<strong>en</strong>huis werd opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> ieder jaar gesteg<strong>en</strong>. In 2001 werd<strong>en</strong> 263 jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
meisjes opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, in 2005 uiteindelijk 424 (Van Laar et al., 2007). De tr<strong>en</strong>d van meer<br />
ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> valt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> periode waarin jonger<strong>en</strong> in Nederland steeds jonger drink<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ook steeds risicovoller drink<strong>en</strong>.<br />
Alcoholgebruik van ander<strong>en</strong> bedreigt ook de <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong><br />
Ook het alcoholgebruik van ander<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> bedreiging voor het gezond <strong>en</strong> veilig opgroei<strong>en</strong> van<br />
jonger<strong>en</strong>. Het gaat dan vooral om het alcoholgebruik van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Dit kan consequ<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong><br />
voor veiligheid buit<strong>en</strong>shuis (bijvoorbeeld door automobilist<strong>en</strong> onder invloed), maar ook binn<strong>en</strong> het<br />
gezin: in gezinn<strong>en</strong> <strong>met</strong> ouders die veel drink<strong>en</strong> komt mishandeling <strong>en</strong> verwaarlozing meer voor.<br />
Alcoholgebruik van de moeder tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap kan resulter<strong>en</strong> in neurologische <strong>en</strong><br />
lichamelijke beschadiging<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> (FASD, Foetaal Alcohol Spectrum Disorder). Op prev<strong>en</strong>tie<br />
van deze <strong>gezondheid</strong>sbedreiging<strong>en</strong> gaat dit <strong>rapport</strong> niet verder in, maar alcoholprev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong>,<br />
gericht op de hele bevolking <strong>en</strong> op drink<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> bijdrag<strong>en</strong> aan het minimaliser<strong>en</strong> van<br />
deze bedreiging<strong>en</strong> (Anderson & Baumberg, 2006).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 41
Tabel 3.2.1: Korte <strong>en</strong> lange termijn gevolg<strong>en</strong> van alcoholgebruik door jonger<strong>en</strong> (Bron: Verdurm<strong>en</strong> et al.,2006;<br />
Anderson & Baumberg, 2006).<br />
Korte termijn<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
<strong>gezondheid</strong><br />
Lange termijn<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
<strong>gezondheid</strong><br />
Drinkpatroon Gezondheidsrisico’s<br />
Vooral schadelijke drinkpatron<strong>en</strong> (geregeld veel<br />
alcohol in e<strong>en</strong> korte tijd drink<strong>en</strong>) hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> acute <strong>gezondheid</strong>sschade.<br />
Langdurig, regelmatig alcoholgebruik kan op d<strong>en</strong><br />
duur chronische schade aan diverse organ<strong>en</strong><br />
veroorzak<strong>en</strong>.<br />
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> van alcoholgebruik?<br />
• opzettelijk <strong>en</strong> niet-opzettelijke<br />
verwonding<strong>en</strong> (ongevall<strong>en</strong>, geweld,<br />
zelfmoord)<br />
• risicovol seksueel gedrag<br />
• alcoholvergiftiging<br />
• z<strong>en</strong>uwschade <strong>en</strong> hers<strong>en</strong>schade<br />
• kanker (maagdarmkanaalkanker,<br />
leverkanker, borstkanker)<br />
• gastroïntestinale, <strong>met</strong>abolische <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>docri<strong>en</strong>e aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (zoals<br />
levercirrhose).<br />
• hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong><br />
• neuropsychiatrische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (o.m.<br />
depressie <strong>en</strong> alcoholafhankelijkheid)<br />
• aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> aan het bewegingsstelsel<br />
• vruchtbaarheidsaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
• verminderde weerstand <strong>en</strong> meer risico op<br />
complicaties<br />
Omgevingsfactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> alcoholgebruik<br />
Risicofactor<strong>en</strong> voor alcoholgebruik zijn grofweg in te del<strong>en</strong> als omgevingsfactor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong>. Voor het verander<strong>en</strong> van omgevingsfactor<strong>en</strong> bestaan omgevingsgerichte<br />
alcoholprev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> zijn doorgaans aanleiding voor<br />
maatregel<strong>en</strong> gericht op specifieke doelgroep<strong>en</strong>. Tabel 3.2.2 geeft e<strong>en</strong> globaal overzicht van factor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
maatregel<strong>en</strong> gericht op alcoholgebruik door jonger<strong>en</strong>. Factor<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> risico vorm<strong>en</strong> voor<br />
alcoholgebruik of probleemgebruik op latere leeftijd, maar die voor jonger<strong>en</strong> niet geld<strong>en</strong>, zijn hier niet<br />
g<strong>en</strong>oemd.<br />
Omgevingsfactor<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> elkaar onderling<br />
De bov<strong>en</strong>staande factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> staan niet los van elkaar, maar beïnvloed<strong>en</strong> elkaar ook<br />
onderling (Holder, 1998). Ouders die zelf meer alcohol gebruik<strong>en</strong> zijn bijvoorbeeld toleranter t<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong> van het alcoholgebruik van hun kinder<strong>en</strong>.Zo beïnvloedt de sociale omgeving de fysieke<br />
beschikbaarheid van alcohol. E<strong>en</strong> voorbeeld op grotere schaal: als regels (bijvoorbeeld verkoop van<br />
alcohol aan minderjarig<strong>en</strong>) beter word<strong>en</strong> gehandhaafd, zal ook minder alcohol word<strong>en</strong> verkocht. Naast<br />
e<strong>en</strong> directe <strong>en</strong> indirecte invloed van omgevingsfactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> op alcoholgebruik, geldt<br />
andersom dat alcoholgebruik deze factor<strong>en</strong> <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> weer beïnvloedt. Meer zichtbare, negatieve<br />
gevolg<strong>en</strong> van alcoholgebruik zull<strong>en</strong> bijvoorbeeld de tolerantie t<strong>en</strong> opzichte van alcoholgebruik do<strong>en</strong><br />
afnem<strong>en</strong>.<br />
42 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tabel 3.2.2: Risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> voor schadelijk alcoholgebruik bij jonger<strong>en</strong> (Bron: Busch<br />
et al., 2007a; Kuunders & Van Laar, 2007).<br />
Risicofactor<strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong><br />
Omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
• Financiële factor<strong>en</strong> (betaalbaarheid van<br />
alcoholconsumptie).<br />
• Sociale factor<strong>en</strong> (status van alcohol in de sociale <strong>en</strong><br />
culturele omgeving).<br />
• Fysieke omgevingsfactor<strong>en</strong> (verkrijgbaarheid van<br />
alcoholhoud<strong>en</strong>de drank).<br />
Persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong><br />
• Overig middel<strong>en</strong>gebruik (rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholgebruik<br />
gaan vaak hand in hand).<br />
• M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>met</strong> psychische stoornis meer kans op hoog<br />
alcoholgebruik.<br />
• Leeftijd <strong>en</strong> geslacht.<br />
• Schadelijk drinkpatroon.<br />
• Erfelijke factor<strong>en</strong> of probleemdrink<strong>en</strong> door ouders.<br />
• Sociaaleconomische status <strong>en</strong> opleiding.<br />
• School-dropout.<br />
• Alcoholgebruik door moeder tijd<strong>en</strong>s de<br />
zwangerschap.<br />
• Accijnz<strong>en</strong>, verbod op happy hours <strong>en</strong> goedkope<br />
aanbieding<strong>en</strong>.<br />
• Opvoedingsondersteuning, reclamebeperking<strong>en</strong>,<br />
voorlichting <strong>en</strong> educatie.<br />
• Vergunningstelsel, beperking in verkooptijd<strong>en</strong>, lagere<br />
leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, verbod op doorsch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bij dronk<strong>en</strong>schap,<br />
aparte kassa voor alcoholverkoop.<br />
Deze factor<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol bij doelgroepgerichte (selectieve)<br />
interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> bij vroegsignalering van problematisch<br />
alcoholgebruik.<br />
• Pr<strong>en</strong>ataaladvies <strong>en</strong> preconceptie-advies.<br />
Alcoholgebruik hangt vaak sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> andere risico’s<br />
Alcoholgebruik gaat vaak sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> andere risico’s. Dat wil zegg<strong>en</strong> dat alcoholgebruik kan leid<strong>en</strong> tot<br />
gedrag dat op zichzelf ook weer e<strong>en</strong> reeks negatieve gevolg<strong>en</strong> kan veroorzak<strong>en</strong>, zoals agressief gedrag.<br />
Of het kan geme<strong>en</strong>schappelijke oorzak<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>met</strong> ander risicogedrag, zoals spijbel<strong>en</strong> of crimineel<br />
gedrag. Ook spel<strong>en</strong> de situaties waarin alcohol gebruikt wordt e<strong>en</strong> rol in de pot<strong>en</strong>tiële schade die het<br />
kan oplever<strong>en</strong>. Bij uitgaan <strong>en</strong> alcohol speelt agressie bijvoorbeeld eerder, terwijl onveilige sex eerder<br />
e<strong>en</strong> rol speelt in e<strong>en</strong> kleinere setting. Oorzaak <strong>en</strong> gevolg zijn wat dat betreft niet altijd duidelijk te<br />
onderscheid<strong>en</strong> (Verdurm<strong>en</strong> et al., 2006).<br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Hoe lager het schoolniveau, hoe schadelijker er gedronk<strong>en</strong> wordt<br />
Globaal gezi<strong>en</strong> geldt dat hoe lager het schoolniveau, hoe schadelijker er gedronk<strong>en</strong> wordt. Het aandeel<br />
drinkers dat vaak (meer dan éénmaal per week) <strong>en</strong> dat veel (één keer of vaker vijf glaz<strong>en</strong> of meer op<br />
één geleg<strong>en</strong>heid gedronk<strong>en</strong>) alcohol drinkt is groter bij lager opgeleid<strong>en</strong> (figuur 3.2.5). Het perc<strong>en</strong>tage<br />
actuele drinkers (de afgelop<strong>en</strong> maand alcohol gedronk<strong>en</strong>) op de verschill<strong>en</strong>de schoolniveaus verschilt<br />
ook e<strong>en</strong> beetje, maar dat zijn ge<strong>en</strong> significante verschill<strong>en</strong>. De jonger<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de<br />
schoolniveaus gev<strong>en</strong> wel bijna hetzelfde aan, als het gaat om het toestaan van drink<strong>en</strong> door hun ouders<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 43
(Van Dorsselaer et al., 2007). E<strong>en</strong> lagere opleiding wijst dus op vaker <strong>en</strong> méér drink<strong>en</strong>, terwijl de<br />
opstelling van de ouders t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van drink<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de jonger<strong>en</strong> zelf niet anders is.<br />
100<br />
75<br />
50<br />
25<br />
0<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
meer dan 1 dag per week drink<strong>en</strong> binge drink<strong>en</strong><br />
VMBO-b<br />
VMBO-t<br />
HAVO<br />
VWO<br />
Figuur 3.2.5: Meer dan één dag per week drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> binge drink<strong>en</strong> (één keer of vaker vijf glaz<strong>en</strong> of meer op één<br />
geleg<strong>en</strong>heid gedronk<strong>en</strong>) onder actuele drinkers per schoolniveau, in 2005 (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Minder allochtone jonger<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders staan het ook minder toe<br />
Onder allochtone jonger<strong>en</strong> komt alcoholgebruik veel minder voor dan onder autochtone jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
hun ouders staan het ook minder toe. Het aandeel actuele drinkers onder allochtone jonger<strong>en</strong> (22%) is<br />
ruim de helft kleiner dan onder autochtone leerling<strong>en</strong> (56%). De tolerantie van ouders is ook significant<br />
verschill<strong>en</strong>d. Ouders van autochtone leerling<strong>en</strong> zijn veel toleranter dan ouders van allochtone<br />
leerling<strong>en</strong>. Onder de groep die wel alcohol drinkt wordt door allochtone jonger<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> minder<br />
vaak gedronk<strong>en</strong>. Slechts 18,2% van de allochtone, drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> drinkt meer dan één dag per<br />
week, t<strong>en</strong> opzichte van 26,4% van de autochtone, drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> (Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
E<strong>en</strong> allochtone afkomst gaat dus gepaard <strong>met</strong> minder kans op alcoholgebruik. Religie speelt hier<br />
waarschijnlijk deels e<strong>en</strong> rol bij.<br />
Binge drink<strong>en</strong> komt bij autochtone <strong>en</strong> allochtone drinkers ev<strong>en</strong>veel voor<br />
Bij de allochtone jonger<strong>en</strong> die wel alcohol drink<strong>en</strong>, komt binge drink<strong>en</strong> (één keer of vaker vijf glaz<strong>en</strong><br />
of meer op één geleg<strong>en</strong>heid gedronk<strong>en</strong>) net zoveel voor als bij autochton<strong>en</strong>. Hoewel minder allochtone<br />
jonger<strong>en</strong> alcohol gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die dat wel do<strong>en</strong> minder vaak drink<strong>en</strong>, gebeurt binge drink<strong>en</strong><br />
door driekwart van de actuele drinkers in beide groep<strong>en</strong> (Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kan alcoholgebruik bij jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangepakt?<br />
Meest effectieve maatregel<strong>en</strong> reguler<strong>en</strong> het aanbod van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank<br />
De meest effectieve maatregel<strong>en</strong> om alcoholgebruik te verminder<strong>en</strong> of te voorkom<strong>en</strong> zijn maatregel<strong>en</strong><br />
die het aanbod van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank reguler<strong>en</strong>. Deze maatregel<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> zich weliswaar niet<br />
direct op de jonger<strong>en</strong> zelf, maar op de omgeving van jonger<strong>en</strong> (Van Baal et al., 2008; Achterberg,<br />
2007; Anderson & Baumberg, 2006; Holder, 2006; Meijer et al., 2006; NIAAA, 2006; Verdurm<strong>en</strong> et<br />
44 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
al., 2006; Room et al, 2005). Het effect van deze maatregel<strong>en</strong> is in Nederland nauwelijks onderzocht,<br />
maar er is in het buit<strong>en</strong>land wel veel onderzoek gedaan, zij het niet altijd specifiek <strong>met</strong> betrekking tot<br />
jonger<strong>en</strong>. Herhaaldelijk kom<strong>en</strong> de volg<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> daarbij naar vor<strong>en</strong> als effectief <strong>en</strong> r<strong>en</strong>dabel<br />
(kost<strong>en</strong>effectief):<br />
• Prijsmaatregel<strong>en</strong>.<br />
In het algeme<strong>en</strong> geldt dat e<strong>en</strong> hogere prijs leidt tot minder alcoholgebruik. Er is wel sprake van<br />
zog<strong>en</strong>aamde prijsinelasticiteit: daling in alcoholgebruik is niet ev<strong>en</strong>redig <strong>met</strong> de prijsverhoging; de<br />
daling is minder sterk. De grootte van de prijselasticiteit is afhankelijk van diverse factor<strong>en</strong>,<br />
waaronder het type drank. Specifiek voor jonger<strong>en</strong> geldt dat prijs of accijnsmaatregel<strong>en</strong> meer<br />
invloed hebb<strong>en</strong> op zware, frequ<strong>en</strong>te drinkers dan op matige drinkers. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> lijkt de prijs meer<br />
impact te hebb<strong>en</strong> op jonge leeftijd <strong>en</strong> wordt die minder als de leeftijd to<strong>en</strong>eemt (Anderson &<br />
Baumberg, 2006).<br />
• Leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>, inclusief handhaving.<br />
Er bestaat sterk bewijs uit buit<strong>en</strong>lands onderzoek dat e<strong>en</strong> verhoging van leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> leidt tot<br />
minder alcoholgebruik <strong>en</strong> minder alcoholgerelateerde ongevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> letsels bij jonger<strong>en</strong>. Los<br />
hiervan blijkt dat e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame in handhaving van leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> de verkoop van<br />
alcohol aan minderjarig<strong>en</strong> al <strong>met</strong> ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tages kan do<strong>en</strong> dal<strong>en</strong> (Anderson & Baumberg,<br />
2006). In Nederland is de handhaving van leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> sinds e<strong>en</strong> wetswijziging in 2002<br />
meermaals onderzocht. Het bleek herhaaldelijk dat in winkels <strong>en</strong> in de horeca de leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
voor alcoholverkoop slecht tot niet nageleefd word<strong>en</strong> (Gosselt, 2006; Bieleman et al., 2006).<br />
• Verkooptijd<strong>en</strong>.<br />
Diverse buit<strong>en</strong>landse onderzoek<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>ging van op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong> in de horeca<br />
leidde tot meer alcoholgerelateerde incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> waarbij de politie moest ingrijp<strong>en</strong>. Ook onderzoek<br />
naar extra dagop<strong>en</strong>ing van winkels liet e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van alcoholgerelateerd (huiselijk) geweld <strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong>baar dronk<strong>en</strong>schap zi<strong>en</strong> (Anderson & Baumberg, 2006).<br />
• Aantal <strong>en</strong> plaats van verkooppunt<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame in verkooppunt<strong>en</strong> van alcohol, waar die er eerst niet war<strong>en</strong>, heeft e<strong>en</strong> impact op<br />
alcoholgerelateerde incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcoholgerelateerde ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong>, zo blijkt uit buit<strong>en</strong>lands<br />
onderzoek (Anderson & Baumberg, 2006). Specifiek voor jonger<strong>en</strong> geldt dat meer verkooppunt<strong>en</strong><br />
dicht bij elkaar (e<strong>en</strong> hogere dichtheid aan verkooppunt<strong>en</strong>) sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong> binge drink<strong>en</strong> onder<br />
stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder 16- <strong>en</strong> 17-jarig<strong>en</strong> (Anderson & Baumberg, 2006).<br />
De verkooppunt<strong>en</strong> van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank vorm<strong>en</strong> de gebruikelijke setting voor maatregel<strong>en</strong> die<br />
gericht zijn op het aanbod van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank. In Nederland gev<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s aan dat<br />
ze naast horeca, supermarkt<strong>en</strong> <strong>en</strong> slijterij<strong>en</strong>, ook alcohol krijg<strong>en</strong> of kop<strong>en</strong> via hun vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders<br />
<strong>en</strong> in zog<strong>en</strong>aamde ‘ket<strong>en</strong>’ (Bieleman et al., 2006). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> veel ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> <strong>en</strong> sportclubs<br />
vergunning<strong>en</strong> voor het sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong> van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank <strong>en</strong> wordt op schoolfeest<strong>en</strong> van middelbare<br />
schol<strong>en</strong> vaak alcohol verstrekt (VWA, 2004; Mulder, 2005). Uit e<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek blijkt dat<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> de verkrijgbaarheid van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank gunstiger inschatt<strong>en</strong> dan de<br />
Franse jonger<strong>en</strong> (Knibbe et al., 2005).<br />
Reclamerestricties hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klein effect op alcoholconsumptie<br />
Reclamerestricties hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klein effect op alcoholconsumptie (Anderson & Baumberg, 2006;<br />
Meijer et al., 2006). In verhouding tot e<strong>en</strong> accijnsverhoging van 25%, zal e<strong>en</strong> volledig reclameverbod<br />
ongeveer e<strong>en</strong> derde zoveel impact hebb<strong>en</strong>, zo is berek<strong>en</strong>d voor de bevolking van 12 jaar <strong>en</strong> ouder<br />
(Meijer et al., 2006; Chisholm et al., 2004). Overig<strong>en</strong>s zijn kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> gevoeliger voor de<br />
media <strong>en</strong> reclame dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> (Anderson & Baumberg, 2006). Beperking<strong>en</strong> voor alcoholreclame<br />
zijn in het beste geval zowel op de inhoud als op de omvang van reclame gericht. Van de EU-lidstat<strong>en</strong><br />
heeft Frankrijk wat dat betreft de meest brede beperking<strong>en</strong>. Daar is alcoholreclame niet toegestaan op<br />
televisie of in bioscop<strong>en</strong>. In andere media is de inhoud van reclame flink beperkt <strong>en</strong> zijn ook gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 45
gesteld aan de tijdstipp<strong>en</strong> <strong>en</strong> plekk<strong>en</strong> waarop reclame gemaakt mag word<strong>en</strong> (Achterberg, 2007;<br />
Anderson & Baumberg, 2006).<br />
Voorlichting heeft vooral effect op k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> houding<br />
Massamediale voorlichting <strong>en</strong> voorlichting op school hebb<strong>en</strong> vooral effect op k<strong>en</strong>nis over <strong>en</strong> houding<br />
teg<strong>en</strong>over alcoholgebruik. Op zichzelf is van alcoholvoorlichting ge<strong>en</strong> effect te verwacht<strong>en</strong> op het<br />
terugdring<strong>en</strong> of uitstell<strong>en</strong> van alcoholgebruik bij jonger<strong>en</strong> (Anderson & Baumberg, 2006; NIAAA,<br />
2006). Ook naar effect<strong>en</strong> van voorlichting zijn vrijwel ge<strong>en</strong> uitgebreide studies gedaan in Nederland,<br />
maar wel in het buit<strong>en</strong>land. Alcoholvoorlichting wordt in Nederland wel veel toegepast. Enkele<br />
buit<strong>en</strong>landse educatieve interv<strong>en</strong>ties zijn wel als effectief uit onderzoek gekom<strong>en</strong>. Deze lijk<strong>en</strong> geme<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> dat ze van interactieve <strong>met</strong>hodiek<strong>en</strong> gebruik mak<strong>en</strong> (zoals discussies <strong>en</strong> roll<strong>en</strong>spel<strong>en</strong>), maar<br />
het is onduidelijk in hoeverre ze in de Nederlandse praktijk pass<strong>en</strong> (Cuijpers et al., 2006; Meijer et al.,<br />
2006; Verdurm<strong>en</strong> et al., 2006). In Nederland kunn<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> via schol<strong>en</strong> goed bereikt word<strong>en</strong> voor<br />
voorlichting <strong>en</strong> educatie. Op veel schol<strong>en</strong> wordt in meer of mindere mate aandacht aan alcoholgebruik<br />
besteed. Schoolgerichte alcoholinterv<strong>en</strong>ties beperk<strong>en</strong> zich meestal tot voorlichting <strong>en</strong> educatie<br />
(Cuijpers et al., 2006).<br />
Community interv<strong>en</strong>ties (sam<strong>en</strong>gestelde interv<strong>en</strong>ties) hebb<strong>en</strong> veel pot<strong>en</strong>tie<br />
Bij ‘community’ interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de typ<strong>en</strong> alcoholprev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
prev<strong>en</strong>tieprogramma gecombineerd <strong>en</strong> uitgevoerd in e<strong>en</strong> afgebak<strong>en</strong>de geme<strong>en</strong>schap (bijvoorbeeld e<strong>en</strong><br />
wijk). Betrokk<strong>en</strong>heid van diverse actor<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> cruciaal aspect. Resultat<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong>landse<br />
experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> deze interv<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>de, maar wissel<strong>en</strong>de uitkomst<strong>en</strong>. Sommige<br />
experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vertoond<strong>en</strong> grote effect<strong>en</strong> op alcoholgebruik <strong>en</strong> alcoholgerelateerde problem<strong>en</strong> zoals<br />
rijd<strong>en</strong> onder invloed. Maar er war<strong>en</strong> ook experim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> waarbij ge<strong>en</strong> effect was (Cuijpers et al.,<br />
2006; NIAAA, 2006; Stafström, 2007; Sweet & Moynihan, 2007). Resultat<strong>en</strong> uit Nederlandse<br />
vergelijk<strong>en</strong>de studies van community interv<strong>en</strong>ties zijn er niet, hoewel mom<strong>en</strong>teel wel alcoholprev<strong>en</strong>tieproject<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> e<strong>en</strong> community b<strong>en</strong>adering uitgevoerd <strong>en</strong> geëvalueerd word<strong>en</strong> (Busch &<br />
Plank<strong>en</strong>, 2007). De Handleiding Lokaal Alcoholbeleid uit 2007 gaat uit van e<strong>en</strong> b<strong>en</strong>adering <strong>met</strong><br />
sam<strong>en</strong>gestelde interv<strong>en</strong>ties (Van Dal<strong>en</strong> et al., 2007). In community interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> diverse<br />
activiteit<strong>en</strong> in diverse settings <strong>met</strong> diverse partners uitgevoerd. E<strong>en</strong> duidelijke regierol is daarbij<br />
belangrijk (Sweet & Moynihan, 2007). De Handleiding Lokaal Alcoholbeleid uit 2007 stelt dat in<br />
Nederland de geme<strong>en</strong>te de regierol op zich zou moet<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> (Van Dal<strong>en</strong> et al., 2007).<br />
Ouderinterv<strong>en</strong>ties in het buit<strong>en</strong>land effectief geblek<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> aantal ouderinterv<strong>en</strong>ties (gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties) bleek in het buit<strong>en</strong>land effectief, ook voor<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> hoger risico. In Nederland word<strong>en</strong> dit soort interv<strong>en</strong>ties niet toegepast. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is<br />
het de vraag of ze, als ze word<strong>en</strong> toegepast, de juiste (hoogrisico)doelgroep bereik<strong>en</strong> (Cuijpers et al.,<br />
2006). Ouders hebb<strong>en</strong> vooral bij het beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> drink<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote invloed op hun kinder<strong>en</strong> door hoe<br />
ze regels stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe ze zelf <strong>met</strong> alcohol omgaan, zo blijkt uit rec<strong>en</strong>te onderzoek<strong>en</strong> onder<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders (Van der Vorst, 2007; Vet & Van der Eijnd<strong>en</strong>, 2007). Dit<br />
suggereert dat ouders e<strong>en</strong> belangrijke intermediair zijn voor alcoholprev<strong>en</strong>tie gericht op jonger<strong>en</strong>. Maar<br />
in het kader van de onderzoek<strong>en</strong> zijn ge<strong>en</strong> gezins- of ouderinterv<strong>en</strong>ties getest. E<strong>en</strong> contract tuss<strong>en</strong><br />
ouders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong>, <strong>met</strong> afsprak<strong>en</strong> over alcoholgebruik, is rec<strong>en</strong>t wel gelanceerd als nieuwe onderdeel<br />
van de campagne ‘Voorkom alcoholschade bij uw kind’ (Trimbos-instituut, 2008).<br />
Weinig bek<strong>en</strong>d over effectiviteit van selectieve <strong>en</strong> geïndiceerde interv<strong>en</strong>ties in Nederland<br />
Er is weinig bek<strong>en</strong>d over de effectiviteit van selectieve <strong>en</strong> geïndiceerde interv<strong>en</strong>ties gericht op<br />
alcoholgebruik die in Nederland word<strong>en</strong> uitgevoerd (Meijer et al., 2006; Cuijpers et al., 2006). In het<br />
bijzonder GGZ-instelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong> voor verslavingszorg voer<strong>en</strong> selectieve interv<strong>en</strong>ties uit<br />
(gericht op specifieke groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> hoger risico op alcoholgerelateerde problem<strong>en</strong>).<br />
46 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Bijvoorbeeld e<strong>en</strong> groepsinterv<strong>en</strong>tie voor Kinder<strong>en</strong> van Verslaafde Ouders of e<strong>en</strong> integrale aanpak <strong>met</strong><br />
betrekking tot Uitgaan <strong>en</strong> drugs. De JGZ geeft individuele voorlichting over de rol van ouders <strong>en</strong> voor<br />
jonger<strong>en</strong> zelf in het omgaan <strong>met</strong> alcoholgebruik. Naar dit soort selectieve interv<strong>en</strong>ties is vrijwel ge<strong>en</strong><br />
effectiviteitsonderzoek gedaan (Meijer et al., 2006). Geïndiceerde interv<strong>en</strong>ties voor jonger<strong>en</strong> (gericht<br />
op person<strong>en</strong> die al risicovol drinkgedrag verton<strong>en</strong>) bestaan pas sinds kort. Rec<strong>en</strong>t is e<strong>en</strong> aantal<br />
ziek<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong> in Nederland e<strong>en</strong> ‘alcoholpoli’ gestart. Hier krijg<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> die <strong>met</strong> e<strong>en</strong><br />
alcoholvergiftiging bij de kinderarts terecht zijn gekom<strong>en</strong> e<strong>en</strong> korte interv<strong>en</strong>tie (Busch & Kuunders,<br />
2007). Resultat<strong>en</strong> zijn nog niet bek<strong>en</strong>d. Voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> bestaat e<strong>en</strong> aantal internetinterv<strong>en</strong>ties die<br />
lijk<strong>en</strong> te werk<strong>en</strong>, maar voor jonger<strong>en</strong> bestaan deze niet (Meijer et al., 2006). Overig<strong>en</strong>s zijn er wel<br />
geïndiceerde interv<strong>en</strong>ties voor jonger<strong>en</strong> die zich richt<strong>en</strong> op problem<strong>en</strong> die <strong>met</strong> alcoholgebruik kunn<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld de ‘Grip op je dip’ cursus (voor jonger<strong>en</strong> vanaf 16 jaar). Deze lijkt e<strong>en</strong><br />
gunstig effect te hebb<strong>en</strong> op depressiviteitsklacht<strong>en</strong> (Meijer et al., 2006). Maar het is onduidelijk of dit<br />
soort interv<strong>en</strong>ties ook op alcoholgebruik e<strong>en</strong> gunstig effect hebb<strong>en</strong>.<br />
Omgevingsgerichte maatregel<strong>en</strong> zijn goedkoper dan persoonsgerichte maatregel<strong>en</strong><br />
Los van de effectiviteit zijn omgevingsgerichte maatregel<strong>en</strong>, zoals prijsmaatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
beschikbaarheidsbeperking, relatief goedkoop in vergelijking tot persoonsgerichte maatregel<strong>en</strong>, zoals<br />
voorlichting <strong>en</strong> educatie. Prijsmaatregel<strong>en</strong> in de vorm van accijnsheffing kunn<strong>en</strong> zelfs geld oplever<strong>en</strong><br />
(Anderson & Baumberg, 2006; Dekker et al., 2006). Omgevingsgerichte maatregel<strong>en</strong> zijn dus,<br />
uitgaande van effectiviteit in combinatie <strong>met</strong> de kost<strong>en</strong>, veel r<strong>en</strong>dabeler dan maatregel<strong>en</strong> gericht op de<br />
(pot<strong>en</strong>tiële) alcoholgebruikers zelf. Voorlichting <strong>en</strong> educatie word<strong>en</strong> het meest r<strong>en</strong>dabel ingezet voor<br />
het creër<strong>en</strong> van draagvlak voor andere interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong>. Ook kan voorlichting jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
alcoholgerelateerde problem<strong>en</strong> zich daarvan bewust mak<strong>en</strong>. (Meijer et al., 2006; Anderson &<br />
Baumberg, 2006; Dekker et al., 2006).<br />
Effectief alcoholbeleid gebruikt diverse maatregel<strong>en</strong> naast elkaar<br />
T<strong>en</strong>slotte blijkt dat van alcoholbeleid het meeste effect verwacht mag word<strong>en</strong> als diverse maatregel<strong>en</strong><br />
naast elkaar bestaan (Busch et al., 2007b). Zowel voor lokale prev<strong>en</strong>tie als voor regionaal alcoholbeleid<br />
constateerd<strong>en</strong> onderzoekers dat e<strong>en</strong> integrale b<strong>en</strong>adering het meest succesvol zal zijn (Holder, 1998;<br />
Holder, 2000; Stafström et al., 2006; Horlings & Scoggins, 2006; Edwards, 2001).<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Jonger<strong>en</strong> belev<strong>en</strong> vooral acute gevolg<strong>en</strong> van alcoholgebruik. Drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> hoger<br />
risico op problem<strong>en</strong> op de langere termijn. Alcoholgebruik onder jonger<strong>en</strong> is heel gewoon geword<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> substantieel deel van de jonger<strong>en</strong> drinkt veel <strong>en</strong> vaak alcohol. Onder lager opgeleide jonger<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> schadelijke drinkpatron<strong>en</strong> meer voor dan onder hoger opgeleide jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> onder autochtone<br />
jonger<strong>en</strong> komt het meer voor dan onder allochtone jonger<strong>en</strong>. De meest effectieve maatregel<strong>en</strong> voor<br />
alcoholgebruik onder jonger<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> zich op de omgeving (beperking van de beschikbaarheid <strong>en</strong> het<br />
aanbod van alcoholhoud<strong>en</strong>de drank). Voorlichting <strong>en</strong> educatie kunn<strong>en</strong> dit soort maatregel<strong>en</strong><br />
ondersteun<strong>en</strong> door draagvlag te creër<strong>en</strong>. De GGD, verslavingszorg <strong>en</strong> JGZ voer<strong>en</strong> selectieve<br />
interv<strong>en</strong>ties uit. De effectiviteit hiervan is nauwelijks onderzocht. Geïndiceerde interv<strong>en</strong>ties bestaan er<br />
nauwelijks voor jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> risicovol drinkgedrag. Community interv<strong>en</strong>ties lijk<strong>en</strong> pot<strong>en</strong>tie te hebb<strong>en</strong>,<br />
maar deze moet<strong>en</strong> in Nederland nog onderzocht word<strong>en</strong>. Voor gezinsinterv<strong>en</strong>ties geldt hetzelfde, maar<br />
deze word<strong>en</strong> in Nederland nauwelijks uitgevoerd <strong>en</strong> het is de vraag of in Nederland hiermee de juiste<br />
doelgroep bereikt kan word<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 47
3.3 Rok<strong>en</strong><br />
Petra Eysink<br />
Bijna niemand vindt zijn of haar eerste sigaret lekker. Maar toch gaan jonger<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van<br />
h<strong>en</strong> blijft rok<strong>en</strong>. Hoeveel jonger<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> op welke leeftijd? Waarom beginn<strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>? En waarom blijv<strong>en</strong> ze rok<strong>en</strong>? Zijn er groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die meer risico lop<strong>en</strong> om te<br />
gaan rok<strong>en</strong>? Wat wordt er gedaan om rok<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong>, bij jonger<strong>en</strong> die al rok<strong>en</strong>,<br />
om ze van het rok<strong>en</strong> af te help<strong>en</strong>? En is dit effectief?<br />
Rok<strong>en</strong>: definities <strong>en</strong> opmerking<strong>en</strong><br />
In dit <strong>rapport</strong> beschouw<strong>en</strong> we het rok<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong>, shag, sigar<strong>en</strong> <strong>en</strong> pijp allemaal als rok<strong>en</strong>. De<br />
meeste jonger<strong>en</strong> die rok<strong>en</strong>, rok<strong>en</strong> sigarett<strong>en</strong>. Er zijn er maar weinig die sigar<strong>en</strong> of pijp rok<strong>en</strong>. We<br />
onderscheid<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die ooit hebb<strong>en</strong> gerookt, die de afgelop<strong>en</strong> maand hebb<strong>en</strong> gerookt <strong>en</strong><br />
dagelijkse rokers. Het rookgedrag van jonger<strong>en</strong> wordt ge<strong>met</strong><strong>en</strong> door middel van <strong>en</strong>quêtevrag<strong>en</strong><br />
(zelf<strong>rapport</strong>age). Resultat<strong>en</strong> uit zog<strong>en</strong>aamde school<strong>en</strong>quêtes lat<strong>en</strong> vaak hogere perc<strong>en</strong>tages rokers<br />
zi<strong>en</strong> dan resultat<strong>en</strong> uit gezins<strong>en</strong>quêtes.<br />
Gezond rok<strong>en</strong> bestaat niet. Er is dan ook ge<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>s waarbov<strong>en</strong> het rok<strong>en</strong> schadelijk wordt, ook af <strong>en</strong><br />
toe rok<strong>en</strong> is schadelijk voor de <strong>gezondheid</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het gevaar groot dat ‘experim<strong>en</strong>tele rokers’<br />
of ‘gezelligheidsrokers’ verslaafd rak<strong>en</strong> <strong>en</strong> uiteindelijk meer gaan rok<strong>en</strong>. Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier<br />
voornamelijk ti<strong>en</strong>ers bedoeld. Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jonger<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>?<br />
Helft van de scholier<strong>en</strong> heeft wel e<strong>en</strong>s gerookt<br />
Iets minder dan de helft van de scholier<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar) heeft wel<br />
e<strong>en</strong>s gerookt (45%) (Monshouwer et al., 2004; STIVORO, 2007). Van de 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16-jarig<strong>en</strong><br />
heeft 33% ooit gerookt (tabel 3.3.1; Van Dorsselaer et al., 2007, zie bijlage 2). In de hoogste klass<strong>en</strong><br />
van de basisschool wordt nog nauwelijks gerookt, ongeveer 10% van de 10- <strong>en</strong> 11-jarig<strong>en</strong> heeft ooit<br />
gerookt (Monshouwer et al., 2004; Van Dorsselaer et al., 2007; STIVORO, 2007). Het perc<strong>en</strong>tage<br />
leerling<strong>en</strong> dat wel e<strong>en</strong>s heeft gerookt, stijgt <strong>met</strong> de leeftijd: op 17- <strong>en</strong> 18-jarige leeftijd heeft twee derde<br />
wel e<strong>en</strong>s gerookt.<br />
Tabel 3.3.1: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> die ooit hebb<strong>en</strong> gerookt of dagelijks rok<strong>en</strong> naar leeftijd (tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar),<br />
geslacht <strong>en</strong> onderwijstype a in 2005 (Bron: Van Dorsselaer et al, 2007).<br />
Ooit gerookt<br />
Dagelijks<br />
rok<strong>en</strong><br />
Basisonderwijs Voortgezet onderwijs<br />
Totaal BO Totaal VO 12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar<br />
11,<br />
9<br />
j m tot j m tot j m j m j m j m j m<br />
5,3 b<br />
0,2 0<br />
j = jong<strong>en</strong>s, m = meisjes, tot = totaal<br />
a N = 1.673 basisonderwijs, N = 5.422 voortgezet onderwijs<br />
b verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes is significant<br />
8,<br />
7<br />
0,<br />
1<br />
31,7 34,3 33,0 13,2 10,0 21,8 19,2 32,7 41,6 46,1 51,1 52,1 58,7<br />
7,1 9,8 8,3 0,9 0,5 1,5 2,5 6,7 11,3 10,7 18,3 22,0 20,7<br />
48 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Meeste jonger<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> voor hun 17 e <strong>met</strong> dagelijks rok<strong>en</strong><br />
Ongeveer 20% van de scholier<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs heeft in de afgelop<strong>en</strong> maand gerookt, op<br />
de basisschool is dit slechts 1%. In het basisonderwijs rookt e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel kind dagelijks. Vanaf ongeveer<br />
14 jaar neemt het aantal scholier<strong>en</strong> dat dagelijks rookt snel toe. De meeste scholier<strong>en</strong> zijn voor hun 16 e<br />
begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, na die leeftijd beginn<strong>en</strong> nog maar relatief weinig jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>. Van alle<br />
scholier<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar) rookt ongeveer 9% dagelijks. De meest<strong>en</strong><br />
van h<strong>en</strong> zijn voor hun 17 e begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> dagelijks rok<strong>en</strong>: 8,3% van de 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16-jarig<strong>en</strong> rookt<br />
dagelijks (tabel 3.3.1). Voor scholier<strong>en</strong> die op 16-jarige leeftijd nog niet zijn begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> dagelijks<br />
rok<strong>en</strong> is de kans klein dat ze dit alsnog op 17-jarige leeftijd gaan do<strong>en</strong>. Er zijn ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong><br />
jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes wat betreft de leeftijd waarop ze beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> (dagelijks) rok<strong>en</strong> (Monshouwer et<br />
al., 2004).<br />
Ev<strong>en</strong>veel jong<strong>en</strong>s als meisjes rok<strong>en</strong> in het voortgezet onderwijs<br />
In het voorgezet onderwijs (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar) rok<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>veel jong<strong>en</strong>s als meisjes (Monshouwer et<br />
al., 2004; Van Dorsselaer et al., 2007; STIVORO, 2007). Op de basisschool rok<strong>en</strong> nog meer jong<strong>en</strong>s<br />
dan meisjes, maar vanaf 14 jaar nem<strong>en</strong> de meisjes het over van de jong<strong>en</strong>s (tabel 3.3.1). Dit geldt zowel<br />
voor ooit rok<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> maand als dagelijks rok<strong>en</strong>. Vanaf 17 jaar neemt het aantal<br />
rok<strong>en</strong>de meisjes licht af terwijl het aantal rok<strong>en</strong>de jong<strong>en</strong>s nog iets stijgt. Vanaf die leeftijd rok<strong>en</strong> weer<br />
meer jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> mann<strong>en</strong> dan meisjes <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s rok<strong>en</strong> ook meer sigarett<strong>en</strong> per dag dan<br />
meisjes (Monshouwer et al., 2004; STIVORO, 2007).<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in rok<strong>en</strong> eruit?<br />
Sinds 1997 daling van het perc<strong>en</strong>tage jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes dat rookt<br />
Sinds 1997 is het perc<strong>en</strong>tage jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes dat zegt ooit te hebb<strong>en</strong> gerookt gedaald. Ook het<br />
perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong> heeft gerookt <strong>en</strong> het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat dagelijks<br />
rookt zijn sinds 1997 gedaald (STIVORO, 2007; Monshouwer et al., 2004). In de periode daarvoor<br />
war<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> gesteg<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s is er e<strong>en</strong> verschuiving opgetred<strong>en</strong> van<br />
dagelijks rok<strong>en</strong> naar minder frequ<strong>en</strong>t rok<strong>en</strong> (STIVORO, 2007).<br />
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in rok<strong>en</strong>?<br />
Perc<strong>en</strong>tage rokers onder Nederlandse scholier<strong>en</strong> gemiddeld in EU<br />
Met het aandeel rokers onder scholier<strong>en</strong> nam Nederland in 2003 e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>positie in binn<strong>en</strong> de EU:<br />
31% van de 15- <strong>en</strong> 16-jarig<strong>en</strong> heeft de afgelop<strong>en</strong> dertig dag<strong>en</strong> gerookt (figuur 3.3.1; Hibell et al.,<br />
2004). In 2003 telt Oost<strong>en</strong>rijk het meeste <strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong> het minste aantal rokers onder scholier<strong>en</strong> van 15<br />
<strong>en</strong> 16 jaar.<br />
Ruim e<strong>en</strong> kwart van de Nederlandse scholier<strong>en</strong> (27%) in de ESPAD-studie (zie bijlage 2) zegt meer<br />
dan veertig keer in het lev<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> gerookt. Binn<strong>en</strong> de EU varieert dit perc<strong>en</strong>tage van 18% in<br />
Portugal tot 42% in Oost<strong>en</strong>rijk. Ook uit de HBSC-studie (zie bijlage 2) blijkt dat Nederland in de<br />
midd<strong>en</strong>moot van Europa zit qua dagelijkse <strong>en</strong> wekelijkse rokers <strong>en</strong> qua leeftijd waarop m<strong>en</strong> begon te<br />
rok<strong>en</strong> (Currie et al., 2004).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 49
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Duitsland<br />
Tsjechië<br />
Hongarije<br />
Finland<br />
Italië<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Estland<br />
Frankrijk<br />
Ierland<br />
België<br />
NEDERLAND<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Noorweg<strong>en</strong><br />
Portugal<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
0 10 20 30 40 50 60<br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 3.3.1: Perc<strong>en</strong>tage scholier<strong>en</strong> van 15 <strong>en</strong> 16 jaar in in geselecteerde EU-land<strong>en</strong> dat de afgelop<strong>en</strong> dertig<br />
dag<strong>en</strong> heeft gerookt (Hibell et al., 2004; survey-jaar: 2003).<br />
Zijn er lokale verschill<strong>en</strong> in rok<strong>en</strong>?<br />
Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat rookt verschilt behoorlijk per geme<strong>en</strong>te<br />
Er is behoorlijke variatie in het aantal jonger<strong>en</strong> dat dagelijks rookt in de provincie Noord-Brabant: het<br />
perc<strong>en</strong>tage ligt bijna zes keer hoger in de geme<strong>en</strong>te <strong>met</strong> de meeste (Loon op Zand) dan in de geme<strong>en</strong>te<br />
<strong>met</strong> de minste dagelijkse rokers (Bernheze) (figuur 3.3.2, zie bijlage 2 voor e<strong>en</strong> toelichting op de<br />
gebruikte bronn<strong>en</strong> voor figuur 3.3.2). Deze variatie is beleidsmatig van betek<strong>en</strong>is, aangezi<strong>en</strong> op<br />
geme<strong>en</strong>telijk niveau wordt beslot<strong>en</strong> over de inzet van veel van de maatregel<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie van rok<strong>en</strong>.<br />
Dit kan in de praktijk betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat bepaalde geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op grond van het grote aantal rok<strong>en</strong>de<br />
50 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
jonger<strong>en</strong> in hun eig<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te besluit<strong>en</strong> extra in te zett<strong>en</strong> op de prev<strong>en</strong>tie van rok<strong>en</strong>, terwijl andere<br />
geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hier minder aandacht aan zull<strong>en</strong> bested<strong>en</strong>.<br />
Figuur 3.3.2: Perc<strong>en</strong>tage 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17-jarig<strong>en</strong> dat dagelijks rookt per geme<strong>en</strong>te in de provincie Noord-<br />
Brabant (Bron: www.ggd<strong>gezondheid</strong>satlas.nl).<br />
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong>?<br />
Gevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> ontstaan pas na langere tijd, maar zijn ernstig<br />
De gevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> ontstaan over het algeme<strong>en</strong> pas na langere tijd (tabel 3.3.2), maar ze zijn wel<br />
zeer ernstig. Zo is de kans op sterfte voor rokers 1,5 tot 2,5 keer zo groot als voor niet-rokers. Bij de<br />
jonger<strong>en</strong> is het verband nog niet zichtbaar omdat bij jonger<strong>en</strong> de sterfte laag is <strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> verband<br />
houd<strong>en</strong>de ziekt<strong>en</strong>, zoals longkanker, nog niet of weinig voorkom<strong>en</strong> (Bemelmans et al., 2005; Van<br />
Gelder et al., 2007). Wel hebb<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die rok<strong>en</strong> meer astmatische symptom<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer mond- <strong>en</strong><br />
tandproblem<strong>en</strong>. Ook heeft rok<strong>en</strong> e<strong>en</strong> nadelige invloed op effect<strong>en</strong> bij int<strong>en</strong>sieve inspanning<strong>en</strong> die<br />
langer dan <strong>en</strong>kele minut<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> (Kuipers, 2005).<br />
Rok<strong>en</strong> is snel <strong>en</strong> sterk verslav<strong>en</strong>d<br />
Door nicotine in tabaksrook is rok<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> sterk verslav<strong>en</strong>d. Voor de meeste rokers geldt dat hun<br />
tabaksverslaving is begonn<strong>en</strong> in de periode dat zij op de middelbare school zat<strong>en</strong>. Hers<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />
adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zijn kwetsbaar voor de ontwikkeling van nicotineafhankelijkheid waardoor de kans groot<br />
is dat ze blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>. De blijv<strong>en</strong>de verandering<strong>en</strong> in de hers<strong>en</strong><strong>en</strong> leid<strong>en</strong> ertoe dat na stopp<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
sterke hunkering naar rok<strong>en</strong> optreedt <strong>en</strong> de kans op terugval groot is. Hoe jonger iemand begint <strong>met</strong><br />
rok<strong>en</strong>, des te groter is de kans op verslaving (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). Rec<strong>en</strong>t onderzoek<br />
suggereert dat afhankelijkheid van nicotine voor meisjes al na drie <strong>en</strong> voor jong<strong>en</strong>s na zes wek<strong>en</strong><br />
experim<strong>en</strong>teel rok<strong>en</strong> tot stand komt (DiFranza et al., 2002; DiFranza et al., 2007). Van de rok<strong>en</strong>de<br />
jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt 60% verslaafd te rak<strong>en</strong> of te zijn <strong>en</strong> bijna 30% d<strong>en</strong>kt dat het wel meevalt. Van de nietrok<strong>en</strong>de<br />
jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt bijna driekwart het risico te lop<strong>en</strong> om verslaafd te rak<strong>en</strong> als ze zoud<strong>en</strong> rok<strong>en</strong><br />
(STIVORO, 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 51
Passief rok<strong>en</strong> is schadelijk voor de <strong>gezondheid</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
Rok<strong>en</strong> van ander<strong>en</strong> is ook schadelijk voor de <strong>gezondheid</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> (passief rok<strong>en</strong>).<br />
Passieve blootstelling aan sigarett<strong>en</strong>rook kan leid<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> verhoogd risico op verschill<strong>en</strong>de vorm<strong>en</strong><br />
van kanker, hartaando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> wieg<strong>en</strong>dood. Het rok<strong>en</strong> van de moeder tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap kan<br />
resulter<strong>en</strong> in wieg<strong>en</strong>dood, piep<strong>en</strong>de ademhaling <strong>en</strong> astma <strong>en</strong> ontwikkelings- <strong>en</strong> gedragsstoorniss<strong>en</strong> bij<br />
het kind (Gezondheidsraad, 2003).<br />
Tabel 3.3.2: Korte <strong>en</strong> lange termijn gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>gezondheid</strong> (die ook al bij jonger<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>) rok<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>gezondheid</strong> van passief rok<strong>en</strong> (Bron: Van Gelder et al., 2007; Bemelmans et al., 2005;<br />
Gezondheidsraad, 2003).<br />
Belangrijkste korte termijn gevolg<strong>en</strong><br />
voor de <strong>gezondheid</strong> van rok<strong>en</strong><br />
• mond- <strong>en</strong> tandproblem<strong>en</strong><br />
• astmatische symptom<strong>en</strong><br />
• slechter verloop van e<strong>en</strong> virale<br />
infectie<br />
• problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> wondg<strong>en</strong>ezing<br />
• nadelige effect<strong>en</strong> bij int<strong>en</strong>sieve<br />
inspanning<strong>en</strong> die langer dan <strong>en</strong>kele<br />
minut<strong>en</strong> dur<strong>en</strong><br />
Belangrijkste lange termijn<br />
gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>gezondheid</strong><br />
• longkanker<br />
• COPD (Chronic Obstructive<br />
Pulmonary Disease)<br />
• coronaire hartziekt<strong>en</strong><br />
• beroerte (CVA)<br />
• hartfal<strong>en</strong><br />
• slokdarmkanker<br />
• strott<strong>en</strong>hoofdkanker<br />
• mondholtekanker<br />
• blaaskanker<br />
• maagkanker<br />
• nierkanker<br />
• alvleesklierkanker<br />
• diabetes mellitus type 2<br />
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong>?<br />
Belangrijkste gevolg<strong>en</strong> voor de<br />
<strong>gezondheid</strong> van passief rok<strong>en</strong><br />
• wieg<strong>en</strong>dood<br />
• infecties<br />
• problematiek van keel, neus <strong>en</strong> or<strong>en</strong><br />
• afname longfunctie<br />
• piep<strong>en</strong>de ademhaling <strong>en</strong> astma<br />
• longklacht<strong>en</strong> op volwass<strong>en</strong> leeftijd<br />
• ontwikkelings- <strong>en</strong> gedragsstoorniss<strong>en</strong><br />
Zowel persoonsgebond<strong>en</strong> als omgevingsfactor<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> de kans dat iemand gaat rok<strong>en</strong><br />
Naast algem<strong>en</strong>e factor<strong>en</strong> als leeftijd <strong>en</strong> geslacht spel<strong>en</strong> andere persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rol die mak<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> wel of niet gaan rok<strong>en</strong> of die het blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>, of die van invloed zijn<br />
op het blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> of het stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> (tabel 3.3.3). Overig<strong>en</strong>s blijkt uit het beschikbare<br />
prospectieve onderzoek naar risicofactor<strong>en</strong> dat de nu bek<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> slechts gedeeltelijk het<br />
beginn<strong>en</strong>d rookgedrag bij jonger<strong>en</strong> verklar<strong>en</strong> of voorspell<strong>en</strong>. Welke factor<strong>en</strong> de belangrijkste zijn,<br />
hangt onder meer sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> de leeftijd van de jongere <strong>en</strong> de mate waarin e<strong>en</strong> jongere bezig is <strong>met</strong><br />
experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> sigarett<strong>en</strong>. Rookgedrag ontstaat stapsgewijs <strong>en</strong> in elke fase zijn andere factor<strong>en</strong><br />
van invloed (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005).<br />
52 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tabel 3.3.3: Oorzakelijke factor<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> de kans op (gaan) rok<strong>en</strong>, blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
rok<strong>en</strong> (Willems<strong>en</strong> & Van Le<strong>en</strong>t-Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, 2007).<br />
Factor<strong>en</strong> die de kans op (gaan) rok<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong> of vergrot<strong>en</strong><br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> Persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong><br />
• rok<strong>en</strong> van ouders, broer/zus, (beste) vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
• houding t<strong>en</strong> opzichte van rok<strong>en</strong> bij ouders, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
• sociaaleconomische status van de ouders<br />
• tabaksreclame<br />
• verkrijgbaarheid van tabak<br />
• al dan niet rookvrije op<strong>en</strong>bare ruimte (school, werk)<br />
• rookbeleid op school<br />
• eig<strong>en</strong> houding t<strong>en</strong> opzichte van rok<strong>en</strong><br />
• verwachting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het rok<strong>en</strong><br />
• <strong>gezondheid</strong>sopvatting<strong>en</strong><br />
• stress<br />
• gevoel van eig<strong>en</strong>waarde<br />
• vaardigheid om sociale druk tot rok<strong>en</strong> te weerstaan<br />
• copingstijl<br />
• g<strong>en</strong>etisch bepaalde gevoeligheid voor de verslav<strong>en</strong>de<br />
werking van nicotine<br />
• risicogedrag versus gezond <strong>en</strong> actief gedrag<br />
• beschikbaarheid van eig<strong>en</strong> geld<br />
Rok<strong>en</strong> van vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders bevordert beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong><br />
De kans dat e<strong>en</strong> jongere <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> begint te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> wordt sterk bepaald door de mate waarin<br />
rok<strong>en</strong> sociaal geaccepteerd gedrag is binn<strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> sociale netwerk (gezin, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> school)<br />
(Brug & Van L<strong>en</strong>the, 2005; Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). M<strong>en</strong> veronderstelt dat ouders vooral de<br />
meeste invloed hebb<strong>en</strong> bij de jongere kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> langzamerhand meer invloed krijg<strong>en</strong>. Er<br />
is echter nog te weinig langlop<strong>en</strong>d, prospectief onderzoek gedaan om hierover uitsluitsel te kunn<strong>en</strong><br />
gev<strong>en</strong> (Conrad et al., 1992; Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). Ouders hebb<strong>en</strong> dus mogelijk e<strong>en</strong> grotere rol<br />
dan tot nu toe werd aang<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn dus e<strong>en</strong> belangrijke doelgroep bij het gev<strong>en</strong> van voorlichting<br />
(Engels & Spruijt, 2002). Het rok<strong>en</strong> van broer of zus, (beste) vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> vergroot de<br />
kans op het gaan rok<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> is misschi<strong>en</strong> wel de belangrijkste factor om te beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
rok<strong>en</strong>, om te blijv<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> om meer te gaan rok<strong>en</strong> (Brug & van L<strong>en</strong>the, 2005). Veel jonger<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> dat meer leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> dan in werkelijkheid het geval is. Interv<strong>en</strong>ties in de vorm van<br />
normbeïnvloeding prober<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> te lat<strong>en</strong> inzi<strong>en</strong> dat zij hiervan e<strong>en</strong> verkeerd beeld hebb<strong>en</strong> (Pieterse<br />
& Willems<strong>en</strong>, 2005).<br />
Allerlei persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong> of vergrot<strong>en</strong> de kans om te beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong><br />
Allerlei persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> verklein<strong>en</strong> de kans om te beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld<br />
de vaardighed<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> jongere om de sociale druk tot rok<strong>en</strong> te weerstaan <strong>en</strong> de copingstijl (tabel<br />
2.3.3). In interv<strong>en</strong>ties om te voorkom<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong> wordt jonger<strong>en</strong> geleerd om nee te<br />
zegg<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> sociale druk (weerbaarheidstraining<strong>en</strong>).<br />
Depressie <strong>en</strong> stress (bijvoorbeeld door slechte schoolprestaties), e<strong>en</strong> laag gevoel van eig<strong>en</strong>waarde,<br />
neiging tot het nem<strong>en</strong> van risico’s, gevoeligheid voor de invloed van leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> angst<br />
bevorder<strong>en</strong> juist (beginn<strong>en</strong>d) rookgedrag (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). Zog<strong>en</strong>aamde sociale invloed<br />
interv<strong>en</strong>ties gebruik<strong>en</strong> cognitieve gedragsvaardighed<strong>en</strong> zoals instructie <strong>en</strong> herhaling. om jonger<strong>en</strong> om<br />
te ler<strong>en</strong> gaan <strong>met</strong> stress <strong>en</strong> angst, hun assertiviteit te verhog<strong>en</strong>, media te ler<strong>en</strong> weerstaan <strong>en</strong> hun<br />
eig<strong>en</strong>waarde te verhog<strong>en</strong> (Thomas & Perera, 2006).<br />
Daarnaast blijk<strong>en</strong> erfelijke factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol te spel<strong>en</strong> bij zowel start<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> als het aantal<br />
sigarett<strong>en</strong> dat m<strong>en</strong> rookt. G<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong> zijn echter niet te beïnvloed<strong>en</strong>. Daarnaast zijn de markers<br />
nog niet in kaart gebracht om te bepal<strong>en</strong> wie in het bezit is van de ‘slechte’ g<strong>en</strong>etische factor<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>nis<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 53
over erfelijke factor<strong>en</strong> heeft dus vooralsnog ge<strong>en</strong> consequ<strong>en</strong>ties voor interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong><br />
(Bemelmans et al., 2005).<br />
Verwachte voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> of jongere blijft rok<strong>en</strong><br />
De voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> jongere verwacht van het rok<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> jongere blijft rok<strong>en</strong> of<br />
opnieuw gaat rok<strong>en</strong> na e<strong>en</strong> stoppoging (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). Van de rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt<br />
60% bepaalde <strong>gezondheid</strong>srisico’s te lop<strong>en</strong> omdat ze rok<strong>en</strong>, 37% d<strong>en</strong>kt dat het wel meevalt <strong>en</strong> 3% van<br />
de rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt ge<strong>en</strong> <strong>gezondheid</strong>srisico te lop<strong>en</strong>. Daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> d<strong>en</strong>kt 89% van de nietrok<strong>en</strong>de<br />
jonger<strong>en</strong> zelf bepaalde <strong>gezondheid</strong>srisico’s te lop<strong>en</strong> als ze zoud<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>, 10% d<strong>en</strong>kt dat het<br />
wel meevalt <strong>en</strong> 1% d<strong>en</strong>kt ge<strong>en</strong> risico te lop<strong>en</strong> (STIVORO, 2007).<br />
Tabaksreclame maakt het rok<strong>en</strong> aantrekkelijker voor jonger<strong>en</strong><br />
Tabaksreclame is erop gericht het rok<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantrekkelijker imago te gev<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong>. Reclame<br />
kan ervoor zorg<strong>en</strong> dat de jongere van experim<strong>en</strong>teel rok<strong>en</strong> overgaat naar regelmatig rok<strong>en</strong> (Wakefield<br />
et al., 2003). Hoe meer jonger<strong>en</strong> zich bewust zijn van of gevoelig zijn voor tabaksreclame, des te hoger<br />
de kans dat ze gaan rok<strong>en</strong> (Lovato et al., 2003). Gezondheidswaarschuwing<strong>en</strong> op verpakking<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong><br />
vooral e<strong>en</strong> effect te hebb<strong>en</strong> op gemotiveerde rokers die er toch al over d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> om <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> te stopp<strong>en</strong><br />
(Willems<strong>en</strong>, 2005; Willems<strong>en</strong>, 2003).<br />
Hoe hoger de prijs, des te minder er wordt gerookt<br />
Factor<strong>en</strong> die de verkrijgbaarheid of beschikbaarheid van tabaksproduct<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong>,<br />
spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol bij het rookgedrag. Zo is de prijs van tabakswar<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong> van belang: hoe hoger<br />
de prijs, des te minder er wordt gerookt. Ook e<strong>en</strong> leeftijdslimiet op de verkoop zou het rok<strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
gaan, terwijl verkooppunt<strong>en</strong> in de buurt van de school het rok<strong>en</strong> juist zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> bevorder<strong>en</strong><br />
(Willems<strong>en</strong>, 2005).<br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Hoe lager het schoolniveau des te meer jonger<strong>en</strong> rok<strong>en</strong><br />
Op het VMBO-b (VMBO-beroepsgerichte leerweg) rok<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d meer jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
16 jaar dan op alle andere schoolniveaus (16% dagelijkse rokers) (Monshouwer et al., 2004; Van<br />
Dorsselaer et al., 2007). Onder de VWO-leerling<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong> zich de minste rokers (6% dagelijkse<br />
rokers). Het aantal gerookte sigarett<strong>en</strong> door rokers neemt ook af <strong>met</strong> het stijg<strong>en</strong> van het schoolniveau.<br />
Ruim 30% van de rokers op het VMBO-b rookt meer dan ti<strong>en</strong> sigarett<strong>en</strong> per dag, terwijl dit op het<br />
VWO 10% is (Monshouwer et al., 2004).<br />
Nauwelijks verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> etnische groep<strong>en</strong><br />
Er is ge<strong>en</strong> sterke sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> etnische afkomst <strong>en</strong> rok<strong>en</strong> (Monshouwer et al., 2004; Van<br />
Dorsselaer et al., 2007). Alle<strong>en</strong> Marokkaanse scholier<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> minder dan scholier<strong>en</strong> van autochtone<br />
afkomst. Voor Marokkaanse jong<strong>en</strong>s is het verschil <strong>met</strong> de Nederlandse jong<strong>en</strong>s minder groot (12%<br />
versus 18% van de 12- tot 17-jarig<strong>en</strong> in de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong>) dan voor Marokkaanse meisjes in<br />
vergelijking <strong>met</strong> Nederlandse meisjes (respectievelijk 6% <strong>en</strong> 22% in de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong>)<br />
(Monshouwer et al., 2004).<br />
54 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kan rok<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepakt?<br />
Prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties richt<strong>en</strong> zich idealiter op de eerder g<strong>en</strong>oemde brede range van oorzak<strong>en</strong> van<br />
rok<strong>en</strong> (tabel 3.3.2). Naast het positief beïnvloed<strong>en</strong> van persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> zoals k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong><br />
attitude richt<strong>en</strong> ze zich ook op het stimuler<strong>en</strong> van fysieke <strong>en</strong> sociale omgevingsfactor<strong>en</strong> die het nietrok<strong>en</strong><br />
ondersteun<strong>en</strong>. Als iemand e<strong>en</strong>maal is begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, blijkt het heel lastig te zijn er weer<br />
vanaf te kom<strong>en</strong>. Voorkom<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong> is dan ook heel belangrijk. Net zo belangrijk is<br />
het om te voorkóm<strong>en</strong> dat rok<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vaste gewoonte wordt. De meeste interv<strong>en</strong>ties richt<strong>en</strong> zich op het<br />
voorkóm<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong>, terwijl slechts <strong>en</strong>kele interv<strong>en</strong>ties erop gericht zijn dat jonger<strong>en</strong><br />
stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>. Interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de niveaus word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong>.<br />
We gaan hier in op overheidsmaatregel<strong>en</strong> ter prev<strong>en</strong>tie van rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> ter stimulering van stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
rok<strong>en</strong>, <strong>en</strong> op verschill<strong>en</strong>de settings waarin rookprev<strong>en</strong>tieprogramma’s <strong>en</strong> stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>rok<strong>en</strong>interv<strong>en</strong>ties<br />
(kunn<strong>en</strong>) word<strong>en</strong> ingezet. We gaan niet specifiek in op interv<strong>en</strong>ties waarbij meerok<strong>en</strong><br />
wordt voorkom<strong>en</strong>.<br />
Meeste interv<strong>en</strong>tieprogramma’s gericht op voorkom<strong>en</strong> van start<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong><br />
Voor de meeste rokers geldt dat ze zijn begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> dagelijks rok<strong>en</strong> in de periode dat zij op de<br />
middelbare school zat<strong>en</strong>. De meeste interv<strong>en</strong>tieprogramma’s richt<strong>en</strong> zich dan ook op het voorkóm<strong>en</strong><br />
van rok<strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong>. De huidige (Nederlandse) prev<strong>en</strong>tieprogramma’s hebb<strong>en</strong> slechts e<strong>en</strong><br />
bescheid<strong>en</strong> invloed op gedrag. Ze leid<strong>en</strong> in het gunstigste geval tot e<strong>en</strong> uitstel van e<strong>en</strong> jaar of twee van<br />
het beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, maar voorkom<strong>en</strong> niet dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong> (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005).<br />
Uitstel van maximaal twee jaar lijkt niet veel, maar uitstel van het beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> is wel<br />
belangrijk. Het is namelijk bek<strong>en</strong>d dat person<strong>en</strong> die op jonge leeftijd <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> beginn<strong>en</strong> over het<br />
algeme<strong>en</strong> meer sigarett<strong>en</strong> per dag rok<strong>en</strong>, moeilijker <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer kans hebb<strong>en</strong> op<br />
het ontstaan van <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>de aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (Taioli, 1991; Reid, 1992).<br />
Ook interv<strong>en</strong>ties gericht op stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong> van belang<br />
Steeds meer wordt het belang onderk<strong>en</strong>d van interv<strong>en</strong>ties die zich specifiek richt<strong>en</strong> op de vrij grote<br />
groep jonger<strong>en</strong> die al e<strong>en</strong> gevestigd rookpatroon hebb<strong>en</strong>. Bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>rok<strong>en</strong>interv<strong>en</strong>ties<br />
als individuele counseling, telefonische counseling, groepscursus, alle vorm<strong>en</strong> van<br />
nicotinetherapie, bupropion <strong>en</strong> nortriptyline effectief geblek<strong>en</strong> (Willems<strong>en</strong> et al., 2003; Lancaster &<br />
Stead, 2005a; Lancaster & Stead, 2005b; Stead & Lancaster, 2005b; Stead et al., 2006). De<br />
nicotinevervang<strong>en</strong>de therapieën (bupropion) zijn bij jonger<strong>en</strong> niet effectief geblek<strong>en</strong>. Er zijn nog<br />
onvoldo<strong>en</strong>de studies uitgevoerd om te kunn<strong>en</strong> concluder<strong>en</strong> dat de overige stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>rok<strong>en</strong>interv<strong>en</strong>ties<br />
bij jonger<strong>en</strong> effectief zijn. De eerste resultat<strong>en</strong> zijn wel veelbelov<strong>en</strong>d (Grimshaw &<br />
Stanton, 2006). Overig<strong>en</strong>s zegt ruim 80% van de jonger<strong>en</strong> die stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, te zijn gestopt zonder<br />
hulp (STIVORO, 2007). Dit is ook bek<strong>en</strong>d onder volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>: ondanks de vele hulpmiddel<strong>en</strong> om te<br />
stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, geeft 66 tot 90% van de rokers aan bij hun stoppoging<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> hulpmiddel<strong>en</strong> te<br />
gebruik<strong>en</strong> (Fiore et al., 1990; STIVORO, 2007).<br />
Steeds meer programma’s richt<strong>en</strong> zich op minder<strong>en</strong> van aantal gerookte sigarett<strong>en</strong><br />
Hoe meer sigarett<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jongere rookt, des te kleiner is de kans op stopp<strong>en</strong>. Er wordt dan ook steeds<br />
meer gepleit voor programma’s die (ook) gericht zijn op mindering in plaats van op stopp<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> schat<br />
dat wanneer e<strong>en</strong> jongere op de leeftijd van 16 <strong>en</strong> 17 jaar er in slaagt vijf sigarett<strong>en</strong> per dag minder te<br />
rok<strong>en</strong>, de kans op stopp<strong>en</strong> drie jaar later is verdubbeld (Pieterse & Willems<strong>en</strong>, 2005). Er is mom<strong>en</strong>teel<br />
echter weinig bewijs dat de interv<strong>en</strong>ties om te minder<strong>en</strong> in plaats van te stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> op<br />
lange termijn effectief zijn (Stead & Lancaster, 2005a).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 55
Massamediale campagnes lijk<strong>en</strong> effectief in voorkóm<strong>en</strong> van start<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong><br />
Massamediale campagnes lijk<strong>en</strong> effectief te zijn in het beïnvloed<strong>en</strong> van het start<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> door<br />
jonger<strong>en</strong>, maar het bewijs is niet sterk (Sowd<strong>en</strong> & Arblaster, 2000). Effectieve campagnes dur<strong>en</strong> langer<br />
<strong>en</strong> zijn int<strong>en</strong>siever dan de minder succesvolle campagnes. Het type medium (radio, televisie, krant,<br />
billboards, bioscoop), de duur, int<strong>en</strong>siteit <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>tie van de campagne zijn belangrijk voor het<br />
succes. De meeste campagnes hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> invloed op verandering<strong>en</strong> in houding, k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> int<strong>en</strong>tie tot<br />
rok<strong>en</strong> op langere termijn (Sowd<strong>en</strong> & Arblaster, 2000).<br />
De Nederlandse jonger<strong>en</strong>campagnes die tot nu toe zijn uitgevoerd, war<strong>en</strong> gericht op het bevorder<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> positief imago van niet-rokers. Deze campagnes blek<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> positieve verandering<strong>en</strong> teweeg te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in attitude <strong>en</strong> effect<strong>en</strong> op rookgedrag, maar rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> niet-rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong><br />
wel significant vaker ‘cool’ <strong>en</strong> stoer te vind<strong>en</strong> (Koolhaas & Willems<strong>en</strong>, 2005).<br />
Tabaksreclameverbod verlaagt de kans op beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong><br />
Tabaksreclame <strong>en</strong> publiciteit verhog<strong>en</strong> de kans dat jonger<strong>en</strong> gaan beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> (Lovato, 2003).<br />
Vergelijk<strong>en</strong>d onderzoek in 22 land<strong>en</strong> geeft aan dat reclameverbod<strong>en</strong> de tabaksconsumptie kunn<strong>en</strong><br />
verminder<strong>en</strong>, mits zij veelomvatt<strong>en</strong>d zijn (Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007; Serra et al., 2000). In Nederland geldt<br />
sinds 2002/2003 voor de meeste vorm<strong>en</strong> van tabaksreclame e<strong>en</strong> verbod. Het reclameverbod omvat<br />
onder andere e<strong>en</strong> verbod voor reclame op televisie, radio, billboards, in krant<strong>en</strong> <strong>en</strong> tijdschrift<strong>en</strong>, in<br />
bushokjes, op internet <strong>en</strong> op andere product<strong>en</strong> (zoals scho<strong>en</strong><strong>en</strong>, kleding of tass<strong>en</strong>). E<strong>en</strong> tabaksfabrikant<br />
mag ook ge<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>em<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, festivals of prijz<strong>en</strong> meer sponsor<strong>en</strong> of gratis tabaksproduct<strong>en</strong> uitdel<strong>en</strong><br />
(VWS & STIVORO, 2008).<br />
Accijnsverhoging is e<strong>en</strong> zeer effectieve <strong>en</strong> kost<strong>en</strong>effectieve maatregel<br />
Accijnsverhoging blijkt e<strong>en</strong> zeer effectieve <strong>en</strong> kost<strong>en</strong>effectieve maatregel om het aantal jeugdige rokers<br />
terug te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Van Baal et al., 2005; Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007). E<strong>en</strong> prijsverhoging van 20% op<br />
tabaksproduct<strong>en</strong> verlaagt het aantal jeugdige rokers <strong>met</strong> bijna 20.000 op de korte termijn (Van Baal et<br />
al., 2005). In verscheid<strong>en</strong>e studies is vastgesteld dat het effect van accijnsverhoging bij jonger<strong>en</strong> groter<br />
is dan bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> (Chaloupka, 1997). Tev<strong>en</strong>s heeft e<strong>en</strong> verhoging van de prijs e<strong>en</strong> groter effect bij<br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> lage sociaaleconomische status (Van L<strong>en</strong>the & Mack<strong>en</strong>bach, 2006; Towns<strong>en</strong>d et al.,<br />
1994). De Nederlandse prijs van e<strong>en</strong> pakje sigarett<strong>en</strong> is laag vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> die in andere land<strong>en</strong>. Op 1<br />
januari 2007 kostte in Duitsland e<strong>en</strong> pakje Marlboro van twintig stuks €4,71, in België €4,53, in het<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk €7,89 <strong>en</strong> in Nederland €4,21. Als de prijs van sigarett<strong>en</strong> wordt afgezet teg<strong>en</strong> het<br />
welvaartsniveau van de verschill<strong>en</strong>de Europese land<strong>en</strong> dan staat Nederland op de 19 de plaats qua prijs<br />
van e<strong>en</strong> pakje sigarett<strong>en</strong> (Jooss<strong>en</strong>s & Raw, 2006).<br />
Leeftijdsgr<strong>en</strong>s voor verkoop tabaksproduct<strong>en</strong> moeilijk handhaafbaar<br />
Sinds 1 januari 2003 mog<strong>en</strong> tabaksproduct<strong>en</strong> in Nederland nog uitsluit<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> verkocht aan<br />
person<strong>en</strong> van 16 jaar <strong>en</strong> ouder. In de meeste land<strong>en</strong> waar deze maatregel is ingevoerd, waaronder<br />
Nederland, is handhaving ervan e<strong>en</strong> groot probleem (Willems<strong>en</strong> et al., 2005; Stead & Lancaster,<br />
2005a). Het effect van deze maatregel is over het algeme<strong>en</strong> beperkt omdat controle op de<br />
verkooppunt<strong>en</strong> moeilijk is <strong>en</strong> ook omdat, zelfs al zoud<strong>en</strong> de detaillist<strong>en</strong> zich aan de regels houd<strong>en</strong>,<br />
jonger<strong>en</strong> toch wel manier<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> om aan sigarett<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> (Stead & Lancaster, 2005a; Rigotti et<br />
al., 1997). Het is dus de vraag of de maatregel de toegang van jonger<strong>en</strong> tot tabak voldo<strong>en</strong>de kan<br />
beperk<strong>en</strong>.<br />
Rookverbod<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong> rokers in plaats <strong>en</strong> tijd om te rok<strong>en</strong><br />
Het belangrijkste doel van rookverbod<strong>en</strong> is niet-rokers bescherm<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> tabaksrook. Doordat<br />
rookverbod<strong>en</strong> rokers beperk<strong>en</strong> in de plaats waar <strong>en</strong> de tijd waarin ze kunn<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong><br />
rookverbod<strong>en</strong> ook effect hebb<strong>en</strong> op de hoeveelheid tabaksconsumptie <strong>en</strong> het aantal rokers (Brug & Van<br />
L<strong>en</strong>the, 2005). Het bestaan van e<strong>en</strong> rookbeleid op e<strong>en</strong> school in de vorm van e<strong>en</strong> rookverbod (rookvrije<br />
56 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
schol<strong>en</strong>) is geassocieerd <strong>met</strong> e<strong>en</strong> daling van het aantal jonger<strong>en</strong> dat rookt, mits op de naleving van dit<br />
beleid wordt toegezi<strong>en</strong> (Levy & Fri<strong>en</strong>d, 2003; Wakefield & Giovino, 2003; Brug & Van L<strong>en</strong>the, 2005).<br />
In Nederland loopt sinds 1997 het project ‘Rookvrije school’ voor het basis- <strong>en</strong> voortgezet onderwijs.<br />
Dit project heeft tot doel e<strong>en</strong> rookvrije omgeving op schol<strong>en</strong> te creër<strong>en</strong>. Daartoe wordt er tijd<strong>en</strong>s less<strong>en</strong><br />
aandacht besteed aan niet-rok<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s di<strong>en</strong><strong>en</strong> volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> het goede voorbeeld te gev<strong>en</strong> door (op <strong>en</strong><br />
om school) niet te rok<strong>en</strong> (Busch & Zeeman, 2007).<br />
Naast schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> uitgaansgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> interessante setting zijn om rookverbod<strong>en</strong> in te<br />
stell<strong>en</strong> om zo het aantal rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong> (Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007). De afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong><br />
zijn in verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong> rookverbod<strong>en</strong> in alle op<strong>en</strong>bare geleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> ingesteld. Deze word<strong>en</strong><br />
voornamelijk ingesteld om passief rok<strong>en</strong> te verminder<strong>en</strong>. Effect<strong>en</strong> op het aantal rokers zijn echter niet<br />
of nauwelijks beschrev<strong>en</strong>. In Italië heeft het rookverbod op korte termijn geleid tot e<strong>en</strong> daling van de<br />
sigarett<strong>en</strong>verkoop, de rookpreval<strong>en</strong>tie (daling van 2,3%) <strong>en</strong> het gemiddelde aantal sigarett<strong>en</strong> per roker<br />
per dag (van 15,4 naar 14,6). De daling bleek groter voor 15- tot 25-jarig<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor vrouw<strong>en</strong> dan voor<br />
andere groep<strong>en</strong> in de bevolking (Gallus et al., 2006). Uit e<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te Amerikaanse studie bleek dat<br />
(complete) rookverbod<strong>en</strong> in de horeca effectief verhinder<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> van experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong><br />
overgaan naar gevestigd rok<strong>en</strong> (Siegel et al., 2008). Per 1 juli 2008 geldt ook in Nederland e<strong>en</strong><br />
rookverbod in de horeca.<br />
Integrale aanpak bij rok<strong>en</strong> lijkt effectief<br />
Uit internationale overzichtstudies naar stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>-rok<strong>en</strong>interv<strong>en</strong>ties bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> blijkt dat<br />
accijnsverhoging<strong>en</strong>, massamediale campagnes <strong>en</strong> individuele ondersteuning bij stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong><br />
effectieve interv<strong>en</strong>ties zijn (Fe<strong>en</strong>stra et al., 2005; Van Baal et al., 2005). Naar verwachting neemt de<br />
effectiviteit van deze interv<strong>en</strong>ties toe als ze in combinatie word<strong>en</strong> toegepast. Prijsverhoging van<br />
tabakswar<strong>en</strong> vermindert de consumptie van sigarett<strong>en</strong>, maar is effectiever in combinatie <strong>met</strong><br />
reclamebeperking<strong>en</strong>, verkoopbeperking<strong>en</strong>, rookverbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> rookvrije ruimt<strong>en</strong>,<br />
<strong>gezondheid</strong>swaarschuwing<strong>en</strong> op verpakking<strong>en</strong> <strong>en</strong> massamediale campagnes. Accijnsverhoging is<br />
(kost<strong>en</strong>)effectief wat betreft het terugdring<strong>en</strong> van het aantal jeugdige rokers. Er zijn ook aanwijzing<strong>en</strong><br />
voor positieve effect<strong>en</strong> op dat vlak van het terugdring<strong>en</strong> van reclame <strong>en</strong> verkoopstimulering (Bouw<strong>en</strong>s<br />
et al., 2007).<br />
Meeste rookprev<strong>en</strong>tieprogramma’s vind<strong>en</strong> plaats op school<br />
Verreweg de meeste interv<strong>en</strong>ties die gericht zijn op het voorkom<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />
plaats op school (Thomas & Perera, 2006). Interv<strong>en</strong>ties op schol<strong>en</strong> bevatt<strong>en</strong> bijvoorbeeld<br />
lesprogramma’s gericht op het gev<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nisverhog<strong>en</strong>de <strong>en</strong> attitudebeïnvloed<strong>en</strong>de informatie,<br />
weerbaarheidstraining<strong>en</strong> <strong>en</strong> normbeïnvloeding. Er kunn<strong>en</strong> klassikale niet-rok<strong>en</strong>afsprak<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
gemaakt, er zijn programma’s waarbij materiële beloning<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gekoppeld aan e<strong>en</strong> nietrok<strong>en</strong>afspraak<br />
of schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> onderling e<strong>en</strong> competitie aangaan.<br />
Nederlandse schoolinterv<strong>en</strong>ties vanuit de sociale invloed b<strong>en</strong>adering 3 hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positief effect op het<br />
gedrag op lange termijn (minimaal één jaar), echter in sommige interv<strong>en</strong>ties alle<strong>en</strong> voor de niet-rokers<br />
(Thomas & Perera, 2006; Crone et al., 2003; Ausems et al., 2004). Het perc<strong>en</strong>tage rokers stijgt minder<br />
op schol<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rookprev<strong>en</strong>tieprogramma vanuit de sociale invloed b<strong>en</strong>adering uitvoer<strong>en</strong> (7% rookt<br />
na afloop) dan op schol<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> dergelijk programma niet gebruik<strong>en</strong> (14% rookt na afloop) (Dijkstra<br />
et al., 1999; De Vries et al., 1994).<br />
Schoolinterv<strong>en</strong>ties waarbij alle<strong>en</strong> informatie wordt gegev<strong>en</strong> behal<strong>en</strong> nauwelijks positieve resultat<strong>en</strong>.<br />
Prev<strong>en</strong>tieprogramma’s die uitgaan van sociale vaardighed<strong>en</strong> zijn nog nauwelijks onderzocht, maar<br />
lijk<strong>en</strong> effectief, ev<strong>en</strong>als lesprogramma’s die uitgaan van competitie tuss<strong>en</strong> klass<strong>en</strong> (Thomas & Perera,<br />
3 In sociale invloed interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> cognitieve gedragsvaardighed<strong>en</strong> zoals instructie <strong>en</strong> herhaling gebruikt om jonger<strong>en</strong> om<br />
te ler<strong>en</strong> gaan <strong>met</strong> stress <strong>en</strong> angst, hun assertiviteit te verhog<strong>en</strong>, media te ler<strong>en</strong> weerstaan <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong>waarde te verhog<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 57
2006). E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> dergelijk programma is de ‘Actie teg<strong>en</strong>gif’ (STIVORO <strong>en</strong> Trimbos-<br />
instituut), waarbij 1 e <strong>en</strong> 2 e klass<strong>en</strong> van het voortgezet onderwijs e<strong>en</strong> klassikale niet-rok<strong>en</strong>afspraak<br />
mak<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> klassikale afspraak heeft op korte termijn e<strong>en</strong> positief beperk<strong>en</strong>d effect op het aantal<br />
jonger<strong>en</strong> dat start <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> het aantal jonger<strong>en</strong> dat experim<strong>en</strong>teert <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> (onderzocht bij<br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> lage opleiding). Na e<strong>en</strong> jaar zijn deze effect<strong>en</strong> echter verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> zijn additionele<br />
interv<strong>en</strong>ties nodig om het effect te behoud<strong>en</strong> (Crone et al., 2003). In het buit<strong>en</strong>land zijn vergelijkbare<br />
resultat<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> (Etter & Bouvier, 2006).<br />
E<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>tie vergelijkbaar <strong>met</strong> e<strong>en</strong> klassikale niet-rok<strong>en</strong>afspraak is e<strong>en</strong> niet-rok<strong>en</strong>afspraak bij<br />
sportclubs (Smoke Free Teams). Deze blijkt effectief op de relatief korte termijn (drie maand<strong>en</strong>) maar<br />
is (nog) niet op de lange termijn geëvalueerd (Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007; De Vries et al., 2001).<br />
Rookprev<strong>en</strong>tieprogramma’s al start<strong>en</strong> op de basisschool<br />
De meeste Nederlandse interv<strong>en</strong>tieprogramma’s zijn ontwikkeld voor het voortgezet onderwijs. Dat is<br />
ook logisch: op de basisschool rok<strong>en</strong> nog weinig kinder<strong>en</strong>, na de basisschool neemt het aantal rokers<br />
<strong>en</strong>orm toe. De overgang naar het voortgezet onderwijs is echter e<strong>en</strong> periode waarin jonger<strong>en</strong> erg<br />
gevoelig zijn voor factor<strong>en</strong> die h<strong>en</strong> stur<strong>en</strong> in de richting van het beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>. STIVORO heeft<br />
daarom e<strong>en</strong> lesprogramma ontwikkeld <strong>met</strong> als doel het beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> door kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
uit groep 7 <strong>en</strong> 8 van het basisonderwijs teg<strong>en</strong> te gaan (Ik ®ook niet). Het programma is vooral<br />
gebaseerd op de sociale invloedb<strong>en</strong>adering. In e<strong>en</strong> gerandomiseerde studie werd gevond<strong>en</strong> dat dit<br />
interv<strong>en</strong>tieprogramma op de korte termijn (aan het eind van het eerste <strong>en</strong> tweede interv<strong>en</strong>tiejaar, dus<br />
aan het eind van groep 7 <strong>en</strong> 8) niet effectief was. Het effect was pas zichtbaar in de brugklas: daar<br />
hadd<strong>en</strong> de kinder<strong>en</strong> die het programma hadd<strong>en</strong> gevolgd e<strong>en</strong> hogere int<strong>en</strong>tie om niet te rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> rookt<strong>en</strong><br />
ze ook daadwerkelijk minder dan de controlegroep. Het is onduidelijk of dit effect op de langere<br />
termijn stand houdt (Crone et al., 2005).<br />
Gecombineerde schoolprogramma’s meest effectief<br />
Er word<strong>en</strong> steeds meer programma’s ontwikkeld waarin verschill<strong>en</strong>de interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong><br />
gecombineerd. Combinaties van effectieve <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong> het rok<strong>en</strong> onder jonger<strong>en</strong> effectiever<br />
dan <strong>en</strong>kelvoudige strategieën (Sowd<strong>en</strong> et al., 2003; Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007). Zo is e<strong>en</strong> combinatie van<br />
e<strong>en</strong> klassikale niet-rok<strong>en</strong>afspraak <strong>met</strong> e<strong>en</strong> lesprogramma dat gebruikmaakt van de sociale invloed<br />
b<strong>en</strong>adering effectiever dan <strong>en</strong>kel het gev<strong>en</strong> van informatie of alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klassikale niet-rok<strong>en</strong>afspraak.<br />
Van de meeste gecombineerde programma’s is echter nog onbek<strong>en</strong>d of ze effectief zijn.<br />
De ‘Gezonde school <strong>en</strong> g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>’ <strong>en</strong> ‘Schoolslag’ zijn twee gecombineerde programma’s,<br />
waarvan wel bek<strong>en</strong>d is dat ze effectief zijn. Het project ‘Gezonde school <strong>en</strong> g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>’ richt zich<br />
op bewustwording van gezond gedrag bij leerling<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> het creër<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezonde<br />
schoolomgeving <strong>en</strong> leidt zo tot minder gebruik van tabak. Ook heeft het project e<strong>en</strong> positief effect op<br />
de k<strong>en</strong>nis van g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> van de risico’s van gebruik. Daarnaast ler<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> waar ze <strong>met</strong><br />
problem<strong>en</strong> naartoe kunn<strong>en</strong> (De Hollander et al., 2006; ResCon, 1999; Vogels et al., 2002). Bij dit<br />
project word<strong>en</strong> ook ouders betrokk<strong>en</strong>. ‘Schoolslag’ begeleidt schol<strong>en</strong> in het basis- <strong>en</strong> voortgezet<br />
onderwijs bij het mak<strong>en</strong> van keuzes van activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> strategieën op het terrein van gezond gedrag <strong>en</strong><br />
prev<strong>en</strong>tie.<br />
Gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties in het buit<strong>en</strong>land effectief geblek<strong>en</strong><br />
Uit e<strong>en</strong> aantal studies van hoge kwaliteit bleek dat gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties effectief kunn<strong>en</strong> zijn in<br />
het voorkóm<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong>. De effectiviteit is afhankelijk van hoe goed deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die het<br />
programma aanbied<strong>en</strong> zijn getraind. Hierbij maakt het aantal sessies in het programma ge<strong>en</strong> verschil<br />
(Thomas & Perera, 2006). Dit soort interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> in Nederland nog niet toegepast. Bij<br />
Nederlandse gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties gaat het vaak om foldertjes <strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet-rok<strong>en</strong>afspraak tuss<strong>en</strong><br />
ouder <strong>en</strong> kind. Er zijn nog te weinig interv<strong>en</strong>ties beschikbaar om uitsprak<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> do<strong>en</strong> over de<br />
effectiviteit van interv<strong>en</strong>ties die zich richt<strong>en</strong> op ouders in de rol van opvoeders (Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007).<br />
58 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Veel jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> baantje, dus werkplek mogelijk ook e<strong>en</strong> effectieve setting<br />
De werkplek zou e<strong>en</strong> interessante <strong>en</strong> effectieve setting kunn<strong>en</strong> zijn voor rookinterv<strong>en</strong>ties, aangezi<strong>en</strong><br />
veel jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> baan of e<strong>en</strong> bijbaantje hebb<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> niet-rok<strong>en</strong>norm op het werk blijkt veel effect te<br />
hebb<strong>en</strong> (Moher et al., 2005). Jonger<strong>en</strong> op de werkplek kunn<strong>en</strong> deze norm help<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>. Uit<br />
<strong>met</strong>ing<strong>en</strong> van de Voedsel <strong>en</strong> War<strong>en</strong> Autoriteit (VWA) blijkt dat het aantal bedrijv<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> adequaat<br />
rookbeleid is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de ervar<strong>en</strong> hinder van of blootstelling aan tabaksrook is afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
(Verdonk-Kleinjan, 2008; Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007). Het is hiermee niet duidelijk of e<strong>en</strong> verbod op de<br />
werkplek ook op de langere termijn effect heeft op de rookpreval<strong>en</strong>tie. In buit<strong>en</strong>landse studies word<strong>en</strong><br />
dergelijke effect<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong>, maar onduidelijk is of effect<strong>en</strong> na verloop van tijd toe- of afnem<strong>en</strong><br />
(Moher et al., 2005).<br />
Wijkgerichte prev<strong>en</strong>tie geeft wissel<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong><br />
Wijkgerichte prev<strong>en</strong>tie is gewoonlijk e<strong>en</strong> mix van burgerinitiatief <strong>en</strong> overheidsactie. Meestal gaat het<br />
om e<strong>en</strong> schoolprogramma <strong>met</strong> iets extra’s voor ouders <strong>en</strong> soms gezinn<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>met</strong> ondersteuning door de<br />
media. De effect<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> wijkgerichte aanpak van rok<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong><br />
(Sowd<strong>en</strong> et al., 2003). Wijkgerichte interv<strong>en</strong>ties gericht op volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> gav<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verandering te zi<strong>en</strong><br />
in het perc<strong>en</strong>tage rokers op wijkniveau, hoewel er wel meer lichte rokers stopt<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> (Secker-<br />
Walker et al., 2002).<br />
Internet als nieuw medium om stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong><br />
Redelijk nieuw is het gebruik van internet als e<strong>en</strong> medium om stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
tabaksgebruik te ontmoedig<strong>en</strong>. De eerste studies suggerer<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>-rok<strong>en</strong>programma via<br />
internet succesvol kan zijn in het terugdring<strong>en</strong> van het aantal jonger<strong>en</strong> dat rookt, althans op korte<br />
termijn (Swartz et al., 2006). In Nederland is één internetprogramma in e<strong>en</strong> pilot geëvalueerd, dit<br />
programma bleek alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> effect op k<strong>en</strong>nis te hebb<strong>en</strong> (Bouw<strong>en</strong>s et al., 2007).<br />
Via jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg krijg<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> voorlichting over rok<strong>en</strong><br />
Alle kinder<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> al vroeg in hun lev<strong>en</strong> in aanraking <strong>met</strong> de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg. Daarmee zou de<br />
jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg e<strong>en</strong> belangrijke setting kunn<strong>en</strong> zijn voor de prev<strong>en</strong>tie van rok<strong>en</strong>. Er zijn echter<br />
ge<strong>en</strong> specifieke richtlijn<strong>en</strong> voor de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg op dit terrein. Wel geeft de<br />
jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg individuele voorlichting over de rol van ouders t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
aanler<strong>en</strong> van gezond gedrag aan ouders <strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> in groep 7. Daarnaast krijg<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s het<br />
contactmom<strong>en</strong>t in de 2 e klas van het voortgezet onderwijs individuele voorlichting over<br />
verslavingsrisico’s.<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Rok<strong>en</strong> is snel <strong>en</strong> sterk verslav<strong>en</strong>d door nicotine in tabaksrook. Hoe jonger iemand begint <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>,<br />
des te groter is de kans op verslaving. Het is dan ook belangrijk om al vroeg te beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
interv<strong>en</strong>ties die zich richt<strong>en</strong> op het voorkóm<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong>. De huidige (Nederlandse)<br />
prev<strong>en</strong>tieprogramma’s voorkóm<strong>en</strong> echter niet dat jonger<strong>en</strong> gaan rok<strong>en</strong>, ze stell<strong>en</strong> het rookgedrag uit.<br />
Combinaties van <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> verminder<strong>en</strong> het rok<strong>en</strong> effectiever dan <strong>en</strong>kelvoudige strategieën. Van de<br />
meeste gecombineerde programma’s voor jonger<strong>en</strong> is echter nog onbek<strong>en</strong>d of ze effectief zijn.<br />
De <strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong> ontstaan over het algeme<strong>en</strong> pas na langere tijd. Het heeft zin om te<br />
stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, want na verloop van tijd zijn de <strong>gezondheid</strong>srisico’s op hetzelfde niveau als bij<br />
niet-rokers. Stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>-rok<strong>en</strong>-programma’s gericht op jonge<strong>en</strong> zijn dus ook belangrijk. Er is echter<br />
onvoldo<strong>en</strong>de bewijs van de effectiviteit van stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>-rok<strong>en</strong>interv<strong>en</strong>ties bij jonger<strong>en</strong>. Effectieve<br />
maatregel<strong>en</strong> om het aantal jeugdige rokers terug te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> zijn accijnsverhoging, veelomvatt<strong>en</strong>de<br />
reclameverbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> rookverbod<strong>en</strong> op school, mits op de naleving van dit beleid wordt toegezi<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 59
3.4 Cannabis<br />
Margriet van Laar <strong>en</strong> André van Gageldonk<br />
Van alle illegale drugs wordt cannabis het meest gebruikt. Hoeveel jonger<strong>en</strong> do<strong>en</strong> dat <strong>en</strong> op welke<br />
leeftijd gebruik<strong>en</strong> ze voor het eerst? Zijn er risicogroep<strong>en</strong> te onderscheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat zijn de belangrijkste<br />
risicofactor<strong>en</strong>? Wat wordt er gedaan om <strong>gezondheid</strong>srisico’s <strong>en</strong> -problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>gezondheid</strong> te bevorder<strong>en</strong>? En in hoeverre is dit effectief?<br />
Hasj <strong>en</strong> wiet: rustgev<strong>en</strong>d maar in hoge dosis ook angstopwekk<strong>en</strong>d<br />
Cannabis komt voor in diverse preparat<strong>en</strong> die word<strong>en</strong> aangeduid <strong>met</strong> de naam hasj of wiet.<br />
Het wordt doorgaans gerookt (‘geblowd’) in sigarett<strong>en</strong>, al dan niet sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> tabak, <strong>en</strong> soms via<br />
e<strong>en</strong> verdamper. Soms wordt het geget<strong>en</strong>. THC (tetrahydrocannabinol) is het belangrijkste<br />
psychoactieve bestanddeel. Tot <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> steeg de conc<strong>en</strong>tratie THC in nederwiet.<br />
Gebruikers ervar<strong>en</strong> cannabis als rustgev<strong>en</strong>d, maar in hogere doses kan het ook angstreacties<br />
veroorzak<strong>en</strong>.<br />
Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in deze paragraaf vooral ti<strong>en</strong>ers bedoeld.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jonger<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> cannabis?<br />
Ongeveer 8% van de jonger<strong>en</strong> gebruikte cannabis in de laatste maand<br />
Voor het cannabisgebruik onder jonger<strong>en</strong> zijn twee belangrijke landelijke Nederlandse bronn<strong>en</strong><br />
beschikbaar. Volg<strong>en</strong>s het Peilstationsonderzoek, e<strong>en</strong> groot herhaald landelijk onderzoek, bleek dat in<br />
2007 van de scholier<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar 17% ooit cannabis had gebruikt; 8% deed dat in de<br />
afgelop<strong>en</strong> maand (Monshouwer et al., 2008). Uit de in eerder paragraf<strong>en</strong> al beschrev<strong>en</strong> HBSC-studie<br />
(Van Dorsselaer et al., 2007; zie bijlage 2) bleek dat in 2005 14% van de jonger<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 12 <strong>en</strong> 16 jaar<br />
ooit cannabis had gebruikt, <strong>en</strong> 7% in de laatste maand. Jong<strong>en</strong>s gebruik<strong>en</strong> iets vaker dan meisjes, de<br />
verschill<strong>en</strong> word<strong>en</strong> echter groter bij de 16-jarig<strong>en</strong> (respectievelijk 24 <strong>en</strong> 10% gebruik in de laatste<br />
maand).<br />
Cannabisgebruik neemt tuss<strong>en</strong> 12 <strong>en</strong> 16 jaar sterk toe <strong>met</strong> de leeftijd<br />
In de HBSC-studie had slechts e<strong>en</strong> paar proc<strong>en</strong>t van de 12-jarig<strong>en</strong> cannabis gebruikt in het afgelop<strong>en</strong><br />
jaar (2,2% voor jong<strong>en</strong>s; 0,7% voor meisjes); bij de 16-jarig<strong>en</strong> was dat ruim e<strong>en</strong> kwart in het laatste<br />
jaar (36% voor jong<strong>en</strong>s; 23% voor meisjes). Datzelfde beeld komt naar vor<strong>en</strong> uit het<br />
Peilstationsonderzoek 2007. Maar weinig leerling<strong>en</strong> van twaalf hadd<strong>en</strong> in 2007 ervaring <strong>met</strong> cannabis:<br />
één op de vijftig (2,3%). Op zesti<strong>en</strong>jarige leeftijd had bijna één op de drie ooit wel e<strong>en</strong>s cannabis<br />
gebruikt (30%) (Monshouwer et al., 2008). Cannabisgebruik neemt weer af na het 25 e jaar (Van Laar et<br />
al., 2008).<br />
Eén op de zev<strong>en</strong> gebruikers rookt meer dan ti<strong>en</strong> keer per maand cannabis<br />
Van de 8% actuele gebruikers (in de laatste maand) van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar in 2007 had ruim de helft<br />
niet meer dan één à twee keer cannabis gebruikt in de afgelop<strong>en</strong> maand (55%). Eén op de zev<strong>en</strong> blowde<br />
meer dan ti<strong>en</strong> keer (14%): één op de zes jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> één op de veerti<strong>en</strong> meisjes. Per geleg<strong>en</strong>heid rookte<br />
de helft van de actuele gebruikers minder dan één joint (meisjes 57%, jong<strong>en</strong>s 46%). Waarschijnlijk<br />
rok<strong>en</strong> zij sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> del<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> joint. Bijna e<strong>en</strong> op de drie rookte één á twee joints per<br />
geleg<strong>en</strong>heid (meisjes 32%, jong<strong>en</strong>s 37%). Van de actuele cannabisgebruikers onder jong<strong>en</strong>s rookte<br />
60 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
18% meer dan drie joints per geleg<strong>en</strong>heid. Onder blow<strong>en</strong>de meisjes was dat 11% (Monshouwer et al.,<br />
2008).<br />
Frequ<strong>en</strong>te veelgebruikers lop<strong>en</strong> risico op problem<strong>en</strong><br />
Er is ook e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de frequ<strong>en</strong>tie waarmee jonger<strong>en</strong> cannabis gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
hoeveelheid. Van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die drie tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> ti<strong>en</strong> keer in de maand blow<strong>en</strong> rookt e<strong>en</strong> kwart (27%) drie<br />
of meer joints per keer. Van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die meer dan ti<strong>en</strong> keer in de maand blow<strong>en</strong>, rookt tweederde<br />
(67%) drie of meer joints per keer. Deze laatste groep loopt e<strong>en</strong> relatief groot risico op<br />
<strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> (Monshouwer et al., 2004).<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in cannabisgebruik eruit?<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
%<br />
Ooitgebruik<br />
1988 1992 1996 1999 2003 2007<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes totaal<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 61<br />
30<br />
25<br />
20<br />
15<br />
10<br />
5<br />
0<br />
%<br />
Actueel gebruik<br />
1988 1992 1996 1999 2003 2007<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes totaal<br />
Figuur 3.4.1: Gebruik van cannabis onder scholier<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar, van 1988 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 2007.<br />
Perc<strong>en</strong>tage gebruikers ooit in het lev<strong>en</strong> (links) <strong>en</strong> actueel (in de laatste maand; rechts). Bron:<br />
Peilstationsonderzoek scholier<strong>en</strong>, Trimbos-instituut (Monshouwer et al., 2008).<br />
To<strong>en</strong>ame cannabisgebruik tot 1996; daarna stabiliteit <strong>en</strong> afname bij jong<strong>en</strong>s<br />
Het perc<strong>en</strong>tage gebruikers van cannabis onder scholier<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar nam sterk toe tuss<strong>en</strong><br />
1988 <strong>en</strong> 1996 <strong>en</strong> stabiliseerde dan wel daalde licht in de jar<strong>en</strong> er na (zie figuur 3.4.1). Zowel het<br />
ooitgebruik als het actuele gebruik was in 2007 significant lager dan in 1996. Opvall<strong>en</strong>d is dat er in<br />
2003 voor het eerst ge<strong>en</strong> verschil meer was tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes. In 2007 hadd<strong>en</strong> opnieuw meer<br />
jong<strong>en</strong>s dan meisjes ooit of in de laatste maand nog cannabis gebruikt (Monshouwer et al., 2008).<br />
Startleeftijd cannabisgebruik constant tuss<strong>en</strong> 1996 <strong>en</strong> 2003<br />
Er zijn cannabisgebruikers die hun eerste joint rookt<strong>en</strong> to<strong>en</strong> zij derti<strong>en</strong> jaar war<strong>en</strong> of jonger. Het<br />
aandeel van deze groep onder de ooitgebruikers van cannabis verdubbelde in deze periode van 21 naar
40%. De leeftijd waarop leerling<strong>en</strong> voor het eerst cannabis gebruik<strong>en</strong> daalde tuss<strong>en</strong> 1988 <strong>en</strong> 1996;<br />
tuss<strong>en</strong> 1996 <strong>en</strong> 2003 bleef de startleeftijd gelijk (Monshouwer et al., 2005).<br />
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in cannabisgebruik?<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> in de midd<strong>en</strong>moot van Europa<br />
Nederlandse scholier<strong>en</strong> van 15 <strong>en</strong> 16 jaar behor<strong>en</strong> wat betreft het perc<strong>en</strong>tage actuele gebruikers van<br />
cannabis tot de midd<strong>en</strong>moot van Europa (figuur 3.4.2). Frankrijk, het Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk <strong>en</strong> Tsjechië<br />
k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> het hoogste perc<strong>en</strong>tage actuele gebruikers. Dit perc<strong>en</strong>tage is het laagst in Finland, Griek<strong>en</strong>land<br />
<strong>en</strong> Zwed<strong>en</strong>. Wat betreft ooitgebruik behoort Nederland ook tot de midd<strong>en</strong>moot. Deze cijfers zijn<br />
afkomstig van de ESPAD-studie (zie bijlage 2). De HBSC-studie uit 2001/2002 vergeleek ook het ooitgebruik<br />
<strong>en</strong> daarnaast ook het rec<strong>en</strong>t gebruik (gebruik in de afgelop<strong>en</strong> 12 maand<strong>en</strong>) voor scholier<strong>en</strong> van<br />
15 jaar. Ook volg<strong>en</strong>s die studie behor<strong>en</strong> Nederlandse scholier<strong>en</strong> tot de midd<strong>en</strong>moot in Europa (Currie<br />
et al., 2004).<br />
Frankrijk<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Tsjechië<br />
Ierland<br />
België<br />
Italië<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
NEDERLAND<br />
a<br />
Duitsland<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Portugal<br />
Pol<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Hongarije<br />
Estland<br />
Finland<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
0 5 10 15 20 25 30<br />
a 6 van de 16 deelstat<strong>en</strong><br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 3.4.2: Perc<strong>en</strong>tage actuele (gebruik gedur<strong>en</strong>de laatste maand) gebruikers van cannabis onder scholier<strong>en</strong><br />
van 15 <strong>en</strong> 16 jaar in geselecteerde EU-land<strong>en</strong> in 2003 (Bron: Hibell et al., 2004).<br />
62 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beschikbaarheid cannabis verschilt nauwelijks tuss<strong>en</strong> Nederland <strong>en</strong> Frankrijk<br />
E<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong>de studie onder scholier<strong>en</strong> van 14 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar laat zi<strong>en</strong> dat Nederlandse <strong>en</strong> Franse<br />
scholier<strong>en</strong> weinig verschill<strong>en</strong> in de door h<strong>en</strong>zelf waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beschikbaarheid van cannabis, ondanks<br />
de verschill<strong>en</strong> in drugsbeleid. In beide land<strong>en</strong> neemt het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat aangeeft (tamelijk)<br />
gemakkelijk aan cannabis te kunn<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> toe <strong>met</strong> de leeftijd. De waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> beschikbaarheid<br />
hangt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> het gebruik van cannabis <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> cannabisgebruik. Het (probleem)gebruik<br />
neemt toe naarmate jonger<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> cannabis gemakkelijker te kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> (Knibbe et al., 2005).<br />
Zijn er lokale verschill<strong>en</strong> in cannabisgebruik?<br />
Cannabisgebruik vooral in grote sted<strong>en</strong><br />
Consumptie van cannabis komt meer voor in sted<strong>en</strong> dan op het platteland. In 2005 was het perc<strong>en</strong>tage<br />
ooit- <strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te cannabisgebruikers ongeveer drie keer zo groot in sterk stedelijke dan niet-stedelijke<br />
gebied<strong>en</strong>. Cijfers specifiek voor jonger<strong>en</strong> ontbrek<strong>en</strong> (Van Laar et al., 2008).<br />
Helft van de coffeeshops in de grote sted<strong>en</strong><br />
Eind 2005 telde Nederland 729 officieel gedoogde coffeeshops, waarvan ongeveer de helft (52%) in de<br />
grote sted<strong>en</strong> <strong>met</strong> meer dan 200 duiz<strong>en</strong>d inwoners. In 2005 had 78% van de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> géén coffeeshop.<br />
In geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> officieel gedoogde coffeeshops wordt naar schatting 70% van de lokale cannabis<br />
direct in de coffeeshop gekocht <strong>en</strong> 30% via niet-gedoogde aanbieders. Hoe groter het aantal<br />
coffeeshops per 100 duiz<strong>en</strong>d inwoners, hoe groter het aandeel van de lokale coffeeshops in de lokale<br />
verkoop (Van Laar et al, 2008).<br />
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van cannabisgebruik?<br />
Ge<strong>en</strong> sterfte als direct gevolg van cannabisgebruik<br />
De giftigheid van cannabis is gering. Het CBS noteerde de afgelop<strong>en</strong> twintig jaar ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel geval van<br />
sterfte dat het directe gevolg was van de inname van cannabis. Ook uit andere land<strong>en</strong> zijn ge<strong>en</strong><br />
sterfgevall<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d die direct aan cannabis te wijt<strong>en</strong> zijn. Voor de <strong>gezondheid</strong>seffect<strong>en</strong> van het rok<strong>en</strong><br />
van tabak in joints wordt verwez<strong>en</strong> naar paragraaf 3.3 over rok<strong>en</strong>.<br />
Conc<strong>en</strong>tratie THC hangt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> acute (<strong>gezondheid</strong>s-)effect<strong>en</strong><br />
De rol van de tot voor kort to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>de conc<strong>en</strong>tratie van THC in nederwiet bij het optred<strong>en</strong> van<br />
(<strong>gezondheid</strong>s)problem<strong>en</strong> is niet duidelijk. Het <strong>RIVM</strong> verrichtte in 2005 onderzoek naar de acute<br />
effect<strong>en</strong> van sterke cannabis (joints <strong>met</strong> 33, 51 <strong>en</strong> 70 mg THC). De resultat<strong>en</strong> liet<strong>en</strong> e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van<br />
de hartslag, daling van de bloeddruk <strong>en</strong> afname van cognitieve functies <strong>en</strong> motoriek zi<strong>en</strong>. De effect<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> sterker naarmate de dosis THC hoger was. Gezonde jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> deze effect<strong>en</strong><br />
doorgaans zonder complicaties voor de <strong>gezondheid</strong> verdrag<strong>en</strong>. M<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> hart- of vaatziekte<br />
lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> risico (Van Laar et al., 2008).<br />
Cannabisgebruik vergroot waarschijnlijk risico op psychoses<br />
Cannabisgebruik wordt steeds vaker in verband gebracht <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>. Er is to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d<br />
bewijs dat cannabisgebruik het risico van e<strong>en</strong> latere psychotische stoornis vergroot. Daarbij is<br />
cannabisgebruik alléén waarschijnlijk niet voldo<strong>en</strong>de. Andere factor<strong>en</strong>, zoals e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische<br />
kwetsbaarheid <strong>en</strong> blootstelling aan cannabis tijd<strong>en</strong>s de vroege adolesc<strong>en</strong>tie, spel<strong>en</strong> bij het risico op e<strong>en</strong><br />
psychose e<strong>en</strong> cruciale rol. Het risico neemt toe <strong>met</strong> de frequ<strong>en</strong>tie van het cannabisgebruik. Person<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> e<strong>en</strong> voorgeschied<strong>en</strong>is van psychotische symptom<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groter risico op het krijg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 63
psychose na cannabisgebruik dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> zonder deze voorgeschied<strong>en</strong>is. Onderzoek naar de relatie<br />
tuss<strong>en</strong> cannabisgebruik <strong>en</strong> het ontstaan van andere psychische problem<strong>en</strong>, zoals depressie, geeft e<strong>en</strong><br />
minder consist<strong>en</strong>t beeld (Van Laar et al., 2008).<br />
Langdurig gebruik vergroot risico op afhankelijkheid van cannabis (DSM III-R)<br />
In vergelijking <strong>met</strong> nicotine, heroïne <strong>en</strong> alcohol is cannabis e<strong>en</strong> weinig verslav<strong>en</strong>de stof. Het risico van<br />
afhankelijkheid neemt ev<strong>en</strong>wel toe bij langdurig frequ<strong>en</strong>t gebruik <strong>en</strong> gaat vaak sam<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
afhankelijkheid van andere middel<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> zijn hierbij kwetsbaarder dan ouder<strong>en</strong>.<br />
Rec<strong>en</strong>te cijfers over het aantal m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> dat afhankelijk is van cannabis ontbrek<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s onderzoek<br />
uit 1996 voldeed in dat jaar tuss<strong>en</strong> 0,3 <strong>en</strong> 0,8% van de bevolking van 18 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 64 jaar aan de<br />
officiële psychiatrische diagnose cannabisafhankelijkheid (American Psychiatric Association, 1994).<br />
Omgerek<strong>en</strong>d naar de bevolking ging het om ongeveer 30 tot 80 duiz<strong>en</strong>d m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Het mer<strong>en</strong>deel was<br />
niet ouder dan 22 jaar (Van Laar et al., 2008).<br />
Jonge cannabisgebruiker heeft groter risico om over te stapp<strong>en</strong> naar harddrugsgebruik<br />
Uit rec<strong>en</strong>t onderzoek van de Universiteit van Amsterdam onder tweeling<strong>en</strong> blijkt dat jonger<strong>en</strong> die<br />
onder de 18 jaar beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> cannabisgebruik e<strong>en</strong> grotere kans hebb<strong>en</strong> om later ook harddrugs te gaan<br />
gebruik<strong>en</strong>. Die relatie hangt niet sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> erfelijke invloed of familieomstandighed<strong>en</strong>. Mogelijk<br />
spel<strong>en</strong> sociale factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol, waarbij vroeg beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> cannabisgebruik e<strong>en</strong> uiting is van de<br />
neiging tot anti-conv<strong>en</strong>tioneel gedrag (Van Laar et al., 2008) In dat geval is het cannabisgebruik dus<br />
niet de oorzaak van het latere harddrugsgebruik.<br />
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> voor cannabisgebruik?<br />
Over risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> bescherm<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> nog weinig bek<strong>en</strong>d<br />
Helaas gev<strong>en</strong> de begripp<strong>en</strong> ‘risicofactor’ <strong>en</strong> ‘bescherm<strong>en</strong>de factor’ voorlopig nog weinig houvast bij<br />
het begrijp<strong>en</strong> van het ontstaan van problematisch cannabisgebruik. Dit zal in de toekomst verander<strong>en</strong><br />
als duidelijker wordt welke zak<strong>en</strong> er werkelijk toe do<strong>en</strong>. Daar zull<strong>en</strong> ongetwijfeld erfelijke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong><br />
bij hor<strong>en</strong>. Het zal niet zo zijn dat straks één factor afdo<strong>en</strong>de iemands kans voorspelt om e<strong>en</strong><br />
probleemgebruiker van cannabis te word<strong>en</strong>. Maar <strong>met</strong> e<strong>en</strong> uitgeki<strong>en</strong>de combinatie van factor<strong>en</strong> is<br />
misschi<strong>en</strong> wel <strong>en</strong>ige voorspelling mogelijk (Rigter, 2007).<br />
Cannabisgebruik hangt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> ander probleemgedrag<br />
Scholier<strong>en</strong> die cannabis gebruik<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> vaker agressief <strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t gedrag <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaker<br />
schoolproblem<strong>en</strong> (spijbel<strong>en</strong>, lage prestatie) dan leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> die niet blow<strong>en</strong>. Dit verband is sterker<br />
naarmate de frequ<strong>en</strong>tie van gebruik to<strong>en</strong>eemt. Het is nog niet duidelijk of er sprake is van e<strong>en</strong> causale<br />
relatie. Er zijn ge<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> in psychische problem<strong>en</strong>, zoals teruggetrokk<strong>en</strong> gedrag,<br />
angstklacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> depressie (Van Laar et al., 2008).<br />
Blowers gebruik<strong>en</strong> ook vaker andere middel<strong>en</strong> dan niet-blowers (5 of meer glaz<strong>en</strong> alcohol in de<br />
afgelop<strong>en</strong> maand; dagelijks rok<strong>en</strong>; ooit-gebruik harddrugs). Uitgaande jonger<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> vaak meer<br />
dan één middel. Vaak word<strong>en</strong> deze middel<strong>en</strong> ook tegelijk gebruikt. Favoriete combinaties zijn cannabis<br />
<strong>met</strong> alcohol <strong>en</strong> cannabis <strong>met</strong> ecstasy.<br />
Risicogroep van jonge veelgebruikers van sterke wiet<br />
Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> peiling onder bezoekers (jeugdig<strong>en</strong> én jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong>) van coffeeshops in 2001,<br />
gebruikt tweederde van de actuele blowers dagelijks cannabis. Per geleg<strong>en</strong>heid rok<strong>en</strong> actuele blowers<br />
gemiddeld vier joints. Dagelijkse blowers rok<strong>en</strong> gemiddeld vijf joints per geleg<strong>en</strong>heid. Onderzoek<br />
onder coffeeshopbezoekers laat ook zi<strong>en</strong> dat er e<strong>en</strong> bepaalde groep, vooral jonge, gebruikers is <strong>met</strong> e<strong>en</strong><br />
64 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
duidelijke voorkeur voor ‘sterke wiet’. Zij gebruik<strong>en</strong> relatief vaak <strong>en</strong> veel <strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote kans op<br />
afhankelijkheid. Onbek<strong>en</strong>d is hoe groot deze groep is (Van Laar et al., 2008).<br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Int<strong>en</strong>siteit van cannabisgebruik hangt sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> schoolniveau<br />
De twee belangrijkste bronn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> voor het verband tuss<strong>en</strong> schoolniveau <strong>en</strong> cannabisgebruik e<strong>en</strong> iets<br />
ander beeld. Volg<strong>en</strong>s de HBSC-studie was in 2005 het perc<strong>en</strong>tage cannabis-gebruikers in het laatste<br />
jaar <strong>en</strong> in de laatste maand onder VMBO-scholier<strong>en</strong> hoger dan het perc<strong>en</strong>tage onder VWO-scholier<strong>en</strong><br />
(Van Dorsselaer et al., 2007). Volg<strong>en</strong>s het Peilstationsonderzoek was het perc<strong>en</strong>tage ooit-gebruikers <strong>en</strong><br />
actuele gebruikers onder scholier<strong>en</strong> van het VMBO-t, HAVO, VWO <strong>en</strong> VMBO-b in 2007 ongeveer<br />
gelijk (Monshouwer et al., 2008). Wel blijk<strong>en</strong> blow<strong>en</strong>de scholier<strong>en</strong> van het VWO minder frequ<strong>en</strong>t<br />
cannabis te gebruik<strong>en</strong> dan die van de andere schoolniveaus, vooral het VMBO-b. Ook was het<br />
perc<strong>en</strong>tage leerling<strong>en</strong> dat per geleg<strong>en</strong>heid gemiddeld drie of meer joints rookt beduid<strong>en</strong>d hoger op het<br />
VMBO dan het VWO (22% versus 5%) (Monshouwer et al., 2008).<br />
Etnische afkomst ge<strong>en</strong> belangrijke risicofactor<br />
Het ooit-gebruik van cannabis ligt wat lager onder Marokkanse scholier<strong>en</strong> vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> scholier<strong>en</strong><br />
van Nederlandse, Surinaamse <strong>en</strong> overig Westerse afkomst. Actueel gebruik van cannabis kwam<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s het minst voor onder Marokkaanse jonger<strong>en</strong> maar verschill<strong>en</strong> <strong>met</strong> andere groep<strong>en</strong> war<strong>en</strong> niet<br />
significant (Monshouwer et al., 2008).<br />
Cijfers over verschill<strong>en</strong>de risicogroep<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> uite<strong>en</strong><br />
In bepaalde groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonge volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> is het gebruik van cannabis eerder regel dan<br />
uitzondering. Tabel 3.4.1 vat de resultat<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> van uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de, doorgaans lokale of regionale,<br />
studies. Onder zwerfjonger<strong>en</strong>, zog<strong>en</strong>aamde school ‘drop-outs’ <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in justitiële jeugdinrichting<strong>en</strong><br />
zijn relatief veel actuele cannabisgebruikers (vier tot acht op de ti<strong>en</strong>). Wat lagere perc<strong>en</strong>tages<br />
word<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> onder bezoekers van cafés (ruim één op de vijf). De cijfers zijn niet vergelijkbaar<br />
vanwege verschill<strong>en</strong> in leeftijdsgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> van onderzoek. Tr<strong>en</strong>dgegev<strong>en</strong>s zijn alle<strong>en</strong><br />
beschikbaar voor Amsterdam (Van Laar et al., 2008).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 65
Tabel 3.4.1: Perc<strong>en</strong>tage actueel gebruik van cannabis in speciale groep<strong>en</strong>.<br />
Locatie Peiljaar Leeftijd<br />
(jaar)<br />
Actueel<br />
gebruik<br />
Uitgaande jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Bezoekers danceparty’s, buit<strong>en</strong>festivals, c<strong>en</strong>trum D<strong>en</strong> Haag 2003 15 - 35 37<br />
Cafébezoekers Zaandam 2006 14 - 44 22<br />
Cafébezoekers a Amsterdam b 2000 Gemiddeld 25 24<br />
2005 Gemiddeld 27 22<br />
Bezoekers van cafés <strong>en</strong> sportkantines Noordwijk 2004 Gemiddeld 23 19<br />
Bezoekers van discothek<strong>en</strong> Nijmeg<strong>en</strong> c 2006 Gemiddeld 21 12<br />
Bezoekers van tr<strong>en</strong>dy clubs Amsterdam 1998 Gemiddeld 26 52<br />
2003 Gemiddeld 28 39<br />
Coffeeshopbezoekers Amsterdam d 2001 Gemiddeld 25 88<br />
Probleemgroep<strong>en</strong><br />
Nijmeg<strong>en</strong> 2005-6 Gemiddeld 27 84<br />
Jonger<strong>en</strong> op speciale schol<strong>en</strong> <strong>en</strong> spijbelproject<strong>en</strong> Amsterdam 2003 13 - 16 32<br />
Gemarginaliseerde jonger<strong>en</strong> e D<strong>en</strong> Haag 2000/2001 16 - 25 37<br />
Gedetineerde jonger<strong>en</strong> f Regionaal 2002/2003 14 - 17 59<br />
School drop-outs f Regionaal 2002/2003 14 - 17 55<br />
Zwerfjonger<strong>en</strong> g Flevoland 2004 13 - 22 87<br />
Jonger<strong>en</strong> in de jeugdzorg h Amsterdam 2006 Gemiddeld 17 45<br />
Hangjonger<strong>en</strong> Heerl<strong>en</strong> 2006 15 - 20 35<br />
Perc<strong>en</strong>tage actuele gebruikers (laatste maand) per groep. De cijfers in deze tabel zijn niet vergelijkbaar vanwege<br />
verschill<strong>en</strong> in leeftijdsgroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> van onderzoek.<br />
a Jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonge volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> uit mainstream-, stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>-, homo- <strong>en</strong> hippe cafés. Dus niet repres<strong>en</strong>tatief voor alle<br />
cafébezoekers.<br />
b<br />
Geringe respons (26%).<br />
c<br />
Geringe respons (19%).<br />
d<br />
Geringe respons (15%).<br />
e<br />
Jonger<strong>en</strong> die ontoereik<strong>en</strong>de zorg krijg<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of niet voldo<strong>en</strong>de in de eig<strong>en</strong> bestaansvoorwaard<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>.<br />
Geworv<strong>en</strong> op locaties voor zwerfjonger<strong>en</strong>, laagdrempelige dag – <strong>en</strong> nachtopvang <strong>en</strong> (overige) tijdelijke<br />
woonvoorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
f<br />
Onderzoek in Noord-Holland, Flevoland <strong>en</strong> Utrecht. Gebruik onder gedetineerde jonger<strong>en</strong>: in de maand voorafgaand<br />
aan det<strong>en</strong>tie. Drop-outs zijn jonger<strong>en</strong> die in de afgelop<strong>en</strong> 12 maand<strong>en</strong> minst<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> maand niet naar school zijn<br />
geweest, exclusief vakanties.<br />
g<br />
Jonger<strong>en</strong> tot 23 jaar die drie maand<strong>en</strong> of langer ge<strong>en</strong> vaste verblijfplaats hebb<strong>en</strong>.<br />
h<br />
Jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> opvoedproblem<strong>en</strong>, delinqu<strong>en</strong>te jonger<strong>en</strong>, dak- <strong>en</strong> thuisloze jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in overige<br />
hulpverl<strong>en</strong>ingstraject<strong>en</strong> (Bron: Van Laar et al., 2008).<br />
Cannabisgebruik in Amsterdamse uitgaanswereld nam af tuss<strong>en</strong> 1998 <strong>en</strong> 2003<br />
Tuss<strong>en</strong> 1998 <strong>en</strong> 2003 daalde het perc<strong>en</strong>tage actuele gebruikers van cannabis onder uitgaande jonger<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> jonge volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> in tr<strong>en</strong>dy clubs (<strong>en</strong> bij party’s) in Amsterdam van 52 naar 39%. Het gemiddelde<br />
aantal joints dat actuele gebruikers per geleg<strong>en</strong>heid rok<strong>en</strong> daalde ook, van twee naar anderhalf. Deze<br />
tr<strong>en</strong>d, die in Amsterdam ook waarneembaar was voor de meeste andere drugs, past in de fase van de<br />
‘nieuwe nuchterheid’ <strong>en</strong> de waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> t<strong>en</strong>d<strong>en</strong>s tot voorzichtiger gebruik. Volg<strong>en</strong>s sleutelfigur<strong>en</strong> in<br />
het Amsterdamse uitgaanslev<strong>en</strong> zette de dal<strong>en</strong>de interesse in drugsgebruik onder uitgaande jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonge volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> zich in 2006 voort. Voor cannabis lijkt deze tr<strong>en</strong>d in het kielzog te var<strong>en</strong> van de<br />
66 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
steeds groter word<strong>en</strong>de groep m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die vanwege <strong>gezondheid</strong>sred<strong>en</strong><strong>en</strong> stopt <strong>met</strong> het rok<strong>en</strong> van tabak<br />
(Nabb<strong>en</strong> et al., 2007) Onder cafébezoekers bleef het gebruik van cannabis tuss<strong>en</strong> 2000 <strong>en</strong> 2005 echter<br />
stabiel. Onbek<strong>en</strong>d is hoe het cannabisgebruik onder uitgaande jonger<strong>en</strong> zich elders in het land<br />
ontwikkelt. Volg<strong>en</strong>s observaties van sleutelfigur<strong>en</strong> is de dal<strong>en</strong>de tr<strong>en</strong>d in het Amsterdamse<br />
uitgaanslev<strong>en</strong> niet landelijk waarneembaar. Met name in het zuid<strong>en</strong> van het land zou zich e<strong>en</strong> lichte<br />
stijging voordo<strong>en</strong>. Cijfers ontbrek<strong>en</strong> echter. In veel clubs mag overig<strong>en</strong>s niet geblowd word<strong>en</strong>, maar de<br />
regels verschill<strong>en</strong> (Van Laar et al., 2008).<br />
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kan schadelijk cannabisgebruik bij jonger<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> aangepakt?<br />
Gezinsgerichte prev<strong>en</strong>tie in de algem<strong>en</strong>e bevolking<br />
Er bestaan diverse gezinsgerichte programma’s die (ook) van belang kunn<strong>en</strong> zijn voor cannabis. Ze zijn<br />
overweg<strong>en</strong>d van Amerikaanse snit <strong>en</strong> het meeste onderzoek naar hun nut stamt uit het buit<strong>en</strong>land. We<br />
wet<strong>en</strong> niet goed of deze b<strong>en</strong>adering<strong>en</strong>, al dan niet gewijzigd, <strong>met</strong> succes (afstel, uitstel of vermindering<br />
van cannabisgebruik onder jonger<strong>en</strong>) inpasbaar zijn in de Nederlandse praktijk. Gezinsgerichte<br />
prev<strong>en</strong>tie kan universeel zijn: gericht op hele bevolkingsgroep<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kan dergelijke interv<strong>en</strong>ties aan<br />
schoolprogramma’s toevoeg<strong>en</strong> of daaraan lat<strong>en</strong> voorafgaan. E<strong>en</strong> Amerikaanse aanpak als ‘Preparing<br />
for the Drug Free Years’ heeft e<strong>en</strong> gunstige invloed op middel<strong>en</strong>gebruik onder jonger<strong>en</strong>.<br />
Gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties in hoog-risicogroep<strong>en</strong> zeer arbeidsint<strong>en</strong>sief<br />
Gezinsgerichte prev<strong>en</strong>tie kan ook toegespitst zijn: bestemd voor jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> verhoogd risico op<br />
het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> cannabisstoornis lop<strong>en</strong> of daarvan al de eerste tek<strong>en</strong><strong>en</strong> ton<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is<br />
prev<strong>en</strong>tie van druggebruik bij kinder<strong>en</strong> van verslaafde ouders. Hier bestaat de uiteindelijke doelgroep<br />
ook uit de kinder<strong>en</strong>, maar de interv<strong>en</strong>tie is vaak uitsluit<strong>en</strong>d op de ouder(s) gericht, die e<strong>en</strong> psychiatrisch<br />
<strong>en</strong>/of e<strong>en</strong> drugprobleem hebb<strong>en</strong>. Dergelijke programma's zijn nog niet voldo<strong>en</strong>de getest om tot<br />
uitsprak<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> over effectiviteit. Specifieke cannabisprev<strong>en</strong>tieprogramma's zijn er vrijwel niet, in<br />
Nederland.<br />
Massamediale voorlichting alle<strong>en</strong> leidt niet tot gedragsverandering<br />
Massamediale voorlichtingscampagnes drag<strong>en</strong> bij aan bewustwording, k<strong>en</strong>nisvermeerdering <strong>en</strong><br />
attitudeverandering. Maar ze leid<strong>en</strong> nauwelijks tot aanpassing van gedrag. Als gedragsverandering toch<br />
wordt nagestreefd, valt te overweg<strong>en</strong> de campagne op te nem<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bredere prev<strong>en</strong>tieb<strong>en</strong>adering.<br />
E<strong>en</strong> campagne kan in ieder geval wel help<strong>en</strong> het onderwerp op de maatschappelijke ag<strong>en</strong>da te plaats<strong>en</strong>.<br />
Uit de opgedane ervaring<strong>en</strong> blijft onduidelijk of e<strong>en</strong> massamediale actie zich moet richt<strong>en</strong> op de<br />
algem<strong>en</strong>e bevolking of op hoogrisicogroep<strong>en</strong>, op het voorkom<strong>en</strong> van cannabisgebruik of het<br />
voorkom<strong>en</strong> van schadelijk gebruik, <strong>en</strong> op alle<strong>en</strong> cannabis of op middel<strong>en</strong>gebruik (alcohol, tabak, drugs)<br />
in ruimere zin (Rigter, 2007).<br />
Interv<strong>en</strong>ties via internet in opmars<br />
Internethulp voor problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> cannabis vindt steeds meer ingang. Er zijn mom<strong>en</strong>teel drie<br />
instelling<strong>en</strong> die dit aanbied<strong>en</strong>. De drempel om aan hulp voor cannabisproblem<strong>en</strong> via het internet mee te<br />
do<strong>en</strong> is laag. Het bereik van de reguliere verslavingszorg wordt ermee verhoogd. Over de effectiviteit<br />
ervan is echter nog niets bek<strong>en</strong>d. Wel word<strong>en</strong> er behandeling<strong>en</strong> via internet aangebod<strong>en</strong>, maar die<br />
vall<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> dit <strong>rapport</strong> over prev<strong>en</strong>tie.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 67
Schoolprogramma’s zijn gangbaar <strong>en</strong> doelmatig<br />
Van alle prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties bij g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>, dus ook cannabis, zijn schoolprogramma’s het<br />
meest gangbaar <strong>en</strong> het vaakst bestudeerd. De betere schoolprogramma’s zorg<strong>en</strong> voor uitstel van de<br />
eerste consumptie van g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong>, als dit gebruik toch aanbreekt, voor vermindering ervan. Het<br />
effect op cannabisgebruik is op individueel niveau echter niet al te groot. Maar hoewel zo’n programma<br />
gemiddeld per jongere dus weinig oplevert aan beperking van middel<strong>en</strong>gebruik, bereikt het h<strong>en</strong> in grote<br />
aantall<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> lage kost<strong>en</strong>. Daardoor is de optelsom van kleine beetjes zonder meer gunstig in term<strong>en</strong><br />
van kost<strong>en</strong>effectiviteit. Goede schoolprogramma’s zijn <strong>met</strong> andere woord<strong>en</strong> doelmatig; ze kunn<strong>en</strong> in<br />
e<strong>en</strong> serieus prev<strong>en</strong>tiebeleid niet word<strong>en</strong> gemist (Rigter, 2007).<br />
Toekomst: pakket aan interv<strong>en</strong>ties door de hele schoolloopbaan<br />
De toekomst van schoolprogramma’s lijkt te ligg<strong>en</strong> in interv<strong>en</strong>ties die lop<strong>en</strong> van basisschool tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
middelbare school, toegespitst op diverse vorm<strong>en</strong> <strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de stadia van probleemgedrag, dus<br />
niet louter op het gebruik van drugs of andere middel<strong>en</strong>. Deze seriële aanpak verkeert nog in de<br />
ontwerpfase. E<strong>en</strong> schoolb<strong>en</strong>adering in deze bredere zin beperkt zich niet tot voorlichting <strong>en</strong> educatie.<br />
Leerling<strong>en</strong> <strong>met</strong> problem<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geïd<strong>en</strong>tificeerd <strong>en</strong> zij krijg<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>de begeleiding aangebod<strong>en</strong>. Er<br />
zijn daarnaast andere direct of indirect aan school gerelateerde interv<strong>en</strong>ties d<strong>en</strong>kbaar, zoals<br />
spijbelproject<strong>en</strong> of vorm<strong>en</strong> van naschoolse opvang. Er is <strong>en</strong>ig bewijs dat die activiteit<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tief nut<br />
kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> bij middel<strong>en</strong>gebruik, maar dit is nog niet overtuig<strong>en</strong>d (Rigter, 2007).<br />
Effect<strong>en</strong> wijkgerichte prev<strong>en</strong>tie niet bek<strong>en</strong>d<br />
Wijkgerichte prev<strong>en</strong>tie voor middel<strong>en</strong>gebruik is gewoonlijk e<strong>en</strong> schoolprogramma <strong>met</strong> iets extra’s voor<br />
ouders <strong>en</strong> soms gezinn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> <strong>met</strong> ondersteuning door de media. Over de effect<strong>en</strong> van wijkgerichte<br />
aanpak van cannabis is nog vrijwel niets bek<strong>en</strong>d. Uit ervaring<strong>en</strong> <strong>met</strong> wijkgerichte interv<strong>en</strong>ties gericht<br />
op alcohol <strong>en</strong> tabak vall<strong>en</strong> misschi<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele less<strong>en</strong> te trekk<strong>en</strong> voor toekomstige initiatiev<strong>en</strong> in<br />
Nederland (Rigter, 2007).<br />
Ook jonger<strong>en</strong> onder 18 jaar kop<strong>en</strong> cannabis in coffeeshops<br />
In 2003 kocht twee op de drie actuele jongere gebruikers cannabis (ook) in coffeeshops. Jong<strong>en</strong>s<br />
kocht<strong>en</strong> vaker in coffeeshops dan meisjes. E<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de blow<strong>en</strong>de scholier<strong>en</strong> tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
17 jaar zegt daarmee cannabis te hebb<strong>en</strong> gekocht van e<strong>en</strong> coffeeshop. Dit is opmerkelijk omdat de<br />
leeftijdsgr<strong>en</strong>s voor toegang tot e<strong>en</strong> coffeeshop 18 jaar is. Onbek<strong>en</strong>d is in hoeverre deze jonger<strong>en</strong> zelf de<br />
cannabis hebb<strong>en</strong> aangekocht in e<strong>en</strong> coffeeshop of dit door ander<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s van 18<br />
jaar zijn voor de aanschaf van cannabis het meest gericht op coffeeshops. Acht op de ti<strong>en</strong> actuele<br />
gebruikers onder jong<strong>en</strong>s kocht<strong>en</strong> hier hun cannabis. Net als bij alcohol zoud<strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> zich<br />
kunn<strong>en</strong> richt<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>gere controle op de handhaving van deze leeftijdsgr<strong>en</strong>s in coffeeshops.<br />
Prev<strong>en</strong>tie gericht op bezoekers <strong>en</strong> personeel coffeeshops<br />
In opdracht van het ministerie van VWS heeft het Trimbos-instituut het project ‘Cannabisprev<strong>en</strong>tie’<br />
uitgevoerd. Er is e<strong>en</strong> nieuwe landelijke folder ontwikkeld voor bezoekers van coffeeshops <strong>met</strong><br />
gebruiksadviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> cursus voor coffeeshopmedewerkers. Het project is onderdeel van het<br />
Actieplan Ontmoediging Cannabis waarin de Minister van VWS heeft aangegev<strong>en</strong> dat de voorlichting<br />
in de coffeeshops zal word<strong>en</strong> verbeterd (Trimbos Prev<strong>en</strong>tie, 2008).<br />
Coffeeshops in de buurt van schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong><br />
In het regeerakkoord van het huidige kabinet wordt aangekondigd dat coffeeshops bij schol<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. De Rotterdamse geme<strong>en</strong>teraad heeft dit landelijke beleid inmiddels op lokaal niveau<br />
uitgewerkt. Per 1 januari 2009 word<strong>en</strong> 27 Rotterdamse coffeeshops geslot<strong>en</strong> omdat ze zich binn<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
straal van 200 <strong>met</strong>er hemelsbreed <strong>en</strong> 250 <strong>met</strong>er loopafstand van de schol<strong>en</strong> bevind<strong>en</strong>. De ondernemers<br />
68 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
krijg<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> vergoeding <strong>en</strong> mog<strong>en</strong> zich niet elders in de stad vestig<strong>en</strong>. Of dergelijke maatregel<strong>en</strong> ook<br />
effectief zijn, is op dit mom<strong>en</strong>t nog niet te zegg<strong>en</strong>.<br />
Weinig bewijs voor effectiviteit overige prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties<br />
Het gaat hier onder meer om poging<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> of hun ouders voor de (cannabis)problematiek te<br />
interesser<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze ev<strong>en</strong>tueel over de streep te trekk<strong>en</strong>, zodat ze daarna specifieke prev<strong>en</strong>tieve of<br />
therapeutische interv<strong>en</strong>ties accepter<strong>en</strong>. Er is in Nederland e<strong>en</strong> overvloed aan initiatiev<strong>en</strong> op dit vlak:<br />
Homeparty, POWER, Theater2daagse, jonger<strong>en</strong>groep<strong>en</strong>, op allochton<strong>en</strong> toegespitste interv<strong>en</strong>ties. Ge<strong>en</strong><br />
daarvan kan zich beroep<strong>en</strong> op overtuig<strong>en</strong>d bewijs of op e<strong>en</strong> afdo<strong>en</strong>de wet<strong>en</strong>schappelijke fundering<br />
(Rigter, 2007).<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Cannabis (hasj <strong>en</strong> wiet) is niet zo onschuldig als tot voor kort gedacht. Veel gebruikers kom<strong>en</strong> niet in<br />
de problem<strong>en</strong>, maar bepaalde groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> wel, zeker bij veelvuldige consumptie. In Nederland<br />
valt er nog wel wat te verbeter<strong>en</strong> aan de prev<strong>en</strong>tie van cannabisproblematiek onder jonger<strong>en</strong>. Er<br />
word<strong>en</strong> veel prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties aangebod<strong>en</strong>: massamediale voorlichtingscampagnes,<br />
schoolprogramma’s, gezinsgerichte <strong>en</strong> wijkgerichte maatregel<strong>en</strong>. Cannabisproblem<strong>en</strong> zijn<br />
niet <strong>met</strong> één <strong>en</strong>kele b<strong>en</strong>adering in één sector van jeugdhulpverl<strong>en</strong>ing op te loss<strong>en</strong>. Er zijn wel<br />
veelbelov<strong>en</strong>de <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> voor prev<strong>en</strong>tie, maar of ze in de Nederlandse praktijk werk<strong>en</strong> moet vaak nog<br />
word<strong>en</strong> aangetoond.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 69
3.5 Riskant seksueel gedrag<br />
Mirjam Busch<br />
Jonger<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> seks <strong>en</strong> relaties, dat is van alle tijd<strong>en</strong>. Maar in hoeverre is er bij de<br />
huidige jonger<strong>en</strong> sprake van gezonde seksualiteit? Hoe ervar<strong>en</strong> is de jeugd van teg<strong>en</strong>woordig eig<strong>en</strong>lijk<br />
op dit gebied, wanneer ‘do<strong>en</strong> ze het’ voor het eerst, vrij<strong>en</strong> ze veilig, bescherm<strong>en</strong> ze zich teg<strong>en</strong><br />
zwangerschap <strong>en</strong> in hoeverre is er sprake van seksuele handeling<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> hun zin? Zijn er<br />
risicogroep<strong>en</strong> te onderscheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> wat zijn de belangrijkste risicofactor<strong>en</strong>? Wat wordt er gedaan om<br />
seksuele <strong>gezondheid</strong>srisico’s <strong>en</strong> -problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> in hoeverre is dit effectief?<br />
Focus op seksuele geme<strong>en</strong>schap zonder adequate bescherming<br />
In dit <strong>rapport</strong> wordt onder ‘riskant seksueel gedrag’ verstaan: seksuele geme<strong>en</strong>schap zonder<br />
adequate bescherming. Hieronder wordt verstaan onveilig vrij<strong>en</strong> (zonder condoom) <strong>en</strong>/of vrij<strong>en</strong><br />
zonder gebruik van e<strong>en</strong> anticonceptiemiddel (pil, condoom, spiraal, pessarium of iets anders dat<br />
beschermd teg<strong>en</strong> zwangerschap). Jonger<strong>en</strong> die zonder condoom vrij<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> het risico op<br />
e<strong>en</strong> seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing (soa) <strong>en</strong> op onbedoelde zwangerschap indi<strong>en</strong> ook ge<strong>en</strong> pil<br />
of ander anticonceptiemiddel wordt gebruikt. Riskant seksueel gedrag is onderdeel van het bredere<br />
concept ‘seksuele <strong>gezondheid</strong>’, dat naast de fysieke <strong>gezondheid</strong> ook gaat over gedrag op het gebied<br />
van seksualiteit <strong>en</strong> relaties. Volg<strong>en</strong>s de Wereld Gezondheidsorganisatie heeft seksuele <strong>gezondheid</strong><br />
minst<strong>en</strong>s drie elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, namelijk:<br />
1. de mogelijkheid om te g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van <strong>en</strong> controle te hebb<strong>en</strong> over seksueel <strong>en</strong> reproductief<br />
gedrag, in overe<strong>en</strong>stemming <strong>met</strong> e<strong>en</strong> sociale <strong>en</strong> persoonlijke ethiek;<br />
2. vrijwaring van angst, schaamte, schuld, onjuiste opvatting<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere psychologische<br />
factor<strong>en</strong> die seksuele activiteit verhinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> de seksuele relatie schad<strong>en</strong>;<br />
3. vrijwaring van organische kwal<strong>en</strong>, ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> tekortkoming<strong>en</strong> die seksuele <strong>en</strong><br />
reproductieve functies verstor<strong>en</strong>.<br />
Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier voornamelijk ti<strong>en</strong>ers bedoeld.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
`Hoeveel jonger<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> riskant seksueel gedrag?<br />
E<strong>en</strong> vijfde deel van de seksueel actieve jonger<strong>en</strong> was onvoldo<strong>en</strong>de beschermd tijd<strong>en</strong>s laatste keer seks<br />
Uit onderzoek (zelf<strong>rapport</strong>age) onder middelbare scholier<strong>en</strong> blijkt dat 15% van de leerling<strong>en</strong> in het<br />
voortgezet onderwijs (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap heeft gehad (Dorsselaer van et<br />
al., 2007, zie bijlage 2). Dit perc<strong>en</strong>tage stijgt <strong>met</strong> de leeftijd: van <strong>en</strong>kele proc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> op 12-jarige leeftijd<br />
tot ruim één derde op 16-jarige leeftijd (tabel 3.5.1). Het overgrote deel van de jonger<strong>en</strong> die seksuele<br />
geme<strong>en</strong>schap hebb<strong>en</strong> gehad heeft hierbij de laatste keer één of meerdere vorm<strong>en</strong> van anticonceptie<br />
gebruikt. Het condoom wordt het meest gebruikt, maar <strong>met</strong> de leeftijd neemt het gebruik van de pil toe,<br />
t<strong>en</strong> koste van het condoom. E<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de jonger<strong>en</strong> (vooral de allerjongst<strong>en</strong>) heeft zich<br />
echter tijd<strong>en</strong>s de laatste keer onvoldo<strong>en</strong>de beschermd teg<strong>en</strong> soa <strong>en</strong> zwangerschap. Zo heeft ongeveer<br />
20% van de jonger<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de laatste keer seks ge<strong>en</strong> condoom gebruikt, 11% van de jonger<strong>en</strong> heeft<br />
70 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
terugtrekk<strong>en</strong> toegepast als <strong>met</strong>hode om zwangerschap te voorkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> 12% van de jonger<strong>en</strong> heeft<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele voorzorgsmaatregel ter voorkoming van zwangerschap of soa toegepast (niet in de tabel).<br />
Tabel 3.5.1: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> seksueel gedrag naar sekse <strong>en</strong> leeftijd a in 2005 (Bron: Van Dorsselaer van<br />
et al., 2007).<br />
Ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap<br />
gehad<br />
Voortgezet<br />
onderwijs<br />
12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar<br />
j m tot j m j m j m j m j m<br />
16,3 14,0 15,1 3,7 0,6 b<br />
5,3 2,9 17,1 13,2 26,1 27,1 37,7 35,1<br />
Anticonceptie laatste keer c<br />
Pil 39,1 61,0 49,2 6,1 31,1 9,6 37,3 31,9 47,1 44,5 66,9 49,6 69,6<br />
Condoom 86,9 75,2 81,6 72,9 62,1 93,2 90,3 90,1 77,4 87,5 75,2 83,3 69,8<br />
Terugtrekk<strong>en</strong> 12,2 9,6 11,0 8,9 --- d a<br />
N = 5.244 voortgezet onderwijs<br />
15,4 19,4 10,5 6,1 10,3 11,0 15,7 8,6<br />
b<br />
verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes is significant<br />
c<br />
weergegev<strong>en</strong> als perc<strong>en</strong>tage van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die seksuele geme<strong>en</strong>schap hebb<strong>en</strong> gehad<br />
d<br />
aantall<strong>en</strong> te gering<br />
j = jong<strong>en</strong>s, m = meisjes, tot = totaal<br />
N.B. door de geringe aantall<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in sommige groep<strong>en</strong> zijn ook relatief grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
meisjes niet significant.<br />
Bij veel jonger<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> sprake van consequ<strong>en</strong>t anticonceptiegebruik<br />
De hier bov<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerde cijfers gaan over het gebruik van anticonceptie tijd<strong>en</strong>s de laatste keer.<br />
Het <strong>met</strong><strong>en</strong> van het gebruik van anticonceptie op één mom<strong>en</strong>t zegt echter niet zo veel over het<br />
beschermingsgedrag van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> over de risico’s die ze lop<strong>en</strong>. Het gebruik van anticonceptie op<br />
één mom<strong>en</strong>t ge<strong>met</strong><strong>en</strong>, blijkt e<strong>en</strong> slechte voorspeller van de kans op ongew<strong>en</strong>ste zwangerschap<br />
(Manlove et al., 2003). Bij veel jonger<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> sprake van consequ<strong>en</strong>t gebruik van anticonceptie. Het<br />
onderzoek Seks onder je 25 e onder 12 tot 25-jarig<strong>en</strong> toont dat de pil niet consequ<strong>en</strong>t wordt geslikt: 69%<br />
van de meisjes geeft aan de pil wel e<strong>en</strong>s te verget<strong>en</strong>, 10% vergeet de pil regelmatig <strong>en</strong> 4% zelfs vaak tot<br />
zeer vaak. Jonger<strong>en</strong> die het vreselijk zoud<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> zwanger te rak<strong>en</strong> of iemand zwanger te mak<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong> vaker consequ<strong>en</strong>t de pil (De Graaf et al., 2005). Het condoom wordt ev<strong>en</strong>min routinematig<br />
toegepast: iets minder dan de helft van de jonger<strong>en</strong> zegt altijd e<strong>en</strong> condoom te gebruik<strong>en</strong> bij vaginale<br />
seks <strong>met</strong> e<strong>en</strong> losse partner. Bij anale seks gebruikt 28% van de heterojong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 37% van de<br />
homojong<strong>en</strong>s altijd e<strong>en</strong> condoom. Veel jonger<strong>en</strong> stopp<strong>en</strong> <strong>met</strong> condoomgebruik bij e<strong>en</strong> ‘vaste’ relatie.<br />
De helft stopt als e<strong>en</strong> relatie drie maand<strong>en</strong> of langer duurt <strong>en</strong> de rest dus eerder (De Graaf et al., 2005).<br />
Vooral onder meisjes is niet altijd sprake van vrijwillige seksuele geme<strong>en</strong>schap<br />
Bijna 18% van de meisjes <strong>en</strong> ruim 4% van de jong<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de 12 <strong>en</strong> 25 jaar geeft aan wel e<strong>en</strong>s te zijn<br />
gedwong<strong>en</strong> tot seksuele handeling<strong>en</strong> (De Graaf et al., 2005). Gedwong<strong>en</strong> geslachtsgeme<strong>en</strong>schap vindt<br />
nauwelijks plaats: minder dan 1% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes werd door de laatste partner (meestal)<br />
gedwong<strong>en</strong> tot seks. Overhal<strong>en</strong> komt vaker voor: van de meisjes werd 12% <strong>en</strong> van de jong<strong>en</strong>s 4% bij<br />
de eerste keer geslachtsgeme<strong>en</strong>schap overgehaald door de partner. Als de eerste geslachtsgeme<strong>en</strong>schap<br />
<strong>met</strong> 13 jaar of eerder plaatsvindt, is de kans dat iemand hiertoe wordt overgehaald voor zowel jong<strong>en</strong>s<br />
als meisjes groter (De Graaf et al., 2005). 6% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 1% van de meisjes heeft naar eig<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 71
zegg<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s geld of e<strong>en</strong> andere beloning gegev<strong>en</strong> voor seks <strong>en</strong> 2% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 1% van de<br />
meisjes heeft wel e<strong>en</strong>s iets gekreg<strong>en</strong> voor seks (De Graaf et al., 2005).<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in seksueel gedrag eruit?<br />
Beschermingsgedrag jonger<strong>en</strong> is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
Uit e<strong>en</strong> vergelijking van gegev<strong>en</strong>s uit de HBSC-studie 2005 <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vergelijkbare eerdere studie uit<br />
2001 blijkt dat het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar dat ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap heeft<br />
gehad gelijk is geblev<strong>en</strong> (tabel 3.5.2). Het condoomgebruik tijd<strong>en</strong>s de laatste keer seks is significant<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> sinds de vorige <strong>met</strong>ing in 2001. Pilgebruik, terugtrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> niets gebruik<strong>en</strong> zijn in vier<br />
jaar gelijk geblev<strong>en</strong> (Van Dorsselaer van et al., 2007).<br />
Tabel 3.5.2: Tr<strong>en</strong>ds in perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> seksueel gedrag 2001-2005 (voortgezet onderwijs) (Bron: Van<br />
Dorsselaer et al., 2007).<br />
2001 2005<br />
Ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap gehad<br />
Anticonceptie laatste keer<br />
16,4 15,1<br />
a<br />
Niets 15,6 11,9<br />
Pil 46,9 49,2<br />
Condoom 71,6 81,6 b<br />
Terugtrekk<strong>en</strong> 13,2 11,0<br />
a<br />
Anticonceptiegebruik is weergegev<strong>en</strong> als perc<strong>en</strong>tage van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die seks hebb<strong>en</strong> gehad.<br />
b Verschil tus<strong>en</strong> 2001 <strong>en</strong> 2005 is significant.<br />
Deze gegev<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> overe<strong>en</strong> <strong>met</strong> de bevinding<strong>en</strong> uit Seks onder je 25 e (De Graaf et al., 2005). Uit dit<br />
onderzoek kwam ook naar vor<strong>en</strong> dat het gebruik van pil én condoom (double dutch) onder jonger<strong>en</strong><br />
van 12 tot 25 jaar is gesteg<strong>en</strong>. In 1995 paste één op de vier jonger<strong>en</strong> bij de eerste keer seksuele<br />
geme<strong>en</strong>schap deze vorm van anticonceptie toe. In 2005 was dit gesteg<strong>en</strong> naar meer dan één op de drie<br />
jonger<strong>en</strong> (De Graaf et al., 2005). Overig<strong>en</strong>s komt uit dit onderzoek naar vor<strong>en</strong> dat over e<strong>en</strong> periode van<br />
ti<strong>en</strong> jaar onder jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar wel sprake is van vroegere seksuele geme<strong>en</strong>schap. In<br />
2005 had één op de drie jonger<strong>en</strong> in deze leeftijdsgroep ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap gehad. Ti<strong>en</strong> jaar<br />
eerder gold dat nog voor één op de vier jonger<strong>en</strong>. De gemiddelde leeftijd waarop de helft van h<strong>en</strong><br />
ervaring heeft <strong>met</strong> seksuele geme<strong>en</strong>schap is niet gewijzigd: 17,3 jaar in 2005 versus 17,7 jaar in 1995<br />
(De Graaf et al., 2005).<br />
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in riskant seksueel gedrag?<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> niet vroeger seksueel actief<br />
Nederlandse jonger<strong>en</strong> zijn niet vroeger of later seksueel actief dan hun Europese leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Het<br />
perc<strong>en</strong>tage 15-jarig<strong>en</strong> dat al seksuele geme<strong>en</strong>schap heeft gehad is in Nederland <strong>met</strong> 22% van de<br />
meisjes <strong>en</strong> 24% van de jong<strong>en</strong>s gemiddeld (tabel 3.5.3). Het perc<strong>en</strong>tage is het hoogst in Engeland. Daar<br />
heeft 36% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 40% van de meisjes op 15-jarige leeftijd al geslachtsgeme<strong>en</strong>schap gehad<br />
(Currie et al., 2004, zie bijlage 2).<br />
72 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Gebruik anticonceptie in Nederland hoog, maar condoomgebruik gemiddeld<br />
Het perc<strong>en</strong>tage 15-jarig<strong>en</strong> dat minimaal één soort anticonceptie (pil, condoom, zaaddod<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong><br />
of e<strong>en</strong> andere <strong>met</strong>hode, maar niet terugtrekk<strong>en</strong>) gebruikte tijd<strong>en</strong>s de laatste keer seksuele geme<strong>en</strong>schap,<br />
is het hoogst in Nederland (tabel 3.5.3). Het condoomgebruik onder Nederlandse jonger<strong>en</strong> scoort<br />
gemiddeld. In Griek<strong>en</strong>land <strong>en</strong> Spanje is het condoomgebruik het hoogst. De relatief hoge scores onder<br />
de West-Europese land<strong>en</strong> Oost<strong>en</strong>rijk <strong>en</strong> Frankrijk lat<strong>en</strong> ziet dat op dit punt voor Nederland nog<br />
vooruitgang te boek<strong>en</strong> is (Currie et al., 2004).<br />
Tabel 3.5.3: Perc<strong>en</strong>tage 15-jarig<strong>en</strong> dat ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap heeft gehad <strong>en</strong> perc<strong>en</strong>tage dat bij de laatste<br />
keer anticonceptie heeft gebruikt, in e<strong>en</strong> selectie van EU-land<strong>en</strong>, de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Canada (Currie et al,<br />
2004).<br />
Ooit seksuele<br />
geme<strong>en</strong>schap gehad<br />
Condoomgebruik<br />
Minimaal één soort<br />
anticonceptie<br />
jong<strong>en</strong>s meisjes jong<strong>en</strong>s meisjes jong<strong>en</strong>s meisjes<br />
België (Vlaander<strong>en</strong>) 26,3 23,7 81,3 59,7 90,5 89,6<br />
Canada 24,7 24,0 71,7 79,8 85,5 86,8<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> a - - - - - -<br />
Duitsland 22,5 33,5 75,6 64,4 87,8 94,9<br />
Engeland 35,7 40,4 69,6 70,8 80,4 87,5<br />
Estland 20,1 15,8 75,9 70,5 79,3 77,3<br />
Finland 23,0 33,1 72,6 58,6 88,2 86,0<br />
Frankrijk 26,1 18,3 87,0 77,0 92,1 92,5<br />
Griek<strong>en</strong>land 33,6 9,6 91,2 82,5 91,2 82,5<br />
Hongarije 25,5 16,4 84,5 71,8 84,5 72,5<br />
Ierland a - - - - - -<br />
Italië 27,2 20,5 - - - -<br />
Nederland 24,2 21,6 83,3 72,4 92,4 97,0<br />
Oost<strong>en</strong>rijk 22,1 19,1 84,8 78,9 90,2 93,0<br />
Pol<strong>en</strong> 20,9 9,2 73,4 72,5 73,4 72,5<br />
Portugal 30,2 20,3 68,5 77,8 74,8 82,7<br />
Slov<strong>en</strong>ië 30,8 21,6 80,4 67,6 89,2 83,3<br />
Spanje 18,0 14,8 89,1 89,1 89,8 90,6<br />
Tsjechië 19,4 17,2 - - - -<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> a - - - - - -<br />
Zwed<strong>en</strong> 25,3 30,9 72,9 57,6 92,2 90,5<br />
a<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong>, de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ierland hebb<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele vraag over seksuele <strong>gezondheid</strong> in de HBSC-studie<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, omdat dit waarschijnlijk e<strong>en</strong> negatieve invloed had op de deelname van schol<strong>en</strong>.<br />
Relatief weinig ti<strong>en</strong>ermoeders in Nederland<br />
In Nederland zijn relatief weinig ti<strong>en</strong>ermoeders. In 2005 bedroeg het aantal ti<strong>en</strong>ergeboort<strong>en</strong> in<br />
Nederland 6 per 1.000 meisjes van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar (figuur 3.5.1). Ook Zwed<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> weinig ti<strong>en</strong>ergeboort<strong>en</strong>, maar daar is sprake van e<strong>en</strong> hoog (<strong>en</strong> to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d) aandeel<br />
ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> dat via abortus wordt afgebrok<strong>en</strong> (niet in tabel). In Zwed<strong>en</strong> eindigt meer dan<br />
80% van de ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> abortus. Nederland zit <strong>met</strong> ongeveer 60%<br />
ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> dat voortijdig wordt afgebrok<strong>en</strong> op het gemiddelde van de West-Europese<br />
land<strong>en</strong> (WHO-HFA, 2007). Het land <strong>met</strong> het hoogste aantal ti<strong>en</strong>ergeboort<strong>en</strong> is het Ver<strong>en</strong>igd<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 73
Koninkrijk. In dit land word<strong>en</strong> 26 van de 1.000 meisjes van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar moeder, ruim vier<br />
maal zoveel als in Nederland (Eurostat, 2008). De land<strong>en</strong> <strong>met</strong> de hoogste aantal ti<strong>en</strong>ergeboort<strong>en</strong><br />
behor<strong>en</strong> ook tot de land<strong>en</strong> <strong>met</strong> het laagste anticonceptiegebruik (zie tabel 3.5.3).<br />
Ver<strong>en</strong>igd Koninkrijk<br />
Estland<br />
Hongarije<br />
Portugal<br />
Ierland<br />
Pol<strong>en</strong><br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Luxemburg<br />
Frankrijk<br />
Spanje<br />
Tsjechië<br />
Duitsland<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Finland<br />
Italië<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
NEDERLAND<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Aantal lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> per 1.000 meisjes van 15 t/m 19 jaar<br />
0 5 10 15 20 25 30<br />
Figuur 3.5.1: Aantal lev<strong>en</strong>dgebor<strong>en</strong><strong>en</strong> per 1.000 meisjes van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar in geselecteerde EU-land<strong>en</strong> in<br />
2005 (Bron: Eurostat, 2008).<br />
Tolerant Nederlands beleid bevordert seksuele <strong>gezondheid</strong><br />
In de literatuur wordt de tolerante houding in ons land t<strong>en</strong> opzichte van seks bij jonger<strong>en</strong> beschouwd<br />
als belangrijke red<strong>en</strong> voor de relatief lage aantall<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> (Lottes, 2002). Overheid <strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>leving accepter<strong>en</strong> seksualiteit bij ti<strong>en</strong>ers <strong>en</strong> beschouw<strong>en</strong> het als hun plicht te zorg<strong>en</strong> voor zo goed<br />
mogelijke informatievoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> laagdrempelige voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> op het gebied van seksualiteit voor<br />
jonger<strong>en</strong>. Het doel is niet ti<strong>en</strong>ers er van te weerhoud<strong>en</strong> seks te hebb<strong>en</strong>, maar ze zodanig te informer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op te voed<strong>en</strong> dat zij overwog<strong>en</strong> keuzes kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun eig<strong>en</strong> verantwoordelijkheid kunn<strong>en</strong><br />
nem<strong>en</strong> bij seksuele relaties. Hoewel dit beeld klopt voor de Nederlandse sam<strong>en</strong>leving als geheel, is hier<br />
e<strong>en</strong> nuancering op zijn plaats. Er zijn in ons land ook cultur<strong>en</strong> <strong>en</strong> tradities aanwezig die e<strong>en</strong> minder<br />
tolerante houding hebb<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van de seksuele ontwikkeling van jonger<strong>en</strong> (Van Berlo et al.,<br />
2005).<br />
74 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van riskant seksueel gedrag?<br />
To<strong>en</strong>ame seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> onder jonger<strong>en</strong><br />
Jonger<strong>en</strong> die zonder condoom seks hebb<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> risico op e<strong>en</strong> seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<br />
(soa). Het risico neemt toe <strong>met</strong> wissel<strong>en</strong>de partners. De meeste soa’s leid<strong>en</strong> op de korte termijn<br />
nauwelijks of niet tot klacht<strong>en</strong>. Vooral meisjes merk<strong>en</strong> dan ook vaak niet dat ze e<strong>en</strong> soa hebb<strong>en</strong>.<br />
Sommige soa’s kunn<strong>en</strong> ernstige gevolg<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> als ze niet word<strong>en</strong> behandeld. Zo kan chlamydia<br />
leid<strong>en</strong> tot onvruchtbaarheid <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>baarmoederlijke zwangerschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> onbehandelde<br />
syfilisinfectie schade toebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> aan organ<strong>en</strong>.<br />
Er is sprake van e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van soa’s 4 onder Nederlandse jonger<strong>en</strong> (De Boer & Van de Laar, 2006).<br />
Deze to<strong>en</strong>ame valt deels te verklar<strong>en</strong> door de grotere testbereidheid onder jonger<strong>en</strong> waardoor het aantal<br />
gediagnosticeerde soa’s to<strong>en</strong>eemt. Maar ook het toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aantal seksueel actieve jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
aantal wissel<strong>en</strong>de sekspartners van de seksueel actieve jonger<strong>en</strong> is hier debet aan (Vogels et al., 2002).<br />
Chlamydia is de meest voorkom<strong>en</strong>de soa onder Nederlandse jonger<strong>en</strong>. Bevolkingsonderzoek heeft<br />
aangetoond dat van de 15 tot 19-jarig<strong>en</strong> 2,6% van de meisjes <strong>en</strong> 1% van de jong<strong>en</strong>s chlamydia heeft<br />
(Van Berg<strong>en</strong> et al., 2005). Uit dit onderzoek komt naar vor<strong>en</strong> dat de preval<strong>en</strong>tie, naast seksueel gedrag,<br />
sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong> (sterke) verstedelijking, (jonge) leeftijdsgroep, (lage) opleiding <strong>en</strong> (niet-Nederlandse)<br />
afkomst.<br />
Aantal ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> daalt, abortusratio neemt toe<br />
Jonger<strong>en</strong> die vrij<strong>en</strong> zonder anticonceptiemiddel te gebruik<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> het risico op e<strong>en</strong> onbedoelde<br />
zwangerschap. Het aantal ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> daalt sinds 2002 (CBS, 2006). In 2006 war<strong>en</strong> er 11,2<br />
zwangerschapp<strong>en</strong> per 1.000 meisjes van 15 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19 jaar 5 (RNG, 2007). Hoewel ti<strong>en</strong>ers<br />
makkelijker bevall<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> ze slechtere zwangerschapsuitkomst<strong>en</strong>. Dit geldt ook voor oudere ti<strong>en</strong>ers<br />
<strong>en</strong> na correctie voor etniciteit (Vogels et al., 2002). Zwangere ti<strong>en</strong>ers blijk<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s steeds vaker<br />
anticonceptie te gebruik<strong>en</strong>. Blijkbaar lukt het h<strong>en</strong> niet deze goed toe te pass<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> onbedoelde<br />
zwangerschap als gevolg (RNG, 2007). Ook uit e<strong>en</strong> studie naar achtergrond<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>erzwangerschap<br />
blijkt dat inadequaat anticonceptiegebruik vaak de oorzaak is (Van Berlo et al., 2005).<br />
Onder Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse meisjes kom<strong>en</strong> de meeste ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> voor. Ongeveer 63<br />
op de 1000 Antilliaanse <strong>en</strong> 47 op de 1000 Surinaamse meisjes war<strong>en</strong> in 2006 zwanger. De cijfers voor<br />
Nederlandse, Turkse <strong>en</strong> Marokkaanse ti<strong>en</strong>ers bedroeg<strong>en</strong> respectievelijk 7, 10 <strong>en</strong> 14 per 1000.<br />
Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse meisjes lop<strong>en</strong> ook het hoogste risico op zwangerschap op jonge leeftijd<br />
(Vogels et al., 2002). Hoewel niet iedere ti<strong>en</strong>erzwangerschap onbedoeld is <strong>en</strong> niet iedere onbedoelde<br />
zwangerschap uiteindelijk ongew<strong>en</strong>st is, kiest e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk deel van de zwangere ti<strong>en</strong>ers ervoor de<br />
zwangerschap af te brek<strong>en</strong>. In 2006 zijn er (geschat) 3.707 abortuss<strong>en</strong> uitgevoerd bij 15- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-<br />
jarig<strong>en</strong> (RNG, 2007). De abortusratio stijgt, wat betek<strong>en</strong>t dat van de zwanger geraakte ti<strong>en</strong>ers er steeds<br />
meer kiez<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> abortus. In 2006 bedroeg de abortusratio 65,9 op de 100 zwangere meisjes.<br />
Enkele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> ging het nog om 60%. Marokkaanse <strong>en</strong> Surinaamse zwangere meisjes kiez<strong>en</strong> het<br />
vaakst voor e<strong>en</strong> abortus, respectievelijk 79 <strong>en</strong> 75% teg<strong>en</strong> 60% van de autochtone Nederlandse<br />
zwangere ti<strong>en</strong>ers.<br />
4<br />
Het betreft hier het aantal geregistreerde cases. Stijging van geregistreerde soa’s wil niet direct zegg<strong>en</strong> dat ook de preval<strong>en</strong>tie<br />
is gesteg<strong>en</strong>, maar het is wel aannemelijk. Waarschijnlijk is er sprake van e<strong>en</strong> onderschatting bij jong<strong>en</strong>s, want die lat<strong>en</strong> zich<br />
minder test<strong>en</strong> dan meisjes: 14% van de 12 tot 25-jarige meisjes <strong>en</strong> 9% van de jong<strong>en</strong>s in die leeftijd heeft zich (in het afgelop<strong>en</strong><br />
jaar) op soa lat<strong>en</strong> test<strong>en</strong>. Dit zijn wel vaker de jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> wissel<strong>en</strong>de sekspartners <strong>en</strong> de jonger<strong>en</strong> die meer (vier of meer)<br />
sekspartners hebb<strong>en</strong> gehad (De Graaf et al., 2005).<br />
5<br />
Van alle 12 tot 25-jarige meisjes heeft 3,5% het afgelop<strong>en</strong> jaar de morning-after pil geslikt (De Graaf et al., 2005). Deze<br />
‘noodpil’ wordt gebruikt als e<strong>en</strong> jongere d<strong>en</strong>kt bij het vrij<strong>en</strong> het risico op zwangerschap te hebb<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 75
Wat is er bek<strong>en</strong>d over risicofactor<strong>en</strong> van riskant seksueel gedrag?<br />
Theorievorming over veilig vrijgedrag <strong>en</strong> effectief anticonceptiegedrag<br />
Er bestaat inmiddels aanzi<strong>en</strong>lijke theorievorming over veilig vrijgedrag <strong>en</strong> (in mindere mate over)<br />
effectief anticonceptiegedrag. Verklaring<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voornamelijk ontle<strong>en</strong>d aan sociaal-cognitieve<br />
theorieën van gedrag 6 , waarbij er vanuit wordt gegaan dat gedrag wordt gestuurd door cognities (De<br />
Wit et al., 2005). Toegepast voor veilig vrij<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t dit: de kans op gebruik van e<strong>en</strong> condoom neemt<br />
toe wanneer e<strong>en</strong> persoon e<strong>en</strong> sterke int<strong>en</strong>tie heeft <strong>en</strong> over de b<strong>en</strong>odigde vaardighed<strong>en</strong> beschikt om e<strong>en</strong><br />
condoom te gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> omgevingsinvloed<strong>en</strong> zijn die het condoomgebruik belemmer<strong>en</strong>.<br />
Int<strong>en</strong>tie is afhankelijk van factor<strong>en</strong> als k<strong>en</strong>nis, attitude, zelf-effectiviteit (de mate waarin e<strong>en</strong> persoon<br />
zichzelf in staat acht e<strong>en</strong> condoom te gebruik<strong>en</strong>) <strong>en</strong> subjectieve norm (beeld dat e<strong>en</strong> persoon heeft van<br />
wat belangrijke ander<strong>en</strong> in de omgeving vind<strong>en</strong> van condoomgebruik <strong>en</strong> do<strong>en</strong>). Demografische<br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>, persoonlijkheid <strong>en</strong> algem<strong>en</strong>e attitudes spel<strong>en</strong> vooral e<strong>en</strong> indirecte rol in de beïnvloeding<br />
van het gedrag, via overtuiging<strong>en</strong> die bepal<strong>en</strong>d zijn voor attitud<strong>en</strong>, norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> geloof in eig<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong>.<br />
Veilig vrijgedrag jonger<strong>en</strong> wordt beïnvloed door ontwikkeling<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s adolesc<strong>en</strong>tie<br />
Doordat de gedragsmodell<strong>en</strong> zich in het algeme<strong>en</strong> beperk<strong>en</strong> tot bered<strong>en</strong>eerd gedrag, zijn ze minder<br />
toepasbaar voor het voorspell<strong>en</strong> van veilig vrijgedrag bij jonger<strong>en</strong> (De Wit et al., 2005). Jonger<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> over het algeme<strong>en</strong> nog weinig seksuele ervaring waardoor hun seksueel gedrag minder<br />
bered<strong>en</strong>eerd is dan dat van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Er moet meer rek<strong>en</strong>ing word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>met</strong> de (seksuele)<br />
ontwikkeling van jonger<strong>en</strong> (De Wit et al., 2005). Bij jonger<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> daarnaast ook zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘developm<strong>en</strong>tal transitions’ e<strong>en</strong> belangrijke rol. Verandering<strong>en</strong> op het biologische, cognitieve <strong>en</strong><br />
emotionele vlak <strong>en</strong> in interpersoonlijke vaardighed<strong>en</strong> die plaatsvind<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s de adolesc<strong>en</strong>tie, hebb<strong>en</strong><br />
invloed op het seksuele gedrag van jonger<strong>en</strong> (Pedlow & Carey, 2004). Zo blijk<strong>en</strong> bijvoorbeeld meisjes<br />
die vroeg m<strong>en</strong>struer<strong>en</strong> eerder seks te hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> lop<strong>en</strong> jonge meisjes functioneel gezi<strong>en</strong> meer kans op<br />
e<strong>en</strong> soa dan oudere meid<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ander voorbeeld betreft het cognitieve vermog<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
ontwikkeld vermog<strong>en</strong> tot abstract red<strong>en</strong>er<strong>en</strong>, stelt in staat hypothetische situaties <strong>en</strong> toekomstige<br />
consequ<strong>en</strong>ties van gedrag te beschouw<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> die dit nog minder goed ontwikkeld hebb<strong>en</strong> zull<strong>en</strong><br />
minder vaak condooms gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> minder vaak de gevolg<strong>en</strong> van hun riskante gedrag beschouw<strong>en</strong>.<br />
Risicogedrag jonger<strong>en</strong> sterk afhankelijk van omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
Moore et al., (1996) stell<strong>en</strong> dat de cognitieve modell<strong>en</strong> niet strok<strong>en</strong> <strong>met</strong> het risicogedrag van jonger<strong>en</strong>.<br />
Volg<strong>en</strong>s h<strong>en</strong> is risicovol <strong>gezondheid</strong>sgedrag van adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> veel sterker van omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
afhankelijk dan bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> het geval is. Dit zou kom<strong>en</strong> door factor<strong>en</strong> als: gebrek aan cognitieve<br />
rijpheid, gebrek aan ervaring (vooral in het omgaan <strong>met</strong> lastige situaties), e<strong>en</strong> vertek<strong>en</strong>de<br />
risicoperceptie in combinatie <strong>met</strong> vroeg biologische rijpheid <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ontwikkelingsbepaalde behoefte<br />
aan binding aan leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>en</strong> intieme relaties (Moore et al., 1996).<br />
Actuele seksuele context beïnvloedt condoomgebruik jonger<strong>en</strong><br />
Koning (2004) vond op basis van uitgebreide literatuurstudie dat int<strong>en</strong>ties, attitud<strong>en</strong> <strong>en</strong> subjectieve<br />
norm<strong>en</strong> maar weinig sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> condoom gebruik door jonger<strong>en</strong>. Dat komt door de sterke<br />
invloed van de actuele seksuele context, zoals de aard <strong>en</strong> de duur van de relatie <strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de<br />
partner. Zo is er e<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> condoomgebruik bij seksuele contact<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> vaste partner <strong>en</strong><br />
seksuele contact<strong>en</strong> <strong>met</strong> losse partners (De Graaf et al., 2005). Meisjes <strong>met</strong> e<strong>en</strong> vaste partner zull<strong>en</strong><br />
vaker e<strong>en</strong> condoom gebruik<strong>en</strong> naarmate dit meer overe<strong>en</strong>stemt <strong>met</strong> de sociale norm<strong>en</strong> van de partner <strong>en</strong><br />
naarmate ze meer relationele macht hebb<strong>en</strong> (Koning, 2004; Tschann et al., 2002). Naarmate de relatie<br />
langer duurt (De Graaf et al., 2005) <strong>en</strong> naarmate de behoefte aan intimiteit e<strong>en</strong> belangrijker motief voor<br />
6<br />
Zoals het Health Belief Model, de Social-Cognitive Theory, de Theory of Reasoned Action, de Theory of Planned Action <strong>en</strong><br />
het Information Motivation Behavioral Skills model.<br />
76 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
de relatie is (Gebhardt et al., 2003) wordt de kans op condoomgebruik kleiner. Bij losse seksuele<br />
contact<strong>en</strong> wordt vaker e<strong>en</strong> condoom gebruikt bij hogere eig<strong>en</strong>-effectiviteit t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
condoomgebruik (Van der Pligt & Richard, 1994) <strong>en</strong> bij grotere relationele macht (Tschann et al.,<br />
2002). Uit Seks onder je 25e kwam naar vor<strong>en</strong> dat de mate waarin jonger<strong>en</strong> altijd condooms gebruik<strong>en</strong><br />
sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong> leeftijd, opleiding, afkomst, geloof <strong>en</strong> condoomgebruik bij de eerste keer seks,<br />
positieve eig<strong>en</strong> norm<strong>en</strong> <strong>en</strong> norm<strong>en</strong> van vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>, positieve attitude t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van condooms,<br />
positieve attitude ouders t.a.v. beschermingsgedrag, grotere eig<strong>en</strong> effectiviteit <strong>en</strong> grotere risicoperceptie<br />
(De Graaf et al., 2005). De kans op consequ<strong>en</strong>t condoomgebruik neemt af naarmate jonger<strong>en</strong> vaker<br />
seks hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> naarmate jonger<strong>en</strong> meer permissieve opvatting<strong>en</strong> over seks hebb<strong>en</strong> (De Graaf et al.,<br />
2005).<br />
Pilgebruik hangt vooral sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> demografische factor<strong>en</strong><br />
Uit Seks onder je 25 e (De Graaf et al. 2005) kwam naar vor<strong>en</strong> dat pilgebruik bij de laatste partner<br />
sterk sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong>:<br />
- pilgebruik bij de eerste keer (meid<strong>en</strong> die bij de eerste keer seks de pil hebb<strong>en</strong> gebruikt veel<br />
vaker ook bij de laatste partner de pil te gebruik<strong>en</strong>),<br />
- afkomst (Nederlandse meisjes gebruik<strong>en</strong> het vaakst consequ<strong>en</strong>t anticonceptiemiddel<strong>en</strong>,<br />
allochtone meisjes minder waarvan Surinaamse meisjes het minst)<br />
- geloof (christelijke <strong>en</strong> islamitische meisjes gebruik<strong>en</strong> het minst vaak<br />
anticonceptiemiddel<strong>en</strong>)<br />
- opleiding (hoog opgeleide meisjes gebruik<strong>en</strong> vaker de pil dan laag opgeleide meisjes)<br />
- gezinsklimaat (e<strong>en</strong> warm gezinsklimaat bevordert het gebruik van anticonceptiemiddel<strong>en</strong>)<br />
- negatieve seksuele ervaring<strong>en</strong> (meisjes die negatieve seksuele ervaring<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
opgedaan gebruik<strong>en</strong> minder vaak de pil).<br />
Uit Seks onder je 25 e komt naar vor<strong>en</strong> dat geanticipeerde spijt, permissieve opvatting<strong>en</strong> over seks <strong>en</strong><br />
negatieve cognities <strong>en</strong> attitud<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de pil sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> consequ<strong>en</strong>ter<br />
anticonceptiegebruik (De Graaf, et al. 2005). Ev<strong>en</strong>als bij condoomgebruik wordt het gebruikspatroon<br />
van de pil ook beïnvloed door de actuele seksuele context. Meisjes <strong>met</strong> e<strong>en</strong> relatie <strong>met</strong> e<strong>en</strong> oudere<br />
vri<strong>en</strong>d zijn minder g<strong>en</strong>eigd anticonceptie te gebruik<strong>en</strong>: hoe groter het leeftijdsverschil, des te kleiner de<br />
kans op gebruik (Glei, 1999). Hoe langer e<strong>en</strong> relatie duurt hoe groter de kans op incid<strong>en</strong>teel gebruik,<br />
maar hoe kleiner de kans op consist<strong>en</strong>t gebruik (Manlove et al., 2003).<br />
Seksuele interactiecompet<strong>en</strong>tie speelt belangrijke rol bij seksuele <strong>gezondheid</strong> jonger<strong>en</strong><br />
Seksuele interactiecompet<strong>en</strong>tie speelt e<strong>en</strong> belangrijke rol bij seksuele <strong>gezondheid</strong>. Volg<strong>en</strong>s<br />
Vanwes<strong>en</strong>beeck et al. (1999) vormt interactionele compet<strong>en</strong>tie zelfs de sleutel tot het realiser<strong>en</strong> van<br />
seksuele <strong>gezondheid</strong>. De nadruk zou dan ook minder op cognities <strong>en</strong> rationele process<strong>en</strong> gelegd moet<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> maar meer op vaardighed<strong>en</strong>. Seksuele interactiecompet<strong>en</strong>tie omvat vaardighed<strong>en</strong> als het<br />
vermog<strong>en</strong> om <strong>met</strong> de partner over seksuele onderwerp<strong>en</strong> te kunn<strong>en</strong> prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
respecter<strong>en</strong>. Uit Seks onder je 25 e komt naar vor<strong>en</strong> dat seksuele interactiecompet<strong>en</strong>tie sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong><br />
leeftijd (naarmate jonger<strong>en</strong> ouder word<strong>en</strong> neemt de seksuele interactiecompet<strong>en</strong>tie toe) <strong>en</strong> afkomst<br />
(meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s van Turkse <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s van Marokkaanse afkomst hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> minder grote<br />
interactiecompet<strong>en</strong>tie). Verder blijkt dat hoger opgeleide meisjes e<strong>en</strong> geringere interactiecompet<strong>en</strong>tie<br />
hebb<strong>en</strong> dan hoger opgeleide jong<strong>en</strong>s (bij laag opgeleid<strong>en</strong> blijkt er ge<strong>en</strong> sekseverschil), dat e<strong>en</strong> warm<br />
gezinsklimaat <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere sociale integratie sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> grotere interactiecompet<strong>en</strong>tie,<br />
terwijl negatieve eerste seksuele ervaring<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> lagere interactiecompet<strong>en</strong>tie (De<br />
Graaf et al., 2005).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 77
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Laagopgeleide jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> vaker, jonger <strong>en</strong> <strong>met</strong> meer verschill<strong>en</strong>de partners seks gehad<br />
Laagopgeleide jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> in vergelijking <strong>met</strong> hoger opgeleide jonger<strong>en</strong> vaker <strong>en</strong> jonger seksuele<br />
geme<strong>en</strong>schap gehad (Van Dorsselaer et al., 2007). Ook hebb<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> groter k<strong>en</strong>nistekort over veilig<br />
vrij<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> zij vaker vier of meer verschill<strong>en</strong>de sekspartners gehad <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ze meer onbedoelde<br />
zwangerschapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> meer abortuss<strong>en</strong> (De Graaf et al., 2005). Uit de HBSC-studie blijkt dat de ervaring<br />
<strong>met</strong> seksuele geme<strong>en</strong>schap afneemt naarmate het schoolniveau to<strong>en</strong>eemt (tabel 3.5.4). Ook de leeftijd<br />
waarop jonger<strong>en</strong> voor het eerst seksuele geme<strong>en</strong>schap hebb<strong>en</strong> neemt af naarmate het schooltype<br />
to<strong>en</strong>eemt. Zo heeft op 13-jarige leeftijd 11,4% van de leerling<strong>en</strong> op de VMBO-b al ooit seks gehad,<br />
teg<strong>en</strong> 1,5% van de VWO-leerling<strong>en</strong> (Van Dorsselaer et al., 2007). Op 16-jarige leeftijd is het verschil<br />
in ervaring naar schoolniveau nog steeds duidelijk aanwezig. Het gebruik van pil <strong>en</strong> condoom verschilt<br />
nauwelijks tuss<strong>en</strong> de schoolniveaus. In het toepass<strong>en</strong> van terugtrekk<strong>en</strong> als <strong>met</strong>hode om zwangerschap<br />
te voorkom<strong>en</strong> zijn wel grote verschill<strong>en</strong>, maar deze zijn door de geringe aantall<strong>en</strong> niet significant.<br />
Allochtone meisjes lop<strong>en</strong> meer kans op onbedoelde zwangerschap<br />
Uit de HBSC-studie blijkt dat het perc<strong>en</strong>tage autochtone <strong>en</strong> allochtone scholier<strong>en</strong> dat zegt ooit seks te<br />
hebb<strong>en</strong> gehad nauwelijks verschilt.Ook de leeftijd waarop ze daar mee begonn<strong>en</strong> verschilt niet (tabel<br />
3.5.4). Hoewel ook de meeste allochtone jonger<strong>en</strong> anticonceptie gebruik<strong>en</strong>, wordt er significant minder<br />
gebruikgemaakt van de pil, e<strong>en</strong> effectief middel teg<strong>en</strong> onbedoelde zwangerschap. Wanneer onderscheid<br />
wordt gemaakt naar sekse <strong>en</strong> etnische afkomst blijk<strong>en</strong> er grote verschill<strong>en</strong> in ervaring <strong>en</strong><br />
beschermingsgedrag. Over het algeme<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> allochtone jong<strong>en</strong>s vaker <strong>en</strong> allochtone meisjes<br />
minder vaak ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap gehad in vergelijking <strong>met</strong> hun autochtone sekseg<strong>en</strong>ootjes (van<br />
Dorsselaer et al., 2007). Er zijn echter grote verschill<strong>en</strong> in ervaring binn<strong>en</strong> de groep allochton<strong>en</strong>. Het<br />
zijn vooral Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes <strong>en</strong> Marokkaanse jong<strong>en</strong>s die relatief veel<br />
ervaring <strong>met</strong> seksuele geme<strong>en</strong>schap hebb<strong>en</strong> (zie de volg<strong>en</strong>de paragraaf).<br />
Tabel 3.5.4: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> seksueel gedrag naar etniciteit <strong>en</strong> schoolniveau in 2005 (Bron: Van<br />
Dorsselaer et al., 2007).<br />
Voortgezet onderwijs (12-16 jaar) Schoolniveau<br />
Autochtoon Allochtoon VMBO-b VMBO-t HAVO VWO<br />
Ooit seks gehad 14,2 16,3 24,5 14,5 12,0 5,8<br />
Anticonceptie laatste keer b<br />
Pil 56,1 25,9 c<br />
49,2 49,2 49,4 50,2<br />
Condoom 78,8 89,5 c<br />
84,3 83,9 73,2 78,4<br />
Terugtrekk<strong>en</strong><br />
a<br />
N = 5.244 voortgezet onderwijs.<br />
10,1 12,7 14,0 10,1 8,0 3,5<br />
b<br />
Weergegev<strong>en</strong> als perc<strong>en</strong>tage van deg<strong>en</strong><strong>en</strong> die seks hebb<strong>en</strong> gehad.<br />
c<br />
Verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes is significant.<br />
N.B. door de geringe aantall<strong>en</strong> respond<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in sommige groep<strong>en</strong> zijn ook relatief grote verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong><br />
meisjes niet significant.<br />
Meer riskant seksueel gedrag onder Antilliaanse <strong>en</strong> Surinaamse jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> Marokkaanse jong<strong>en</strong>s<br />
Uit de studie onder 12 tot 25 jarig<strong>en</strong> komt naar vor<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de groep<strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong><br />
extra aandacht verdi<strong>en</strong><strong>en</strong> vooral vanwege hun ruimere ervaring (De Graaf et al., 2005). Antilliaanse<br />
jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> relatief vaak onbeschermde seks <strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vaste relatie ook seks <strong>met</strong> e<strong>en</strong> ander.<br />
78 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Antilliaanse meisjes hebb<strong>en</strong> relatief vaak al op jonge leeftijd ervaring <strong>met</strong> geslachtsgeme<strong>en</strong>schap <strong>en</strong>/of<br />
vaker vier of meer vaste sekspartners gehad. Surinaamse jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral meisjes (één op de vijf)<br />
hebb<strong>en</strong> relatief vaak tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vaste relatie ook seks <strong>met</strong> ander<strong>en</strong>. Jong<strong>en</strong>s van Surinaamse afkomst<br />
hebb<strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaker vier of meer vaste sekspartners gehad <strong>en</strong> onduidelijk is of zij hierbij<br />
voldo<strong>en</strong>de beschermd vrij<strong>en</strong>. Marokkaanse jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> relatief vaak tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> vaste relatie ook<br />
seks <strong>met</strong> ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaker vier of meer vaste sekspartners gehad. Onduidelijk is of deg<strong>en</strong>e<br />
<strong>met</strong> meerdere sekspartners (tegelijk) voldo<strong>en</strong>de beschermd vrij<strong>en</strong>.<br />
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kan riskant seksueel gedrag bij jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
aangepakt?<br />
Mix van activiteit<strong>en</strong> zal meest effectief zijn<br />
Zoals beschrev<strong>en</strong> wordt veilig vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong> anticonceptiegebruik beïnvloed door veel verschill<strong>en</strong>de<br />
factor<strong>en</strong>. Het is niet te verwacht<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tieactiviteit die zich maar op één determinant richt,<br />
voldo<strong>en</strong>de zal zijn om blijv<strong>en</strong>de gedragsverandering te bewerkstellig<strong>en</strong>. Activiteit<strong>en</strong> die tegelijkertijd<br />
word<strong>en</strong> uitgevoerd op verschill<strong>en</strong>de niveaus <strong>en</strong> gericht zijn op verschill<strong>en</strong>de determinant<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> meer<br />
effectief zijn. Dit betek<strong>en</strong>t dat er e<strong>en</strong> mix nodig is aan activiteit<strong>en</strong> die sam<strong>en</strong>hang verton<strong>en</strong>,<br />
bijvoorbeeld in de vorm van e<strong>en</strong> programma (Ellis et al., 2003).<br />
Jaarlijkse massamediale campagne voor bewustwording, ag<strong>en</strong>dasetting <strong>en</strong> draagvlak<br />
Allereerst is het van belang dat er aandacht is voor veilig vrij<strong>en</strong> <strong>en</strong> anticonceptiegebruik. In Nederland<br />
word<strong>en</strong> jonge m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (in de leeftijd van 13 tot 25 jaar) via de jaarlijkse ‘vrij veilig campagne’ bewust<br />
gemaakt van het belang van veilig vrij<strong>en</strong>. Met deze jaarlijkse campagne wordt ook beoogd<br />
onderwerp<strong>en</strong> als soa <strong>en</strong> veilig vrij<strong>en</strong> op de ag<strong>en</strong>da te houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> draagvlak te creër<strong>en</strong> voor doelgroep<br />
specifieke <strong>en</strong> regionale voorlichting. Uit promotieonderzoek naar vrij veilig campagnes in Nederland<br />
kwam naar vor<strong>en</strong> dat door publiekscampagnes de k<strong>en</strong>nis over soa to<strong>en</strong>am <strong>en</strong> er e<strong>en</strong> positieve houding<br />
t<strong>en</strong> opzichte van veilig vrij<strong>en</strong> ontstond. De auteur stelt echter dat naast de publiekscampagnes, die de<br />
noodzakelijke voorwaard<strong>en</strong> voor gedragsverandering schepp<strong>en</strong>, aanvull<strong>en</strong>de voorlichting aan kleinere<br />
doelgroep<strong>en</strong> noodzakelijk is. Kleinschaliger aanpak op maat is nodig om aan te sluit<strong>en</strong> bij norm<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
waard<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de doelgroep<strong>en</strong> (IJzer, 1999).<br />
Naast k<strong>en</strong>nis ook vaardighed<strong>en</strong> van belang<br />
Om seksueel riskant gedrag bij jonger<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong> is het is van belang om ze naast het gev<strong>en</strong> van<br />
informatie ook ‘vrij veilig’ vaardighed<strong>en</strong> aan te ler<strong>en</strong> (Kirby, 2002). Jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goede <strong>en</strong><br />
brede seksuele <strong>en</strong> relationele vorming nodig, zodat zij verantwoorde <strong>en</strong> gezonde keuzes kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
(RNG, 2008). In Nederland bestaat e<strong>en</strong> uitgebreid aanbod aan interv<strong>en</strong>ties gericht op seksueel gedrag<br />
van jonger<strong>en</strong>. Uit e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie van het landelijk aanbod blijkt echter dat de nadruk hierbij ligt op<br />
k<strong>en</strong>nisoverdracht <strong>en</strong> veilig vrij<strong>en</strong> (Kock<strong>en</strong> et al., 2007). Zo is er in de algem<strong>en</strong>e les<strong>met</strong>hod<strong>en</strong> in het<br />
onderwijs nauwelijks ruimte voor het oef<strong>en</strong><strong>en</strong> van vaardighed<strong>en</strong>, zoals je verwer<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> sociale druk<br />
om onveilig te vrij<strong>en</strong> of onderhandel<strong>en</strong> over condoomgebruik <strong>en</strong> ook de internetsites beperk<strong>en</strong> zich<br />
vooral tot k<strong>en</strong>nisoverdracht <strong>en</strong> soms attitudeverandering. In de voorlichtingspakkett<strong>en</strong> komt het thema<br />
zwangerschap, ev<strong>en</strong>als gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>d gedrag <strong>en</strong> homoseksualiteit nauwelijks aan bod (Kock<strong>en</strong> et<br />
al., 2007). Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> blijkt dat vanwege e<strong>en</strong> lage implem<strong>en</strong>tatiegraad weinig jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bereikt<br />
<strong>en</strong> dat er nauwelijks systematisch onderzoek wordt verricht naar de effect<strong>en</strong> van de interv<strong>en</strong>ties<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 79
(Kock<strong>en</strong> et al., 2007). Het ZonMw Programma ‘Seksuele <strong>gezondheid</strong> van de jeugd’ 7 is gestart om de<br />
geconstateerde tekortkoming<strong>en</strong> in het aanbod te verhelp<strong>en</strong>, waarbij relatief veel aandacht aan<br />
effectiviteit wordt besteed (ZonMw, 2006).<br />
Vooral via school zijn veel jonger<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong> <strong>met</strong> voorlichting <strong>en</strong> seksuele vorming<br />
De school blijkt de belangrijkste <strong>en</strong> best gewaardeerde informatiebron voor jonger<strong>en</strong> in Nederland wat<br />
betreft dit onderwerp (De Graaf et al., 2005). Ruim 90% van de jonger<strong>en</strong> heeft op school (<strong>en</strong>ige)<br />
informatie gehad over seks. De mate waarin jonger<strong>en</strong> via school word<strong>en</strong> voorgelicht verschilt echter<br />
<strong>en</strong>orm. Er bestaat in ons land namelijk ge<strong>en</strong> nationaal curriculum, maar schol<strong>en</strong> bepal<strong>en</strong> zelf de<br />
int<strong>en</strong>siteit waarmee seksualiteit aandacht krijgt (Pontier et al., 2006). Hier is dus nog winst te behal<strong>en</strong>.<br />
De Rutgers Nisso Groep stelt voor om seksuele <strong>en</strong> relationele vorming te veranker<strong>en</strong> in de eindterm<strong>en</strong><br />
van het basis- <strong>en</strong> voortgezet onderwijs (RNG, 2008). Zij werk<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> Soa Aids Nederland aan de<br />
ontwikkeling van e<strong>en</strong> ‘basispakket seksuele vorming’ voor kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> van 5 tot 20 jaar. Ook<br />
is winst te behal<strong>en</strong> door het verhog<strong>en</strong> van de implem<strong>en</strong>tatiegraad van effectieve interv<strong>en</strong>ties. In het<br />
kader van het ZonMw Programma ‘Seksuele <strong>gezondheid</strong> van de jeugd’ wordt gestreefd naar landelijke<br />
implem<strong>en</strong>tatie van het effectieve 8 lespakket ‘Lang leve de Liefde’ voor de onderbouw van het VMBO.<br />
Ook wordt e<strong>en</strong> versie van dit lespakket voor het VWO ontwikkeld (ZonMw, 2006). Het is voor de<br />
effectiviteit van de lespakkett<strong>en</strong> <strong>en</strong> andere interv<strong>en</strong>ties van groot belang dat de leerkracht<strong>en</strong> getraind <strong>en</strong><br />
ook tijd<strong>en</strong>s de uitvoering ondersteund word<strong>en</strong> (Wiefferink et al., 2005; Robin et al., 2004).<br />
Voorlichting vroeg beginn<strong>en</strong>, maar blijv<strong>en</strong>de aandacht <strong>en</strong> aanpassing aan lev<strong>en</strong>sfase is noodzakelijk<br />
Het is belangrijk vroeg <strong>met</strong> voorlichting <strong>en</strong> vorming te beginn<strong>en</strong> om jonger<strong>en</strong> zo goed mogelijk voor te<br />
bereid<strong>en</strong> op het aangaan van (seksuele) relaties <strong>en</strong> te doordring<strong>en</strong> van het belang van het gebruik van<br />
anticonceptie. Blijv<strong>en</strong>de aandacht is echter gew<strong>en</strong>st. In eerste leerjar<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> voorlichting moet in<br />
latere leerjar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> vervolg krijg<strong>en</strong>. Zonder gerichte follow-up valt van e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>malige serie less<strong>en</strong><br />
zoals bij Lang leve de Liefde, niet zonder meer te verwacht<strong>en</strong> dat de bereikte effect<strong>en</strong> als vanzelf<br />
beklijv<strong>en</strong> (Vogels et al., 2002). De voorlichting di<strong>en</strong>t aan te sluit<strong>en</strong> bij de verschill<strong>en</strong>de leeftijd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
ervaringsniveaus van jonger<strong>en</strong>. Er zou sprake moet<strong>en</strong> zijn van e<strong>en</strong> continuüm van<br />
voorlichtingsactiviteit<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> bij de verschill<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> (Vogels et al.,<br />
2002). Dat betek<strong>en</strong>t beginn<strong>en</strong> <strong>met</strong> de basisschool <strong>en</strong> doorgaan tot het liefst HBO/WO, wanneer<br />
jonger<strong>en</strong> naar verondersteld het meest seksueel actief zijn. Naast de klassikale of groepsgewijze<br />
voorlichting op school is ook ruimte voor individuele voorlichting/counseling gebod<strong>en</strong>, bijvoorbeeld<br />
via reguliere contactmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> de jeugdarts of e<strong>en</strong> speciaal spreekuur. Overig<strong>en</strong>s is de school<br />
vooral e<strong>en</strong> geschikte setting voor e<strong>en</strong> basisaanbod <strong>en</strong> niet voor maatwerk voor specifieke doelgroep<strong>en</strong>.<br />
Ouders spel<strong>en</strong> belangrijke rol bij gezonde seksuele ontwikkeling kind<br />
Ouders vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke doelgroep voor voorlichting over <strong>en</strong> ondersteuning bij de seksuele<br />
opvoeding van hun kinder<strong>en</strong> (Meijer et al., 2005). Zij hebb<strong>en</strong> de verantwoordelijkheid hun kinder<strong>en</strong> op<br />
te voed<strong>en</strong> <strong>en</strong> te begeleid<strong>en</strong> in hun ontwikkeling, waaronder seksuele ontwikkeling, <strong>en</strong> ze hebb<strong>en</strong><br />
7<br />
Dit programma is gericht op de bevordering van de seksuele <strong>gezondheid</strong> van de Nederlandse jeugd van 10 tot 21 jaar, <strong>met</strong><br />
extra aandacht voor lager opgeleid<strong>en</strong> <strong>en</strong> allochton<strong>en</strong>. Speerpunt<strong>en</strong> zijn de prev<strong>en</strong>tie van ongew<strong>en</strong>ste zwangerschapp<strong>en</strong>, soa <strong>en</strong><br />
seksueel geweld. Aan de basis van dit subsidieprogramma staat het actieplan van Soa Aids Nederland <strong>en</strong> Rutgers Nisso Groep<br />
(Meijer et al., 2005) gebaseerd op de resultat<strong>en</strong> van de studie Seks onder je 25 e (De Graaf et al., 2005). De eerder g<strong>en</strong>oemde<br />
inv<strong>en</strong>tarisatie van het huidige aanbod voor jonger<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t als input voor de verdere uitwerking van het programma (Kock<strong>en</strong> et<br />
al., 2007).<br />
8<br />
Lang leve de Liefde leidt tot positieve effect<strong>en</strong> op het niveau van gedragsdeterminant<strong>en</strong> zoals k<strong>en</strong>nis, houding t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van<br />
veilig vrij<strong>en</strong>, risicoperceptie, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsint<strong>en</strong>ties (Fulp<strong>en</strong> et al., 2002). Het effect van de interv<strong>en</strong>tie op<br />
daadwerkelijk vrijgedrag is niet onderzocht.<br />
80 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
invloed op het seksuele gedrag van hun kinder<strong>en</strong> 9 . E<strong>en</strong> warm gezinsklimaat <strong>en</strong> communicatie tuss<strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders over seks draagt in positieve zin bij aan de seksuele <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong><br />
(De Graaf et al., 2005). Ook blijk<strong>en</strong> ouders seksuele boodschapp<strong>en</strong> in de media te kunn<strong>en</strong> nuancer<strong>en</strong>.<br />
Het blijkt dat als ouders het gebruik van tv-programma’s of bepaalde websites sterker controler<strong>en</strong> én<br />
regelmatig inhoudelijk comm<strong>en</strong>taar gev<strong>en</strong> op seksuele boodschapp<strong>en</strong> in de media hun kinder<strong>en</strong> minder<br />
positief d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over zak<strong>en</strong> als vreemdgaan, breezerseks <strong>en</strong> cyberseks (RNG, 2008). Er di<strong>en</strong>t meer<br />
aandacht te kom<strong>en</strong> voor de ondersteuning van ouders bij hun rol. De huidige ondersteuning van ouders<br />
bij seksuele opvoeding loopt vooral e<strong>en</strong> de website (NIGZ & SOA Aids Nederland, 2008) <strong>en</strong> aandacht<br />
voor ouders binn<strong>en</strong> seksuele vorming in het onderwijs. Het ontwikkel<strong>en</strong> van goede ondersteuning voor<br />
ouders van risicogroep<strong>en</strong> staat op de ag<strong>en</strong>da van het ZonMw Programma ‘Seksuele <strong>gezondheid</strong> van de<br />
jeugd’ (ZonMw, 2006). Rutgers Nisso Groep beveelt aan seksuele <strong>en</strong> relationele vorming in<br />
opvoedingsondersteuning op te nem<strong>en</strong> die geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (via de WMO) aanbied<strong>en</strong> (RNG, 2008).<br />
JGZ vervult e<strong>en</strong> belangrijke intermediaire rol tuss<strong>en</strong> school, kind <strong>en</strong> ouder<br />
JGZ-arts<strong>en</strong> <strong>en</strong> -verpleegkundig<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol als intermediair tuss<strong>en</strong> school, kind <strong>en</strong><br />
ouder. Zij kunn<strong>en</strong> schol<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> op het belang van relationele <strong>en</strong> seksuele vorming op school,<br />
leerkracht<strong>en</strong> train<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of ondersteun<strong>en</strong> <strong>met</strong> materiaal, e<strong>en</strong> bijdrage lever<strong>en</strong> aan ouderavond<strong>en</strong>, ouders<br />
aanmoedig<strong>en</strong> <strong>met</strong> hun kind over relaties <strong>en</strong> seksualiteit te prat<strong>en</strong> <strong>en</strong> h<strong>en</strong> hierbij ondersteun<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
kunn<strong>en</strong> zij tijd<strong>en</strong>s hun contactmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> leerling<strong>en</strong> aandacht bested<strong>en</strong> aan seksualiteit (RNG,<br />
2008).<br />
Toegankelijke eerstelijnszorg voor seksuologische hulpverl<strong>en</strong>ing<br />
De huisarts geldt als belangrijkste professional bij vrag<strong>en</strong> over anticonceptie, onbedoelde<br />
zwangerschap <strong>en</strong> soa. Dit geldt in het bijzonder voor meisjes van Antilliaanse afkomst (De Graaf et al.,<br />
2005). De huisarts kan echter niet voorzi<strong>en</strong> in de behoefte aan alle gew<strong>en</strong>ste informatie over relaties <strong>en</strong><br />
seksualiteit van alle jonger<strong>en</strong>. De behoefte aan informatie <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ing is echter groot gezi<strong>en</strong> de<br />
veelvuldig geraadpleegde telefonische hulplijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> internetsites <strong>met</strong> vrag<strong>en</strong> over de morning afterpil,<br />
pil, uitstrijkje, soa <strong>en</strong> abortus, terwijl de toegankelijkheid <strong>met</strong> de verdwijning van de Rutgershuiz<strong>en</strong> is<br />
verminderd (Vogels et al., 2002). In 2008 is begonn<strong>en</strong> <strong>met</strong> aanvull<strong>en</strong>de eerstelijns<br />
seksualiteitshulpverl<strong>en</strong>ing voor jonger<strong>en</strong> tot 25 jaar, gecoördineerd door acht GGD’<strong>en</strong>. Deze<br />
zog<strong>en</strong>aamde S<strong>en</strong>se spreekur<strong>en</strong> bied<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plek waar zij terecht kunn<strong>en</strong> <strong>met</strong> al hun vrag<strong>en</strong> over<br />
seks, maar ook voor e<strong>en</strong> test op soa of zwangerschap. Indi<strong>en</strong> nodig word<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> doorverwez<strong>en</strong><br />
naar andere hulpverl<strong>en</strong>ers. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het concept zijn: vrij toegankelijk, vertrouwelijk, gratis,<br />
anoniem, door deskundige hulpverl<strong>en</strong>ers die seksuele <strong>gezondheid</strong> in zijn totaliteit bekijk<strong>en</strong> (Mik,<br />
2008). Het initiatief ligt bij de jongere die langskomt <strong>met</strong> e<strong>en</strong> specifieke vraag, maar indi<strong>en</strong> de<br />
hulpverl<strong>en</strong>er dit noodzakelijk acht word<strong>en</strong> ook aan de vraag gerelateerde onderwerp<strong>en</strong> aangesned<strong>en</strong>.<br />
Dergelijke individuele counseling wordt noodzakelijk geacht voor effectief anticonceptiegebruik<br />
(Vogels et al., 2002).<br />
De wijk geschikt om risicogroep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders te bereik<strong>en</strong><br />
De wijk is e<strong>en</strong> vindplaats van risicogroep<strong>en</strong>. Zo zijn er jonger<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> die niet (meer) naar school<br />
gaan <strong>en</strong> dus niet via die setting te bereik<strong>en</strong> zijn. Via buurthuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tra zijn jonger<strong>en</strong> te<br />
bereik<strong>en</strong> <strong>met</strong> de ‘vrij veilig’ boodschap <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties gericht op bevordering van seksuele<br />
9<br />
Uit onderzoek blijkt dat de invloed van ouders op seksueel gedrag langs dezelfde principes verloopt als de invloed van ouders<br />
op ander <strong>gezondheid</strong>sgedrag. De invloed van ouders komt via e<strong>en</strong> aantal bescherm<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong> tot uiting, namelijk:<br />
‘voorbeeldgedrag, besprek<strong>en</strong> van gedrag, steun gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> affectie ton<strong>en</strong>, gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, toezicht houd<strong>en</strong> <strong>en</strong> geïnteresseerd<br />
blijv<strong>en</strong> in de activiteit<strong>en</strong> die het kind onderneemt. Het NIGZ beveelt dan ook e<strong>en</strong> integrale aanpak van ouderlijke invloed op<br />
<strong>gezondheid</strong> aan (Hekkink et al., 2005).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 81
<strong>gezondheid</strong>, zoals bijvoorbeeld e<strong>en</strong> spreekuur, cursus, voorlichtingsavond. De Handleiding veilig vrij<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> seksualiteit voor het jeugdwelzijnswerk is speciaal ontwikkeld voor deze setting. Hierin staat het<br />
ondersteun<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> bij e<strong>en</strong> gezonde <strong>en</strong> veilige seksuele ontwikkeling c<strong>en</strong>traal. Daarnaast zijn er<br />
<strong>en</strong>kele interv<strong>en</strong>ties voor meid<strong>en</strong> zoals Girls’Choice, e<strong>en</strong> bordspel over zwangerschap <strong>en</strong> Girls’Talk, e<strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>sief seksespecifiek groepscounselprogramma dat erop is gericht kwetsbare meid<strong>en</strong> relationeel <strong>en</strong><br />
seksueel weerbaar te mak<strong>en</strong>. Uit evaluatieonderzoek lijkt dit e<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>de interv<strong>en</strong>tie (Höing et<br />
al., 2006).<br />
Uit gesprekk<strong>en</strong> <strong>met</strong> jonger<strong>en</strong>werkers (gevoerd in het kader van de inv<strong>en</strong>tarisatie van interv<strong>en</strong>ties voor<br />
jonger<strong>en</strong>) komt naar vor<strong>en</strong> dat het aanbod niet zo geschikt is voor het werk in jonger<strong>en</strong>c<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> het<br />
straathoekwerk. Jonger<strong>en</strong>werkers hebb<strong>en</strong> behoefte aan material<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>met</strong>hod<strong>en</strong> die zij kunn<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong> in hun kortdur<strong>en</strong>de contact<strong>en</strong> <strong>met</strong> jonger<strong>en</strong>. Gedacht kan word<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> modulaire opbouw<br />
van voorlichtingspakkett<strong>en</strong> (Kock<strong>en</strong> et al., 2007). Ook blijk<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>werkers het lastig te vind<strong>en</strong> om<br />
voorlichtingspakkett<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> in voorlichting aan jonger<strong>en</strong> uit cultur<strong>en</strong> waar seks moeilijk<br />
bespreekbaar is. Zij moet<strong>en</strong> hun best do<strong>en</strong> hun vertrouw<strong>en</strong> te winn<strong>en</strong> <strong>en</strong> vanwege sociale controle is het<br />
lastig om de allochtone doelgroep <strong>met</strong> voorlichting te bereik<strong>en</strong> (Kock<strong>en</strong> et al., 2007). Wellicht zijn<br />
deze jonger<strong>en</strong> beter te bereik<strong>en</strong> als aandacht voor seksualiteit wordt ingebed in e<strong>en</strong> breder thema,<br />
bijvoorbeeld in e<strong>en</strong> weerbaarheidtraining of zelfverdedigingcursus. Training <strong>en</strong> ondersteuning van<br />
hulpverl<strong>en</strong>ers in deze setting is, net als van andere intermediairs, voor e<strong>en</strong> succesvolle uitvoering van<br />
interv<strong>en</strong>ties van belang.Ook kunn<strong>en</strong> in de wijk ouders van risicojonger<strong>en</strong> bereikt word<strong>en</strong>. Zo kan<br />
bijvoorbeeld e<strong>en</strong> opvoedingssteunpunt in de wijk word<strong>en</strong> opgericht waar ouders ook over de seksuele<br />
opvoeding van hun kinder<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> sprek<strong>en</strong>.<br />
Ook internet geschikt kanaal om jonger<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong><br />
Jonger<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot deel van hun vrije tijd aan computer<strong>en</strong> <strong>en</strong> internet. Internet is dan ook e<strong>en</strong><br />
geschikt kanaal om jonger<strong>en</strong> te bereik<strong>en</strong>, ook jonger<strong>en</strong> die niet (meer) naar school gaan. Internet is<br />
vooral bij jong<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> veel gebruikt kanaal voor informatie over seks. Ongeveer twee derde van de<br />
jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> één derde van de meisjes bezoekt veelvuldig internetsites die informatie gev<strong>en</strong> over seks<br />
(De Graaf et al., 2005). De huidige internetsites zijn vooral gericht op k<strong>en</strong>nisoverdracht <strong>en</strong> soms<br />
attitudeverandering (Kock<strong>en</strong> et al., 2007). Er wordt wel gedacht aan het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> digitaal<br />
soa-spreekuur <strong>en</strong> ‘web based’ advies op maat (Meijer et al., 2005). Binn<strong>en</strong> het ZonMw Programma<br />
Gezond Lev<strong>en</strong> wordt e<strong>en</strong> project uitgevoerd waarin innovatieve <strong>en</strong> interactieve hiv/soarisicocommunicatie<br />
interv<strong>en</strong>ties via internet zijn ontwikkeld <strong>en</strong> geïmplem<strong>en</strong>teerd. De doelgroep van<br />
deze interv<strong>en</strong>ties zijn heteroseksuele jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> die niet via school word<strong>en</strong> bereikt.<br />
E<strong>en</strong> review naar interv<strong>en</strong>ties gericht op het verminder<strong>en</strong> van riskant seksueel gedrag van jonger<strong>en</strong> die<br />
gebruik mak<strong>en</strong> van massamedia, computer <strong>en</strong> internet toont dat media effectief kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> ingezet,<br />
vooral als ze word<strong>en</strong> aangevuld <strong>met</strong> interpersoonlijke strategieën (Delgado & Austin, 2007).<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Het overgrote deel van de seksueel actieve jonger<strong>en</strong> heeft bij de laatste keer seks één of meerdere<br />
vorm<strong>en</strong> van anticonceptie gebruikt. Vergelek<strong>en</strong> <strong>met</strong> ti<strong>en</strong> jaar geled<strong>en</strong> is er sprake van e<strong>en</strong> stijging van<br />
het gebruik van e<strong>en</strong> condoom (bij de laatste keer) <strong>en</strong> van het gebruik van condoom én pil (bij eerste<br />
keer). Bij veel jonger<strong>en</strong> is echter ge<strong>en</strong> sprake van consequ<strong>en</strong>t <strong>en</strong> effectief gebruik van condoom <strong>en</strong><br />
anticonceptie. Zij lop<strong>en</strong> daarmee risico op soa <strong>en</strong>/of zwangerschap. Laagopgeleide jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
(bepaalde) allochtone jonger<strong>en</strong> zijn de belangrijkste risicogroep<strong>en</strong>. Om gedragsverandering te bereik<strong>en</strong><br />
is er e<strong>en</strong> mix aan activiteit<strong>en</strong> nodig die sam<strong>en</strong>hang verton<strong>en</strong>, bijvoorbeeld in de vorm van e<strong>en</strong><br />
programma. Naast publiekscampagnes die vooral zorg<strong>en</strong> voor bewustwording, draagvlak <strong>en</strong><br />
ag<strong>en</strong>dasetting moet<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> op maat word<strong>en</strong> voorgelicht <strong>en</strong> vaardighed<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> aangeleerd.<br />
Jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goede <strong>en</strong> brede seksuele <strong>en</strong> relationele vorming nodig zodat zij verantwoorde <strong>en</strong><br />
82 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
gezonde keuzes kunn<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>. Het is belangrijk hier vroeg mee te beginn<strong>en</strong>, maar blijv<strong>en</strong>de aandacht<br />
is nodig. Er zou sprake moet<strong>en</strong> zijn van e<strong>en</strong> continuüm van voorlichtingsactiviteit<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> bij<br />
de verschill<strong>en</strong>de lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Ouders spel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijke rol bij de seksuele<br />
ontwikkeling van hun kind. De school <strong>en</strong> internet zijn heel geschikte settings om veel jonger<strong>en</strong> te<br />
bereik<strong>en</strong>. Via de verschill<strong>en</strong>de voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de wijk zoud<strong>en</strong> vooral risicogroep<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders<br />
bereikt kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Voor individuele voorlichting <strong>en</strong> counseling is e<strong>en</strong> taak weggelegd voor JGZarts<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> anders hulpverl<strong>en</strong>ers.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 83
84 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
4 Psychische problem<strong>en</strong><br />
Casper Schoemaker, Marieke Zwaanswijk <strong>en</strong> Susan Meijer<br />
Vooraf: stoornisspecifieke b<strong>en</strong>adering niet goed geschikt voor jeugdig<strong>en</strong><br />
Veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> bij psychische problem<strong>en</strong> van jeugdig<strong>en</strong> in eerste instantie aan afzonderlijke<br />
stoorniss<strong>en</strong> zoals ADHD, anorexia nervosa, fobieën, depressie of autisme. In deze <strong>rapport</strong>age is er<br />
expliciet voor gekoz<strong>en</strong> om deze versnipperde diagnosegestuurde b<strong>en</strong>adering niet te volg<strong>en</strong>.Voor het<br />
beschrijv<strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> – <strong>en</strong> vooral de bijbehor<strong>en</strong>de<br />
prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties – is deze b<strong>en</strong>adering om de volg<strong>en</strong>de red<strong>en</strong><strong>en</strong> niet erg geschikt:<br />
• Veel van de psychiatrische diagnoses zijn ontwikkeld voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in de praktijk<br />
moeilijk toepasbaar op jeugdig<strong>en</strong>.<br />
• Er is e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme overlap tuss<strong>en</strong> de g<strong>en</strong>oemde diagnoses: de meeste jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> één diagnose<br />
voldo<strong>en</strong> daarnaast ook aan de criteria voor t<strong>en</strong>minste één andere stoornis.<br />
• De diagnostische criteria voor de meeste stoorniss<strong>en</strong> zijn zo breed dat er zowel zeer ernstige als<br />
zeer lichte gevall<strong>en</strong> onder vall<strong>en</strong>, wat voor de gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> de inzet van de juiste interv<strong>en</strong>ties<br />
nogal wat uitmaakt.<br />
• Prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties richt<strong>en</strong> zich doorgaans niet op het voorkóm<strong>en</strong> van één afzonderlijke<br />
stoornis bij jeugdig<strong>en</strong>, maar op e<strong>en</strong> breed scala aan problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong>.<br />
Voor specifieke diagnosespecifieke informatie verwijz<strong>en</strong> we naar andere bronn<strong>en</strong> (bijvoorbeeld Meijer<br />
et al., 2006; Schoemaker & Rigter, 2002; Schoemaker & De Ruiter, 2003, 2004; 2005; Van ’t Land et<br />
al, 2005; Van ’t Land & De Ruiter, 2006).<br />
Tweedeling: emotionele <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong><br />
In dit hoofdstuk kom<strong>en</strong> de twee belangrijkste typ<strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong> van de jeugd aan de<br />
orde: emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>. In de wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur word<strong>en</strong> deze<br />
problem<strong>en</strong> ook wel internaliser<strong>en</strong>de <strong>en</strong> externaliser<strong>en</strong>de problem<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd (Verhulst & Koot, 1992).<br />
Deze tweedeling wordt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> in veel onderzoeks- <strong>en</strong> beleids<strong>rapport</strong><strong>en</strong> gehanteerd (Ter Bogt et al.,<br />
2003; Van Dorsselaer et al., 2007; Hermanns et al., 2005; Tick et al., 2007; Zwaanswijk, 2005). Daarbij<br />
verwijst de term ‘internaliser<strong>en</strong>d’ naar problem<strong>en</strong> die naar binn<strong>en</strong> gericht zijn <strong>en</strong> daardoor<br />
voornamelijk stor<strong>en</strong>d zijn voor het kind of de jongere zelf. Angst- <strong>en</strong> stemmingsstoorniss<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> in<br />
deze categorie. Externaliser<strong>en</strong>d gedrag is naar buit<strong>en</strong> gericht <strong>en</strong> wordt vooral door de omgeving als<br />
stor<strong>en</strong>d ervar<strong>en</strong>. Voorbeeld<strong>en</strong> hiervan zijn normoverschrijd<strong>en</strong>d <strong>en</strong> agressief gedrag. In de<br />
stoornisspecifieke b<strong>en</strong>adering vall<strong>en</strong> gedragsstoorniss<strong>en</strong> (in de wet<strong>en</strong>schappelijke literatuur ook wel<br />
conduct disorders (CD) g<strong>en</strong>oemd) in deze categorie.<br />
Gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> gezond <strong>en</strong> problematisch gedrag afhankelijk van situatie <strong>en</strong> informatiebron<br />
De gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> psychisch gezond <strong>en</strong> problematisch gedrag bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> is niet e<strong>en</strong>voudig<br />
te trekk<strong>en</strong>: alle kinder<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> immers wel e<strong>en</strong>s agressief gedrag of zijn wel e<strong>en</strong>s angstig. Veel<br />
gedraging<strong>en</strong> die op e<strong>en</strong> bepaalde leeftijd als normaal beschouwd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, word<strong>en</strong><br />
problematisch als e<strong>en</strong> kind ouder is. Ook kan het gedrag van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> sterk variër<strong>en</strong> per<br />
situatie (bijvoorbeeld thuis of op school). Om te bepal<strong>en</strong> of gedrag van e<strong>en</strong> kind als problematisch<br />
gezi<strong>en</strong> moet word<strong>en</strong>, moet daarom rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>met</strong> het ontwikkelingsniveau of de<br />
leeftijd van het kind <strong>en</strong> moet informatie ingewonn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> bij verschill<strong>en</strong>de informant<strong>en</strong>, die het kind<br />
in verschill<strong>en</strong>de situaties zi<strong>en</strong> (Verhulst & Koot, 1992). De internationaal meest gebruikte vrag<strong>en</strong>lijst<br />
voor het <strong>met</strong><strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> (de Child Behavior Checklist: CBCL;<br />
Ach<strong>en</strong>bach, 1991a) k<strong>en</strong>t om die red<strong>en</strong> drie aparte versies: voor de ouders, voor onderwijzers <strong>en</strong> voor de<br />
jonger<strong>en</strong> zelf. Zoals blijkt uit de tabell<strong>en</strong> 4.1.1 <strong>en</strong> 4.1.2 verschill<strong>en</strong> de <strong>met</strong> de CBCL ge<strong>met</strong><strong>en</strong> oordel<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 85
van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> hun ouders over de aanwezigheid van emotionele problem<strong>en</strong>. Dat geldt ook voor<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>. Deze verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de oordel<strong>en</strong> van ouders <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> veroorzaakt<br />
word<strong>en</strong> doordat beide groep<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de refer<strong>en</strong>tiekaders gebruik<strong>en</strong> om gedrag te beoordel<strong>en</strong>, maar<br />
kunn<strong>en</strong> ook voortkom<strong>en</strong> uit het feit dat de jongere zich in verschill<strong>en</strong>de situaties anders gedraagt<br />
(Verhulst & Verheij, 2006). In de paragraf<strong>en</strong> 4.1 <strong>en</strong> 4.2 wordt aan deze verschill<strong>en</strong>de gezichtspunt<strong>en</strong><br />
aandacht besteed.<br />
Glijd<strong>en</strong>de schaal; gezond, gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied<br />
De glijd<strong>en</strong>de schaal tuss<strong>en</strong> normaal <strong>en</strong> problematisch gedrag wordt in veel jeugdonderzoek opgedeeld<br />
in drie stukk<strong>en</strong>: psychisch gezond gedrag, e<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>sgebied van psychische problematiek <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
klinisch gebied (Verhulst et al., 1996; Ter Bogt, 2003; Tick et al., 2007). Tot het klinische gebied<br />
behor<strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> ernstige problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychiatrische stoorniss<strong>en</strong>, voor wie ondersteuning of<br />
professionele zorg nodig is. Wij zull<strong>en</strong> deze driedeling in dit hoofdstuk aanhoud<strong>en</strong>, waarbij de nadruk<br />
zal ligg<strong>en</strong> op het middelste deel van de schaal: het gr<strong>en</strong>sgebied. Het idee daarachter is dat als deze<br />
problem<strong>en</strong> verminderd of zelfs helemaal voorkóm<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, uiteindelijk e<strong>en</strong> deel van<br />
de ernstiger problem<strong>en</strong> zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> voorkóm<strong>en</strong>. Meer informatie over de definities <strong>en</strong> de<br />
gebruikte meetinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> staat in bijlage 2.<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> vaak sam<strong>en</strong> voor<br />
Ook de hier gekoz<strong>en</strong> tweedeling in emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> is in sommige<br />
opzicht<strong>en</strong> arbitrair. Emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> sluit<strong>en</strong> elkaar immers niet uit. Veel<br />
jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> andersom (zie ook hoofdstuk<br />
5). In de praktijk zijn de gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> vooral de prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong> van beide soort<strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
echter zo verschill<strong>en</strong>d, dat we ze hierna zull<strong>en</strong> beschrijv<strong>en</strong> in twee afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> (4.1 <strong>en</strong><br />
4.2).<br />
86 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
4.1 Emotionele problem<strong>en</strong><br />
Emotionele problem<strong>en</strong> zijn vaak niet zichtbaar. Hoeveel jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> nu eig<strong>en</strong>lijk emotionele<br />
problem<strong>en</strong>? En neemt hun aantal toe? Wat zijn de gevolg<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> op de lange<br />
termijn, <strong>en</strong> is er prev<strong>en</strong>tief wat teg<strong>en</strong> te do<strong>en</strong>?<br />
Hoe word<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong> gedefinieerd?<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> uite<strong>en</strong> in angst- <strong>en</strong> depressiviteitsklacht<strong>en</strong>, teruggetrokk<strong>en</strong> gedrag <strong>en</strong><br />
psychosomatische klacht<strong>en</strong>:<br />
• Jonger<strong>en</strong> die angstig of depressief zijn, voel<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong>zaam, minderwaardig, ongelukkig,<br />
gedeprimeerd of angstig. Zij zijn z<strong>en</strong>uwachtig of gespann<strong>en</strong>, mak<strong>en</strong> zich zorg<strong>en</strong> <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> last<br />
van schuld- <strong>en</strong> schaamtegevoel<strong>en</strong>s.<br />
• Teruggetrokk<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> zijn liever alle<strong>en</strong> dan <strong>met</strong> ander<strong>en</strong>. Ze prat<strong>en</strong> moeilijk <strong>en</strong> zijn<br />
geslot<strong>en</strong> <strong>en</strong> verleg<strong>en</strong>. Ze hebb<strong>en</strong> weinig <strong>en</strong>ergie <strong>en</strong> voel<strong>en</strong> zich over het algeme<strong>en</strong> niet<br />
gelukkig.<br />
• Onder psychosomatische klacht<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> duizeligheid, oververmoeidheid <strong>en</strong> lichamelijke<br />
klacht<strong>en</strong> zonder bek<strong>en</strong>de medische oorzaak, waaronder hoofdpijn, misselijkheid, overgev<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
huiduitslag.<br />
Als er sprake is van ernstige emotionele problem<strong>en</strong> waarvoor hulp of ondersteuning nodig is,<br />
sprek<strong>en</strong> we van emotionele problem<strong>en</strong> in het klinische gebied. Als de problem<strong>en</strong> minder ernstig<br />
zijn, gaat het om emotionele problem<strong>en</strong> in het gr<strong>en</strong>sgebied. Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk<br />
al werd vermeld, kan het gedrag van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> sterk verschill<strong>en</strong> per situatie <strong>en</strong> per<br />
leeftijdscategorie. Om die red<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de oordel<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> (tabel 4.1.1) <strong>en</strong> hun ouders<br />
(tabel 4.1.2) over de aanwezigheid van emotionele problem<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>. Daarnaast kunn<strong>en</strong> er<br />
tuss<strong>en</strong> studies soms verschill<strong>en</strong> zijn in leeftijdsgroep<strong>en</strong>, <strong>met</strong>hodologie <strong>en</strong> steekproeftrekking.<br />
Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier vooral ti<strong>en</strong>ers bedoeld.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong>?<br />
Eén op de vijf jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar <strong>rapport</strong>eert zelf emotionele problem<strong>en</strong><br />
Uit tabel 4.1.1 blijkt dat in 2002 in totaal ongeveer één op de vijf jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar<br />
emotionele problem<strong>en</strong> had (gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong>: 21%). Ongeveer 8% bevond zich in<br />
het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> 13% in het klinische gebied (Ter Bogt et al., 2003). Ander onderzoek waarin<br />
jonger<strong>en</strong> zelf op dezelfde wijze systematisch is gevraagd naar hun gedrag <strong>en</strong> emoties komt op redelijk<br />
vergelijkbare perc<strong>en</strong>tages uit (Verhulst et al., 1996; 1997b; 1997c; Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 87
Tabel 4.1.1: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied voor<br />
zelfge<strong>rapport</strong>eerde emotionele problem<strong>en</strong> in 2002 a (Bron: Ter Bogt et al., 2003).<br />
% in gr<strong>en</strong>sgebied % in klinisch gebied<br />
Jong<strong>en</strong>s c Meisjes c<br />
Totaal Jong<strong>en</strong>s c Meisjes c Totaal<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> b 7,1 9,0 d<br />
8,0 13,1 12,4 12,7<br />
Teruggetrokk<strong>en</strong> 2,4 1,9 2,2 3,1 2,5 2,8<br />
Lichamelijke klacht<strong>en</strong> 3,2 5,8 d 4,5 5,5 5,0 5,3<br />
Angstig/depressief 3,1 4,0 3,6 5,1 4,3 4,7<br />
a<br />
N = 7.556.<br />
b<br />
Omdat voor de deelproblem<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong><br />
dan voor de emotionele problem<strong>en</strong> als totaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor<br />
emotionele problem<strong>en</strong>.<br />
c<br />
Omdat de afkappunt<strong>en</strong> voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes apart zijn bepaald, bied<strong>en</strong> de hier getoonde verschill<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
onderschatting van de werkelijke verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes.<br />
d<br />
Significant verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes (chi-kwadraat toets, p
Ruim één op de vijf jonger<strong>en</strong> heeft e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis<br />
De aanwezigheid van psychiatrische stoorniss<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> (APA, 1994) kan vastgesteld word<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
behulp van e<strong>en</strong> gestandaardiseerd psychiatrisch interview, de Diagnostic Interview Schedule for<br />
Childr<strong>en</strong> (DISC; Shaffer et al., 2000, zie bijlage 2). Van jonger<strong>en</strong> van 13 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar voldoet<br />
22% aan de criteria voor e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis (Tabel 4.1.3). Hieronder vall<strong>en</strong> angststoorniss<strong>en</strong>,<br />
stemmingsstoorniss<strong>en</strong>, gedragsstoorniss<strong>en</strong>, middel<strong>en</strong>gebruik <strong>en</strong> overige stoorniss<strong>en</strong> (zoals<br />
eetstoorniss<strong>en</strong>). Angststoorniss<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> het meest voor, maar wat betreft het voorkom<strong>en</strong> van deze<br />
stoorniss<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> de visies van ouders <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> uite<strong>en</strong>.<br />
Tabel 4.1.3: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 13 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar <strong>met</strong> e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis, volg<strong>en</strong>s ouders <strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf (Bron: Verhulst et al., 1997a).<br />
Volg<strong>en</strong>s ouders Volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf<br />
Stemmingsstoonis 3,1 4,6<br />
Angststoornis 16,5 10,5<br />
Minst<strong>en</strong>s 1 stoornis 21,8 21,5<br />
Weinig jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> ernstige emotionele problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in professionele zorg terecht<br />
Slechts e<strong>en</strong> fractie van de jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> komt bij de huisarts of de<br />
gespecialiseerde geestelijke <strong>gezondheid</strong>szorg (GGZ) (Verhulst & Van der Ende, 1997, Zwaanswijk,<br />
2005). Jaarlijks heeft ongeveer 2% van de kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> 3% van de jonger<strong>en</strong> contact <strong>met</strong> GGZinstelling<strong>en</strong><br />
(Sytema et al., 2005). Ander onderzoek laat zi<strong>en</strong> dat slechts 14% van de kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> (gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong>) in<br />
het afgelop<strong>en</strong> jaar specifiek voor deze problem<strong>en</strong> contact heeft gehad <strong>met</strong> de huisarts. Met de GGZ<br />
heeft 16% contact gehad. Informele hulpverl<strong>en</strong>ers zoals leerkracht<strong>en</strong>, vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> of familieled<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
vaker ingeschakeld in verband <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> dan professionele<br />
hulpverl<strong>en</strong>ers (Zwaanswijk, 2005).<br />
Zorggebruik is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
Het gebruik van de GGZ door kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> is van 1993 tot 2003 toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Tick et al.,<br />
2007; Sytema et al., 2005). Deze to<strong>en</strong>ame is voor e<strong>en</strong> deel toe te schrijv<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame in<br />
emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> zoals ge<strong>rapport</strong>eerd door ouders (zie hieronder). Ook e<strong>en</strong><br />
afname van het aantal kinder<strong>en</strong> dat opgroeit <strong>met</strong> beide biologische ouders <strong>en</strong> e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van het<br />
aantal kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> herk<strong>en</strong>de leerproblem<strong>en</strong> drag<strong>en</strong> waarschijnlijk bij aan deze groei in het<br />
zorggebruik (Tick, 2007). Ondanks deze to<strong>en</strong>ame in zorggebruik krijgt nog altijd e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk aantal<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> of gedragsproblem<strong>en</strong> niet de hulp die zij nodig zoud<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>.<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in emotionele problem<strong>en</strong> eruit?<br />
Ge<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame emotionele problem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf<br />
Wanneer we afgaan op het oordeel van jonger<strong>en</strong> zelf over de aanwezigheid van emotionele problem<strong>en</strong>,<br />
dan is er ge<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame te zi<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1993 <strong>en</strong> 2003 (tabel 4.1.4). Dat geldt ook voor de deelproblem<strong>en</strong>.<br />
Dit lijkt op het eerste gezicht in teg<strong>en</strong>spraak <strong>met</strong> de toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> aandacht voor emotionele problem<strong>en</strong><br />
bij jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook het toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zorggebruik in de GGZ. E<strong>en</strong> mogelijke verklaring voor deze<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 89
og<strong>en</strong>schijnlijke discrepantie is dat emotionele problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig eerder word<strong>en</strong><br />
herk<strong>en</strong>d <strong>en</strong> behandeld. Dit kan kom<strong>en</strong> omdat bijvoorbeeld het taboe op emotionele problem<strong>en</strong> iets<br />
verminderd is of omdat hulpverl<strong>en</strong>ers er meer op gespitst zijn. Overig<strong>en</strong>s lijkt de tr<strong>en</strong>d voor emotionele<br />
problem<strong>en</strong> bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> vrijwel id<strong>en</strong>tiek: het vóórkom<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> bleef<br />
waarschijnlijk stabiel, terwijl het zorggebruik sterk to<strong>en</strong>am (Schoemaker et al., 2007).<br />
Tabel 4.1.4: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar <strong>met</strong> zelfge<strong>rapport</strong>eerde emotionele problem<strong>en</strong>, in<br />
1993 <strong>en</strong> 2003 (Bron: Tick et al., in druk).<br />
% in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong><br />
1993 2003<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> a 19,7 19,5<br />
Teruggetrokk<strong>en</strong> 13,4 13,0<br />
Lichamelijke klacht<strong>en</strong> 11,7 12,6<br />
Angstig/depressief 9,4 9,0<br />
a<br />
Omdat voor de deelproblem<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong><br />
dan voor emotionele problem<strong>en</strong> als totaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor<br />
emotionele problem<strong>en</strong>.<br />
Wel to<strong>en</strong>ame emotionele problem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de ouders maar niet volg<strong>en</strong>s leerkracht<strong>en</strong><br />
Afgaande op het oordeel van ouders over gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> symptom<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong> van 6 tot <strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> 16 jaar is het perc<strong>en</strong>tage jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1983 <strong>en</strong> 2003 gesteg<strong>en</strong> (tabel<br />
4.1.5). Deze stijging is ook te zi<strong>en</strong> in de deelproblem<strong>en</strong> angstige/depressieve problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> lichamelijke<br />
klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> in mindere mate in teruggetrokk<strong>en</strong> gedrag. Het is op dit mom<strong>en</strong>t echter nog de vraag hoe<br />
robuust dit gegev<strong>en</strong> is. Zo is het aandeel jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele probem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de leerkracht<strong>en</strong><br />
gelijk geblev<strong>en</strong>. Ook is in vergelijkbare tr<strong>en</strong>donderzoek<strong>en</strong> naar het ouderoordeel over emotionele<br />
problem<strong>en</strong> bij jongere kinder<strong>en</strong> juist e<strong>en</strong> daling te zi<strong>en</strong> (Tick, 2007). E<strong>en</strong> vergelijkbaar grootschalig<br />
Amerikaans onderzoek liet tuss<strong>en</strong> 1976 <strong>en</strong> 1999 weliswaar lichte schommeling<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> in de<br />
ouderoordel<strong>en</strong> over emotionele problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong>, maar ge<strong>en</strong> lineaire to<strong>en</strong>ame (Ach<strong>en</strong>bach et al.,<br />
2003).<br />
Tabel 4.1.5: Perc<strong>en</strong>tage jeugdig<strong>en</strong> van 6 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s ouders, in 1983,<br />
1993 <strong>en</strong> 2003 (Bron: Tick et al., 2007).<br />
% in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong><br />
1983 1993 2003<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> a 16,5 18,0 26,8<br />
Teruggetrokk<strong>en</strong> 11,1 10,9 12,8<br />
Lichamelijke klacht<strong>en</strong> 9,0 10,8 16,6<br />
Angstig/depressief 7,1 9,3 14,4<br />
a<br />
Omdat voor de deelschal<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong> dan<br />
voor de totale schaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor emotionele problem<strong>en</strong>.<br />
90 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong>?<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Spanje<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Pol<strong>en</strong><br />
Australië<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
NEDERLAND<br />
Finland<br />
Duitsland<br />
Probleem score internaliser<strong>en</strong><br />
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 4.1.1: Gemiddelde score op emotionele problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> (11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) in geselecteerde<br />
EU-land<strong>en</strong>, de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Australië (Bron: Rescorla et al., 2007; Rescorla, 2008).<br />
Nederlandse jongere heeft gemiddeld ev<strong>en</strong>veel emotionele problem<strong>en</strong> als jongere in buit<strong>en</strong>land<br />
Zowel bij jong<strong>en</strong>s als meisjes wijkt de Nederlandse score voor emotionele problem<strong>en</strong> niet veel af van<br />
het gemiddelde van de geselecteerde Europese <strong>en</strong> Angelsaksische land<strong>en</strong> (figuur 4.1.1; Rescorla et al.,<br />
2007; Rescorla, 2008). Finland <strong>en</strong> Duitsland scor<strong>en</strong> echter voor zowel jong<strong>en</strong>s als meisjes beduid<strong>en</strong>d<br />
lager dan het gemiddelde <strong>en</strong> Griek<strong>en</strong>land scoort beduid<strong>en</strong>d hoger. Ook Spanje scoort voor jong<strong>en</strong>s<br />
hoger dan gemiddeld. Emotionele problem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> in alle land<strong>en</strong> vaker voor bij meisjes dan bij<br />
jong<strong>en</strong>s. Meer informatie over de in dit onderzoek gebruikte vrag<strong>en</strong>lijst is te vind<strong>en</strong> in bijlage 2.<br />
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong>?<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> in de jeugd vaak voorbode van stoorniss<strong>en</strong> bij jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Uit verscheid<strong>en</strong>e longitudinale studies komt naar vor<strong>en</strong> dat emotionele problem<strong>en</strong> (<strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong>) in de jeugd gedur<strong>en</strong>de de rest van het lev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zekere stabiliteit verton<strong>en</strong>. In veel<br />
gevall<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> ze voort tot in de volwass<strong>en</strong>heid (Ferdinand & Verhulst, 1995; Ferdinand et al., 1995;<br />
Hofstra et al., 2002). Uit onderzoek blijkt dat veel angst- <strong>en</strong> stemmingsstoorniss<strong>en</strong> bij volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> hun<br />
oorsprong hadd<strong>en</strong> in de jeugd (Kessler et al., 2005; Roza et al., 2003). Zo hadd<strong>en</strong> jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
e<strong>en</strong> angst- of stemmingsstoornis in hun jeugd vaak al last van emotionele problem<strong>en</strong>. Daarnaast<br />
verhog<strong>en</strong> ernstige emotionele problem<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voornamelijk somberheidgevoel<strong>en</strong>s, (later) de kans op<br />
suïcide (Bool et al., 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 91
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong>?<br />
Combinatie van persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsfactor<strong>en</strong><br />
Psychische problem<strong>en</strong> ontstaan meestal door e<strong>en</strong> combinatie van elkaar beïnvloed<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong>. De<br />
belangrijkste risicofactor<strong>en</strong> zijn sam<strong>en</strong>gevat in diverse overzicht<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005; Meijer et<br />
al., 2006; Maas & Jans<strong>en</strong>, 2000; Schoemaker & De Ruiter, 2005). Risicofactor<strong>en</strong> zijn grofweg in te<br />
del<strong>en</strong> in persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong>.<br />
Persoonsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> zijn niet altijd beïnvloedbaar<br />
Factor<strong>en</strong> waarvan uit onderzoek bek<strong>en</strong>d is dat ze sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> het ontstaan van emotionele<br />
problem<strong>en</strong> (<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>) zijn onder andere zwangerschaps- <strong>en</strong> geboortecomplicaties, e<strong>en</strong> laag<br />
geboortegewicht, lage intellig<strong>en</strong>tie, blootstelling aan toxische stoff<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> moeilijk temperam<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
bepaalde persoonlijkheidseig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> deel van deze factor<strong>en</strong> heeft ook e<strong>en</strong> duidelijke<br />
g<strong>en</strong>etische compon<strong>en</strong>t <strong>en</strong> is als zodanig niet of nauwelijks beïnvloedbaar. Maar ook persoonsgebond<strong>en</strong><br />
factor<strong>en</strong> die het gevolg zijn van het opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> risicovolle omgeving, zijn bij jonger<strong>en</strong> in veel<br />
gevall<strong>en</strong> niet (meer) beïnvloedbaar (Hermanns et al., 2005).<br />
Sociale <strong>en</strong> copingvaardighed<strong>en</strong> zijn wel beïnvloedbaar<br />
Beïnvloedbare persoonsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> die gerelateerd zijn aan het ontstaan van emotionele<br />
problem<strong>en</strong> (of gedragsproblem<strong>en</strong>) zijn copingvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale vaardighed<strong>en</strong>. Wanneer e<strong>en</strong> kind<br />
of jongere niet goed om kan gaan <strong>met</strong> stressvolle gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong>, is het risico op problem<strong>en</strong> groter<br />
wanneer er daarnaast andere risicofactor<strong>en</strong> aanwezig zijn. Adequate copingvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale<br />
compet<strong>en</strong>tie kunn<strong>en</strong> juist bescherm<strong>en</strong>d werk<strong>en</strong>. Het aanler<strong>en</strong> van deze vaardighed<strong>en</strong> is dus e<strong>en</strong><br />
belangrijk aangrijpingspunt voor de prev<strong>en</strong>tie van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong><br />
(Hermanns et al., 2005). Deze sociale vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> copingvaardighed<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> later in de jeugd<br />
help<strong>en</strong> bij het opbouw<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> goede relatie <strong>met</strong> leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>.<br />
Gezin <strong>en</strong> opvoeding e<strong>en</strong> belangrijke omgevingsfactor voor jonge kinder<strong>en</strong><br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> zijn gerelateerd aan de sociale <strong>en</strong> fysieke omgeving van het kind.<br />
De sociale omgeving van e<strong>en</strong> kind bestaat in de eerste jar<strong>en</strong> vooral uit het gezin. De belangrijkste<br />
beïnvloedbare risicofactor<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het gezin hebb<strong>en</strong> betrekking op de opvoeding: tekort<strong>en</strong> in de<br />
s<strong>en</strong>sitiviteit <strong>en</strong> communicatie van de ouders naar het kind, gebrek aan emotionele steun van de ouders,<br />
verwaarlozing <strong>en</strong> mishandeling/geweld <strong>en</strong> e<strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>te wisseling in de verzorgers van het kind.<br />
Kinder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>ermoeder of <strong>met</strong> e<strong>en</strong> alle<strong>en</strong>staande ouder hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> verhoogd risico op<br />
emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of gedragsproblem<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005). Interv<strong>en</strong>ties kunn<strong>en</strong> zich<br />
richt<strong>en</strong> op het ondersteun<strong>en</strong> van deze ouders bij de opvoeding van hun kind. Naast<br />
opvoedingsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> is ook de leefstijl van de moeder tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap (middel<strong>en</strong>gebruik)<br />
e<strong>en</strong> risicofactor voor emotionele problem<strong>en</strong>.<br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> gezin – omgaan <strong>met</strong> de gevolg<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> aantal gezinsfactor<strong>en</strong> is niet (meer) beïnvloedbaar, zoals bepaalde k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de ouders <strong>en</strong>/of<br />
het gezin, of e<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>is in het lev<strong>en</strong> van het kind of het gezin. Prev<strong>en</strong>tie zal dan vooral<br />
gericht zijn op het ler<strong>en</strong> omgaan <strong>met</strong> de situatie of de gevolg<strong>en</strong> ervan bij het kind of de jongere. Dit is<br />
bijvoorbeeld het geval als het kind ouders heeft <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>, <strong>met</strong> relatieproblem<strong>en</strong> of<br />
<strong>met</strong> e<strong>en</strong> langdurige lichamelijke aando<strong>en</strong>ing, of als de ouders gescheid<strong>en</strong> zijn of antisociaal of<br />
crimineel gedrag verton<strong>en</strong> (Meijer et al., 2006; Hermanns et al., 2005).<br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> – sociaaleconomisch<br />
Ook sociaaleconomische problem<strong>en</strong> in het gezin (armoede, lage sociaaleconomische status) of e<strong>en</strong> laag<br />
opleidingsniveau van de ouders br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verhoogd risico op emotionele problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> zich mee.<br />
92 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
In het verl<strong>en</strong>gde daarvan spel<strong>en</strong> sociaaleconomische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de buurt waarin het kind opgroeit<br />
e<strong>en</strong> belangrijke rol zoals e<strong>en</strong> ‘slechte’ of kansarme buurt of e<strong>en</strong> onveilige woonomgeving (Hermanns et<br />
al., 2005).<br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Opleidingsniveau hangt sterk sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong><br />
Uit tabel 4.1.6 blijkt dat hoe lager het onderwijsniveau, des te meer emotionele problem<strong>en</strong> er<br />
voorkom<strong>en</strong>. In het VMBO-b heeft 19% van de leerling<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong>, in het VWO ongeveer<br />
12%. Deze verschill<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> bestaan als wordt gecorrigeerd voor sekse, leeftijd <strong>en</strong> etniciteit.<br />
Allochtone jonger<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> niet significant meer emotionele problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> dan autochtone<br />
jonger<strong>en</strong>. In andere studies werd e<strong>en</strong> dergelijk verschil overig<strong>en</strong>s wel gevond<strong>en</strong> (onder andere Stev<strong>en</strong>s<br />
et al., 2003).<br />
Tabel 4.1.6: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) <strong>met</strong> zelfge<strong>rapport</strong>eerde emotionele problem<strong>en</strong> naar<br />
etniciteit <strong>en</strong> schoolniveau in 2005 a (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Etniciteit Schoolniveau<br />
autochtoon allochtoon VMBO-b VMBO-t HAVO VWO<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> 15,6 13,1 19,1 13,6 14,2 12,5<br />
a N = 5.422<br />
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepakt?<br />
Op meerdere plaats<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong> in negatieve spiraal<br />
Ernstige emotionele problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> hun wortels meestal al vroeg in e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> (Hermanns et<br />
al., 2005). Met vroegtijdig ingrijp<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> negatieve spiraal voorkom<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Prev<strong>en</strong>tieve<br />
interv<strong>en</strong>ties verschill<strong>en</strong> in de plaats van de negatieve spiraal waarop ze aangrijp<strong>en</strong>. Van vroeg naar laat:<br />
1. Het verbeter<strong>en</strong> van de omstandighed<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het gezin <strong>en</strong>/of de wijk waarin e<strong>en</strong> kind zal<br />
gaan opgroei<strong>en</strong>.<br />
2. Opvoedingsondersteuning voor ouders <strong>met</strong> baby’s <strong>en</strong> jonge kinder<strong>en</strong>.<br />
3. Integrale signalering van problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> het welzijn van zeer jonge kinder<strong>en</strong>.<br />
4. Het versterk<strong>en</strong> van de copingvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of sociale vaardighed<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong>.<br />
5. Interv<strong>en</strong>ties gericht op hoogrisicogroep<strong>en</strong> die nog ge<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
6. Interv<strong>en</strong>ties gericht op jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong><br />
7. Vroegsignalering <strong>en</strong> het stimuler<strong>en</strong> van het zoek<strong>en</strong> van hulp voor ernstige emotionele<br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong>.<br />
Het onderstaande overzicht is vrijwel geheel gebaseerd op twee overzichts<strong>rapport</strong><strong>en</strong> (Hermans et al.,<br />
2005; Meijer et al., 2006).<br />
Verbeter<strong>en</strong> sociaaleconomische omstandighed<strong>en</strong> (1)<br />
Interv<strong>en</strong>ties rondom de woonomgeving (dat wil zegg<strong>en</strong> de buurt/wijk) bestaan grot<strong>en</strong>deels uit<br />
beleidsmaatregel<strong>en</strong>. De negatieve effect<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> lage sociaaleconomische status op de <strong>gezondheid</strong><br />
zijn al in meerdere publicaties onderstreept (De Hollander et al., 2006). Ook voor emotionele<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 93
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> is het verklein<strong>en</strong> van sociaaleconomische achterstand van groot<br />
belang. Het is dus belangrijk om in het sociaaleconomische <strong>gezondheid</strong>sbeleid ook de prev<strong>en</strong>tie van<br />
emotionele problem<strong>en</strong> te betrekk<strong>en</strong>. Of dergelijke interv<strong>en</strong>ties inderdaad effect hebb<strong>en</strong> is nog<br />
onvoldo<strong>en</strong>de bek<strong>en</strong>d.<br />
Opvoedingsondersteuning is belangrijk onderdeel jeugdbeleid (2)<br />
Opvoedingsondersteuning is e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van het jeugdbeleid voor 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-<br />
jarig<strong>en</strong> (Meijer et al., 2006). Doel hiervan is onder andere het bevorder<strong>en</strong> van opvoedingsvaardighed<strong>en</strong><br />
bij ouders. Er zijn verschill<strong>en</strong>de opsporingsinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beschikbaar voor het opspor<strong>en</strong> van<br />
zorgwekk<strong>en</strong>de opvoedsituaties (Hermanns et al., 2005). Vroegsignalering kan word<strong>en</strong> ingezet om de<br />
ontwikkeling <strong>en</strong> opvoeding van kinder<strong>en</strong> te scre<strong>en</strong><strong>en</strong>, maar kan ook al tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap<br />
plaatsvind<strong>en</strong>. De Inv<strong>en</strong>tgroep adviseert om via e<strong>en</strong> korte scre<strong>en</strong>ing gezinn<strong>en</strong> op te spor<strong>en</strong> die minst<strong>en</strong>s<br />
vier risicofactor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005). Ze gaat er vanuit dat kinder<strong>en</strong> uit deze gezinn<strong>en</strong><br />
minst<strong>en</strong>s ti<strong>en</strong>maal zoveel risico lop<strong>en</strong> om emotionele problem<strong>en</strong> (of gedragsproblem<strong>en</strong>) te ontwikkel<strong>en</strong><br />
als gemiddeld. Interv<strong>en</strong>ties rondom de opvoeding kunn<strong>en</strong> de vorm hebb<strong>en</strong> van opvoedingsvoorlichting<br />
of algem<strong>en</strong>e oudercursuss<strong>en</strong>.<br />
Integrale signalering van problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> het welzijn van zeer jonge kinder<strong>en</strong> (3)<br />
Er zijn initiatiev<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> integraal systeem van vroegsignalering: ‘Sam<strong>en</strong> start<strong>en</strong>’ (Hermanns et al.,<br />
2005; ZonMw, 2008). Dit landelijke project richt zich op versterking van de lokale sam<strong>en</strong>werking om<br />
de <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> het welzijn van kinder<strong>en</strong> van 0 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 3 jaar te bevorder<strong>en</strong>. Alle soort<strong>en</strong><br />
problem<strong>en</strong> die zich voordo<strong>en</strong> bij <strong>en</strong> rondom het jonge kind zoud<strong>en</strong> vroegtijdig kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
opgemerkt. Dit kunn<strong>en</strong> zowel emotionele problem<strong>en</strong>, als sociaal-emotionele, medische, financiële<br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvoedingsproblem<strong>en</strong> zijn. Overig<strong>en</strong>s is ook voor de wat oudere kinder<strong>en</strong> (4 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
12 jaar) e<strong>en</strong> dergelijk systeem opgezet: het Diagnostisch Instructie <strong>en</strong> Managem<strong>en</strong>tsysteem. Naar de<br />
effectiviteit van dit systeem <strong>en</strong> andere vergelijkbare integrale system<strong>en</strong> is verder onderzoek nodig.<br />
Versterk<strong>en</strong> van copingvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale vaardighed<strong>en</strong> (4)<br />
Er zijn <strong>en</strong>kele universele interv<strong>en</strong>ties beschikbaar, gericht op alle jeugdig<strong>en</strong>, die aandacht bested<strong>en</strong> aan<br />
algem<strong>en</strong>e sociale vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> copingvaardighed<strong>en</strong> om <strong>met</strong> problem<strong>en</strong> om te gaan. De effectiviteit<br />
van deze interv<strong>en</strong>ties in het voorkóm<strong>en</strong> van stoorniss<strong>en</strong>, is echter nog onvoldo<strong>en</strong>de aangetoond (Meijer<br />
et al., 2006). Wel is aangetoond dat sociale vaardigheidstraining<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positief effect hebb<strong>en</strong> op de<br />
relatie <strong>met</strong> leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005). Ze zijn dus indirect effectief, omdat e<strong>en</strong> slechte<br />
relatie <strong>met</strong> leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op zichzelf e<strong>en</strong> (omgevingsgebond<strong>en</strong>) risicofactor is voor emotionele<br />
problem<strong>en</strong> (<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>). Via schoolproject<strong>en</strong> als ‘De gezonde school (<strong>en</strong> g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>)’ is<br />
ook aandacht voor prev<strong>en</strong>tie van pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> het bevorder<strong>en</strong> van de sociaal-emotionele ontwikkeling<br />
(Meijer et al., 2006). ‘De Veilige School’ is e<strong>en</strong> bredere landelijke campagne voor het voortgezet<br />
onderwijs. De campagne rust op drie pijlers: de zorg voor sociale binding <strong>en</strong> ler<strong>en</strong> omgaan <strong>met</strong> elkaar,<br />
het planmatig <strong>en</strong> deskundig omgaan <strong>met</strong> calamiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zorg voor veilige voorzi<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in<br />
gebouw/omgeving (Van der Knaap et al., 2006).<br />
Interv<strong>en</strong>ties gericht op specifieke risicogroep<strong>en</strong> (5)<br />
Er zijn in Nederland twee effectief geblek<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties, gericht op ingrijp<strong>en</strong>de gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> in het<br />
gezin. Kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> wordt geleerd om te gaan <strong>met</strong> scheiding <strong>en</strong> rouwverwerking na het<br />
overlijd<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ouder (Hermanns et al., 2005). E<strong>en</strong> andere belangrijke risicogroep vorm<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> ouder <strong>met</strong> ernstige psychiatrische problem<strong>en</strong>. Voor h<strong>en</strong> word<strong>en</strong> in Nederland op grote schaal<br />
twee interv<strong>en</strong>ties aangebod<strong>en</strong>. Beide interv<strong>en</strong>ties ‘Kinder<strong>en</strong> van Ouders <strong>met</strong> Psychische Problem<strong>en</strong><br />
(KOPP)’ <strong>en</strong> de ‘Psycho-educatieve gezinsinterv<strong>en</strong>tie’ word<strong>en</strong> al op grotere schaal toegepast, maar het<br />
bewijs voor de effectiviteit ervan is nog onvoldo<strong>en</strong>de (Meijer et al., 2006).<br />
94 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Schoolinterv<strong>en</strong>ties gericht op jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> beginn<strong>en</strong>de emotionele problem<strong>en</strong> (6)<br />
De Inv<strong>en</strong>tgroep (Hermanns et al., 2005) signaleerde e<strong>en</strong> klein aantal effectieve schoolinterv<strong>en</strong>ties<br />
gericht op kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> beginn<strong>en</strong>de emotionele problem<strong>en</strong>. Ze noemde daarbij expliciet e<strong>en</strong><br />
programma om suïcide te voorkom<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong>, dat effectief bleek te zijn in het verminder<strong>en</strong> van<br />
depressie <strong>en</strong> risico op suïcide. Daarnaast noemd<strong>en</strong> ze ‘Lev<strong>en</strong>svaardighed<strong>en</strong>’, voor kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
sociaal-emotionele problem<strong>en</strong> of leerproblem<strong>en</strong>. Dit bleek effectief in het reducer<strong>en</strong> van<br />
teruggetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> agressief gedrag. In het programma ‘Coping <strong>met</strong> stress’, tot slot, leerd<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> probleemoploss<strong>en</strong>, cognitieve vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> angst<br />
beheers<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005).<br />
Interv<strong>en</strong>ties voor jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> ernstigere emotionele problem<strong>en</strong> effectief geblek<strong>en</strong> (6)<br />
Kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die al wél symptom<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> (of gedragsproblem<strong>en</strong>)<br />
kom<strong>en</strong> via de <strong>gezondheid</strong>szorg in aanmerking voor geïndiceerde prev<strong>en</strong>tie. Dit heeft tot doel om<br />
verdere verergering van de problem<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>. Deze interv<strong>en</strong>ties zijn doorgaans gebaseerd op<br />
beproefde therapeutische principes uit de geestelijke <strong>gezondheid</strong>szorg: cognitieve gedragstherapie of<br />
interpersoonlijke therapie (Meijer et al., 2006). Ze word<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> groepscursus of e<strong>en</strong><br />
zelfhulpcursus. Van diverse van deze interv<strong>en</strong>ties is aangetoond dat ze emotionele problem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
verminder<strong>en</strong> (voor e<strong>en</strong> overzicht zie Meijer et al., 2006). In het buit<strong>en</strong>land zijn er interessante<br />
effectieve training<strong>en</strong> voor jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> goede aanvulling zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> op het<br />
Nederlandse aanbod (Meijer et al., 2006).<br />
Vroegsignalering van emotionele problem<strong>en</strong> in diverse settings (7)<br />
Vroegsignalering is in alle settings belangrijk: gezin (ouders), school (leerkracht<strong>en</strong>) <strong>en</strong> wijk (op<strong>en</strong>bare<br />
<strong>gezondheid</strong>szorg: consultatiebureaus, jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg <strong>en</strong> GGD). Het is nog onduidelijk welke<br />
gevolg<strong>en</strong> de rec<strong>en</strong>te verandering<strong>en</strong> in de organisatie van de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg hebb<strong>en</strong> gehad op de<br />
vroegsignalering van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> op het zorggebruik. Met de invoering van de Wet op de<br />
Jeugdzorg per 1 januari 2005 verwijst namelijk in principe niet langer de huisarts, maar het Bureau<br />
Jeugdzorg kinder<strong>en</strong> naar de jeugd-GGZ (Ministeries van VWS <strong>en</strong> Justitie, 2004).<br />
Beroepskracht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> belangrijke signaler<strong>en</strong>de taak (7)<br />
Naast gestandaardiseerde opsporingsinstrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> is ook deskundigheid van allerlei beroepskracht<strong>en</strong><br />
noodzakelijk om symptom<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> of gedragsproblem<strong>en</strong> te herk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> (zie<br />
settings). Voor het signaler<strong>en</strong> van emotionele problem<strong>en</strong> in bijvoorbeeld de jeugdzorg zijn daarnaast<br />
vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> beschikbaar voor verschill<strong>en</strong>de leeftijdsgroep<strong>en</strong>, zoals de Str<strong>en</strong>gths & Difficulties<br />
Questionnaire (SDQ; Goodman, 1997; Goedhart et al., 2003), die ook in de HBSC-studie uit 2005 is<br />
gebruikt (Van Dorsselaer et al., 2007). De Inv<strong>en</strong>tgroep adviseert om bijzondere aandacht te bested<strong>en</strong><br />
aan het signaler<strong>en</strong> van suïcidaal gedrag. Hiervoor bestaat ook e<strong>en</strong> aantal scre<strong>en</strong>ingstests (zie Hermanns<br />
et al., 2005). Beroepskracht<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> kind bij uitstek goed kunn<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> in zijn ontwikkeling zijn<br />
medewerkers van de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg (<strong>met</strong> name consultatiebureaus) <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong>. Het is<br />
belangrijk om te invester<strong>en</strong> in de deskundigheid van deze beroepskracht<strong>en</strong> om problem<strong>en</strong> vroegtijdig te<br />
kunn<strong>en</strong> signaler<strong>en</strong>. In de meeste gevall<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> de ouders echter zelf signaler<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> goed<br />
systeem van vroegsignalering is het belangrijk dat ouders wet<strong>en</strong> waar ze hulp kunn<strong>en</strong> zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de<br />
hulpverl<strong>en</strong>ers deskundig kunn<strong>en</strong> reager<strong>en</strong> op de vrag<strong>en</strong> die gesteld word<strong>en</strong>. In de praktijk blijkt de<br />
beperkte capaciteit van de jeugd-GGZ dit nogal e<strong>en</strong>s in de weg te staan (Van ’t Land et al., 2005).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 95
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Van alle ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>, vooral omdat ze relatief vaak voorkom<strong>en</strong>,<br />
tot het meeste verlies aan kwaliteit van lev<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Eén op de acht jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
18 jaar heeft ernstige emotionele problem<strong>en</strong>. In andere westerse land<strong>en</strong> is dat ongeveer hetzelfde.<br />
Ernstige psychische problem<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> in de volwass<strong>en</strong>heid vaak bestaan. Emotionele<br />
problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> zijn de laatste twintig jaar niet of nauwelijks toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Wel is het<br />
zorggebruik t<strong>en</strong> gevolge van psychische problem<strong>en</strong> flink gegroeid, vanwege betere herk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong><br />
verruiming van het zorgaanbod. E<strong>en</strong> breed spectrum aan prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties wordt aangebod<strong>en</strong>,<br />
van opvoedingsondersteuning heel vroeg in het lev<strong>en</strong>, tot interv<strong>en</strong>ties gericht op jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
beginn<strong>en</strong>de emotionele problem<strong>en</strong>. Slechst e<strong>en</strong> klein deel van deze interv<strong>en</strong>ties, <strong>en</strong> dan vooral die<br />
gericht op jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> de beginn<strong>en</strong>de klacht<strong>en</strong>, is bewez<strong>en</strong> effectief.<br />
96 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
4.2 Gedragsproblem<strong>en</strong><br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot overlast. Hoeveel jonger<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk gedragsproblem<strong>en</strong>?<br />
En neemt hun aantal toe? Wat zijn de gevolg<strong>en</strong> van gedragsproblem<strong>en</strong> op de jongere zelf <strong>en</strong> op de<br />
omgeving. Zou er prev<strong>en</strong>tief wat teg<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> zijn?<br />
Hoe word<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> gedefinieerd?<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> – ook wel externaliser<strong>en</strong>de problem<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd – zijn naar buit<strong>en</strong> gericht <strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> vooral door de omgeving als stor<strong>en</strong>d gezi<strong>en</strong>. Hieronder vall<strong>en</strong> problem<strong>en</strong> als agressief<br />
gedrag, <strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t gedrag.<br />
• Agressieve jonger<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> gedraging<strong>en</strong> als veel vecht<strong>en</strong>, pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> plag<strong>en</strong>,<br />
ongehoorzaamheid <strong>en</strong> het verniel<strong>en</strong> van spull<strong>en</strong> van zichzelf <strong>en</strong> ander<strong>en</strong>.<br />
• Onder delinqu<strong>en</strong>t gedrag vall<strong>en</strong> gedraging<strong>en</strong> als stel<strong>en</strong>, brandsticht<strong>en</strong>, lieg<strong>en</strong>, van huis<br />
weglop<strong>en</strong>, spijbel<strong>en</strong> <strong>en</strong> vandalisme.<br />
Als er sprake is van ernstige gedragsproblem<strong>en</strong> waarvoor hulp of ondersteuning nodig is, sprek<strong>en</strong> we<br />
van gedragsproblem<strong>en</strong> in het klinische gebied. Als de problem<strong>en</strong> minder ernstig zijn, gaat het om<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> in het gr<strong>en</strong>sgebied.<br />
Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk al werd vermeld, kan het gedrag van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
sterk verschill<strong>en</strong> per situatie <strong>en</strong> per leeftijdscategorie. Om die red<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> de oordel<strong>en</strong> van<br />
jonger<strong>en</strong> (tabel 4.2.1) <strong>en</strong> hun ouders (tabel 4.2.2) over de aanwezigheid van gedragsproblem<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>. Daarnaast kunn<strong>en</strong> er tuss<strong>en</strong> studies soms verschill<strong>en</strong> zijn in leeftijdsgroep<strong>en</strong>,<br />
<strong>met</strong>hodologie <strong>en</strong> steekproeftrekking.<br />
Met jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hier vooral ti<strong>en</strong>ers bedoeld.<br />
Zie bijlage 2 voor meer details over de gebruikte bronn<strong>en</strong>.<br />
Hoeveel jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>?<br />
Eén op de vijf jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar <strong>rapport</strong>eert zelf gedragsproblem<strong>en</strong><br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor bij één op de vijf jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar (19% in<br />
gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong>; zie tabel 4.2.1). Ongeveer 11% heeft in zodanig ernstige mate<br />
last van deze problem<strong>en</strong> dat ondersteuning of professionele hulp nodig is (Ter Bogt et al., 2003). Ander<br />
onderzoek waarin aan jonger<strong>en</strong> zelf <strong>met</strong> dezelfde vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> (YSR) naar hun gedrag <strong>en</strong> symptom<strong>en</strong><br />
is gevraagd, komt grofweg op vergelijkbare perc<strong>en</strong>tages uit (Verhulst et al., 1997c).<br />
Volg<strong>en</strong>s ouders kom<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> bij ongeveer één op de zes jonger<strong>en</strong> voor<br />
Uit tabel 4.2.2 blijkt dat ongeveer één op de zes jonger<strong>en</strong> (16%) gedragsproblem<strong>en</strong> in het gr<strong>en</strong>sgebied<br />
of het klinische gebied sam<strong>en</strong> heeft, uitgaande van het oordeel van ouders. Ongeveer 7% van de<br />
jonger<strong>en</strong> bevindt zich volg<strong>en</strong>s ouders in het gr<strong>en</strong>sgebied, terwijl ongeveer 9% problem<strong>en</strong> in het<br />
klinische gebied heeft. Dit is lager dan de gedragsproblem<strong>en</strong> zoals ge<strong>rapport</strong>eerd door de jonger<strong>en</strong> zelf<br />
(tabel 4.2.1). Dit verschil komt waarschijnlijk vooral omdat het problematische gedrag zich vaak buit<strong>en</strong><br />
het zicht van de ouders afspeelt.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 97
Tabel 4.2.1: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied voor<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> in 2002 a (Bron: Ter Bogt et al, 2003).<br />
Jong<strong>en</strong>s c<br />
% in gr<strong>en</strong>s gebied % in klinisch gebied<br />
Meisjes c Totaal Jong<strong>en</strong>s c Meisjes c Totaal<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> b 6,5 8,0 c 7,3 11,6 10,9 11,3<br />
Delinqu<strong>en</strong>t gedrag 2,3 6,6 c<br />
4,5 4,7 4,6 4,6<br />
Agressief gedrag 4,3 4,4 4,3 3,7 2,1 2,9<br />
a<br />
N = 7.556.<br />
b<br />
Omdat voor de deelproblem<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong><br />
dan voor de gedragsproblem<strong>en</strong> als totaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
c<br />
Omdat de afkappunt<strong>en</strong> voor jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes apart zijn bepaald, bied<strong>en</strong> de hier getoonde verschill<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
onderschatting van de werkelijke verschill<strong>en</strong>.<br />
d<br />
Significant verschil tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes (chi-kwadraat toets, p
Tabel 4.2.3: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> (13 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar) <strong>met</strong> e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis, volg<strong>en</strong>s ouders <strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf (Verhulst et al., 1997a).<br />
Volg<strong>en</strong>s ouders Volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf<br />
Gedrags- of aandachtstekortstoornis 2,5 6,7<br />
Minst<strong>en</strong>s 1 stoornis 21,8 21,5<br />
Jeugdig<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> voor ernstige gedragsproblem<strong>en</strong> vrijwel niet in professionele zorg terecht<br />
Net als bij emotionele problem<strong>en</strong> (zie paragraaf 4.1) komt slechts e<strong>en</strong> fractie van de jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> bij de huisarts of de gespecialiseerde geestelijke <strong>gezondheid</strong>szorg (GGZ) (Verhulst<br />
& Van der Ende, 1997, Zwaanswijk, 2005). Het zorggebruik van de GGZ door kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> is<br />
van 1993 tot 2003 toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Tick et al., 2007; Sytema et al., 2005). Voor de details zie de tekst in<br />
paragraaf 4.1.<br />
Hoe zi<strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds in gedragsproblem<strong>en</strong> eruit?<br />
Afname gedragsproblem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s jonger<strong>en</strong> zelf<br />
Als we afgaan op het oordeel van jonger<strong>en</strong> zelf, dan is e<strong>en</strong> afname te zi<strong>en</strong> in het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1993 <strong>en</strong> 2003 (tabel 4.2.4). Deze afname doet zich vooral voor in<br />
agressief gedrag, maar ook in delinqu<strong>en</strong>t gedrag. Dat is dus in teg<strong>en</strong>spraak <strong>met</strong> de tr<strong>en</strong>ds in de oordel<strong>en</strong><br />
van de ouders, zoal hieronder beschrev<strong>en</strong> wordt. Daarvoor zijn <strong>en</strong>kele mogelijke verklaring<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>.<br />
Zo kan het gedrag van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> sterk verschill<strong>en</strong> per situatie. Omdat ouders hun kinder<strong>en</strong><br />
vooral in de thuissituatie meemak<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> de oordel<strong>en</strong> van ouders <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> over de aanwezigheid<br />
van gedragsproblem<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>. Ook kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> ontstaan doordat ouders <strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de refer<strong>en</strong>tiekaders gebruik<strong>en</strong> om gedrag te beoordel<strong>en</strong>.<br />
Tabel 4.2.4: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar <strong>met</strong> zelfge<strong>rapport</strong>eerde gedragsproblem<strong>en</strong>, in 1993<br />
<strong>en</strong> 2003 (Bron: Tick et al., in druk).<br />
% in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong><br />
1993 2003<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> a 22,5 14,7<br />
Delinqu<strong>en</strong>t gedrag 11,6 8,9<br />
Agressief gedrag 10,8 7,7<br />
a<br />
Omdat voor de deelproblem<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong><br />
dan voor de gedragsproblem<strong>en</strong> als totaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de ouders <strong>en</strong> leerkracht<strong>en</strong> ongeveer gelijk geblev<strong>en</strong><br />
Afgaande op het oordeel van ouders over gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> symptom<strong>en</strong> van hun kinder<strong>en</strong> van 6 tot <strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> 16 jaar is het perc<strong>en</strong>tage <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> vrijwel gelijk geblev<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1983 <strong>en</strong> 2003 (tabel<br />
4.2.5). Ook volg<strong>en</strong>s de leerkracht<strong>en</strong> is het aandeel jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> gelijk<br />
geblev<strong>en</strong>.Terwijl het deelprobleem agressief gedrag e<strong>en</strong> zeer lichte daling vertoont, is er wel sprake van<br />
e<strong>en</strong> stijging van delinqu<strong>en</strong>t gedrag.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 99
Tabel 4.2.5: Perc<strong>en</strong>tage kinder<strong>en</strong> van 6 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s ouders, in 1983, 1993<br />
<strong>en</strong> 2003 (Bron: Tick et al., 2007).<br />
% in gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> klinisch gebied sam<strong>en</strong><br />
1983 1993 2003<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> a 18,4 17,7 20,9<br />
Delinqu<strong>en</strong>t gedrag 10,9 9,8 14,1<br />
Agressief gedrag 10,1 7,2 9,2<br />
a<br />
Omdat voor de deelproblem<strong>en</strong> andere afkappunt<strong>en</strong> voor het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> het klinische gebied gehanteerd word<strong>en</strong><br />
dan voor de gedragsproblem<strong>en</strong> als totaal, tell<strong>en</strong> de perc<strong>en</strong>tages voor de deelproblem<strong>en</strong> niet op tot het totaal voor<br />
gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
Zijn er internationale verschill<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> van gedragsproblem<strong>en</strong>?<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Spanje<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Pol<strong>en</strong><br />
Australië<br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
NEDERLAND<br />
Duitsland<br />
Finland<br />
Probleem score externaliser<strong>en</strong><br />
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18<br />
jong<strong>en</strong>s<br />
meisjes<br />
Figuur 4.2.1: Gemiddelde score op gedragsproblem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> (11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) in geselecteerde EUland<strong>en</strong>,<br />
de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Australië (Bron: Rescorla et al., 2007; Rescorla, 2008).<br />
Ook <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> behoort Nederland tot de midd<strong>en</strong>moot<br />
Zowel bij jong<strong>en</strong>s als meisjes wijkt de Nederlandse score voor gedragsproblem<strong>en</strong> niet veel af van het<br />
gemiddelde van de geselecteerde land<strong>en</strong> (figuur 4.2.1; Rescorla et al., 2007; Rescorla, 2008). Finland<br />
scoort voor zowel jong<strong>en</strong>s als meisjes beduid<strong>en</strong>d lager dan het gemiddelde <strong>en</strong> Spanje <strong>en</strong> Griek<strong>en</strong>land<br />
scor<strong>en</strong> beduid<strong>en</strong>d hoger. Ook Zweedse meisjes scor<strong>en</strong> hoger dan gemiddeld. Gedragsproblem<strong>en</strong> kom<strong>en</strong><br />
in alle land<strong>en</strong> vaker voor bij jong<strong>en</strong>s dan bij meisjes (Rescorla et al., 2007), al zijn de verschill<strong>en</strong> in<br />
sommige land<strong>en</strong> vrij klein. Voor emotionele problem<strong>en</strong> was dit juist omgekeerd (paragraaf 4.1). Meer<br />
informatie over de gebruikte vrag<strong>en</strong>lijst staat in bijlage 2.<br />
100 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Nederlandse scholier<strong>en</strong> pest<strong>en</strong> gemiddeld vaak, maar vecht<strong>en</strong> weinig<br />
Vecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> pest<strong>en</strong> zijn, zoals in de inleiding van dit hoofdstuk geschrev<strong>en</strong>, uiting<strong>en</strong> van agressief<br />
gedrag. In e<strong>en</strong> internationale vergelijk<strong>en</strong>de studie werd aan groep<strong>en</strong> 11-, 13- <strong>en</strong> 15-jarig<strong>en</strong> gevraagd<br />
naar hun pest- <strong>en</strong> vechtgedrag (Currie et al., 2004). Het perc<strong>en</strong>tage scholier<strong>en</strong> van 13 <strong>en</strong> 15 jaar dat<br />
frequ<strong>en</strong>t (minimaal twee tot drie keer per maand in de afgelop<strong>en</strong> maand<strong>en</strong>) heeft gepest, is in<br />
Nederland gemiddeld. Dit geldt voor zowel jong<strong>en</strong>s als meisjes <strong>en</strong> voor beide leeftijdsgroep<strong>en</strong>. Het<br />
perc<strong>en</strong>tage frequ<strong>en</strong>te pesters is hoog in Duitsland, Oost<strong>en</strong>rijk <strong>en</strong> Estland <strong>en</strong> bij 15-jarig<strong>en</strong> ook in<br />
Vlaander<strong>en</strong> (figuur 4.2.2; Currie et al., 2004). De Nederlandse jonger<strong>en</strong> in het onderzoek vocht<strong>en</strong><br />
relatief weinig (Currie et al., 2004).<br />
Oost<strong>en</strong>rijk<br />
Duitsland<br />
Estland<br />
Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong><br />
Italië<br />
Pol<strong>en</strong><br />
D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong><br />
Canada<br />
België (Vlaander<strong>en</strong>)<br />
Frankrijk<br />
Portugal<br />
Spanje<br />
NEDERLAND<br />
Griek<strong>en</strong>land<br />
Finland<br />
Engeland<br />
Slov<strong>en</strong>ië<br />
Ierland<br />
Hongarije<br />
Tsjechië<br />
Zwed<strong>en</strong><br />
Perc<strong>en</strong>tage<br />
35 25 15 5 5 15 25 35<br />
jong<strong>en</strong>s 13 jaar<br />
jong<strong>en</strong>s 15 jaar<br />
meisjes 13 jaar<br />
meisjes 15 jaar<br />
Figuur 4.2.2: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> dat minimaal twee of drie keer per maand in de afgelop<strong>en</strong> maand<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
ander heeft gepest in geselecteerde EU-land<strong>en</strong>, Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> <strong>en</strong> Canada (Bron: Currie et al., 2004).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 101
Wat zijn de schadelijke gevolg<strong>en</strong> van gedragsproblem<strong>en</strong>?<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> in de jeugd vaak voorloper van problem<strong>en</strong> in volwass<strong>en</strong>heid<br />
Uit verscheid<strong>en</strong>e longitudinale studies komt naar vor<strong>en</strong> dat gedragsproblem<strong>en</strong> in de jeugd gedur<strong>en</strong>de de<br />
rest van het lev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> zekere stabiliteit verton<strong>en</strong>. In veel gevall<strong>en</strong> dur<strong>en</strong> ze voort in de late adolesc<strong>en</strong>tie<br />
<strong>en</strong> de volwass<strong>en</strong>heid (Ferdinand & Verhulst, 1995; Ferdinand et al., 1995; Hofstra et al., 2002; Roza et<br />
al., 2003). Van veel van de volwass<strong>en</strong> delinqu<strong>en</strong>t<strong>en</strong> – <strong>en</strong> vooral die <strong>met</strong> e<strong>en</strong> antisociale<br />
persoonlijkheidsstoornis − is uit onderzoek bek<strong>en</strong>d dat de normoverschrijd<strong>en</strong>de <strong>en</strong> agressieve<br />
gedraging<strong>en</strong> reeds ontstond<strong>en</strong> in de jeugd (Schoemaker & De Ruiter, 2005). Hoe jonger kinder<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
gedragsstoornis ontwikkel<strong>en</strong>, hoe meer last ze later hebb<strong>en</strong> van beperking<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe vaker ze e<strong>en</strong><br />
beroep do<strong>en</strong> op de <strong>gezondheid</strong>szorg (Van ’t Land & De Ruiter, 2006).<br />
Jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> functioner<strong>en</strong> minder goed in contact <strong>met</strong> ander<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> kind <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> kan negatieve reacties uitlokk<strong>en</strong> bij person<strong>en</strong> in zijn omgeving, zoals<br />
ouders of leerkracht<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ouder kan <strong>met</strong> harde discipline prober<strong>en</strong> het gedrag van het kind te<br />
beteugel<strong>en</strong>. Deze aanpak werkt verergering van gedragsproblem<strong>en</strong> in veel gevall<strong>en</strong> juist in de hand.<br />
E<strong>en</strong> kind <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> loopt ook het risico om door leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>geslot<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>.<br />
De kans op antisociaal gedrag neemt in dat geval toe, omdat het kind int<strong>en</strong>siever contact zoekt <strong>met</strong><br />
leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> (Van ’t Land & De Ruiter, 2006).<br />
Kans op vroegtijdig overlijd<strong>en</strong> hoger<br />
Kinder<strong>en</strong> die in de vroege jeugd gedragsproblem<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, hebb<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> grotere kans<br />
om vroegtijdig te overlijd<strong>en</strong>. Jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> combinatie van ernstige gedragsproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
emotionele problem<strong>en</strong> (depressie) hebb<strong>en</strong> meer kans om zelfmoord te pleg<strong>en</strong> dan jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> alle<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> depressie. Jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> later (tuss<strong>en</strong> het 28 e <strong>en</strong> 42 e lev<strong>en</strong>sjaar) e<strong>en</strong><br />
verhoogd risico om op e<strong>en</strong> gewelddadige manier om het lev<strong>en</strong> te kom<strong>en</strong> (Van ’t Land & De Ruiter,<br />
2006).<br />
Maatschappelijke kost<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lij vooral bij slachtoffers<br />
De maatschappelijke kost<strong>en</strong> van gedragsproblem<strong>en</strong> zijn aanzi<strong>en</strong>lijk voor de slachtoffers, de omgeving<br />
<strong>en</strong> de sam<strong>en</strong>leving. In Amerikaans onderzoek wordt geschat dat e<strong>en</strong> jeugdige die gedur<strong>en</strong>de vier jaar<br />
regelmatig criminele overtreding<strong>en</strong> begaat <strong>en</strong> dit nog e<strong>en</strong>s ti<strong>en</strong> jaar als volwass<strong>en</strong>e blijft do<strong>en</strong>, de<br />
maatschappij rond de 2,3 miljo<strong>en</strong> dollar kost. E<strong>en</strong> kleine groep (15%) van de jeugdige criminel<strong>en</strong> is<br />
verantwoordelijk voor driekwart van alle jeugdcriminaliteit. Het mer<strong>en</strong>deel van deze groep heeft<br />
ernstige gedragsproblem<strong>en</strong>. Ongeveer 43% van de jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> 12% van de meisjes die ooit in<br />
behandeling zijn geweest voor ernstige gedragsproblem<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als volwass<strong>en</strong>e t<strong>en</strong>minste één keer<br />
opgeslot<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> gevang<strong>en</strong>is (Van ’t Land & De Ruiter, 2006).<br />
Wat is er bek<strong>en</strong>d over de risicofactor<strong>en</strong> van gedragsproblem<strong>en</strong>?<br />
Aandacht voor specifieke risicofactor<strong>en</strong> voor gedragsproblem<strong>en</strong><br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> ontstaan, net als emotionele problem<strong>en</strong>, meestal door e<strong>en</strong> combinatie van elkaar<br />
beïnvloed<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong>. Risicofactor<strong>en</strong> zijn grofweg in te del<strong>en</strong> in persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong>. De belangrijkste risicofactor<strong>en</strong> zijn al sam<strong>en</strong>gevat in paragraaf 4.1,<br />
die weer is gebaseerd op diverse overzicht<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005; Maas & Jans<strong>en</strong>, 2000, Meijer et<br />
al., 2006; Schoemaker & De Ruiter, 2005). De meer algem<strong>en</strong>e risicofactor<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ook beschrev<strong>en</strong> in<br />
paragraaf 4.1. Hieronder gaan we daarom vooral in op risicofactor<strong>en</strong> <strong>en</strong> risicogroep<strong>en</strong> die specifiek zijn<br />
voor gedragsproblem<strong>en</strong>. Dit overzicht is voornamelijk gebaseerd op Van ’t Land & De Ruiter (2006).<br />
102 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Gedragsproblem<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel erfelijk bepaald<br />
Of e<strong>en</strong> kind gedragsproblem<strong>en</strong> krijgt is voor e<strong>en</strong> deel erfelijk bepaald. Van de meest ernstige<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> (zwaar antisociaal of agressief gedrag) lijkt ongeveer de helft aan de g<strong>en</strong><strong>en</strong> te<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toegeschrev<strong>en</strong> (Van ’t Land & De Ruiter, 2006). Voor minder ernstige<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> is dat perc<strong>en</strong>tage waarschijnlijk lager. Uit tweelingonderzoek blijkt dat in bepaalde<br />
families gedragsproblem<strong>en</strong> vaker voorkom<strong>en</strong>. In de praktijk zijn de effect<strong>en</strong> van erfelijkheid <strong>en</strong><br />
opvoeding niet goed te scheid<strong>en</strong>, al was het maar omdat erfelijk belaste ouders ook anders opvoed<strong>en</strong><br />
(Van ’t Land & De Ruiter, 2006).<br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> risicofactor<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong> kans op gedragsproblem<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> combinatie van e<strong>en</strong> aantal omgevingsfactor<strong>en</strong> vergroot de kans dat e<strong>en</strong> jongere e<strong>en</strong><br />
gedragsprobleem ontwikkelt (Van ’t Land & De Ruiter, 2006). De afzonderlijke factor<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
meestal alle<strong>en</strong> invloed als ook andere risicofactor<strong>en</strong> aanwezig zijn:<br />
• Lage sociaaleconomische status.<br />
• Psychiatrische stoorniss<strong>en</strong> van de ouders.<br />
• Crimineel gedrag van de ouders.<br />
• Alcohol- <strong>en</strong> drugsmisbruik van de ouders.<br />
• Rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> stress tijd<strong>en</strong>s de zwangerschap.<br />
• Huwelijksproblem<strong>en</strong> van de ouders.<br />
• Lichamelijke kindermishandeling.<br />
• Grote gezinn<strong>en</strong> (veel broertjes <strong>en</strong> zusjes).<br />
• Negatieve ouder-kind interactie.<br />
Zijn er subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die hoogrisicogroep<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong>?<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> vooral bij jong<strong>en</strong>s in het VMBO-b<br />
Jong<strong>en</strong>s hebb<strong>en</strong> vaker gedragsproblem<strong>en</strong> dan meisjes (Ter Bogt et al., 2003; Van Dorsselaer et al.,<br />
2007; Van ’t Land & De Ruiter, 2006). Als meisjes gedragsproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, zijn ze minder vaak<br />
op<strong>en</strong>lijk agressief (Van ’t Land & De Ruiter, 2006). Allochtone jonger<strong>en</strong> meld<strong>en</strong> meer<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> dan autochtone jonger<strong>en</strong> (tabel 4.2.6). Hoe lager het onderwijsniveau, des te meer<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> er voorkom<strong>en</strong>. In het VMBO-b heeft ongeveer e<strong>en</strong> kwart van de leerling<strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong>, in het VWO nog ge<strong>en</strong> 10%. Deze verschill<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> bestaan als wordt gecorrigeerd<br />
voor sekse, leeftijd <strong>en</strong> etniciteit (Ter Bogt et al., 2003; Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Tabel 4.2.6: Perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> (12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar) <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> naar etniciteit <strong>en</strong> schoolniveau<br />
in 2005 a (Bron: Van Dorsselaer et al., 2007).<br />
Etniciteit Schoolniveau<br />
autochtoon allochtoon VMBO-b VMBO-t HAVO VWO<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> 12,6 22,8 23,2 16,3 10,2 7,1<br />
a N = 5.422<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 103
Met welke interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleidsmaatregel<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangepakt?<br />
Op meerdere plaats<strong>en</strong> ingrijp<strong>en</strong> in negatieve spiraal<br />
Net als emotionele problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> hun wortels meestal al vroeg in e<strong>en</strong><br />
m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>lev<strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005). Met vroegtijdig ingrijp<strong>en</strong> kan e<strong>en</strong> negatieve spiraal voorkom<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>, zoals die in paragraaf 4.1 is beschrev<strong>en</strong>. Prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties verschill<strong>en</strong> in de plaats van<br />
de negatieve spiraal waarop ze aangrijp<strong>en</strong>. Van vroeg naar laat:<br />
1. Het verbeter<strong>en</strong> van de omstandighed<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het gezin <strong>en</strong>/of de wijk waarin e<strong>en</strong> kind zal<br />
gaan opgroei<strong>en</strong>.<br />
2. Opvoedingsondersteuning voor ouders <strong>met</strong> baby’s <strong>en</strong> jonge kinder<strong>en</strong>.<br />
3. Integrale signalering van problem<strong>en</strong> <strong>met</strong> het welzijn van zeer jonge kinder<strong>en</strong>.<br />
4. Het versterk<strong>en</strong> van de copingvaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of sociale vaardighed<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jonger<strong>en</strong>.<br />
5. Omgevingsinterv<strong>en</strong>ties om agressief gedrag <strong>en</strong> geweld te voorkom<strong>en</strong>.<br />
6. Interv<strong>en</strong>ties gericht op hoogrisicogroep<strong>en</strong>, die nog ge<strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
7. Interv<strong>en</strong>ties gericht op jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
8. Vroegsignalering <strong>en</strong> het stimuler<strong>en</strong> van het zoek<strong>en</strong> van hulp voor ernstige gedragsproblem<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gedragsstoorniss<strong>en</strong>.<br />
Het onderstaande overzicht is vooral gebaseerd op twee <strong>rapport</strong><strong>en</strong> (Hermanns et al., 2005; Lanting &<br />
Hoeymans, 2008). De prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hieronder onderverdeeld naar de<br />
plaats in de spiraal waar ze op aangrijp<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong> wanneer uit onderzoek iets bek<strong>en</strong>d is over de<br />
effectiviteit van de interv<strong>en</strong>ties, besprek<strong>en</strong> we ze in meer detail. Wanneer ze in paragraaf 4.1 al<br />
uitgebreid zijn besprok<strong>en</strong>, dan zull<strong>en</strong> we dat hier niet nogmaals do<strong>en</strong>. We richt<strong>en</strong> ons vooral op<br />
interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> die gericht zijn op gedragsproblem<strong>en</strong>, agressief gedrag <strong>en</strong> geweld. De<br />
interv<strong>en</strong>ties specifiek gericht op het voorkóm<strong>en</strong> van geweld in het (semi)publieke domein zoals<br />
uitgaansgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> <strong>en</strong> het betaald voetbal kom<strong>en</strong> aan het einde in e<strong>en</strong> tekstblok aan de orde.<br />
Verbeter<strong>en</strong> buurtomstandighed<strong>en</strong> (1)<br />
Het gaat hier om lokaal integraal <strong>gezondheid</strong>sbeleid: achterstandsbeleid, huisvestingsbeleid <strong>en</strong><br />
veiligheidsbeleid. Interv<strong>en</strong>ties zijn gericht op het bestrijd<strong>en</strong> van geweld <strong>en</strong> armoede in de<br />
buurt/omgeving waarin het kind opgroeit, het verbeter<strong>en</strong> van achterstandswijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verbeter<strong>en</strong> van<br />
huisvesting in buurt<strong>en</strong> waar dat nodig is. Ook aandacht voor sociale veiligheid <strong>en</strong> de inrichting van<br />
op<strong>en</strong>bare ruimt<strong>en</strong> (het stimuler<strong>en</strong> van sociale relaties in de buurt) hor<strong>en</strong> tot deze categorie prev<strong>en</strong>tieve<br />
interv<strong>en</strong>ties. Enkele specifieke voorbeeld<strong>en</strong> van integrale wijkgerichte interv<strong>en</strong>ties word<strong>en</strong> verderop in<br />
deze paragraaf beschrev<strong>en</strong> in het tekstblok over de prev<strong>en</strong>tie van geweld in het (semi)publieke domein.<br />
Opvoedingsondersteuning <strong>en</strong> integrale signalering van opvoedproblem<strong>en</strong> (2 <strong>en</strong> 3)<br />
Opvoedingsondersteuning is e<strong>en</strong> belangrijk onderdeel van het jeugdbeleid voor 0- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarig<strong>en</strong><br />
(Meijer et al., 2006). Doel hiervan is onder andere het bevorder<strong>en</strong> van opvoedingsvaardighed<strong>en</strong> bij<br />
ouders. Deze aanpak is effectief geblek<strong>en</strong> in Australië (Scanlon, 1997). In Leid<strong>en</strong> <strong>en</strong> D<strong>en</strong> Bosch is ook<br />
<strong>met</strong> deze integrale aanpak gestart door NIZW <strong>en</strong> het Trimbos-instituut. Deze aanpak krijgt vorm door<br />
e<strong>en</strong> beperkte massamediale campagne, consultatieprogramma’s <strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve training gericht op het<br />
gedrag. E<strong>en</strong> integraal systeem van vroegsignalering: ‘Sam<strong>en</strong> start<strong>en</strong>’ (Hermanns et al., 2005; ZonMw,<br />
2008; zie ook paragraaf 4.1) zou ook voor gedragsproblem<strong>en</strong> geschikt kunn<strong>en</strong> zijn.<br />
Gezinsinterv<strong>en</strong>ties zijn arbeidsint<strong>en</strong>sief maar veelbelov<strong>en</strong>d (2)<br />
Jonge kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoger risico om ook op latere leeftijd in de problem<strong>en</strong><br />
te kom<strong>en</strong> (ook door bijvoorbeeld middel<strong>en</strong>gebruik). Behandeling van deze kinder<strong>en</strong> (gedragstherapie)<br />
<strong>en</strong> hun ouders (oudertraining <strong>en</strong> cognitieve gedragstherapie) gaf in vergelijking <strong>met</strong> e<strong>en</strong> controlegroep<br />
104 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
vijf jaar later zowel minder middel<strong>en</strong>gebruik als gedragsproblem<strong>en</strong>. Deze behandeling is tamelijk<br />
int<strong>en</strong>sief maar werpt vrucht<strong>en</strong> af (Zonneville-B<strong>en</strong>der et al., 2007). E<strong>en</strong> andere veelbelov<strong>en</strong>de<br />
prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>tie gericht op het gezin is Triple P. Doelgroep voor deze interv<strong>en</strong>tie zijn ouders van<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> verhoogd risico op gedragsproblem<strong>en</strong>. Dit is e<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>tie om ouders<br />
e<strong>en</strong> aantal opvoedingsvaardighed<strong>en</strong> aan te ler<strong>en</strong>, ter vermindering van gedragsproblem<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong>.<br />
Deze aanpak wordt vooral toegepast bij kinder<strong>en</strong> jonger dan 10 jaar. Het programma laat in meerdere<br />
land<strong>en</strong> <strong>en</strong> in meerdere praktijksituaties positieve effect<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> op opvoedingsgedrag van ouders <strong>en</strong> op<br />
vermindering van gedragsproblem<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> (Rigter, 2007).<br />
Aanler<strong>en</strong> van sociale <strong>en</strong> copingvaardighed<strong>en</strong> op school is mogelijk (4)<br />
Interv<strong>en</strong>ties gericht op het versterk<strong>en</strong> van copingvaardighed<strong>en</strong>, sociale vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of de sociaalemotionele<br />
ontwikkeling, ongeacht de risicostatus van de leerling<strong>en</strong>, zijn geschikt om op schol<strong>en</strong> in te<br />
zett<strong>en</strong>. Via project<strong>en</strong> als ‘De gezonde school’ is bijvoorbeeld aandacht voor prev<strong>en</strong>tie van pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
bevorder<strong>en</strong> van de sociaal-emotionele ontwikkeling (Meijer et al., 2006). ‘De Veilige School’ is e<strong>en</strong><br />
bredere landelijke campagne voor het voortgezet onderwijs (Van der Knaap et al., 2006). In 2000 is de<br />
campagne geëvalueerd. De conclusie is dat er ge<strong>en</strong> verschil is in gewelddadig gedrag tuss<strong>en</strong> 1993 <strong>en</strong><br />
2000. Het is mogelijk dat de campagne e<strong>en</strong> stijging van geweld heeft wet<strong>en</strong> te voorkom<strong>en</strong>, maar<br />
hierover zijn op grond van dit onderzoek ge<strong>en</strong> uitsprak<strong>en</strong> te do<strong>en</strong> (Van der Knaap et al., 2006).<br />
Enkele int<strong>en</strong>sieve project<strong>en</strong> rond veiligheid op schol<strong>en</strong> zijn veelbelov<strong>en</strong>d (4 <strong>en</strong> 5)<br />
RiPP (Responding in Peaceful and Positive Ways) is e<strong>en</strong> project uit de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> dat grote<br />
overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong> vertoont <strong>met</strong> de in Nederland toegepaste <strong>met</strong>hodiek van C&SCO. C&SCO biedt<br />
schol<strong>en</strong> ondersteuning in het vergrot<strong>en</strong> van veiligheid op school. Het is bedoeld voor leerling<strong>en</strong> uit de<br />
onderbouw van het voortgezet onderwijs, ev<strong>en</strong>als voor hun lerar<strong>en</strong>, andere betrokk<strong>en</strong><br />
schoolmedewerkers <strong>en</strong> ouders. C&SCO helpt schol<strong>en</strong> om kinder<strong>en</strong> te ler<strong>en</strong> zonder geweld <strong>met</strong><br />
conflict<strong>en</strong> om te gaan door het aanler<strong>en</strong> van k<strong>en</strong>nis, vaardighed<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedrag <strong>en</strong> door oef<strong>en</strong>ing. Het<br />
project wordt ook geïntegreerd in andere less<strong>en</strong>, buit<strong>en</strong> de lokal<strong>en</strong> <strong>en</strong> zelfs buit<strong>en</strong> de school. Met het<br />
combiner<strong>en</strong> van elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit RiPP <strong>en</strong> de C&SCO-<strong>met</strong>hode verwacht het ministerie van Justitie ook in<br />
Nederland succesvolle resultat<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van prev<strong>en</strong>tie van geweld te behal<strong>en</strong>. De Amerikaanse<br />
evaluatie van RiPP laat onder andere zi<strong>en</strong> dat er in de leeftijdsgroep van 11- <strong>en</strong> 12-jarig<strong>en</strong> minder<br />
verbaal geweld, pest<strong>en</strong> <strong>en</strong> schorsing<strong>en</strong> plaatsvond<strong>en</strong> op school. In de leeftijdsgroep van 12- <strong>en</strong> 13jarig<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> minder spanning<strong>en</strong> ervar<strong>en</strong> door leerling<strong>en</strong>, was er sprake van minder drankgebruik bij<br />
jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> war<strong>en</strong> er minder schorsing<strong>en</strong> bij jong<strong>en</strong>s. De combinatie van RiPP <strong>en</strong> de C&SCO-<strong>met</strong>hode<br />
in Nederland is nog niet geëvalueerd (Lanting & Hoeymans, 2008).<br />
Aandacht voor regels op school in het programma Taakspel is effectief in het terugdring<strong>en</strong><br />
probleemgedrag (4)<br />
E<strong>en</strong> voorbeeld van e<strong>en</strong> effectief geblek<strong>en</strong> interv<strong>en</strong>tie ter prev<strong>en</strong>tie van gedragsproblem<strong>en</strong> op school is<br />
‘Taakspel’. Dit is e<strong>en</strong> universeel prev<strong>en</strong>tieprogramma waarbij leerling<strong>en</strong> uit het basisonderwijs door<br />
middel van e<strong>en</strong> spel ler<strong>en</strong> zich beter aan klass<strong>en</strong>regels <strong>en</strong> regels op de speelplaats te houd<strong>en</strong>. Doel is het<br />
verbeter<strong>en</strong> van taakgericht gedrag <strong>en</strong> het verminder<strong>en</strong> van regelovertred<strong>en</strong>d gedrag bij de kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het bevorder<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> positief onderwijsklimaat. Uiteindelijk doel is beginn<strong>en</strong>d probleemgedrag in<br />
e<strong>en</strong> vroeg stadium te verminder<strong>en</strong> <strong>en</strong> om te buig<strong>en</strong> in positief gedrag (Hermanns et al., 2005).<br />
Geweld binn<strong>en</strong> relaties kan gedeeltelijk word<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> (4)<br />
‘Stay in Love’ is e<strong>en</strong> in Nederland toegepaste <strong>met</strong>hode, gericht op het voorkom<strong>en</strong> van relatiegeweld,<br />
door jonger<strong>en</strong> k<strong>en</strong>nis te gev<strong>en</strong> <strong>en</strong> bewust te mak<strong>en</strong> van wat e<strong>en</strong> goede relatie is <strong>en</strong> hoe ze die in stand<br />
kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong> (Lanting & Hoeymans, 2008). Het is gebaseerd op e<strong>en</strong> succesvol project uit Canada,<br />
‘Safe Dates’, dat gericht is op de vermindering van dader- <strong>en</strong> slachtofferschap van geweld binn<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 105
elaties van jonger<strong>en</strong>. Stay in Love is bedoeld voor jonger<strong>en</strong> van 14 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar in het voortgezet<br />
onderwijs <strong>en</strong> maakt gebruik van de sterke elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> uit Safe Dates, bijvoorbeeld het betrekk<strong>en</strong> van<br />
ouders bij het onderwerp. Het project biedt e<strong>en</strong> zeer gevarieerd lesaanbod. Stay in Love wordt in<br />
opdracht van het ministerie van Justitie, door het Trimbos-instituut in de Nederlandse context getest <strong>en</strong><br />
geëvalueerd. Uit e<strong>en</strong> evaluatie van Safe Dates in Canada blijk<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> tot vier jaar na<br />
de interv<strong>en</strong>tie 60% minder vaak dader van relatiegeweld te zijn. Het programma bleek voor zowel<br />
jong<strong>en</strong>s als meisjes effectief te zijn. Het programma Stay in Love heeft e<strong>en</strong> positief effect t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong><br />
van houding<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsint<strong>en</strong>ties van jonger<strong>en</strong> op de risicofactor<strong>en</strong> controle, jaloezie, seksueel<br />
gr<strong>en</strong>soverschrijd<strong>en</strong>d gedrag, hulpbehoev<strong>en</strong>d gedrag, vernedering in het op<strong>en</strong>baar, partner prober<strong>en</strong> te<br />
verander<strong>en</strong>, alcoholgebruik <strong>en</strong> ruzie <strong>met</strong> verbaal geweld (Lanting & Hoeymans, 2008).<br />
Effect interv<strong>en</strong>ties specifiek gericht op crimineel gedrag is moeilijk aan te ton<strong>en</strong> (7)<br />
Vanuit het project ‘Veiligheid begint bij Voorkom<strong>en</strong>’ wordt vanuit het ministerie van Justitie vooral de<br />
persoonsgerichte aanpak van (pot<strong>en</strong>tiële) geweldplegers geïnt<strong>en</strong>siveerd. Dit gebeurt onder meer door<br />
binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de justitiële setting gedragsbeïnvloed<strong>en</strong>de maatregel<strong>en</strong> aan te bied<strong>en</strong>, gericht op het<br />
terugdring<strong>en</strong> van agressief <strong>en</strong> gewelddadig gedrag. Ook wordt het toepass<strong>en</strong> van <strong>met</strong>hodiek<strong>en</strong> voor<br />
geweldloze conflictoplossing (zoals buurtbemiddeling <strong>en</strong> leerlingbemiddeling) gestimuleerd. Door<br />
<strong>met</strong>hodologische beperking<strong>en</strong> van het effectonderzoek kan de effectiviteit niet goed aangetoond<br />
word<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige (min of meer) bewez<strong>en</strong> effectieve interv<strong>en</strong>tie is prev<strong>en</strong>tieve hulpverl<strong>en</strong>ing aan<br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> politiecontact in D<strong>en</strong> Haag (Hermanns et al., 2005).<br />
Vervolg op vroegsignalering van gedragsproblem<strong>en</strong> is belangrijk (8)<br />
Vroegsignalering is in alle settings belangrijk: gezin (ouders), school (leerkracht<strong>en</strong>) <strong>en</strong> wijk (op<strong>en</strong>bare<br />
<strong>gezondheid</strong>szorg, consultatiebureaus, GGD). De tweedelijns-GGZ biedt daarna het vervolg op de<br />
vroegsignalering van de ernstigste problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong> in de vorm van opvang, begeleiding <strong>en</strong><br />
behandeling, ev<strong>en</strong>tueel in for<strong>en</strong>sische settings. De beperkte capaciteit van de jeugd-GGZ staat dit vaak<br />
in de weg (Van ’t Land et al., 2005).<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Van alle ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> stoorniss<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>, vooral omdat ze relatief vaak voorkom<strong>en</strong>,<br />
tot het meeste verlies aan kwaliteit van lev<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Eén op de neg<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> van 11 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
18 jaar heeft ernstige gedragsproblem<strong>en</strong>. In andere westerse land<strong>en</strong> is dat ongeveer hetzelfde. Ernstige<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> in de volwass<strong>en</strong>heid vaak bestaan. Gedragsproblem<strong>en</strong> bij<br />
jonger<strong>en</strong> zijn de laatste twintig jaar niet of nauwelijks toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Wel is het zorggebruik t<strong>en</strong> gevolge<br />
van gedragsproblem<strong>en</strong> gegroeid, vanwege betere herk<strong>en</strong>ning <strong>en</strong> verruiming van het zorgaanbod. E<strong>en</strong><br />
breed spectrum aan prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties wordt aangebod<strong>en</strong>, van opvoedingsondersteuning heel<br />
vroeg in het lev<strong>en</strong>, tot interv<strong>en</strong>ties gericht op jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> beginn<strong>en</strong>de gedragsproblem<strong>en</strong>. Slechts e<strong>en</strong><br />
klein deel van deze interv<strong>en</strong>ties, is bewez<strong>en</strong> effectief. Er zijn de laatste jar<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele veelbelov<strong>en</strong>de<br />
integrale interv<strong>en</strong>ties op lokaal niveau ontwikkeld voor het teg<strong>en</strong>gaan van uitgaansgeweld, waarin bij<br />
voorbeeld ook aandacht is voor overmatig alcoholgebruik.<br />
106 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Tekstblok: Prev<strong>en</strong>tie van geweld in het publieke domein<br />
Prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties van <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> geweld in het (semi)publieke domein<br />
De prev<strong>en</strong>tie van geweld in het (semi)publieke domein is beleidsmatig e<strong>en</strong> belangrijk onderwerp,<br />
dat sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong> de in deze paragraaf beschrev<strong>en</strong> aanpak van gedragsproblem<strong>en</strong>. Het<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderzoek- <strong>en</strong> Docum<strong>en</strong>tatiec<strong>en</strong>trum van het ministerie van Justitie (WODC)<br />
heeft e<strong>en</strong> onderzoek gedaan naar ‘best practices’ (Van der Knaap et al., 2006). Het C<strong>en</strong>trum voor<br />
Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> Veiligheid (CCV) heeft, deels gebaseerd op door het WODC<br />
geïnv<strong>en</strong>tariseerde prev<strong>en</strong>tiemaatregel<strong>en</strong>, best practices <strong>en</strong> ‘veelbelov<strong>en</strong>de practices’ teg<strong>en</strong> geweld<br />
verzameld (CCV, 2006a). Hieronder besprek<strong>en</strong> we kort de belangrijkste interv<strong>en</strong>ties waarnaar<br />
effectonderzoek is gedaan. Ze word<strong>en</strong> stuk voor stuk veel uitgebreider beschrev<strong>en</strong> in Lanting &<br />
Hoeymans (2008).<br />
• De ‘Handreiking gedragscodes’ is e<strong>en</strong> landelijke interv<strong>en</strong>tie die praktische adviez<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
globaal stapp<strong>en</strong>plan bevat voor het ontwikkel<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gedragscode. Deze gedragscode kan<br />
bestemd zijn voor e<strong>en</strong> buurt, vrijetijdsbesteding, sportver<strong>en</strong>iging <strong>en</strong> school. Uit e<strong>en</strong> evaluatie<br />
blijkt echter dat deelnemers van gedragscodeproject<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk andere opvatting<strong>en</strong> lijk<strong>en</strong><br />
te hebb<strong>en</strong> over hun rol <strong>en</strong> verantwoordelijkheid in probleemsituaties dan m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die niet aan<br />
e<strong>en</strong> gedragscodeproject hebb<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> (Van Kan & Tönis, 2005).<br />
• In het conv<strong>en</strong>ant ‘Veilig Uitgaan’ is vastgelegd dat alle geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> meer dan 25.000<br />
inwoners <strong>en</strong> e<strong>en</strong> geconc<strong>en</strong>treerd uitgaansgebied, uiterlijk in 2002 e<strong>en</strong> structurele aanpak van de<br />
geweldproblematiek in het uitgaansgebied hadd<strong>en</strong> ontwikkeld (Wittebrood, 2006). In 2004<br />
heeft de Algem<strong>en</strong>e Rek<strong>en</strong>kamer het conv<strong>en</strong>ant Veilig Uitgaan op effect<strong>en</strong> geëvalueerd<br />
(Algem<strong>en</strong>e Rek<strong>en</strong>kamer, 2004). De onderzoekers concluder<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> dergelijk conv<strong>en</strong>ant ge<strong>en</strong><br />
aantoonbaar effect heeft op het aantal geregistreerde incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van uitgaansgeweld. Wel blijkt<br />
dat wanneer in het conv<strong>en</strong>ant afsprak<strong>en</strong> zijn opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> over twee van drie ‘succesfactor<strong>en</strong>’,<br />
dit e<strong>en</strong> gunstig effect heeft op het aantal ‘lichte’ incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van uitgaansgeweld (Wittebrood,<br />
2006; Van der Knaap et al., 2006).<br />
• Het project ‘Nee! teg<strong>en</strong> geweld’ richt zich op de aanpak van uitgaansgeweld in de binn<strong>en</strong>stad<br />
van Leeuward<strong>en</strong>. Directe aanleiding voor de aanpak vormde de dood van de 30-jarige Meindert<br />
Tjoelker. De aanpak bestaat uit e<strong>en</strong> mix van 42 actiepunt<strong>en</strong> (voor details, zie CCV, 2006a). De<br />
aanpak is succesvol geblek<strong>en</strong>. Het geweld in de binn<strong>en</strong>stad van Leeuward<strong>en</strong> op<br />
uitgaanstijdstipp<strong>en</strong> is <strong>met</strong> 9% afg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Ook het doel van concrete sam<strong>en</strong>werking is gehaald.<br />
Het project is inmiddels getransformeerd tot onderdeel van regulier beleid <strong>en</strong> het mer<strong>en</strong>deel van<br />
de actiepunt<strong>en</strong> is uitgevoerd (CCV, 2006a).<br />
• E<strong>en</strong> tweede Leeuward<strong>en</strong>se project ‘Held<strong>en</strong> rond de veld<strong>en</strong>’ bestrijdt voetbalvandalisme <strong>en</strong> is in<br />
2000 gestart. Betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong> zijn voetbalclub Cambuur, politie, geme<strong>en</strong>te <strong>en</strong> Het Buro<br />
(gespecialiseerd in de int<strong>en</strong>sieve trajectbegeleiding van probleemjonger<strong>en</strong>). Het project heeft<br />
zijn vrucht<strong>en</strong> afgeworp<strong>en</strong>. Het aantal stadionverbod<strong>en</strong> daalde, <strong>en</strong> ook recidive is niet<br />
voorgekom<strong>en</strong>. Daarnaast heeft het project gezorgd voor e<strong>en</strong> nauwe sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong><br />
politie, voetbalclub Cambuur <strong>en</strong> de geme<strong>en</strong>te (CCV, 2006a). Aan het project is via het C<strong>en</strong>trum<br />
voor Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> Veiligheid (CCV) e<strong>en</strong> vertaalslag gegev<strong>en</strong>, zodat het nu op<br />
relatief e<strong>en</strong>voudige wijze op bredere schaal kan word<strong>en</strong> uitgevoerd. Betaald Voetbal<br />
Organisaties uit eerste divisie <strong>en</strong> eredivisie word<strong>en</strong> uitg<strong>en</strong>odigd <strong>met</strong> deze ‘supportersproject<strong>en</strong>’<br />
aan de slag te gaan (CCV, 2006b).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 107
108 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
5 Clustering van leefstijl <strong>en</strong> problem<strong>en</strong><br />
Elke Zeijl, Saskia van Dorsselaer, Wilma Vollebergh <strong>en</strong> Tom ter Bogt<br />
In de vorige hoofdstukk<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> vijftal ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> voor het voetlicht<br />
gebracht: overmatig alcohol-, tabak- <strong>en</strong> cannabisgebruik, overgewicht <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag.<br />
Daarnaast is aandacht besteed aan de psychische problem<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Afzonderlijk kunn<strong>en</strong> deze<br />
gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote impact hebb<strong>en</strong> op het lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> de <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong>, zeker<br />
als zij extreme(re) vorm<strong>en</strong> aannem<strong>en</strong>. De kans op acute <strong>en</strong> toekomstige <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> neemt<br />
echter vooral toe als jonger<strong>en</strong> meer dan één vorm van ongezond gedrag verton<strong>en</strong> al dan niet<br />
sam<strong>en</strong>gaand <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>. In hoeverre komt dit voor, <strong>en</strong> hoe groot is de groep jonger<strong>en</strong><br />
die er e<strong>en</strong> problematische leefstijl op na houdt? En zijn er groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> verhoogd risico<br />
hierop? In dit hoofdstuk staan deze vrag<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal. Om zicht te krijg<strong>en</strong> op het vóórkom<strong>en</strong> van<br />
ongezond gedrag, al dan niet in combinatie <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>, bij dezelfde jonger<strong>en</strong> zijn<br />
analyses gedaan op het gegev<strong>en</strong>sbestand van het Health Behavior in School-aged Childr<strong>en</strong> (HBSC)<br />
onderzoek van 2005 (Van Dorsselear et al., 2007). Dit onderzoek bevat informatie over de<br />
leefstijlfactor<strong>en</strong> die in dit <strong>rapport</strong> c<strong>en</strong>traal staan. We beperk<strong>en</strong> ons daarbij tot de jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> 16 jaar. Analyses zijn gedaan op zev<strong>en</strong> kernindicator<strong>en</strong> die aansluit<strong>en</strong> bij de k<strong>en</strong>nis omtr<strong>en</strong>t riskant<br />
<strong>gezondheid</strong>sgedrag: overgewicht (inclusief obesitas), wekelijks rok<strong>en</strong> (minimaal één keer per week<br />
rok<strong>en</strong>), alcoholgebruik in de laatste maand, ooit cannabis gebruikt, ooit seksuele geme<strong>en</strong>schap gehad,<br />
emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
Toelichting op de analyses <strong>en</strong> leeswijzer bij tabel 5.1<br />
In tabel 5.1 is de onderlinge sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
psychische problem<strong>en</strong> weergegev<strong>en</strong> in zog<strong>en</strong>aamde odds ratio’s. E<strong>en</strong> odds ratio is e<strong>en</strong> veelgebruikte<br />
maat voor het weergev<strong>en</strong> van relatieve kans<strong>en</strong>. Elk getal in de tabel geeft aan hoe groot de kans is<br />
dat e<strong>en</strong> jongere die bepaald ongezond gedrag vertoont ook ander ongezond gedrag vertoont t<strong>en</strong><br />
opzichte van jonger<strong>en</strong> die het eerste ongezonde gedrag niet verton<strong>en</strong> . Zo blijkt uit de tabel 5.1 dat<br />
jonger<strong>en</strong> die in de afgelop<strong>en</strong> maand alcohol dronk<strong>en</strong> e<strong>en</strong> 6,7 keer zo grote kans hebb<strong>en</strong> om de<br />
laatste week te hebb<strong>en</strong> gerookt, vergelek<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> die de afgelop<strong>en</strong> maand ge<strong>en</strong> alcohol<br />
dronk<strong>en</strong>. Andersom hebb<strong>en</strong> rokers e<strong>en</strong> 6,7 keer zo grote kans om te drink<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> odds ratio van<br />
ongeveer 1 wil zegg<strong>en</strong> dat beide groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong> grote kans hebb<strong>en</strong> op het verton<strong>en</strong> van<br />
ander ongezond gedrag. Dat geldt bij voorbeeld voor overgewicht <strong>en</strong> alcoholgebruik (0,9). Dit<br />
betek<strong>en</strong>t dat bij jonger<strong>en</strong> overgewicht <strong>en</strong> alcoholgebruik niet sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong>. Is dat verband er wel,<br />
dan geldt: hoe meer de odds ratio verschilt van 1, des te groter de kans op het voorkom<strong>en</strong> van die<br />
gedraging<strong>en</strong> bij dezelfde jonger<strong>en</strong>. De odds ratio’s die significant groter zijn dan 1 staan in de tabel<br />
vetgedrukt.<br />
Welke ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> onderling <strong>en</strong> <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>?<br />
Sterke sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het gebruik van verschill<strong>en</strong>de middel<strong>en</strong><br />
Uit tabel 5.1 blijkt allereerst dat er sterke sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> zijn tuss<strong>en</strong> rok<strong>en</strong>, cannabisgebruik <strong>en</strong><br />
alcoholgebruik (tabel 5.1; blauwe driehoek). Jonger<strong>en</strong> die rok<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijna 22 keer zo grote kans<br />
om ook cannabis te gebruik<strong>en</strong> dan niet-rok<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> (odds ratio = 21,7). Deze bijzonder sterke<br />
sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> cannabis gebruik is overig<strong>en</strong>s niet vreemd <strong>en</strong> is vrijwel geheel te verklar<strong>en</strong><br />
uit het feit dat cannabis doorgaans in sigarett<strong>en</strong> gerookt wordt (paragraaf 3.4). Verder is er e<strong>en</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 109
duidelijk verband tuss<strong>en</strong> alcohol drink<strong>en</strong> <strong>en</strong> rok<strong>en</strong>. Drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijna 7 keer grotere<br />
kans om te rok<strong>en</strong> dan hun niet-drink<strong>en</strong>de leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> (odds ratio = 6,7). Het gebruik van alcohol<br />
hangt ook sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> het gebruik van cannabis. Jonger<strong>en</strong> die alcohol drink<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijna 9 keer<br />
zo grote kans om cannabis te rok<strong>en</strong> dan niet-drink<strong>en</strong>de jonger<strong>en</strong> (odds ratio = 8,7).<br />
Tabel 5.1: Sam<strong>en</strong>hang tuss<strong>en</strong> vijf ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> onderling <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>: de kans dat<br />
12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16-jarige jonger<strong>en</strong> die gedrag A verton<strong>en</strong> ook gedrag B verton<strong>en</strong> a .<br />
Over-<br />
gewicht<br />
Alcohol Rok<strong>en</strong> Cannabis Seks<br />
Emotionele<br />
problem<strong>en</strong><br />
Gedrags-<br />
problem<strong>en</strong><br />
OR OR OR OR OR OR OR<br />
Overgewicht -- 0,9 1,2 1,2 1,0 1,5 1,3<br />
Alcohol -- 6,7 8,7 5,1 1,3 2,1<br />
Rok<strong>en</strong> -- 21,7 6,4 1,7 2,8<br />
Cannabis -- 6,9 1,3 2,4<br />
Seks -- 1,5 2,5<br />
Emotionele problem<strong>en</strong> -- 3,5<br />
Gedragsproblem<strong>en</strong> --<br />
a<br />
Multivariate logistische regressie analyses gecorrigeerd voor leeftijd, sekse, schoolniveau, etniciteit <strong>en</strong> onvolledig<br />
gezin (n = 5.422 voortgezet onderwijs 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar).<br />
Vet = significant verschil <strong>met</strong> refer<strong>en</strong>tie groep (groep die het desbetreff<strong>en</strong>de gedrag niet heeft vertoond) p
Onvoldo<strong>en</strong>de ontbijt<strong>en</strong> betere sam<strong>en</strong>hang <strong>met</strong> ander ongezond gedrag dan overgewicht<br />
Overgewicht is in feite ge<strong>en</strong> leefstijlfactor, maar de resultante van e<strong>en</strong> ongezond eetpatroon <strong>en</strong>/of<br />
weinig beweg<strong>en</strong>. Om na te gaan of dit mogelijk het gebrek aan sam<strong>en</strong>hang <strong>met</strong> de overige<br />
leefstijlfactor<strong>en</strong> verklaart is in nadere analyses bezi<strong>en</strong> of er misschi<strong>en</strong> sterkere verband<strong>en</strong> bestaan <strong>met</strong><br />
het beweeg- <strong>en</strong> eetpatroon van jonger<strong>en</strong>. Gekek<strong>en</strong> is naar de hoeveelheid tijd die jonger<strong>en</strong> bested<strong>en</strong> aan<br />
sport <strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> (minder dan 7 dag<strong>en</strong> per week één uur beweg<strong>en</strong>; minder dan 2 uur sport in de week)<br />
<strong>en</strong> in hoeverre zij dagelijks fruit et<strong>en</strong> <strong>en</strong> ontbijt<strong>en</strong>. Deze analyses lat<strong>en</strong> inderdaad zi<strong>en</strong> dat onvoldo<strong>en</strong>de<br />
ontbijt<strong>en</strong> sterkere verband<strong>en</strong> vertoont <strong>met</strong> alcohol drink<strong>en</strong> (odds ratio = 2,1; niet in de tabel), rok<strong>en</strong><br />
(odds ratio = 2,3), cannabis gebruik (odds ratio = 2,2) <strong>en</strong> seks voor het 17e lev<strong>en</strong>sjaar (odds ratio = 1,6)<br />
dan overgewicht. Ook het verband <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> is iets sterker (odds ratio = 1,8), terwijl het<br />
verband <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> hetzelfde is. De andere leefstijl<strong>en</strong> achter overgewicht - weinig<br />
beweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> sport<strong>en</strong> of onvoldo<strong>en</strong>de fruit et<strong>en</strong> - liet<strong>en</strong> juist minder sterke sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> <strong>met</strong> deze<br />
gedraging<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> in vergelijking <strong>met</strong> overgewicht.<br />
Oorzaak, gevolg <strong>en</strong> verdere verloop onduidelijk<br />
Het is van belang bij deze resultat<strong>en</strong> steeds in het achterhoofd te houd<strong>en</strong> dat niet bek<strong>en</strong>d is wat nu<br />
oorzaak <strong>en</strong> wat gevolg is. Uit deze cijfers is bijvoorbeeld niet af te leid<strong>en</strong> of de gedragsproblem<strong>en</strong> van<br />
jonger<strong>en</strong> tot gevolg hebb<strong>en</strong> dat zij (meer) alcohol of drugs zijn gaan gebruik<strong>en</strong>, of dat deze problem<strong>en</strong><br />
juist zijn ontstaan omdat ze alcohol <strong>en</strong> drugs gebruik<strong>en</strong>. Ook is het d<strong>en</strong>kbaar dat ze gelijktijdig onder<br />
invloed van weer andere (risico)factor<strong>en</strong> zijn ontstaan, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> ongezonde jeugdsubcultuur of<br />
e<strong>en</strong> sterke behoefte tot experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>. Verder is niet duidelijk hoe deze ontwikkeling<strong>en</strong> zich zull<strong>en</strong><br />
voortzett<strong>en</strong> als jonger<strong>en</strong> ouder word<strong>en</strong>. Tr<strong>en</strong>dcijfers lat<strong>en</strong> bijvoorbeeld zi<strong>en</strong> dat de huidige g<strong>en</strong>eratie<br />
jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar veel drinkt, terwijl jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong> van 18 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 24 jaar naar<br />
verhouding het meeste drink<strong>en</strong> van de bevolking (paragraaf 3.2). Voor het gebruik van cannabis geldt<br />
het omgekeerde: dit gedrag neemt na de jongvolwass<strong>en</strong>heid doorgaans sterk af (paragraaf 3.4). In latere<br />
lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vaker andere drugs gebruikt (Van Laar et al., 2008). Wat dit betek<strong>en</strong>t voor de<br />
sam<strong>en</strong>hang die bestaat tuss<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de gedraging<strong>en</strong> is niet bek<strong>en</strong>d. Wel is duidelijk dat<br />
verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> ongezond gedrag vaak bij dezelfde jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar<br />
voorkom<strong>en</strong>, al dan niet in combinatie <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>.<br />
Hoe groot is de groep jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> duidelijk ongezonde leefstijl?<br />
Ongeveer één op de vijf jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar vertoont drie of meer risicogedraging<strong>en</strong><br />
In de analyse is ook nagegaan hoeveel jonger<strong>en</strong> in de leeftijdsgroep 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 drie of meer van<br />
de door ons onderzochte ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of psychische problem<strong>en</strong> verton<strong>en</strong>. Het gaat om<br />
ongeveer één op de vijf jonger<strong>en</strong> (tabel 5.2). Van deze groep kan gezegd word<strong>en</strong> dat zij er e<strong>en</strong><br />
ongezonde leefstijl op nahoud<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of extra kwetsbaar zijn voor emotionele of gedragsproblem<strong>en</strong>.<br />
Deze uitkomst betek<strong>en</strong>t ook dat ongeveer 80% van de jonger<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar minder dan<br />
drie van de hier onderzochte ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> tegelijk vertoont. Het<br />
kan hier overig<strong>en</strong>s om, verschill<strong>en</strong>de combinaties van gedraging<strong>en</strong> gaan. Hier kom<strong>en</strong> we later op terug.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 111
Tabel 5.2: Sam<strong>en</strong>gaan van ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>: perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie<br />
of meer ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> of psychische problem<strong>en</strong> naar leeftijd <strong>en</strong> geslacht a .<br />
Drie of meer<br />
gedraging<strong>en</strong> of<br />
problem<strong>en</strong><br />
19<br />
,3<br />
Voortgezet onderwijs<br />
Totaal 12 jaar 13 jaar 14 jaar 15 jaar 16 jaar<br />
j m tot j m j m j m j m j m<br />
21,5 20,5 5,8 3,9 8,4 10,0 19,8 22,1 27,0 35,3 45,0 45,3<br />
a Perc<strong>en</strong>tage; n = 5.422 voortgezet onderwijs 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar.<br />
Combinatie van risicogedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> neemt toe <strong>met</strong> de leeftijd<br />
Het aantal jonger<strong>en</strong> dat drie of meer risicogedraging<strong>en</strong> vertoont stijgt snel <strong>met</strong> de leeftijd, zowel onder<br />
jong<strong>en</strong>s als onder meisjes (tabel 5.2). In de brugklas , op de leeftijd van 12 jaar , valt ongeveer 5% in de<br />
groep die meer dan drie risicogedraging<strong>en</strong> stapelt. In klas vier, rond de leeftijd van 16 jaar, betreft het<br />
al bijna de helft van de leerling<strong>en</strong>. Voor e<strong>en</strong> deel valt dit te verklar<strong>en</strong> uit het gegev<strong>en</strong> dat<br />
middel<strong>en</strong>gebruik snel to<strong>en</strong>eemt <strong>met</strong> de leeftijd. De verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes zijn overig<strong>en</strong>s<br />
niet significant.<br />
VMBO-leerling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> riskantere leefstijl<br />
Verder valt op dat leerling<strong>en</strong> van het VMBO, <strong>en</strong> dan <strong>met</strong> name de jonger<strong>en</strong> in de beroepsgerichte<br />
leerweg (VMBO-b), aanzi<strong>en</strong>lijk vaker combinaties van ongezond gedrag <strong>en</strong> emotionele <strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> (tabel 5.3). De grootste verschill<strong>en</strong> word<strong>en</strong> daarbij gevond<strong>en</strong> <strong>met</strong> VWO<br />
leerling<strong>en</strong>. Ongeveer één op de drie leerling<strong>en</strong> van het VMBO-b vertoont drie of meer ongezonde<br />
gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of psychische problem<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van bijna één op de ti<strong>en</strong> leerling<strong>en</strong> van het<br />
VWO.<br />
Tabel 5.3: Sam<strong>en</strong>gaan van ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>: perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie<br />
of meer ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> of psychische problem<strong>en</strong> naar etniciteit <strong>en</strong> schoolniveau 1 .<br />
3 of meer gedraging<strong>en</strong><br />
of problem<strong>en</strong><br />
Etniciteit Schoolniveau<br />
Autochtoon Allochtoon 2 VMBO-b VMBO-t HAVO VWO<br />
20,9 16,4 30,3 a<br />
112 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong><br />
20,1 b<br />
17,5 b<br />
1 Verschill<strong>en</strong>de superscript<strong>en</strong> betek<strong>en</strong><strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de groep<strong>en</strong> significant zijn (BI niet overlapp<strong>en</strong>d).<br />
2<br />
Verschil tuss<strong>en</strong> autochtoon <strong>en</strong> allochtoon significant (BI niet overlapp<strong>en</strong>d).<br />
n = 5.422 voortgezet onderwijs<br />
Etniciteit <strong>en</strong> sekse: kleine verschill<strong>en</strong><br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat er relatief weinig verschill<strong>en</strong> zijn tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes (tabel 5.2). Dit laat<br />
onverlet dat er verschil zit in het soort risicogedrag dat meisjes <strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s doorgaans verton<strong>en</strong>. De<br />
groep meisjes <strong>met</strong> drie of meer risicogedraging<strong>en</strong> heeft bijvoorbeeld vaker psychische problem<strong>en</strong>,<br />
terwijl bij jong<strong>en</strong>s <strong>met</strong> meer dan drie risicogedraging<strong>en</strong> er vaker sprake is van het stapel<strong>en</strong> van<br />
middel<strong>en</strong>gebruik.<br />
9,8 c
Tot slot blijkt dat autochtone jonger<strong>en</strong> iets vaker meerdere risicogedraging<strong>en</strong> tegelijkertijd verton<strong>en</strong>, al<br />
dan niet gecombineerd <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>, allochtone jonger<strong>en</strong>. Hierbij is overig<strong>en</strong>s ge<strong>en</strong><br />
onderscheid gemaakt tuss<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> uit verschill<strong>en</strong>de etnische groep<strong>en</strong> (tabel 5.3). Dit heeft voor e<strong>en</strong><br />
belangrijk deel te mak<strong>en</strong> <strong>met</strong> het feit dat autochtone jonger<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk vaker drink<strong>en</strong> dan allochtone<br />
jonger<strong>en</strong> (paragraaf 3.2). Net zoals bij sekse geldt ook hier dat het type risicogedrag dat tegelijk<br />
voorkomt verschilt tuss<strong>en</strong> autochtone <strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong>. Bij autochtone jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie of meer<br />
risicogedraging<strong>en</strong> is, zoals gezegd, het gebruik van alcohol vaker onderdeel van hun leefstijl.<br />
Allochtone jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie of meer risicogedraging<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> vaker te kamp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> of overgewicht. Het maakt bij deze bevinding<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s weinig uit of bij de<br />
onderlinge sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> wordt gekek<strong>en</strong> naar overgewicht of naar het ontbijtgedrag van jonger<strong>en</strong>.<br />
Clustering<strong>en</strong> ook gevond<strong>en</strong> in ander onderzoek<br />
Als we deze resultat<strong>en</strong> vergelijk<strong>en</strong> <strong>met</strong> gegev<strong>en</strong>s uit ander nationaal <strong>en</strong> internationaal onderzoek dan<br />
blijkt dat ook daar verschill<strong>en</strong>de verband<strong>en</strong> zijn gevond<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> vorm<strong>en</strong> van ongezonde leeftstijl, al<br />
dan niet in combinatie <strong>met</strong> psychische problem<strong>en</strong>. Zo laat de Rotterdamse Jeugdmonitor bij jonger<strong>en</strong><br />
uit de brugklas <strong>en</strong> klas drie van het voortgezet onderwijs ook duidelijke sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het<br />
alcohol-, tabak- <strong>en</strong> drugsgebruik (jeugdmonitor Rotterdam, 2007). In de internationale literatuur zijn<br />
dergelijke analyses over zoveel factor<strong>en</strong> vrijwel niet gedaan. Wel zijn in diverse onderzoek<strong>en</strong> bij<br />
jonger<strong>en</strong> steeds wel <strong>en</strong>kele van deze verband<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> (Lavik et al., 1991; Pohjanpää et al., 1997;<br />
Dembo et al., 1988; Rashad & Kaestner, 2003; Merrill et al., 2005; Siqueira & Brook, 2003).<br />
Sam<strong>en</strong>vatting<br />
Clustering van ongezond gedrag vraagt om gecombineerde prev<strong>en</strong>tieve aanpak<br />
Veel van de ongezonde gedraging<strong>en</strong> gaan sam<strong>en</strong> bij dezelfde jonger<strong>en</strong>, ook al wordt dat door de nadruk<br />
op de afzonderlijke leefstijlfactor<strong>en</strong> vaak verget<strong>en</strong>. Onder jeugdig<strong>en</strong> van 12 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar zijn het<br />
vaak dezelfde jonger<strong>en</strong> die alcohol drink<strong>en</strong>, rok<strong>en</strong>, cannabis gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag<br />
verton<strong>en</strong>. Mogelijk wordt deze sam<strong>en</strong>hang verklaard door e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de factor zoals<br />
jeugdcultuur of experim<strong>en</strong>teergedrag. Interv<strong>en</strong>ties gericht op afzonderlijke risicogedraging<strong>en</strong> bij<br />
jonger<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> daarom in ieder geval onderling word<strong>en</strong> afgestemd, maar bij voorkeur word<strong>en</strong><br />
gecombineerd tot één aanpak. Dit zou het effect kunn<strong>en</strong> verhog<strong>en</strong>, omdat prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties<br />
gericht op één factor ook vaak onbedoelde effect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op andere lev<strong>en</strong>sterrein<strong>en</strong>. Dit wordt wel<br />
het ‘spillover-effect’ g<strong>en</strong>oemd (Hays & Ellickson, 1996).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 113
114 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
6 Slotbeschouwing<br />
Elke Zeijl, Carola Schrijvers <strong>en</strong> Casper Schoemaker<br />
Jonger<strong>en</strong> van nu hebb<strong>en</strong> veel mogelijkhed<strong>en</strong> te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> om zo uit te vind<strong>en</strong> wie ze zijn <strong>en</strong> wat<br />
ze leuk vind<strong>en</strong>. Veel jonger<strong>en</strong> schuiv<strong>en</strong> verantwoordelijkhed<strong>en</strong> (baan, gezin) voor zich uit <strong>en</strong> mak<strong>en</strong><br />
int<strong>en</strong>sief gebruik van de grote ‘speelruimte’ die er vandaag de dag is om (nieuwe) ding<strong>en</strong> uit te<br />
prober<strong>en</strong> (Vollebergh, 2008). Experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> is overig<strong>en</strong>s niet alle<strong>en</strong> maar negatief, maar is ook e<strong>en</strong><br />
belangrijk leermechanisme (Meeus et al., 1999). De adolesc<strong>en</strong>tie is wel de periode waarin meer<br />
geëxperim<strong>en</strong>teerd wordt dan in andere lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong>.<br />
Het experim<strong>en</strong>teergedrag van de jeugd roept tegelijkertijd vaak bezorgdheid op, vooral over de schade<br />
die het voor jonger<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> voor de omgeving <strong>met</strong> zich kan meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong> (Engels, 2003; Schnabel,<br />
2008). De vraag is nu waar het gedrag van jonger<strong>en</strong> schadelijk wordt <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gezonde ontwikkeling in<br />
de weg staat. En in hoeverre jonger<strong>en</strong> dergelijk gedrag verton<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke jonger<strong>en</strong> dat zijn. E<strong>en</strong> hierop<br />
aansluit<strong>en</strong>de vraag is wat we wet<strong>en</strong> over (effectieve) prev<strong>en</strong>tie van schadelijk gedrag van jonger<strong>en</strong>. In<br />
dit <strong>rapport</strong> staan deze vrag<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal. Vijf ongezonde gewoont<strong>en</strong> zijn in dit verband teg<strong>en</strong> het licht<br />
gehoud<strong>en</strong>: rok<strong>en</strong>, alcoholgebruik, cannabisgebruik, overgewicht 10 <strong>en</strong> riskant seksueel gedrag. Daarnaast<br />
is gekek<strong>en</strong> naar de psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong>. In dit hoofdstuk vatt<strong>en</strong> we de belangrijkste<br />
bevinding<strong>en</strong> hieromtr<strong>en</strong>t sam<strong>en</strong>. We gaan eerst kort in op de vraag waar ‘goed’ gedrag op deze<br />
terrein<strong>en</strong> overgaat in ‘fout’ gedrag, in de zin dat het gedrag de kans op blijv<strong>en</strong>de <strong>gezondheid</strong>sschade<br />
substantieel vergroot, om vervolg<strong>en</strong>s in te gaan op:<br />
‐ de tr<strong>en</strong>ds die er zijn in het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van Nederlandse jonger<strong>en</strong>;<br />
‐ de groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> die de meeste risico’s lop<strong>en</strong>;<br />
‐ de risicofactor<strong>en</strong> die de kans op ongezond gedrag op deze terrein<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong>;<br />
‐ de settings waarin mom<strong>en</strong>teel interv<strong>en</strong>ties plaatsvind<strong>en</strong>;<br />
‐ de effectiviteit van de huidige interv<strong>en</strong>ties;<br />
‐ de betek<strong>en</strong>is van deze stand van zak<strong>en</strong> voor mogelijk toekomstig prev<strong>en</strong>tiebeleid<br />
6.1 Wat is er bek<strong>en</strong>d over de <strong>gezondheid</strong>sschade van de zev<strong>en</strong> onderzochte<br />
gedraging<strong>en</strong>?<br />
Weinig ernstige ziekt<strong>en</strong> onder de Nederlandse jeugd<br />
Als we kijk<strong>en</strong> naar het vóórkom<strong>en</strong> van ernstige ziekt<strong>en</strong> in Nederland dan blijkt uit hoofdstuk 2 dat het<br />
<strong>met</strong> de <strong>gezondheid</strong> van de meeste kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> goed gaat. Zowel de sterfte, het aantal<br />
ziektegevall<strong>en</strong>, het aantal ziek<strong>en</strong>huisopnam<strong>en</strong> <strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> van de <strong>gezondheid</strong>szorg zijn, in verhouding<br />
tot de rest van de bevolking, laag bij de jeugd. Veel ernstige ziekt<strong>en</strong>, die zorg<strong>en</strong> voor de grootste<br />
ziektelast in Nederland, kom<strong>en</strong> niet of nauwelijks voor onder jonger<strong>en</strong>. Het zijn de ziekt<strong>en</strong> die zich<br />
vooral op latere leeftijd manifester<strong>en</strong>, zoals coronaire hartziekt<strong>en</strong>, beroerte, COPD, diabetes <strong>en</strong><br />
longkanker. De ziektes die naar verhouding veel ziektelast onder jonger<strong>en</strong> veroorzak<strong>en</strong> vloei<strong>en</strong><br />
voornamelijk voort uit psychische aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongevalletsel <strong>en</strong> in de vroege kindertijd (ook) uit<br />
aangebor<strong>en</strong> afwijking<strong>en</strong> (hoofdstuk 2).<br />
10 Overgewicht wordt in de rest van dit hoofdstuk tot de ongezonde gedraging<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d, hoewel het de resultante is<br />
van twee ongezonde gedraging<strong>en</strong>, namelijk e<strong>en</strong> gebrek aan lichaamsbeweging <strong>en</strong>/of e<strong>en</strong> te <strong>en</strong>ergierijk voedselpatroon.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 115
Maar aandacht voor ongezond gedrag van jonger<strong>en</strong> is nodig<br />
Met deze constatering zijn echter niet alle vrag<strong>en</strong> over de <strong>gezondheid</strong> van Nederlandse jonger<strong>en</strong><br />
beantwoord. In de jeugdfase wordt namelijk e<strong>en</strong> belangrijke basis gelegd voor de toekomstige<br />
(on)<strong>gezondheid</strong>. E<strong>en</strong> deel van de <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> op volwass<strong>en</strong> leeftijd is al in de jeugd te<br />
voorkom<strong>en</strong>, of uit te stell<strong>en</strong>, door gezond gedrag bij jonger<strong>en</strong> te stimuler<strong>en</strong>. Daarnaast verdi<strong>en</strong>t<br />
ongezond gedrag bij de jeugd aandacht omdat het ook op korte termijn negatieve effect<strong>en</strong> op de<br />
<strong>gezondheid</strong> heeft. Zo treedt bij jonger<strong>en</strong>, die geregeld veel alcohol in e<strong>en</strong> korte tijd drink<strong>en</strong>, acute<br />
<strong>gezondheid</strong>schade op (paragraaf 3.2). E<strong>en</strong> ander voorbeeld is dat jonger<strong>en</strong>, die zonder condoom seks<br />
hebb<strong>en</strong>, risico lop<strong>en</strong> op seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (paragraaf 3.5).<br />
Ongezond gedrag bij de jeugd heeft ook maatschappelijke gevolg<strong>en</strong><br />
In dit verband is het belangrijk te constater<strong>en</strong> dat de nadelige effect<strong>en</strong> van ongezond gedrag zich vaak<br />
verder uitstrekk<strong>en</strong> dan tot het individu zelf, namelijk tot de (sociale) omgeving. Misbruik van alcohol<br />
kan niet alle<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot blijv<strong>en</strong>de hers<strong>en</strong>schade of verslaving bij individu<strong>en</strong>, maar hangt ook sam<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> ander risicogedrag zoals spijbel<strong>en</strong>, agressie of crimineel gedrag (paragraf<strong>en</strong> 3.2 <strong>en</strong> 4.2). Obesitas<br />
resulteert doorgaans in e<strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> slechtere <strong>gezondheid</strong>, wat weer kan leid<strong>en</strong> tot meer<br />
schoolverzuim door ziekte <strong>en</strong> verminderde kans<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> maatschappelijke carrière (paragraaf 3.1).<br />
Ook dat passief rok<strong>en</strong> grote gevolg<strong>en</strong> voor de <strong>gezondheid</strong> kan hebb<strong>en</strong>, is e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d gegev<strong>en</strong><br />
(paragraaf 3.3). In dit <strong>rapport</strong> ligt het acc<strong>en</strong>t vooral op de beschrijving <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie van de individuele<br />
<strong>gezondheid</strong>srisico’s van e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl. Dit wil niet zegg<strong>en</strong> dat de maatschappelijke kant van<br />
ongezond gedrag minder belangrijk is. Het is voor de overheid vaak één van de meer c<strong>en</strong>trale red<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
om in te will<strong>en</strong> grijp<strong>en</strong> in het lev<strong>en</strong> van m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> (werkgroep IBO prev<strong>en</strong>tie, 2007). D<strong>en</strong>k bijvoorbeeld<br />
aan het ophand<strong>en</strong> zijnde rookverbod in de horeca (paragraaf 3.3), of aan de maatregel<strong>en</strong> om geweld in<br />
uitgaansgeleg<strong>en</strong>hed<strong>en</strong> te beteugel<strong>en</strong> (paragraaf 4.2).<br />
Continue ontwikkeling<strong>en</strong> in het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> in de inzicht<strong>en</strong> over de gevolg<strong>en</strong><br />
daarvan<br />
Bij de selectie van díe aspect<strong>en</strong> van de <strong>gezondheid</strong>spatron<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> die risicovol zijn maakt<strong>en</strong><br />
we in deze <strong>rapport</strong>age gebruik van bestaande wet<strong>en</strong>schappelijke inzicht<strong>en</strong>. Wat ons daarbij opviel was<br />
dat deze inzicht<strong>en</strong> er soms pas rec<strong>en</strong>telijk zijn of in de loop van de jar<strong>en</strong> (soms sterk) zijn veranderd.<br />
Daarnaast staat ook het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van jonger<strong>en</strong> niet stil. Breezers, mp3-spelers, de partydrug<br />
GHB <strong>en</strong> nu (opnieuw) weer paddo’s <strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamde pro-ana sites, waar e<strong>en</strong> anorectische lev<strong>en</strong>sstijl<br />
wordt gepropageerd, zijn steeds weer nieuwe ontwikkeling<strong>en</strong> die in dit verband om aandacht vrag<strong>en</strong>.<br />
Daarbij komt dat er doorgaans ge<strong>en</strong> één op één relatie bestaat tuss<strong>en</strong> het verton<strong>en</strong> van bepaald<br />
ongezond gedrag of psychische problem<strong>en</strong> <strong>en</strong>erzijds <strong>en</strong> het krijg<strong>en</strong> van <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> op<br />
kortere of langere termijn anderzijds. Op dit mom<strong>en</strong>t bestaat voor e<strong>en</strong> aantal gedraging<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijke<br />
wet<strong>en</strong>schappelijke cons<strong>en</strong>sus over waar ‘goed’ overgaat in ‘fout’, in de zin dat het gedrag de kans op<br />
<strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> substantieel vergroot. E<strong>en</strong> verhoogde kans betek<strong>en</strong>t in dit verband dat<br />
significant meer, maar zeker niet alle, m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> die deze gedraging<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> bepaalde<br />
<strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Ge<strong>en</strong> alcohol onder de zesti<strong>en</strong><br />
De laatste jar<strong>en</strong> is steeds duidelijker geword<strong>en</strong> dat het oude adagium ‘alcohol <strong>met</strong> mate’ voor de jeugd<br />
beter vervang<strong>en</strong> kan word<strong>en</strong> door ‘ge<strong>en</strong> alcohol onder de zesti<strong>en</strong>’. Dit in teg<strong>en</strong>stelling tot wat geldt<br />
voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> (White et al., 2002). Vroegtijdig <strong>en</strong> overmatig alcoholgebruik, zo is geblek<strong>en</strong>, kan<br />
het jonge brein vrij snel onherstelbaar aantast<strong>en</strong>. Het geeft bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> verhoogde kans op het<br />
ontwikkel<strong>en</strong> van schadelijk drinkgedrag in het verdere lev<strong>en</strong> (paragraaf 3.2). Uitstel van alcoholgebruik<br />
in de jeugd heeft dus duidelijke <strong>gezondheid</strong>svoordel<strong>en</strong>.<br />
116 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Rok<strong>en</strong> is zeer ongezond<br />
Dat rok<strong>en</strong> slecht is <strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk grote kans geeft op allerlei <strong>gezondheid</strong>sproblem<strong>en</strong> – waaronder<br />
longkanker, hartfal<strong>en</strong> <strong>en</strong> hers<strong>en</strong>aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> – mag inmiddels als bek<strong>en</strong>d word<strong>en</strong> verondersteld.<br />
Daarnaast zijn er meer acute <strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong>, waaronder astmatische symptom<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> naar verhouding beperkt uithoudingsvermog<strong>en</strong> (paragraaf 3.3). Als rok<strong>en</strong> wordt afgezet teg<strong>en</strong><br />
ander ongezond gedrag dan steekt rok<strong>en</strong> er qua <strong>gezondheid</strong>srisico’s vaak <strong>met</strong> kop <strong>en</strong> schouders<br />
bov<strong>en</strong>uit (De Hollander et al, 2006). Niet-rok<strong>en</strong> is dus te preferer<strong>en</strong>. En, als toch gerookt wordt, is<br />
matig rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> zo snel mogelijk stopp<strong>en</strong> van belang. Vroeg stopp<strong>en</strong> in de lev<strong>en</strong>sloop kan namelijk e<strong>en</strong><br />
aanzi<strong>en</strong>lijke kansreductie op vroegtijdige sterfte oplever<strong>en</strong> (Doll et al., 2004). Dit is overig<strong>en</strong>s vaak niet<br />
e<strong>en</strong>voudig omdat dat rok<strong>en</strong> snel <strong>en</strong> sterk verslav<strong>en</strong>d is. Veel rokers beginn<strong>en</strong> in de adolesc<strong>en</strong>tie <strong>met</strong><br />
rok<strong>en</strong>. Hoe jonger iemand begint <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, hoe groter de kans op verslaving (paragraaf 3.3).<br />
Seksuele geme<strong>en</strong>schap: veilig <strong>en</strong> uit vrije wil<br />
Dat jonger<strong>en</strong> experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> seks behoort tot hun lev<strong>en</strong>sfase. De focus in dit <strong>rapport</strong> ligt op riskant<br />
seksueel gedrag, dat wil zegg<strong>en</strong> seksuele geme<strong>en</strong>schap zonder adequate bescherming. Jonger<strong>en</strong> die<br />
vrij<strong>en</strong> zonder condooms lop<strong>en</strong> het risico op seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> (soa’s), waaronder<br />
HIV. Daarnaast lop<strong>en</strong> meisjes het risico op onbedoelde zwangerschap. In dit <strong>rapport</strong> hebb<strong>en</strong> we verder<br />
aandacht voor het bredere begrip ‘seksuele <strong>gezondheid</strong>’, wat onder andere betek<strong>en</strong>t dat jonger<strong>en</strong> uit<br />
vrije keuze seksuele relaties aangaan (paragraaf 3.5).<br />
Langdurig frequ<strong>en</strong>t cannabisgebruik is gevaarlijk<br />
Van cannabis wet<strong>en</strong> we dat het bij licht of matig gebruik weinig verslav<strong>en</strong>d is. Dat geldt zelfs voor de<br />
hed<strong>en</strong>daagse sterke cannabis. Maar langdurig <strong>en</strong> frequ<strong>en</strong>t gebruik van cannabis kan wel leid<strong>en</strong> tot<br />
afhankelijkheid ervan <strong>en</strong> hangt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> afhankelijkheid van andere middel<strong>en</strong>. Verder is<br />
er to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>d bewijs dat frequ<strong>en</strong>t cannabisgebruik de kans op psychoses vergroot (paragraaf 3.4).<br />
Tr<strong>en</strong>dcijfers lat<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s zi<strong>en</strong> dat het gebruik van cannabis vaak e<strong>en</strong> tijdelijke zaak is: dit gedrag<br />
neemt vaak af in de jongvolwass<strong>en</strong>heid. In teg<strong>en</strong>stelling tot de ti<strong>en</strong>ertijd is in deze latere lev<strong>en</strong>sfase het<br />
gebruik van andere drugs beduid<strong>en</strong>d groter (Trimbos, 2006).<br />
Onderscheid tuss<strong>en</strong> gezond <strong>en</strong> ongezond et<strong>en</strong> is niet altijd helder<br />
Voor sommige andere zak<strong>en</strong> is het lastiger precies aan te gev<strong>en</strong> waar ‘goed’ overgaat in ‘fout’. Zo zijn<br />
er vele discussies rond de vraag wat goed <strong>en</strong> gezond voedsel is. Op dit terrein is er sprake van snel<br />
verander<strong>en</strong>de inzicht<strong>en</strong>, waardoor het lastig is e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>duidige boodschap over gezonde voeding over te<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. De voedingsmarkt legt veelal e<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>t op zak<strong>en</strong> als g<strong>en</strong>ot, plezier <strong>en</strong> vitaliteit in het hier <strong>en</strong><br />
nu, <strong>en</strong> weet daardoor jonger<strong>en</strong> vaak beter aan te sprek<strong>en</strong> dan de overheid. Overheidsinformatie legt<br />
relatief vaak e<strong>en</strong> acc<strong>en</strong>t op ge- <strong>en</strong> verbod<strong>en</strong> <strong>en</strong> de <strong>gezondheid</strong> in de toekomst <strong>en</strong> dat spreekt jonger<strong>en</strong><br />
veelal niet aan (Kooiker et al., 2006). Duidelijk is in ieder geval dat overgewicht <strong>en</strong> obesitas onder<br />
jonger<strong>en</strong> belangrijke <strong>gezondheid</strong>srisico’s <strong>met</strong> zich meebr<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Op langere termijn gaat het om e<strong>en</strong><br />
verhoogde kans op hart- <strong>en</strong> vaatziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> bepaalde kankersoort<strong>en</strong>. Op kortere termijn kom<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> verhoogde bloeddruk, diabetes mellitus type 2 <strong>en</strong> psychosociale problem<strong>en</strong> naar verhouding vaker<br />
voor (paragraaf 3.1). In dit <strong>rapport</strong> richt<strong>en</strong> we ons dan ook vooral op overgewicht <strong>en</strong> obesitas, die in<br />
algem<strong>en</strong>e zin beschouwd kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als de resultante van e<strong>en</strong> ongezonde balans tuss<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>ergieopname (et<strong>en</strong>) <strong>en</strong> <strong>en</strong>ergieverbruik (beweging). E<strong>en</strong> groot deel van de te dikke kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> heeft overig<strong>en</strong>s als volwass<strong>en</strong>e nog steeds te kamp<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht. De relatie tuss<strong>en</strong><br />
overgewicht in de jeugd <strong>en</strong> op volwass<strong>en</strong> leeftijd bij dezelfde m<strong>en</strong>s<strong>en</strong>, geeft het belang van prev<strong>en</strong>tie<br />
van overgewicht in de jeugd weer.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 117
Psychische <strong>gezondheid</strong> heeft betrekking op e<strong>en</strong> groot aantal gedraging<strong>en</strong><br />
In dit <strong>rapport</strong> hebb<strong>en</strong> we, naast e<strong>en</strong> vijftal leefstijlfactor<strong>en</strong>, in kaart gebracht hoe het is gesteld <strong>met</strong> de<br />
psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong>. Het betreft hier e<strong>en</strong> containerbegrip voor e<strong>en</strong> groot aantal<br />
gedraging<strong>en</strong>, van depressief, teruggetrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> angstig gedrag tot agressief gedrag , die tot op zekere<br />
hoogte behor<strong>en</strong> tot het ‘gewone’ gedragsrepertoire van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> breed ars<strong>en</strong>aal aan oorzak<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> (Crone et al., 2005). In de puberteit ontstaan hiermee, gezi<strong>en</strong> de ontwikkelingsfase<br />
waarin jonger<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, in algem<strong>en</strong>e zin vaker problem<strong>en</strong> mee dan in andere stadia van het lev<strong>en</strong>. Dat<br />
hoeft niet direct red<strong>en</strong> tot zorg te zijn. Vraag is dan wel waar de gr<strong>en</strong>s ligt tuss<strong>en</strong> wat ‘normaal’ <strong>en</strong> wat<br />
‘ver’- <strong>en</strong>/of ‘gestoord’ is. Ondanks dat het hier gaat om e<strong>en</strong> breed begrip bestaat in de wet<strong>en</strong>schap<br />
redelijke cons<strong>en</strong>sus over wanneer dergelijke gedraging<strong>en</strong> problematisch word<strong>en</strong>. Op basis hiervan kan<br />
onderscheid gemaakt word<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ‘onschuldig’ <strong>en</strong> ernstig, klinisch gedrag <strong>met</strong> e<strong>en</strong> vergrote kans op<br />
dergelijke problem<strong>en</strong> in het latere lev<strong>en</strong> (hoofdstuk 4). Het zijn deze mat<strong>en</strong> die zijn gebruikt in dit<br />
<strong>rapport</strong>. In dit <strong>rapport</strong> wordt ge<strong>en</strong> aandacht besteed aan de versnipperde diagnosegestuurde b<strong>en</strong>adering<br />
van afzonderlijke psychische stoorniss<strong>en</strong>, zoals ADHD, depressie, anorexia nervosa of autisme. Voor<br />
het beschrijv<strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> de bijbehor<strong>en</strong>de prev<strong>en</strong>tieve<br />
interv<strong>en</strong>ties is deze b<strong>en</strong>adering om meerdere red<strong>en</strong><strong>en</strong> niet altijd zo geschikt. Zo zijn veel van de<br />
psychiatrische diagnoses ontwikkeld voor volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in de praktijk moeilijk toepasbaar op<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jeugdig<strong>en</strong>. Ook is er e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme overlap tuss<strong>en</strong> diagnoses: de meeste jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> één<br />
diagnose voldo<strong>en</strong> ook aan de criteria voor t<strong>en</strong>minste één andere stoornis.<br />
6.2 Wat zijn de tr<strong>en</strong>ds in het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van de Nederlandse jeugd?<br />
Tr<strong>en</strong>ds in <strong>gezondheid</strong>sgedrag<br />
Wat is nu de status quo <strong>met</strong> betrekking tot het alcohol-, tabak- <strong>en</strong> cannabisgebruik van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> van<br />
het vóórkom<strong>en</strong> van overgewicht, riskant seksueel gedrag <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>? En, in hoeverre<br />
zijn er verslechtering<strong>en</strong> dan wel verbetering<strong>en</strong> op deze terrein<strong>en</strong> t<strong>en</strong> opzichte van e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong><br />
geled<strong>en</strong>?<br />
Meer positieve ontwikkeling<strong>en</strong><br />
In meer positieve zin zi<strong>en</strong> we het volg<strong>en</strong>de:<br />
Rok<strong>en</strong><br />
• Het aantal jonger<strong>en</strong> dat de afgelop<strong>en</strong> vier wek<strong>en</strong> heeft gerookt is vanaf 1997 gedaald. Dit na<br />
e<strong>en</strong> lichte stijging tuss<strong>en</strong> 1991 <strong>en</strong> 1996. Bij 10- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 14-jarig<strong>en</strong> gaat het om e<strong>en</strong> daling<br />
van 12% in 1997 naar 6% in 2006. Bij 15- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 20-jarig<strong>en</strong> om e<strong>en</strong> daling van ongeveer<br />
46 naar 37%. Dit betek<strong>en</strong>t overig<strong>en</strong>s ook dat nog steeds ruim één op de drie 15- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 20jarig<strong>en</strong><br />
wel heeft gerookt de afgelop<strong>en</strong> maand (paragraaf 3.3).<br />
Cannabisgebruik<br />
• Na e<strong>en</strong> stijging eind jar<strong>en</strong> tachtig, begin jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig, is vanaf 1996 het aantal jonger<strong>en</strong> dat<br />
ooit cannabis heeft gebruikt licht gedaald <strong>en</strong> daarna gestabiliseerd tot rond de 20% voor 12- tot<br />
<strong>en</strong> <strong>met</strong> 18-jarig<strong>en</strong> in 2003. Het actuele gebruik (gebruik in de afgelop<strong>en</strong> maand) is licht<br />
gedaald tuss<strong>en</strong> 1996 <strong>en</strong> 2003 van 11 naar 9%, vooral onder jong<strong>en</strong>s (paragraaf 3.4).<br />
Condoomgebruik <strong>en</strong> ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong><br />
• Het condoomgebruik (bij de laatste keer seks) is toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 2001 <strong>en</strong> 2005 van 72 naar<br />
82%. Ook het aantal jonger<strong>en</strong> dat de pil <strong>en</strong> het condoom (‘double Dutch’) combineert, is<br />
toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Het aandeel jonger<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> soa oploopt, blijft echter groot in vergelijking <strong>met</strong><br />
de rest van de bevolking. Wel is, na e<strong>en</strong> stijging in de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig, het aantal<br />
118 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> vanaf 2002 weer gedaald naar 11 op de 1000 15- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 19-jarige<br />
meisjes in 2006. Overig<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> in verhouding veel voor onder<br />
Surinaamse <strong>en</strong> Antilliaanse meisjes. Het aantal zwangere ti<strong>en</strong>ermeisjes dat voor e<strong>en</strong> abortus<br />
kiest is in de afgelop<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gesteg<strong>en</strong> van 60 naar 66 op de 100 zwangere meisjes (paragraaf<br />
3.5).<br />
Psychische problem<strong>en</strong><br />
• In de afgelop<strong>en</strong> twintig jaar lijkt er ge<strong>en</strong> sprake te zijn van grote verandering<strong>en</strong> in het<br />
voorkom<strong>en</strong> van emotionele <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> onder de jeugd van 6 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16 jaar. Met<br />
name het oordeel van jonger<strong>en</strong> zelf <strong>en</strong> dat van leerkracht<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> weinig verandering<strong>en</strong> zi<strong>en</strong><br />
door de tijd. Het oordeel van de ouders wijst in de richting van meer 6- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16-jarige<br />
jeugdig<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong>. Het gaat om e<strong>en</strong> stijging van 17% in 1983 naar iets meer<br />
dan 27% in 2003. Rapportages van 11- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18-jarige jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> van leerkracht<strong>en</strong> lat<strong>en</strong><br />
echter ge<strong>en</strong> verandering op dit punt zi<strong>en</strong> (paragraaf 4.1).<br />
Meer negatieve ontwikkeling<strong>en</strong><br />
Aan de andere kant zi<strong>en</strong> we ook de volg<strong>en</strong>de negatieve ontwikkeling<strong>en</strong>:<br />
Overgewicht <strong>en</strong> obesitas<br />
• Tuss<strong>en</strong> 1997 <strong>en</strong> 2004 is het aantal kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht <strong>en</strong> obesitas sterk toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De<br />
preval<strong>en</strong>tie van overgewicht is op sommige leeftijd<strong>en</strong> verdubbeld, de preval<strong>en</strong>tie van obesitas<br />
zelfs verdrie dubbeld. (paragraaf 3.1).<br />
Alcoholgebruik<br />
• Sinds de jar<strong>en</strong> neg<strong>en</strong>tig zijn jonger<strong>en</strong> steeds meer <strong>en</strong> schadelijker gaan drink<strong>en</strong>. Vanaf 2003 is<br />
het perc<strong>en</strong>tage drinkers onder jonger<strong>en</strong> niet verder toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Wel is het aantal bingedrinkers<br />
(meer dan vijf glaz<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> op één geleg<strong>en</strong>heid) toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van 64% in 2003 naar<br />
75% in 2005. Daarnaast is er e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orme stijging in het aantal jonger<strong>en</strong> dat <strong>met</strong><br />
alcoholgerelateerde aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> werd opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het ziek<strong>en</strong>huis: in 2001 betrof het 263<br />
gevall<strong>en</strong> in 2005 424 (paragraaf 3.2).<br />
6.3 Welke groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> de meeste risico’s?<br />
Hoe ouder, hoe meer riskant gedrag<br />
Het voorkom<strong>en</strong> van deze ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong> is niet ev<strong>en</strong>redig<br />
verdeeld over de jeugd. Sommige groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> riskantere leefgewoont<strong>en</strong> <strong>en</strong> verton<strong>en</strong> meer<br />
probleemgedrag dan andere. Eén van de belangrijkste k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> in dit verband is leeftijd. Naarmate<br />
jonger<strong>en</strong> ouder word<strong>en</strong>, verton<strong>en</strong> ze systematisch meer gedrag dat hun <strong>gezondheid</strong> (op termijn) kan<br />
ondermijn<strong>en</strong> (Vollebergh et al., 2008). Dit geldt allereerst voor het (over)gewicht van jonger<strong>en</strong>.<br />
Naarmate ti<strong>en</strong>ers de overgang mak<strong>en</strong> naar het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> hier verder in kom<strong>en</strong> zijn ze<br />
vaker te dik (paragraaf 3.1). Onderzoek heeft in dit verband lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat leerling<strong>en</strong> van het voortgezet<br />
beduid<strong>en</strong>d ongezonder et<strong>en</strong> <strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk minder vaak beweg<strong>en</strong> dan leerling<strong>en</strong> van het laatste jaar van<br />
de basisschool (Van Dorsselaer et al., 2007). Verder beginn<strong>en</strong> veel jonger<strong>en</strong> op de middelbare school te<br />
experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>. Het aantal rokers van sigarett<strong>en</strong> <strong>en</strong> cannabis stijgt snel in de<br />
ti<strong>en</strong>erjar<strong>en</strong>, ev<strong>en</strong>als het aantal alcoholdrinkers (paragraaf 3.2 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 3.4). Ook groeit het aantal<br />
jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> emotionele <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> <strong>met</strong> de leeftijd (paragraaf 4.1 <strong>en</strong> 4.2). Hetzelfde geldt<br />
voor het aantal jonger<strong>en</strong> dat onveilige seks heeft (gehad). Dit aantal stijgt ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s in e<strong>en</strong> snel tempo,<br />
net zoals het aantal jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> soa (paragraaf 3.5). Het gelijktijdig vóórkom<strong>en</strong> van deze<br />
gedraging<strong>en</strong> hangt ook sterk sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> de leeftijd van jonger<strong>en</strong>. En ook hier gaat de ontwikkeling in<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 119
negatieve zin snel. Op 12-jarige leeftijd, in de brugklas, vertoont ongeveer 5% van de jonger<strong>en</strong> drie of<br />
meer van deze ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of psychische problem<strong>en</strong> tegelijkertijd. Op 14-jarige leeftijd<br />
is dit aantal gesteg<strong>en</strong> naar ongeveer 20% om vervolg<strong>en</strong>s door te stijg<strong>en</strong> naar ongeveer 45% van de<br />
jonger<strong>en</strong>, bijna de helft dus, op 16-jarige leeftijd (hoofdstuk 5).<br />
Van e<strong>en</strong> verdere vervroeging van riskant gedrag lijkt ge<strong>en</strong> sprake<br />
E<strong>en</strong> veelgehoorde zorg is dat jonger<strong>en</strong> steeds vroeger start<strong>en</strong> <strong>met</strong> dergelijk ongezond gedrag. Maar is<br />
dat ook zo? Start<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> nu eerder dan <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia geled<strong>en</strong> <strong>met</strong> rok<strong>en</strong>, drink<strong>en</strong>, seks <strong>en</strong> drugs?<br />
En, zi<strong>en</strong> we teg<strong>en</strong>woordig dit soort experim<strong>en</strong>teergedrag verder vervroeg<strong>en</strong> <strong>en</strong> soms zelfs doorsijpel<strong>en</strong><br />
naar de kindertijd? E<strong>en</strong> duidelijk antwoord op deze vrag<strong>en</strong> is niet zomaar te gev<strong>en</strong>. Dit heeft te mak<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> de beperktheid van veel tr<strong>en</strong>dgegev<strong>en</strong>s (deze hebb<strong>en</strong> vaak e<strong>en</strong> relatief korte tijdspanne) <strong>en</strong> het feit<br />
dat er naar verhouding weinig informatie is over kinder<strong>en</strong> onder de 12 jaar. Eén van de terrein<strong>en</strong><br />
waarop zeker sprake is van e<strong>en</strong> vervroeging is dat van de seksualiteit (Vollebergh, 2008). In<br />
teg<strong>en</strong>stelling tot <strong>en</strong>kele dec<strong>en</strong>nia geled<strong>en</strong>, to<strong>en</strong> het aangaan van seksuele relaties nog sterk verbond<strong>en</strong><br />
was aan het huwelijk <strong>en</strong> aan het krijg<strong>en</strong> van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus aan latere lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong><br />
(jongvolwass<strong>en</strong>heid), zi<strong>en</strong> we dat teg<strong>en</strong>woordig ongeveer éénderde van de 16-jarig<strong>en</strong> seks heeft gehad.<br />
Dit laatste gegev<strong>en</strong> is overig<strong>en</strong>s al <strong>en</strong>ige jar<strong>en</strong> stabiel (paragraaf 3.5). E<strong>en</strong> verdere vervroeging richting<br />
de vroege adolesc<strong>en</strong>tie zit er, naar het zich laat aanzi<strong>en</strong>, niet direct in. Voor het gebruik van drugs geldt<br />
iets vergelijkbaars. Was dit in de jar<strong>en</strong> tachtig vooral e<strong>en</strong> aangeleg<strong>en</strong>heid van oudere adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
jongvolwass<strong>en</strong><strong>en</strong>, nu start in ieder geval het experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> cannabis in de vroege ti<strong>en</strong>ertijd. Maar<br />
ook hier geldt dat er de laatste jar<strong>en</strong> (na 1996) ge<strong>en</strong> verdere vervroeging is waar te nem<strong>en</strong> (paragraaf<br />
3.4). Het gebruik van andere drugs (cocaïne, XTC, heroïne <strong>en</strong>zovoorts) is <strong>en</strong> blijft vooralsnog vooral<br />
iets van latere lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong> (Van Laar et al., 2008).<br />
E<strong>en</strong> snelle int<strong>en</strong>sivering van ongezond gedrag is wel zichtbaar<br />
In hoeverre dit ook geldt voor rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcohol drink<strong>en</strong>, is niet geheel te overzi<strong>en</strong>. Anekdotes wijz<strong>en</strong><br />
vaak uit dat ti<strong>en</strong>ers vroeger soms ook al jong hun eerste sigaretje of biertje aangebod<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong>.<br />
Voorhe<strong>en</strong> war<strong>en</strong> dit echter vooral luxe artikel<strong>en</strong>. Vandaag de dag is er e<strong>en</strong> commerciële markt gericht<br />
op de jeugd. Daarnaast beschikk<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> over veel geld. De drempel om g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> te<br />
gebruik<strong>en</strong>, <strong>en</strong> dat vooral ook veel <strong>en</strong> vaak te do<strong>en</strong>, is daarmee aanzi<strong>en</strong>lijk lager. Misschi<strong>en</strong> is het voor<br />
deze zak<strong>en</strong> niet zozeer e<strong>en</strong> kwestie van e<strong>en</strong> vervroegde aanvangsdatum, als wel van e<strong>en</strong> vervroeging in<br />
de int<strong>en</strong>siteit waarmee zij gebruik<strong>en</strong> door de grote beschikbaarheid <strong>en</strong> het gevarieerde aanbod. De<br />
cijfers lat<strong>en</strong> bijvoorbeeld zi<strong>en</strong> dat het aantal binge-drinkers tuss<strong>en</strong> 2003 <strong>en</strong> 2005 <strong>met</strong> bijna 10% is<br />
gesteg<strong>en</strong> (paragraaf 3.2). Bij dit gedrag zi<strong>en</strong> we ev<strong>en</strong>wel mom<strong>en</strong>teel ge<strong>en</strong> bewijs voor e<strong>en</strong> vervroeging<br />
richting de kindertijd. We zi<strong>en</strong> eerder het omgekeerde. Tuss<strong>en</strong> 2003 <strong>en</strong> 2005 is het aantal kinder<strong>en</strong> uit<br />
groep 8 dat ooit alcohol heeft gebruik licht, zij het niet significant, gedaald van 57 naar 49%. 11 Ook is<br />
na 2003 ge<strong>en</strong> stijging meer waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> in het aantal (start<strong>en</strong>de) drinkers onder de groep jeugd van 12<br />
jaar <strong>en</strong> ouder (paragraaf 3.2).<br />
<strong>Leefstijl</strong> VMBO-leerling<strong>en</strong> structureel riskanter<br />
E<strong>en</strong> belangrijke risicogroep als het gaat om ongezond gedrag wordt gevormd door jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
relatief laag opleidingsniveau volg<strong>en</strong>. De leefstijl van VMBO-leerling<strong>en</strong> is structureel riskanter te<br />
noem<strong>en</strong> dan die van leerling<strong>en</strong> van hogere opleidingniveaus (Vollebergh et al., 2008). Daarbij do<strong>en</strong><br />
zich steeds de grootste verschill<strong>en</strong> voor tuss<strong>en</strong> VMBO-leerling<strong>en</strong> die de beroepsgerichte leerweg<br />
volg<strong>en</strong> <strong>en</strong> VWO-leerling<strong>en</strong>. Zo zijn deze VMBO-leerling<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk vaker te dik dan VWOleerling<strong>en</strong><br />
(paragraaf 3.1). Daarnaast gebruik<strong>en</strong> ze meer g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong>: ze drink<strong>en</strong> vaker <strong>en</strong> vaker te<br />
veel, ze rok<strong>en</strong> vaker <strong>en</strong> als ze cannabis rok<strong>en</strong>, rok<strong>en</strong> ze dit gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> meer. Verder<br />
11 Deze cijfers zijn gebaseerd op additionele analyses die het Trimbos-instituut op verzoek heeft uitgevoerd.<br />
120 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
apporter<strong>en</strong> meer van deze leerling<strong>en</strong> emotionele, maar vooral ook meer gedragsproblem<strong>en</strong> (hoofdstuk<br />
4). Ook hebb<strong>en</strong> zij beduid<strong>en</strong>d vaker seks gehad voor hun 17 de dan leerling<strong>en</strong> van het VWO. Het zijn<br />
dan ook vooral de VMBO-leerling<strong>en</strong> die de beroepsgerichte leerweg volg<strong>en</strong> die risicogedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
psychische problem<strong>en</strong> stapel<strong>en</strong>. Ongeveer één op de drie van de VMBO-leerling<strong>en</strong> van de<br />
beroepsgerichte leerweg vertoont drie of meer aspect<strong>en</strong> van het hier onderzochte ongezonde gedrag<br />
<strong>en</strong>/of emotionele <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> gelijktijdig t<strong>en</strong> opzichte van slechts één op de ti<strong>en</strong> VWOleerling<strong>en</strong><br />
(hoofdstuk 5). Deze bevinding<strong>en</strong> mak<strong>en</strong> duidelijk dat er al op jonge leeftijd verschill<strong>en</strong> in<br />
leefstijl naar sociaaleconomische status (afge<strong>met</strong><strong>en</strong> aan de opleiding van jonger<strong>en</strong>) ontstaan. Hiermee<br />
wordt e<strong>en</strong> basis gelegd voor sociaaleconomische <strong>gezondheid</strong>sverschill<strong>en</strong> in zowel de jeugdfase als de<br />
volwass<strong>en</strong>heid. In het kader van de aanpak van dergelijke verschill<strong>en</strong> is het dan ook van groot belang<br />
om extra in te zett<strong>en</strong> op het bevorder<strong>en</strong> van gezond gedrag <strong>en</strong> van e<strong>en</strong> gezonde psychische<br />
ontwikkeling van jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> lage schoolniveaus.<br />
Verschil in leefstijl tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes: e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld<br />
In teg<strong>en</strong>stelling tot de leeftijd <strong>en</strong> het opleidingsniveau, factor<strong>en</strong> die <strong>met</strong> (nag<strong>en</strong>oeg) alle in dit <strong>rapport</strong><br />
besprok<strong>en</strong> aspect<strong>en</strong> van leefstijl hetzelfde verband verton<strong>en</strong>, is dit verband bij sekse minder e<strong>en</strong>duidig.<br />
Opvall<strong>en</strong>d is dat bij meisjes gedur<strong>en</strong>de de adolesc<strong>en</strong>tie bepaald probleemgedrag sterk to<strong>en</strong>eemt, terwijl<br />
bij jong<strong>en</strong>s deze ontwikkeling zich op deze punt<strong>en</strong> minder duidelijk voordoet (Vollebergh, 2007;<br />
Vollebergh et al 2008). Zo zijn meisjes vaker te dik dan jong<strong>en</strong>s (paragraaf 3.1). Ook ervar<strong>en</strong> meisjes<br />
veel meer emotionele problem<strong>en</strong>. Het aantal meisjes <strong>met</strong> emotionele problem<strong>en</strong> neemt bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> toe<br />
<strong>met</strong> de leeftijd, terwijl dit voor jong<strong>en</strong>s niet geldt (hoofdstuk 4). Verder is het perc<strong>en</strong>tage meisjes dat<br />
wel e<strong>en</strong>s gedwong<strong>en</strong> is tot seksuele handeling<strong>en</strong> groter dan bij jong<strong>en</strong>s (paragraaf 3.5). Daarnaast is er<br />
ongezond gedrag dat voorhe<strong>en</strong> vooral voorkwam onder jong<strong>en</strong>s, maar waar meisjes in de afgelop<strong>en</strong><br />
jar<strong>en</strong> cruciale inhaalslag<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gemaakt. Zo zijn de verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>s <strong>en</strong> meisjes als het<br />
gaat om rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> het gebruik van alcohol nag<strong>en</strong>oeg verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ook komt de afname in het<br />
cannabisgebruik in de periode 1996-2003 voor e<strong>en</strong> belangrijk deel voor rek<strong>en</strong>ing van jong<strong>en</strong>s. Het<br />
gebruik van meisjes is in die periode daar<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> gelijk geblev<strong>en</strong>, al is het actuele gebruik van meisjes<br />
mom<strong>en</strong>teel (nog) wel iets lager dan dat van jong<strong>en</strong>s. Voor jong<strong>en</strong>s geldt aan de andere kant weer dat ze<br />
iets vaker gedragsproblem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>. Ze verton<strong>en</strong> vooral vaker agressief gedrag. Verdere analyses<br />
wijz<strong>en</strong> uit dat meisjes over het geheel g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> e<strong>en</strong> iets grotere kans hebb<strong>en</strong> op het cluster<strong>en</strong> van het<br />
hier onderzochte risicogedrag in vergelijking <strong>met</strong> jong<strong>en</strong>s. Daarbij moet overig<strong>en</strong>s niet uit het oog<br />
verlor<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dat de soort<strong>en</strong> risicogedraging<strong>en</strong> van meisjes anders kunn<strong>en</strong> zijn dan die van jong<strong>en</strong>s.<br />
De groep meisjes <strong>met</strong> drie of meer risicogedraging<strong>en</strong> zal bijvoorbeeld vaker psychische problem<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong>, terwijl bij jong<strong>en</strong>s <strong>met</strong> meer dan drie risicogedraging<strong>en</strong> vaker sprake zal zijn van<br />
gedragsproblem<strong>en</strong> <strong>en</strong> iets vaker van middel<strong>en</strong>gebruik (hoofdstuk 5).<br />
Autochtone versus allochtone jonger<strong>en</strong>: ook e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld<br />
Ook <strong>met</strong> betrekking tot etniciteit zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> wissel<strong>en</strong>d beeld als het gaat om e<strong>en</strong> ongezonde leefstijl<br />
<strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong>. Op sommige punt<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong> minder gunstig uit de bus,<br />
terwijl ze op andere punt<strong>en</strong> juist gezonder gedrag verton<strong>en</strong> dan autochtone jonger<strong>en</strong>. In het algeme<strong>en</strong><br />
zijn allochtone jonger<strong>en</strong> vaker te dik dan autochtone jonger<strong>en</strong>. Ook beweg<strong>en</strong> ze doorgaans in mindere<br />
mate (paragraaf 3.1). Verder hebb<strong>en</strong> deze jonger<strong>en</strong> vaker gedragsproblem<strong>en</strong> (paragraaf 4.2). Aan de<br />
andere kant lijkt het er niet direct op dat ze meer emotionele problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, al will<strong>en</strong> de<br />
uitkomst<strong>en</strong> van onderzoek op dit punt nog wel e<strong>en</strong>s verschill<strong>en</strong> (paragraaf 4.1). Verder gebruik<strong>en</strong><br />
allochtone jonger<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong>lijk minder alcohol dan hun autochtone leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, al komt binge<br />
drink<strong>en</strong> onder allochtone <strong>en</strong> autochtone alcoholgebruikers ev<strong>en</strong> vaak voor (paragraaf 3.2). Ge<strong>en</strong><br />
duidelijke verschill<strong>en</strong> zijn er <strong>met</strong> betrekking tot rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> cannabisgebruik <strong>en</strong> het perc<strong>en</strong>tage jonger<strong>en</strong><br />
dat seks heeft gehad voor het 17 e jaar. Wel laat verdiep<strong>en</strong>d onderzoek zi<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de<br />
subgroep<strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong> meer riskant seksueel gedrag verton<strong>en</strong> door naar verhouding vaker<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 121
onbeschermde seks te hebb<strong>en</strong> soms <strong>met</strong> meerdere sekspartners. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is het gebruik van de pil<br />
beduid<strong>en</strong>d lager onder allochtone meisjes, wat kan leid<strong>en</strong> tot ongew<strong>en</strong>ste zwangerschap (paragraaf<br />
3.5). In totaal is het perc<strong>en</strong>tage autochtone jonger<strong>en</strong> dat dergelijk gedrag <strong>en</strong> dergelijke problem<strong>en</strong><br />
clustert net iets groter dan het perc<strong>en</strong>tage allochtone jonger<strong>en</strong> – ongeveer 21 versus 16% –, wat voor<br />
e<strong>en</strong> belangrijk deel sam<strong>en</strong>hangt <strong>met</strong> het aanzi<strong>en</strong>lijk hogere aandeel drinkers in de eerste groep. Bij<br />
etniciteit geldt overig<strong>en</strong>s ook, net zoals bij sekse, dat de soort<strong>en</strong> risicogedrag die geclusterd word<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> autochtone <strong>en</strong> allochtone jonger<strong>en</strong>. Bij autochtone jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie of meer<br />
risicogedraging<strong>en</strong> zal, zoals gezegd, het gebruik van alcohol aanzi<strong>en</strong>lijk vaker onderdeel uitmak<strong>en</strong> van<br />
hun leefstijl. Allochtone jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> drie of meer risicogedraging<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> vaker te kamp<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> overgewicht of <strong>met</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> (hoofdstuk 5).<br />
Ongezond gedrag wordt aangeleerd <strong>en</strong> neemt vlucht in de adolesc<strong>en</strong>tie<br />
Sam<strong>en</strong>vatt<strong>en</strong>d stell<strong>en</strong> we vast dat de adolesc<strong>en</strong>tie de lev<strong>en</strong>sfase was <strong>en</strong> nog steeds is waarin jonger<strong>en</strong><br />
beginn<strong>en</strong> te experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>met</strong> ongezond gedrag. De overgang naar het voortgezet onderwijs speelt<br />
hierbij e<strong>en</strong> sleutelrol: veel experim<strong>en</strong>teergedrag start na deze overgang (Vollebergh et.al., 2008). Het<br />
<strong>gezondheid</strong>sgedrag in de ti<strong>en</strong>ertijd vertoont daarmee dikwijls e<strong>en</strong> breuk <strong>met</strong> het <strong>gezondheid</strong>sgedrag in<br />
de (late) kindertijd. Van e<strong>en</strong> voortschrijd<strong>en</strong>de vervroeging lijkt niet direct sprake. Wel zi<strong>en</strong> we e<strong>en</strong><br />
snelle int<strong>en</strong>sivering van veel ongezond gedrag tuss<strong>en</strong> de 12 <strong>en</strong> 16 jaar. Dit geldt zowel voor het gebruik<br />
van alcohol <strong>en</strong> het rok<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong> <strong>en</strong> cannabis, als voor het hebb<strong>en</strong> van psychische problem<strong>en</strong>.<br />
Hoe deze gedraging<strong>en</strong> zich voortzett<strong>en</strong> als jonger<strong>en</strong> ouder word<strong>en</strong> <strong>en</strong> de volwass<strong>en</strong>heid ingaan, is niet<br />
<strong>met</strong> zekerheid te zegg<strong>en</strong>. Wet<strong>en</strong>schappelijke inzicht<strong>en</strong> wijz<strong>en</strong> in algem<strong>en</strong>e zin uit dat hoe vroeger de<br />
start <strong>en</strong> sneller de ontwikkeling richting int<strong>en</strong>sief gebruik, des te groter de kans op het continuer<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
vererger<strong>en</strong> van het ongezonde gedrag in de verdere lev<strong>en</strong>sloop.<br />
Doel prev<strong>en</strong>tie: verl<strong>en</strong>ging van gezonde leefstijl in de adolesc<strong>en</strong>tie<br />
Het feit dat het hier onderzochte ongezonde gedrag doorgaans in de adolesc<strong>en</strong>tie start, maakt<br />
prev<strong>en</strong>tieaandacht voor deze lev<strong>en</strong>sfase cruciaal (Vollebergh et al., 2008). Dat wil natuurlijk niet<br />
zegg<strong>en</strong> dat er ge<strong>en</strong> aandacht di<strong>en</strong>t te zijn voor andere lev<strong>en</strong>sfas<strong>en</strong>, waarin sommige ongezonde<br />
gedraging<strong>en</strong> zelfs vaker voorkom<strong>en</strong> dan in de ti<strong>en</strong>ertijd (bijvoorbeeld alcoholgebruik <strong>en</strong> het gebruik<br />
van bepaalde drugs; Trimbos-instituut, 2006). De ti<strong>en</strong>ertijd behoeft echter bijzondere aandacht omdat<br />
ongezond gedrag vaak begint in deze periode <strong>en</strong> zich in snel tempo onder grote groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
verspreid. Gegev<strong>en</strong> wat bek<strong>en</strong>d is over de kwalijke gevolg<strong>en</strong> van ongezond gedrag, zo stell<strong>en</strong><br />
Vollebergh et al (2008), zou het doel van prev<strong>en</strong>tie moet<strong>en</strong> zijn: het zo lang mogelijk continuer<strong>en</strong> van<br />
de gezonde leefstijl van de kindertijd <strong>en</strong> het uitstell<strong>en</strong> van het aanler<strong>en</strong> van ongezonde gewoont<strong>en</strong>.<br />
Jonger<strong>en</strong> van het VMBO zijn in dit verband vooral kwetsbaar. Zij kom<strong>en</strong> op al de onderzochte<br />
gedraging<strong>en</strong> negatiever uit de bus dan leerling<strong>en</strong> van andere schoolniveaus. Daarnaast zijn er voor<br />
diverse gedraging<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong> in het voorkom<strong>en</strong> naar sekse <strong>en</strong> etniciteit vastgesteld. In de prev<strong>en</strong>tie<br />
van ongezonde leefgewoont<strong>en</strong> di<strong>en</strong>t <strong>met</strong> deze verschill<strong>en</strong> rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> <strong>en</strong> extra te<br />
word<strong>en</strong> ingezet op deze risicogroep<strong>en</strong> (Vollebergh et al., 2008).<br />
Acc<strong>en</strong>tverschill<strong>en</strong> in het lokale prev<strong>en</strong>tiebeleid<br />
Dit betek<strong>en</strong>t ook dat, afhankelijk van de bevolkingssam<strong>en</strong>stelling van geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> – in deze studie zijn<br />
de geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de provincie Noord Brabant als voorbeeld gebruikt – <strong>en</strong> de in zwang zijnde tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong><br />
‘hypes’ onder de lokale jeugd, bepaalde thema’s meer of minder acuut <strong>en</strong>/of belangrijk zijn in het<br />
lokale prev<strong>en</strong>tiebeleid. Zo lat<strong>en</strong> onze analyses bijvoorbeeld zi<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> uit de Brabantse sted<strong>en</strong><br />
minder drink<strong>en</strong> dan de Brabantse plattelandsjonger<strong>en</strong>. De consumptie van cannabis komt daar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong><br />
in de stad weer meer voor. Maar ook als het gaat om het vóórkom<strong>en</strong> van overgewicht of bijvoorbeeld<br />
het rookgedrag van de jeugd, blijkt er behoorlijk wat variatie tuss<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de provincie Noord<br />
Brabant te zijn. Dat pleit ervoor om de prioriteit<strong>en</strong> in het lokale beleid vast te stell<strong>en</strong> op grond van<br />
lokale cijfers, ev<strong>en</strong>tueel in vergelijking tot e<strong>en</strong> landelijke b<strong>en</strong>chmark.<br />
122 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Internationaal gezi<strong>en</strong> steekt de Nederlandse jeugd redelijk gunstig af<br />
Als deze bevinding<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgezet teg<strong>en</strong> hetge<strong>en</strong> zich afspeelt in de westerse land<strong>en</strong> om ons he<strong>en</strong><br />
dan steekt Nederland in algem<strong>en</strong>e zin redelijk gunstig af. Cijfers uit 2005 gev<strong>en</strong> weer dat het<br />
overgewichtprobleem in Nederland in vergelijking <strong>met</strong> andere westerse land<strong>en</strong> relatief klein is. Verder<br />
nem<strong>en</strong> Nederlandse jonger<strong>en</strong> e<strong>en</strong> midd<strong>en</strong>positie in als het gaat om het vóórkom<strong>en</strong> van psychische<br />
problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> het rok<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong> <strong>en</strong> cannabis. Ze zijn tev<strong>en</strong>s midd<strong>en</strong>moters <strong>met</strong> betrekking tot de<br />
leeftijd waarop zij voor de eerste keer seks hebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> het gebruik van condooms. Nederlandse jonger<strong>en</strong><br />
gebruik<strong>en</strong> naar verhouding wel vaak <strong>en</strong>ige vorm van anticonceptie (hetzij één vorm, hetzij meerdere<br />
vorm<strong>en</strong> tegelijk), wat weer tot uiting komt in het bijzonder lage aantal ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong> in<br />
Nederland t<strong>en</strong> opzichte van andere westerse land<strong>en</strong>.<br />
Alcoholgebruik Nederlandse jeugd wel hoog in vergelijking <strong>met</strong> andere land<strong>en</strong><br />
Er is één negatieve uitzondering in de internationale vergelijking: de mate waarin Nederlandse<br />
jonger<strong>en</strong> alcohol gebruik<strong>en</strong>. Nederlandse jonger<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> naar verhouding veel <strong>en</strong> vaak. In 2005<br />
war<strong>en</strong> ze, sam<strong>en</strong> <strong>met</strong> Engelse jonger<strong>en</strong>, koplopers op dit gebied.<br />
‘Ler<strong>en</strong> van de bur<strong>en</strong>’<br />
Dat de Nederlandse jeugd er, <strong>met</strong> uitzondering van het alcoholgebruik, e<strong>en</strong> redelijk gezonde leefstijl op<br />
na lijkt te houd<strong>en</strong>, betek<strong>en</strong>t niet dat risicogedrag van Nederlandse jonger<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> of aanzi<strong>en</strong>lijk minder<br />
aandacht behoeft. De internationale vergelijking van de leefstijlpatron<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> is <strong>met</strong> name<br />
interessant omdat het mogelijk wijst op meer of minder effectief beleid <strong>en</strong> het gebruik van meer of<br />
minder effectieve interv<strong>en</strong>ties. Hoe komt het toch dat Nederlandse ti<strong>en</strong>ers veel meer drink<strong>en</strong> dan<br />
bijvoorbeeld jonger<strong>en</strong> uit de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> of Frankrijk? Hoe kan het dat Nederlandse jonger<strong>en</strong><br />
gematigd cannabis gebruik<strong>en</strong>, Franse jonger<strong>en</strong> koplopers zijn op dit vlak <strong>en</strong> Zweedse jeugdig<strong>en</strong><br />
nauwelijks cannabis gebruik<strong>en</strong>? Wat zit hier achter in term<strong>en</strong> van de doelmatigheid van beleid – qua<br />
inhoud, uitvoering <strong>en</strong> handhaving? Het valt buit<strong>en</strong> de scoop van dit <strong>rapport</strong> om e<strong>en</strong> volledige analyse te<br />
gev<strong>en</strong> van de verklaring van deze internationale verschill<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol van beleid daarbij. Voor<br />
verschill<strong>en</strong>de probleemgedraging<strong>en</strong> is dit overig<strong>en</strong>s al gedaan in het <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong> ‘Ler<strong>en</strong> van de<br />
bur<strong>en</strong>’ (Van der Wilk et al., 2007). Uit dit <strong>rapport</strong> blijkt onder andere dat in Duitsland, Zwitserland,<br />
Frankrijk <strong>en</strong> D<strong>en</strong>emark<strong>en</strong> extra belasting op breezers wordt gehev<strong>en</strong> om jonger<strong>en</strong> te ontmoedig<strong>en</strong><br />
alcohol te drink<strong>en</strong>. Verder blijkt dat het verhog<strong>en</strong> van de prijz<strong>en</strong> van sigarett<strong>en</strong> leidt tot e<strong>en</strong> dal<strong>en</strong>d<br />
aantal rokers, vooral onder jonger<strong>en</strong>.<br />
6.4 Welke risicofactor<strong>en</strong> vergrot<strong>en</strong> de kans op ongezond gedrag onder<br />
jonger<strong>en</strong>?<br />
Inzicht in dynamiek achter het risicogedrag cruciaal, maar k<strong>en</strong>t lacunes<br />
Wet<strong>en</strong>schappelijke inzicht<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat er voor individu<strong>en</strong>, zowel op kortere als langere termijn,<br />
<strong>gezondheid</strong>swinst is te behal<strong>en</strong> door bepaald ongezond gedrag uit te stell<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of niet in het extreme<br />
door te voer<strong>en</strong>. Maar hoe kan dit het beste bereikt word<strong>en</strong>? Hoe kan voorkóm<strong>en</strong> word<strong>en</strong> dat het<br />
experim<strong>en</strong>teergedrag van (bepaalde groep<strong>en</strong>) jonger<strong>en</strong> op het gebied van g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> seks<br />
kwalijke <strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> krijgt of dat hun psychische <strong>gezondheid</strong> verslechtert? Wat werkt wel <strong>en</strong><br />
wat werkt niet in dit verband? Om doelmatig in te kunn<strong>en</strong> grijp<strong>en</strong> in de <strong>gezondheid</strong>spatron<strong>en</strong> van<br />
jonger<strong>en</strong> is het van belang zicht te krijg<strong>en</strong> op de dynamiek erachter (Engels, 2003; Kooiker et al., 2006;<br />
Vollebergh, 2008). Wat speelt zich precies af thuis, in vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> in andere context<strong>en</strong> waar<br />
jonger<strong>en</strong> onderdeel van uit mak<strong>en</strong> (school, vrije tijd, buurt), <strong>met</strong> name als zij de overgang naar het<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 123
voortgezet onderwijs mak<strong>en</strong>? Daarbij doet zich ook de vraag voor hoe het komt dat e<strong>en</strong> klein deel van<br />
de jeugd – ongeveer 20% (hoofdstuk 5) – hier verder in gaat dan andere jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> er diverse<br />
ongezonde gewoont<strong>en</strong> tegelijk op na houdt? De k<strong>en</strong>nis om deze vrag<strong>en</strong> te beantwoord<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t jammer<br />
g<strong>en</strong>oeg vele lacunes. Gedragsverandering<strong>en</strong> gericht op het verbeter<strong>en</strong> van de leefstijl zijn immers niet<br />
e<strong>en</strong>voudig te bewerkstellig<strong>en</strong> (Schnabel, 2007). Nauwe aansluiting bij de leefwereld van de<br />
perso(o)n(<strong>en</strong>) in kwestie is in dit verband cruciaal. Bek<strong>en</strong>d is dat m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in het algeme<strong>en</strong>, <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
in het bijzonder, zich bij keuzes t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van hun leefstijl zeld<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> door mogelijke<br />
<strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> in de toekomst (Schnabel, 1996). Vooral jonger<strong>en</strong> kijk<strong>en</strong> naar het hier <strong>en</strong> nu <strong>en</strong><br />
blijk<strong>en</strong> vaak niet zo vatbaar te zijn voor <strong>gezondheid</strong>sboodschapp<strong>en</strong>. Maar wat bepaalt dan het al dan<br />
niet verton<strong>en</strong> van gezond of ongezond gedrag in deze lev<strong>en</strong>sfase? En wie speelt bij het mak<strong>en</strong> van<br />
keuzes op dit terrein e<strong>en</strong> cruciale rol? Is het vooral zo dat veel jonger<strong>en</strong> niet bestand zijn teg<strong>en</strong> de vele<br />
verleiding<strong>en</strong> van teg<strong>en</strong>woordig, of wet<strong>en</strong> ze niet goed wat de risico’s zijn, of komt het toch vooral door<br />
de groepsdruk? Of laat de supervisie van volwass<strong>en</strong><strong>en</strong> in de puberteit te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over waardoor<br />
jonger<strong>en</strong> zich ongezond gaan gedrag<strong>en</strong>?<br />
Verschill<strong>en</strong>de persoonsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> de leefstijl van jonger<strong>en</strong><br />
De informatie die er is wijst er op dat verschill<strong>en</strong>de persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsgebond<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van invloed zijn op de leefstijl (schematische weergave figuur 6.1). Daarbij is niet altijd<br />
duidelijk hoe deze k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zich tot elkaar verhoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> in welke situaties ze <strong>met</strong>name van<br />
toepassing zijn (voor meer gedetailleerdere informatie: zie de afzonderlijke paragraf<strong>en</strong> in hoofdstuk 3<br />
<strong>en</strong> 4). Op het niveau van de persoonsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn er allereerst biologische factor<strong>en</strong>, zoals<br />
aangebor<strong>en</strong> karaktereig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong>, vroegrijp zijn of erg<strong>en</strong>s aanleg voor hebb<strong>en</strong>, die van invloed<br />
kunn<strong>en</strong> zijn op het verton<strong>en</strong> van ongezond gedrag (zie onder andere paragraaf 3.5, 4.1 <strong>en</strong> 4.2). Nu zijn<br />
g<strong>en</strong><strong>en</strong> niet te manipuler<strong>en</strong> factor<strong>en</strong>. Toch is het bij de prev<strong>en</strong>tie van ongezond gedrag van belang hier<br />
rek<strong>en</strong>ing mee te houd<strong>en</strong>, omdat de omgeving e<strong>en</strong> belangrijke rol kan spel<strong>en</strong> bij het in goede ban<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> van aangebor<strong>en</strong> persoonsk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>. Daarnaast zijn de k<strong>en</strong>nis die jonger<strong>en</strong> (<strong>en</strong> hun ouders)<br />
hebb<strong>en</strong> van mogelijke risico’s van ongezond gedrag <strong>en</strong> het vermog<strong>en</strong> om deze risico’s goed te kunn<strong>en</strong><br />
overzi<strong>en</strong> van belang. Ook de houding van jonger<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van zichzelf <strong>en</strong> ander<strong>en</strong> <strong>en</strong> van bepaald<br />
gedrag heeft invloed, net zoals de kwaliteit van hun coping strategieën <strong>en</strong> sociale vaardighed<strong>en</strong> (‘nee’<br />
kunn<strong>en</strong> zegg<strong>en</strong>) (paragraaf 3.5). Verder kunn<strong>en</strong> problem<strong>en</strong>, bijvoorbeeld psychische problem<strong>en</strong>,<br />
sam<strong>en</strong>gaan <strong>met</strong> het verton<strong>en</strong> van bepaald ongezond gedrag. Maar ook kan ongezond gedrag uitnodig<strong>en</strong><br />
tot meer <strong>en</strong> ander ongezond gedrag, zoals bij rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcohol- <strong>en</strong> cannabisgebruik het geval is<br />
(hoofdstuk 5).<br />
Persoonsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>:<br />
- Biologische factor<strong>en</strong><br />
- K<strong>en</strong>nis<br />
- Houding/attitude/vaardighed<strong>en</strong><br />
- Problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
- Ander risicogedrag verton<strong>en</strong><br />
Omgevingsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>:<br />
- Invloed van leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong><br />
- Invloed van ouders<br />
- Sociaaleconomische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het gezin<br />
- Sociaaleconomische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de buurt<br />
- Financiële toegankelijkheid<br />
- Fysieke aanwezigheid/ beschikbaarheid<br />
Figuur 6.1: Schematische weergave van persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die e<strong>en</strong> rol<br />
kunn<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij het verton<strong>en</strong> van riskant <strong>gezondheid</strong>sgedrag.<br />
Verschill<strong>en</strong>de omgevingsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> beïnvloed<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s de leefstijl van jonger<strong>en</strong><br />
Naast persoonsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> zijn er diverse omgevingsgebond<strong>en</strong> k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> die van invloed<br />
kunn<strong>en</strong> zijn op de gedragspatron<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong>. Allereerst is er de sociale omgeving, in het bijzonder<br />
de rol die ouders <strong>en</strong> leeftijdsg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> spel<strong>en</strong> bij de aanvang van ongezonde gedraging<strong>en</strong>. Zo heeft<br />
124 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
onderzoek uitgewez<strong>en</strong> dat ouders die zelf alcohol drink<strong>en</strong> doorgaans toleranter zijn t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van het<br />
alcoholgebruik van hun kinder<strong>en</strong> dan ouders die niet drink<strong>en</strong> (paragraaf 3.2). Iets vergelijkbaars geldt<br />
voor rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> ongezond et<strong>en</strong> (paragraaf 3.1 <strong>en</strong> 3.3). Daarnaast vindt het experim<strong>en</strong>teergedrag van<br />
jonger<strong>en</strong> bij uitstek in groep<strong>en</strong> plaats. Er zijn verschill<strong>en</strong>de aanwijzing<strong>en</strong> dat jonger<strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
leiderspositie aannem<strong>en</strong> in vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>groep<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarbinn<strong>en</strong> rolmodell<strong>en</strong> zijn e<strong>en</strong> substantiële invloed<br />
kunn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> op het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van de rest van de groep (de zog<strong>en</strong>aamde volgers) (Campbell<br />
et al., 2008). Maar ook de sociaaleconomische k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het gezin of de buurt waarin jonger<strong>en</strong><br />
opgroei<strong>en</strong> zijn van belang. E<strong>en</strong> laag opleidingsniveau, armoede <strong>en</strong> werkloosheid van ouders verhog<strong>en</strong><br />
de kans op allerlei risicogedrag bij hun kinder<strong>en</strong>, net zoals opgroei<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> kansarme, onveilige buurt<br />
(paragraaf 4.1 <strong>en</strong> 4.2). Daarnaast spel<strong>en</strong> de fysieke aanwezigheid / beschikbaarheid <strong>en</strong> financiële<br />
toegankelijkheid van g<strong>en</strong>otsmiddel<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol. E<strong>en</strong> ‘gezonde kantine’ op school of extra gymless<strong>en</strong> kan<br />
de <strong>gezondheid</strong> van de jeugd in positieve zin stimuler<strong>en</strong> (paragraaf 3.1.). Het heff<strong>en</strong> van accijnz<strong>en</strong> op<br />
alcohol of sigarett<strong>en</strong> heeft invloed op het gebruik daarvan door jonger<strong>en</strong>, omdat die doorgaans minder<br />
draagkrachtig zijn dan volwass<strong>en</strong><strong>en</strong>. Maar ook str<strong>en</strong>g toezicht op de handhaving van de verkoop van<br />
alcohol onder de 16 of cannabis onder de 18 jaar kan van invloed zijn op respectievelijk het<br />
drinkgedrag <strong>en</strong> gebruik van cannabis door jonger<strong>en</strong> (paragraaf 3.2 <strong>en</strong> 3.4). Tot slot kan reclame effect<br />
hebb<strong>en</strong> op het gebruik van middel<strong>en</strong> zoals alcohol (paragraaf 3.2) <strong>en</strong> sigarett<strong>en</strong> (paragraaf 3.3)<br />
6.5 In welke settings vind<strong>en</strong> (effectieve) interv<strong>en</strong>ties plaats?<br />
Effectiviteit prev<strong>en</strong>tie vaak alle<strong>en</strong> nog in buit<strong>en</strong>land onderzocht<br />
In dit <strong>rapport</strong> is nader bekek<strong>en</strong> in welke settings mom<strong>en</strong>teel interv<strong>en</strong>ties plaatsvind<strong>en</strong> gericht op de<br />
leefstijl <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong>, hoe effectief deze interv<strong>en</strong>ties zijn <strong>en</strong> welke lacunes er<br />
zijn in het aanbod van (effectieve) interv<strong>en</strong>ties. We spits<strong>en</strong> ons hier toe op vijf settings of invloedsfer<strong>en</strong><br />
die van groot belang zijn voor jonger<strong>en</strong>: gezin, school, wijk, jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg (JGZ) <strong>en</strong> media.<br />
Deze settings word<strong>en</strong> bij al de leefstijlfactor<strong>en</strong> in dit <strong>rapport</strong> aangehaald. Afhankelijk van het<br />
ongezonde gedrag kunn<strong>en</strong> ook andere settings van belang zijn. Voor e<strong>en</strong> beschrijving daarvan wordt<br />
verwez<strong>en</strong> naar de betreff<strong>en</strong>de paragraf<strong>en</strong>.<br />
Tabel 6.1 bevat e<strong>en</strong> overzicht van k<strong>en</strong>nis over de effectiviteit van de interv<strong>en</strong>ties op deze terrein<strong>en</strong> naar<br />
risicogedrag. Daarbij moet word<strong>en</strong> opgemerkt dat, voor zover er effectonderzoek is, dit op dit mom<strong>en</strong>t<br />
voornamelijk afkomstig is uit het buit<strong>en</strong>land. Het is dus vaak niet zeker of in Nederland vergelijkbare<br />
effect<strong>en</strong> verwacht mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
Voor uitsprak<strong>en</strong> over de effectiviteit van prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> we ons per paragraaf in<br />
hoofdstuk 3 op één of meer overzichts<strong>rapport</strong><strong>en</strong> of -artikel<strong>en</strong> gebaseerd. Het onderling vergelijk<strong>en</strong> van<br />
deze oordel<strong>en</strong> bleek niet goed mogelijk, omdat in elk van die <strong>rapport</strong><strong>en</strong> weer andere criteria voor<br />
effectiviteit werd<strong>en</strong> gehanteerd.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 125
Tabel 6.1: Sam<strong>en</strong>vatting van beschikbare k<strong>en</strong>nis over de effectiviteit van interv<strong>en</strong>ties gericht op<br />
probleemgedrag bij jonger<strong>en</strong> in settings waar mom<strong>en</strong>teel interv<strong>en</strong>ties plaatsvind<strong>en</strong> <strong>en</strong> settings waar in pot<strong>en</strong>tie<br />
interv<strong>en</strong>ties plaats kunn<strong>en</strong> vind<strong>en</strong>.<br />
Risicogedrag<br />
Setting Overgewicht Rok<strong>en</strong> Alcohol<br />
gebruik<br />
Cannabis<br />
gebruik<br />
Riskant<br />
Seksueelgedrag<br />
School X + +/- + X<br />
Media (tv-campagnes,<br />
internetcursuss<strong>en</strong>)<br />
+/- +/- +/- +/- +<br />
Gezin P P P P P<br />
Wijk X X X X X<br />
Jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg (JGZ) X X X X X<br />
X: Effectiviteit van deze interv<strong>en</strong>ties is onbek<strong>en</strong>d of wissel<strong>en</strong>d (soms wel; soms ge<strong>en</strong> effect).<br />
+/-: Interv<strong>en</strong>ties vooral (bescheid<strong>en</strong>) effect op k<strong>en</strong>nis/houding tav betreff<strong>en</strong>de risicogedrag (vaak op basis van<br />
buit<strong>en</strong>lands onderzoek).<br />
+: Interv<strong>en</strong>ties (bescheid<strong>en</strong>) effect op terugdring<strong>en</strong> van betreff<strong>en</strong>de risicogedrag (vaak op basis van buit<strong>en</strong>lands<br />
onderzoek).<br />
P : Pot<strong>en</strong>tiële setting. Vindt mom<strong>en</strong>teel ge<strong>en</strong> gerichte prev<strong>en</strong>tie plaats in Nederland, maar kan op basis van<br />
buit<strong>en</strong>landse k<strong>en</strong>nis <strong>en</strong> ervaring wel als setting <strong>met</strong> pot<strong>en</strong>tie word<strong>en</strong> aangemerkt.<br />
School: e<strong>en</strong> vaak ingezette setting <strong>met</strong> naar verhouding veel evid<strong>en</strong>ce-based interv<strong>en</strong>ties<br />
De school is e<strong>en</strong> belangrijke setting voor interv<strong>en</strong>ties gericht op gezond gedrag bij jonger<strong>en</strong>. Via<br />
schol<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> immers grote groep<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in één keer bereikt word<strong>en</strong>. Ook zijn er naar<br />
verhouding veel evid<strong>en</strong>ce-based prev<strong>en</strong>tieprogramma’s beschikbaar voor deze setting:<br />
prev<strong>en</strong>tieprogramma’s die soms betrekking hebb<strong>en</strong> op één, soms op meerdere ongezonde gedraging<strong>en</strong><br />
tegelijkertijd. Sommige programma’s hebb<strong>en</strong> vooral effect op de k<strong>en</strong>nis van jonger<strong>en</strong> omtr<strong>en</strong>t bepaald<br />
ongezond gedrag. Dit geldt bijvoorbeeld voor het gebruik van alcohol. Schoolgerichte interv<strong>en</strong>ties op<br />
dit terrein beperk<strong>en</strong> zich namelijk vaak tot voorlichting (paragraaf 3.2). Diverse andere programma’s<br />
resulter<strong>en</strong> wel in gedragsverandering of in uitstel van ongezond gedrag. Het betreft hier doorgaans<br />
programma’s die verder gaan dan alle<strong>en</strong> informatieversterking <strong>en</strong> zich ook richt<strong>en</strong> op<br />
normbeïnvloeding <strong>en</strong> het versterk<strong>en</strong> van sociale vaardighed<strong>en</strong>. Dat de school e<strong>en</strong> aantrekkelijke<br />
omgeving is voor interv<strong>en</strong>ties heeft echter ook e<strong>en</strong> schaduwzijde.Schol<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> namelijk het belang<br />
inzi<strong>en</strong> van de verschill<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong>. En bezi<strong>en</strong> vanuit het licht van het huidige tak<strong>en</strong>pakket van het<br />
onderwijs <strong>en</strong> de hoeveelheid verzoek<strong>en</strong> tot deelname aan uite<strong>en</strong>lop<strong>en</strong>de activiteit<strong>en</strong> is het voor schol<strong>en</strong><br />
niet altijd mogelijk <strong>en</strong>/of zo aantrekkelijk om mee te do<strong>en</strong>.<br />
Media: dicht teg<strong>en</strong> de leefwereld van de jeugd aan<br />
Het is van belang ook goed te kijk<strong>en</strong> naar de context waarin jonger<strong>en</strong> verker<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de school. E<strong>en</strong><br />
belangrijke invloedsfeer die nauw aansluit bij de leefwereld van jonger<strong>en</strong> is die van media. Via de<br />
televisie <strong>en</strong> het internet kunn<strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> in de eerste plaats aan (objectieve) informatie kom<strong>en</strong> over<br />
‘goed’ <strong>en</strong> ‘slecht’ <strong>gezondheid</strong>sgedrag. Dit is vooral van invloed op hun k<strong>en</strong>nis, zo lat<strong>en</strong> studies naar het<br />
effect van massamediale campagnes van de overheid bijvoorbeeld zi<strong>en</strong> (zie tabel 6.1). Internet heeft<br />
overig<strong>en</strong>s in dat opzicht niet alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> positieve werkingm maar bevat ook de nodige onjuiste <strong>en</strong> soms<br />
zelfs ronduit gevaarlijke informatie over <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> leefstijl. E<strong>en</strong> voorbeeld van dat laatste zijn proana<br />
sites die anorectisch gedrag promot<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijk gedrag neerzett<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> nastrev<strong>en</strong>swaardige<br />
leefstijl. Prev<strong>en</strong>tief optred<strong>en</strong> bijvoorbeeld door het plaats<strong>en</strong> van waarschuwing<strong>en</strong> bij dergelijke sites<br />
kan van groot belang in dit soort gevall<strong>en</strong> (Schoemaker et al., 2007).<br />
Daarnaast is prev<strong>en</strong>tieve hulpverl<strong>en</strong>ing via het internet sterk in opkomst. Jonger<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong>woordig via verschill<strong>en</strong>de sites vrag<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> aan deskundig<strong>en</strong> over onderwerp<strong>en</strong> waar ze<br />
126 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
misschi<strong>en</strong> niet direct mee naar hun ouders of leeftijdg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> will<strong>en</strong> of durv<strong>en</strong> gaan (bijvoorbeeld op het<br />
terrein van seks). Ook kunn<strong>en</strong> ze deelnem<strong>en</strong> aan online cursuss<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> voorbeeld is ‘Grip op je dip’;<br />
e<strong>en</strong> online cursus voor jonger<strong>en</strong> <strong>met</strong> depressieve klacht<strong>en</strong>. Het effect van deze interv<strong>en</strong>tie op het gedrag<br />
<strong>en</strong> de gemoedstoestand van de deelnemers is positief te noem<strong>en</strong>.<br />
Gezinsinterv<strong>en</strong>ties in pot<strong>en</strong>tie effectief maar ook int<strong>en</strong>sief; mogelijkhed<strong>en</strong> van opvoedingsondersteuning<br />
nader bezi<strong>en</strong><br />
In Nederland word<strong>en</strong> gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties in beperkte mate toegepast op de gedraging<strong>en</strong> die in<br />
dit <strong>rapport</strong> aan de orde kom<strong>en</strong>. De interv<strong>en</strong>ties die er zijn spits<strong>en</strong> zich toe op gezinn<strong>en</strong> <strong>met</strong> kinder<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> emotionele <strong>en</strong>/of gedragsproblem<strong>en</strong>. Gezinsgerichte interv<strong>en</strong>ties gericht op rok<strong>en</strong>, alcoholgebruik<br />
of druggebruik word<strong>en</strong> in Nederland op dit mom<strong>en</strong>t niet toegepast. In het buit<strong>en</strong>land wel <strong>en</strong> daar leid<strong>en</strong><br />
deze interv<strong>en</strong>ties vaak tot positieve resultat<strong>en</strong>. Hier zit dus pot<strong>en</strong>tie voor de Nederlandse prev<strong>en</strong>tie,<br />
hoewel het hier om e<strong>en</strong> tamelijk int<strong>en</strong>sieve vorm van prev<strong>en</strong>tie voor specifieke gezinn<strong>en</strong> gaat. Deze<br />
vorm is niet direct aan te bevel<strong>en</strong> voor grote groep<strong>en</strong> ouders.<br />
Verschill<strong>en</strong>de studies lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> dat ouders e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale rol spel<strong>en</strong> bij het ontstaan van verschill<strong>en</strong>de<br />
ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarom is het zinvol na te gaan hoe ouders in het algeme<strong>en</strong> effectief kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> ondersteund bij de opvoeding van jonger<strong>en</strong> als het gaat om leefstijl. Informatie over de<br />
opvoeding in het algeme<strong>en</strong>, bijvoorbeeld over het belang van e<strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong>de maar ook<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>stell<strong>en</strong>de opvoedingshouding, <strong>en</strong> adviez<strong>en</strong> op specifieke terrein<strong>en</strong>, bijvoorbeeld over het belang<br />
van goede voeding <strong>en</strong> van het uitstell<strong>en</strong> van het gebruik van alcohol, kunn<strong>en</strong> hierbij e<strong>en</strong> belangrijke rol<br />
spel<strong>en</strong>.<br />
Wijk: e<strong>en</strong> setting die uitnodigt tot sam<strong>en</strong>werking<br />
Jonger<strong>en</strong> br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> e<strong>en</strong> belangrijk deel van hun (vrije)tijd door in de wijk waarin ze won<strong>en</strong>. Dit geldt in<br />
het bijzonder voor risicogroep<strong>en</strong> jeugd, waaronder jonger<strong>en</strong> die niet meer naar school gaan <strong>en</strong> via de<br />
schoolsetting niet te bereik<strong>en</strong> zijn. De wijk is per definitie e<strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tiesetting waar verschill<strong>en</strong>de<br />
actor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong>. Dit biedt kans<strong>en</strong> tot sam<strong>en</strong>werking tuss<strong>en</strong> organisaties bij de aanpak van<br />
ongezond gedrag <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> het combiner<strong>en</strong> van prev<strong>en</strong>tiestrategieën. Studies naar<br />
gecombineerde prev<strong>en</strong>tie<strong>met</strong>hod<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> regelmatig veelbelov<strong>en</strong>de uitkomst<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, al zijn er ook<br />
studies <strong>met</strong> wissel<strong>en</strong>de effect<strong>en</strong>. Deze aanpak lijkt het bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> vaak beter te do<strong>en</strong> dan <strong>en</strong>kelvoudige<br />
prev<strong>en</strong>tie<strong>met</strong>hod<strong>en</strong>. Voor het welslag<strong>en</strong> van dergelijke gecombineerde strategieën is het wel<br />
noodzakelijk dat de deelnem<strong>en</strong>de organisaties geme<strong>en</strong>schappelijke doelstelling<strong>en</strong> wet<strong>en</strong> te vind<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zich di<strong>en</strong>overe<strong>en</strong>komstig probleemeig<strong>en</strong>aar voel<strong>en</strong>.<br />
JGZ: effectieve prev<strong>en</strong>tieprogramma’s niet altijd beschikbaar<br />
Binn<strong>en</strong> de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg (JGZ), <strong>met</strong> haar wettelijke advies- <strong>en</strong> voorlichtingstaak op het terrein<br />
van jeugd<strong>gezondheid</strong>, is voorlichting over gezonde leefstijl <strong>en</strong> prev<strong>en</strong>tie van ongezond gedrag e<strong>en</strong><br />
structureel terugker<strong>en</strong>d onderwerp in de reguliere contactmom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>met</strong> kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> ouders. Wat<br />
opvalt is dat doorgaans niet bek<strong>en</strong>d is wat de effectiviteit daarvan is. Hier is winst te behal<strong>en</strong>.<br />
Mom<strong>en</strong>teel zit er veel ontwikkeling in de vroegsignalering van psychische problem<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong>. Er<br />
bestaan in de wet<strong>en</strong>schap gevalideerde standaard<strong>en</strong> voor het vaststell<strong>en</strong> van deze problem<strong>en</strong> bij<br />
kinder<strong>en</strong> die steeds meer gebruikt word<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg. Voor overgewicht geldt<br />
mom<strong>en</strong>teel dat, bij gebrek aan evid<strong>en</strong>ce-based programma’s, er e<strong>en</strong> overbruggingsplan <strong>en</strong><br />
signaleringsprotocol <strong>met</strong> richtlijn<strong>en</strong> is voor JGZ-medewerkers. Wat dit op termijn oplevert zal nog<br />
moet<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong>.<br />
Instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de rijksoverheid: gecombineerde aanpak het meeste resultaat<br />
De rijksoverheid staan verschill<strong>en</strong>de instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ter beschikking om het gedrag van jonger<strong>en</strong> te<br />
beïnvloed<strong>en</strong>. Deze zijn onder te verdel<strong>en</strong> in communicatieve instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (voorlichting <strong>en</strong> dergelijke),<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 127
economische instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (accijns, boetes <strong>en</strong> dergelijke) <strong>en</strong> juridische instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> (leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
stell<strong>en</strong> <strong>en</strong> handhav<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke) (Gilsing, 2005). Dit <strong>rapport</strong> laat zi<strong>en</strong> dat vooral prijs- <strong>en</strong><br />
aanbodsmaatregel<strong>en</strong> positieve effect<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> (niet in tabel). Uit buit<strong>en</strong>lands onderzoek is<br />
herhaaldelijk geblek<strong>en</strong> dat zowel het verhog<strong>en</strong> van accijnz<strong>en</strong> als het stell<strong>en</strong> van leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
duidelijke invloed heeft op het <strong>gezondheid</strong>sgedrag van jonger<strong>en</strong>. Handhaving van de gestelde gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong><br />
is cruciaal <strong>en</strong> laat nog wel e<strong>en</strong>s te w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> over. Het feit dat jonger<strong>en</strong> aan wie alcohol of cannabis niet<br />
verkocht mog<strong>en</strong> word<strong>en</strong> deze middel<strong>en</strong> vaak via andere weg<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dan de reguliere,<br />
verdi<strong>en</strong>t bijzondere aandacht in dit verband (zie paragraaf 3.2 <strong>en</strong> 3.4). Andere maatregel<strong>en</strong>, geïnitieerd<br />
door de overheid, lijk<strong>en</strong> doorgaans minder grote effect<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong>. Massamediale campagnes hebb<strong>en</strong>,<br />
zoals eerder gezegd, vooral effect op de k<strong>en</strong>nis van de jeugd over ongezond gedrag <strong>en</strong> niet zozeer op<br />
het gedrag zelf. Reclameverbod<strong>en</strong> voor sigarett<strong>en</strong> of alcohol hebb<strong>en</strong> wel <strong>en</strong>ige invloed op<br />
respectievelijk het rook- <strong>en</strong> drinkgedrag van de jeugd, maar weer minder dan prijs- <strong>en</strong><br />
aanbodsmaatregel<strong>en</strong>. Bevinding<strong>en</strong> uit internationaal onderzoek do<strong>en</strong> vermoed<strong>en</strong> dat de effectiviteit van<br />
verschill<strong>en</strong>de type maatregel<strong>en</strong> to<strong>en</strong>eemt als zij gecombineerd word<strong>en</strong>. Dit geldt in ieder geval voor<br />
interv<strong>en</strong>ties op het terrein van rok<strong>en</strong> <strong>en</strong> alcohol. Prijsverhoging van tabak <strong>en</strong> alcohol vermindert de<br />
consumptie onder de jeugd, maar is effectiever als deze gecombineerd wordt <strong>met</strong> reclamebeperking<strong>en</strong>,<br />
verkoopbeperking<strong>en</strong>, rookverbod<strong>en</strong>, <strong>gezondheid</strong>swaarschuwing<strong>en</strong> op de verpakking<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
massamediale campagnes (paragraaf 3.2 <strong>en</strong> 3.3).<br />
6.6 Wat betek<strong>en</strong>t deze stand van zak<strong>en</strong> voor het prev<strong>en</strong>tiebeleid?<br />
E<strong>en</strong> mix van maatregel<strong>en</strong> het meest effectief<br />
De feit<strong>en</strong> dat:<br />
‐ verschill<strong>en</strong>de persoonsgebond<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgevingsgebond<strong>en</strong> factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rol spel<strong>en</strong> bij het<br />
verton<strong>en</strong> van ongezond gedrag of het hebb<strong>en</strong> van emotionele of gedragsproblem<strong>en</strong>, die op<br />
elkaar in kunn<strong>en</strong> grijp<strong>en</strong> <strong>en</strong> elkaar kunn<strong>en</strong> versterk<strong>en</strong>;<br />
‐ bepaalde ongezonde gedraging<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of emotionele <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> vaak gelijktijdig<br />
voorkom<strong>en</strong>;<br />
‐ het effect van <strong>en</strong>kelvoudige interv<strong>en</strong>ties niet altijd ev<strong>en</strong> groot is <strong>en</strong> van tijdelijke aard kan zijn;<br />
‐ vaak meer te verwacht<strong>en</strong> is van e<strong>en</strong> gecombineerde aanpak dan van <strong>en</strong>kelvoudige maatregel<strong>en</strong>,<br />
zowel als het gaat om interv<strong>en</strong>ties als beleidsmaatregel<strong>en</strong><br />
leid<strong>en</strong> tot de conclusie dat van e<strong>en</strong> mix aan beleidsmaatregel<strong>en</strong> gericht op de persoon <strong>en</strong> de omgeving<br />
het meest te verwacht<strong>en</strong> valt als het gaat om het ombuig<strong>en</strong> van ongezond gedrag. Door e<strong>en</strong> mix aan<br />
maatregel<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong> <strong>en</strong> kracht<strong>en</strong> in die zin te bundel<strong>en</strong> kan gezond gedrag <strong>en</strong> het aanpass<strong>en</strong> van<br />
ongezond gedrag van verschill<strong>en</strong>de kant<strong>en</strong> bevorderd word<strong>en</strong>. (Groep<strong>en</strong>) jonger<strong>en</strong>, <strong>en</strong> waar nodig hun<br />
ouders, word<strong>en</strong> voorgelicht <strong>en</strong> zoveel mogelijk uitgedaagd tot gezond gedrag, waarbij de omgeving zo<br />
wordt ingericht dat de ‘gezonde keuze zoveel mogelijk de makkelijke keuze’ wordt.<br />
Prev<strong>en</strong>tieambities in verband br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>met</strong> de haalbaarheid<br />
E<strong>en</strong> aanpak waarin maatregel<strong>en</strong> gecombineerd word<strong>en</strong> vereist allereerst e<strong>en</strong> goede afstemming tuss<strong>en</strong><br />
verschill<strong>en</strong>de beleidssector<strong>en</strong> op het terrein van volks<strong>gezondheid</strong>, welzijn, justitie <strong>en</strong> onderwijs.<br />
Daarbij di<strong>en</strong>t steeds te word<strong>en</strong> nagegaan waar mogelijke overlapping<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> het beleid van<br />
verschill<strong>en</strong>de overhed<strong>en</strong> of beleidssector<strong>en</strong> zitt<strong>en</strong>, welke lacunes er bestaan <strong>en</strong> of er misschi<strong>en</strong><br />
beleidsmaatregel<strong>en</strong> zijn die elkaar teg<strong>en</strong>werk<strong>en</strong> of die kunn<strong>en</strong> resulter<strong>en</strong> in onbedoelde negatieve<br />
effect<strong>en</strong> (werkgroep IBO prev<strong>en</strong>tie, 2007). Daarnaast zijn afsprak<strong>en</strong> <strong>met</strong> andere betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong><br />
nodig, bijvoorbeeld in de vorm van conv<strong>en</strong>ant<strong>en</strong>, bij het vind<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> goede mix van maatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> goede uitvoering daarvan. Dit is niet altijd e<strong>en</strong>voudig <strong>en</strong> zal soms e<strong>en</strong> ware cultuuromslag vereis<strong>en</strong><br />
128 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
van de betrokk<strong>en</strong> partij<strong>en</strong>. Niet onbelangrijk bij het vaststell<strong>en</strong> van de prioriteit<strong>en</strong> is om de ambities<br />
steeds in verband te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> <strong>met</strong> de uitvoerbaarheid <strong>en</strong> de haalbaarheid ervan. Als bijvoorbeeld de<br />
handhaving van de gestelde leeftijdsgr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> voor het gebruik van alcohol of cannabis steeds teg<strong>en</strong> de<br />
gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong> van de haalbaarheid aanloopt of juist aanzet tot illegaal gedrag (zuipfeest<strong>en</strong> in ket<strong>en</strong>, oudere<br />
vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die drank kop<strong>en</strong>), wat kan <strong>en</strong> moet er dan (extra) gedaan word<strong>en</strong>? En wat betek<strong>en</strong>t dit weer<br />
voor de ambities die er op dit terrein kunn<strong>en</strong> zijn?<br />
Aandacht voor het sam<strong>en</strong>gaan van verschill<strong>en</strong>d ongezond gedrag in prev<strong>en</strong>tiebeleid<br />
Door de nadruk op de afzonderlijke leefstijlfactor<strong>en</strong> wordt verget<strong>en</strong> dat verschill<strong>en</strong>de van deze<br />
gedraging<strong>en</strong> vaak sam<strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong>. Zowel uit internationale literatuur als uit dit <strong>rapport</strong> komt naar<br />
vor<strong>en</strong> dat het alcohol-, tabak- <strong>en</strong> cannabisgebruik van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verton<strong>en</strong> van riskant seksueel<br />
gedrag vaak sam<strong>en</strong>gaan. Wat de dynamiek hierachter is, is niet precies te zegg<strong>en</strong> op dit mom<strong>en</strong>t.<br />
Waarschijnlijk is er sprake van e<strong>en</strong> overkoepel<strong>en</strong>de factor die leidt tot verschill<strong>en</strong>de ongezonde<br />
gedraging<strong>en</strong>, zoals bijvoorbeeld ‘e<strong>en</strong> specifieke jeugdsubcultuur’ of ‘e<strong>en</strong> extremere neiging tot<br />
experim<strong>en</strong>ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> het verk<strong>en</strong>n<strong>en</strong> van gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>’ of ‘e<strong>en</strong> grotere behoefte aan duidelijkheid <strong>en</strong> regels in<br />
de omgeving’. Dat verschill<strong>en</strong>de ongezonde gedraging<strong>en</strong> vaak sam<strong>en</strong> gaan betek<strong>en</strong>t voor het<br />
prev<strong>en</strong>tiebeleid ev<strong>en</strong>wel dat beleid gericht op afzonderlijke risicogedraging<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong> bij voorkeur<br />
in sam<strong>en</strong>hang di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong> bezi<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat prev<strong>en</strong>tieve acties op deze terrein<strong>en</strong> op elkaar afgestemd of<br />
gebundeld moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 129
130 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Literatuur<br />
Ach<strong>en</strong>bach TM, Dum<strong>en</strong>ci L, Rescorla LA. Are American childr<strong>en</strong>'s problems still getting worse? A 23-year comparison.<br />
J Abnorm Child Psych 2003;31:1-11.<br />
Ach<strong>en</strong>bach TM. Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Profiles. Burlington: University of Vermont<br />
Departm<strong>en</strong>t of Psychiatry, 1991a.<br />
Ach<strong>en</strong>bach TM. Manual for the Teacher’s Report Form and 1991 Profiles. Burlington: University of Vermont<br />
Departm<strong>en</strong>t of Psychiatry, 1991b.<br />
Ach<strong>en</strong>bach TM. Manual for the Youth Self-Report and 1991 Profiles. Burlington: University of Vermont Departm<strong>en</strong>t of<br />
Psychiatry, 1991c.<br />
Achterberg P. Alcohol. In: Wilk E van de, Melse J, Broeder J de, Achterberg P (red.). Ler<strong>en</strong> van de Bur<strong>en</strong>. Beleid<br />
publieke <strong>gezondheid</strong> internationaal bezi<strong>en</strong>: rok<strong>en</strong>, alcohol, overgewicht, depressie, <strong>gezondheid</strong>sachterstand<strong>en</strong>, jeugd,<br />
scre<strong>en</strong>ing. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr. 270051010. Hout<strong>en</strong>: Bohn Stafleu Van Loghum, 2007. p.54-82.<br />
Algem<strong>en</strong>e Rek<strong>en</strong>kamer. Conv<strong>en</strong>ant<strong>en</strong> uitgaansgeweld. D<strong>en</strong> Haag: Sdu, 2004.<br />
American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of M<strong>en</strong>tal Disorders, 4th edition (DSM-IV).<br />
Washington DC: American Psychiatric Association, 1994.<br />
Anderson P, Baumberg B. Alcohol in Europe. London: Institute of Alcohol Studies; 2006.<br />
Ausems M, Mesters I, Breukel<strong>en</strong> G van, Vries H de. Effects of in-school and tailored out-of-school smoking prev<strong>en</strong>tion<br />
among Dutch vocational school stud<strong>en</strong>ts. Health Educ Res 2004;19:51-63.<br />
Baal PHM van, Berg M van d<strong>en</strong>, Tariq L, Hoog<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> RT, Schoemaker CG, Schuit AJ, et al. Economic evaluation of<br />
prev<strong>en</strong>tion. Modelling the cost-effectiv<strong>en</strong>ess of increasing alcohol taxes and of prev<strong>en</strong>tion of major depression.<br />
Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>; 2008. [In druk]<br />
Baal PHM van, Vijg<strong>en</strong> SMC, Bemelmans WJE, Hoog<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> RT, Fe<strong>en</strong>stra TL. Pot<strong>en</strong>tial health b<strong>en</strong>efits and cost<br />
effectiv<strong>en</strong>ess of tobacco tax increases and school interv<strong>en</strong>tion programs targeted at adolesc<strong>en</strong>ts in the Netherlands.<br />
<strong>RIVM</strong>-report no. 260601002. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2005.<br />
Bakker F, Vanwes<strong>en</strong>beeck I (red.). Seksuele <strong>gezondheid</strong> in Nederland 2006. Delft: Eburon, 2006.<br />
Bemelmans WJE, Mulder I, Hoogeve<strong>en</strong> RT, Knol K, Hilvering C, Wag<strong>en</strong>er DJT, Willems<strong>en</strong> MC. Het risico van rok<strong>en</strong>:<br />
epidemiologie. Tabaksgebruik. Gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestrijding, 2005.<br />
Bemelmans WJE, W<strong>en</strong>del-Vos GCW, Bos G, Schuit AJ, Tijhuis MAR. Interv<strong>en</strong>ties ter prev<strong>en</strong>tie van overgewicht in de<br />
wijk, op school, op het werk <strong>en</strong> in de zorg. <strong>RIVM</strong> Rapportnr 260301005/2004. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2004.<br />
Berg<strong>en</strong> J van, Götz HH, Richardus JH, Hoebe CJPA, Broer J, Co<strong>en</strong><strong>en</strong> AJT. Preval<strong>en</strong>ce of urog<strong>en</strong>ital Chlamydia<br />
trachomatis increases significantly with level of urbanisation and suggests targeted scre<strong>en</strong>ing approaches: results<br />
from the first national population based study in the Netherlands. Amsterdam: Sex Transm Infect 2005;81:17-23.<br />
Berlo W van, Wijs<strong>en</strong> C, Vanwes<strong>en</strong>beeck I. Gebrek aan regie. E<strong>en</strong> kwalitatief onderzoek naar de achtergrond<strong>en</strong> van<br />
ti<strong>en</strong>erzwangerschapp<strong>en</strong>. Utrecht: RNG, 2005.<br />
Bieleman B, Kruize A, Ni<strong>en</strong>huis A. Monitor alcoholverstrekking jonger<strong>en</strong> 2005. Groning<strong>en</strong>: Intraval, 2006.<br />
Bieleman B, Maarsingh H, Meijer G. Aangeschot<strong>en</strong> wild, onderzoek naar jonger<strong>en</strong>, alcohol, drugs <strong>en</strong> agressie tijd<strong>en</strong>s het<br />
uitgaan. Groning<strong>en</strong>: Stichting INTRAVAL, 1998.<br />
Boer IM de, Laar MJW van de. To<strong>en</strong>ame van chlamydia <strong>en</strong> HIV. Voorlopige soacijfers 2005. Infectieziekt<strong>en</strong> Bulletin<br />
2005;17:129-31.<br />
Bogt T ter, Dorsselaer S van, Vollebergh W. Psychische <strong>gezondheid</strong>, risicogedrag <strong>en</strong> welbevind<strong>en</strong> van Nederlandse<br />
scholier<strong>en</strong>. HBSC - Nederland 2002. Utrecht: Trimbos-instituut, 2003.<br />
Bool M, Blekman J, Jong S de, Ruiter M, Voordouw I. Verminder<strong>en</strong> van suïcidaliteit. Beleidsadvies Actualisering van<br />
het Advies inzake Suïcide, Gezondheidsraad 1986. Utrecht: Trimbos-instituut, 2007.<br />
Bouw<strong>en</strong>s J, Kleinjan M, Peters L, Eijnd<strong>en</strong> R van d<strong>en</strong>. Aanbeveling<strong>en</strong> onderzoek <strong>en</strong> implem<strong>en</strong>tatie op het terrein van de<br />
aanpak van rok<strong>en</strong> - Adviesdocum<strong>en</strong>t. Adviesdocum<strong>en</strong>t in het kader van de Programmeerstudie Rok<strong>en</strong> in opdracht<br />
van ZonMW. Woerd<strong>en</strong>/ Rotterdam: NIGZ/ IVO, 2007.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 131
Brug J, L<strong>en</strong>the F van (eds.). Environm<strong>en</strong>tal determinants and interv<strong>en</strong>tions for physical activity, nutrition and smoking:<br />
A review. Zoetermeer: Speed-Print b.v., 2005.<br />
Bruijn GJ de. Exploring individual-level and <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal-level influ<strong>en</strong>ces on <strong>en</strong>ergy balance-related behaviors; An<br />
integrative perspective (proefschrift). Maastricht: Universiteit Maastricht; 2007.<br />
Bulk-Bunschot<strong>en</strong> AMW, R<strong>en</strong>ders CM, Leerdam FJM van, Hirasing RA. Overbruggingsplan voor kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
overgewicht: Methode voor individuele primaire <strong>en</strong> secundaire prev<strong>en</strong>tie in de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg. Amsterdam:<br />
VUMC, 2005.<br />
Bull FC, Bellew B, Schoppe S, Bauman AE. Developm<strong>en</strong>ts in National Physical Activity Policy: an international review<br />
and recomm<strong>en</strong>dations towards better practice. J Sci Med Sport 2004 Apr;7(1 Suppl):93-104.<br />
Busch MCM, Kuunders MMAP. Wie doet wat? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas<br />
Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Prev<strong>en</strong>tie\ Gericht op<br />
<strong>gezondheid</strong>sdeterminant<strong>en</strong>\ Prev<strong>en</strong>tie gericht op leefstijl\ Alcohol, 25 september 2007.<br />
Busch MCM, Kuunders MMAP, Schoemaker C. Wat is het aanbod? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning,<br />
Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Prev<strong>en</strong>tie\ Gericht op<br />
<strong>gezondheid</strong>sdeterminant<strong>en</strong>\ Prev<strong>en</strong>tie gericht op leefstijl\ Alcohol, 25 september 2007a.<br />
Busch MCM, Kuunders MMAP, Schoemaker C. Wat zijn de effect<strong>en</strong>? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning,<br />
Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Prev<strong>en</strong>tie\ Gericht op<br />
<strong>gezondheid</strong>sdeterminant<strong>en</strong>\ Prev<strong>en</strong>tie gericht op leefstijl\ Alcohol, 25 september 2007b.<br />
Busch MCM, Plank<strong>en</strong> MJE. Wat is het bereik? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas<br />
Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Prev<strong>en</strong>tie\ Gericht op<br />
<strong>gezondheid</strong>sdeterminant<strong>en</strong>\ Prev<strong>en</strong>tie gericht op leefstijl\ Alcohol, 25 september 2007.<br />
Busch MCM, Zeeman G. Wat is het aanbod? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas<br />
Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Prev<strong>en</strong>tie\ Gericht op<br />
<strong>gezondheid</strong>sdeterminant<strong>en</strong>\ Prev<strong>en</strong>tie gericht op leefstijl\ Rok<strong>en</strong>, 11 december 2007.<br />
Campbell R, Starkey F, Holliday J, Audrey S, Bloor M, Parry-Langdon N, et al. An informal school-based peer-led<br />
interv<strong>en</strong>tion for smoking prev<strong>en</strong>tion in adolesc<strong>en</strong>ce (ASSIST): a cluster randomised trial. The Lancet<br />
2008;371:1595-602.<br />
CCV, C<strong>en</strong>trum voor Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> Veiligheid. Aanpakk<strong>en</strong> geweld: Algeme<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: CCV, 2006a.<br />
CCV, C<strong>en</strong>trum voor Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> Veiligheid. Aanpakk<strong>en</strong> geweld: Domein wijk, sport, op<strong>en</strong>baar vervoer,<br />
werk <strong>en</strong> dader- <strong>en</strong> slachtoffergerichte aanpak. D<strong>en</strong> Haag/Amsterdam: CCV/DSP-groep, 2006b.<br />
Chaloupka FJ, Wechsler H. Price, tobacco control policies and smoking among young adults. J Health Econ<br />
1997;16:359-73.<br />
Chisholm D, Rehm J, Ommer<strong>en</strong> Mv, Monteiro M. Reducing the global burd<strong>en</strong> of hazardous alcohol use: a comparative<br />
cost-effectiv<strong>en</strong>ess analysis. J Stud Alcohol. 2004:782-293.<br />
Cole, T. J.; Bellizzi, M. C.; Flegal, K. M., and Dietz, W. H. Establishing a standard definition for child overweight and<br />
obesity worldwide: international survey. BMJ. 2000 May 6; 320(7244):1240-3.<br />
Conrad KM, Flay BR, Hill D. Why childr<strong>en</strong> start smoking cigarettes: predictors of onset. Br J Addict 1992;87:1711-24.<br />
Conv<strong>en</strong>ant overgewicht. Energie in balans 2007. Harder lop<strong>en</strong>. Jaarverslag conv<strong>en</strong>ant overgewicht 2007.<br />
Conv<strong>en</strong>antbureau overgewicht, november 2007.<br />
Crone M, Wiefferink K, Reijineveld M. Psychosociale <strong>gezondheid</strong> van kinder<strong>en</strong>. In: Zeijl E, Crone M, Wiefferink K,<br />
Reijneveld M, Keuz<strong>en</strong>kamp S. Kinder<strong>en</strong> in Nederland. D<strong>en</strong> Haag: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau, 2005.<br />
Crone MR, Dijkstra NS, Friss<strong>en</strong> D, Pauluss<strong>en</strong> TGWM. De effect<strong>en</strong> van Ik ®ook niet. E<strong>en</strong> lesprogramma voor groep 7<br />
<strong>en</strong> 8 van het basisonderwijs. TNO-<strong>rapport</strong> KvL/JPB 2005.226. Leid<strong>en</strong>: TNO, 2005.<br />
Crone MR, Reijneveld SA, Willems<strong>en</strong> MC, van Leerdam FJM, Spruijt RD, Hira Sing RA. Prev<strong>en</strong>tion of smoking in<br />
adolesc<strong>en</strong>ts with lower education: a school based interv<strong>en</strong>tion study. J Epidemiol Community Health 2003;57:675-<br />
80.<br />
Cuijpers P, Scholt<strong>en</strong> M, Conijn B. Verslavingsprev<strong>en</strong>tie. E<strong>en</strong> overzichtsstudie. D<strong>en</strong> Haag: ZonMw Programma<br />
Verslaving, 2006.<br />
132 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Currie C, Roberts C, Morgan A, Smith R, Settertobulte W, Samdal O. Young people’s health in context. Health<br />
Behaviour in School-aged Childr<strong>en</strong> (HBSC) study: international report from the 2001/2002 survey. Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>:<br />
WHO Regional Office for Europe, 2004.<br />
Dal<strong>en</strong> W van, Gacsbaranyi M, Lemmers L, Mulder J. Handleiding Lokaal Alcoholbeleid: E<strong>en</strong> integrale b<strong>en</strong>adering. D<strong>en</strong><br />
Haag: VWA, 2007.<br />
Dekker E, Dal<strong>en</strong> WE van, Kuunders MMAP, Mulder J. Beleid onder invloed. Utrecht: STAP, 2006.<br />
Delgado HM, Austin SB. Can media promote responsible sexual behaviors among adolesc<strong>en</strong>ts and Young adults?<br />
Curr<strong>en</strong>t Opinion in Pediatrics 2007;19:405-10.<br />
Dembo R, Dertke M, Borders S, Washburn M, Schmeidler J. The relationship betwe<strong>en</strong> physical and sexual abuse and<br />
tobacco, alcohol, and illicit drug use among youths in a juv<strong>en</strong>ile det<strong>en</strong>tion c<strong>en</strong>ter. International Journal of the<br />
addictions 1988;23(4):351-78.<br />
Dietz WH. Health consequ<strong>en</strong>ces of obesity in youth: childhood predictors of adult disease. Pediatrics 1998 Mar;101(3 Pt<br />
2):518-25.<br />
DiFranza JR, Savageau JA, Fletcher K, Pbert L, O'Loughlin J, McNeill AD, et al. Susceptibility to nicotine dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce:<br />
the Developm<strong>en</strong>t and Assessm<strong>en</strong>t of Nicotine Dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce in Youth 2 study. Pediatrics 2007;120:e974-e83.<br />
DiFranza JR, Savageau JA, Rigotti NA, Fletcher K, Ock<strong>en</strong>e JK, McNeill AD, et al. Developm<strong>en</strong>t of symptoms of<br />
tobacco dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce in youths: 30 month follow up data from the DANDY study. Tob Control 2002;11:228-35.<br />
Dijck D van, Knibbe RA. De preval<strong>en</strong>tie van probleemdrink<strong>en</strong> in Nederland. Maastricht: Universiteit Maastricht, 2005.<br />
Dijkstra M, Mesters I, Vries H de, Breukel<strong>en</strong> G van, Parcel GS. Effectiv<strong>en</strong>ess of a social influ<strong>en</strong>ce approach and<br />
boosters to smoking prev<strong>en</strong>tion. Health Educ Res 1999;14:791-802.<br />
Doak CM, Visscher TL, R<strong>en</strong>ders CM, Seidell JC. The prev<strong>en</strong>tion of overweight and obesity in childr<strong>en</strong> and adolesc<strong>en</strong>ts:<br />
a review of interv<strong>en</strong>tions and programmes. Obes Rev 2006;7(1):111-36.<br />
Doll R, Peto R, Boreham J, Sutherland I. Mortality in relation to smoking: 50 years observation on male British doctors.<br />
British Medical Journal 2004;328:1519-28.<br />
Dorn T, Heijmans M, Dijk L van, Francke AI, Wolters I, Leeuw JRJ de. Knelpunt<strong>en</strong> <strong>en</strong> hiat<strong>en</strong> bij interv<strong>en</strong>ties gericht op<br />
ondersteuning bij zelfmanagem<strong>en</strong>t, overgewicht <strong>en</strong> mantelzorg. Utrecht: NIVEL, 2007.<br />
Dorsselaer S van, Zeijl E, Eeckhout S van d<strong>en</strong>, Bogt T ter, Vollebergh W. HBSC 2005: <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> welzijn van<br />
jonger<strong>en</strong> in Nederland. Utrecht: Trimbos-instituut, 2007.<br />
Edwards G. Alcohol policy: securing a positive impact on health. In: Rehn N, Room R, Edwards G (eds). Alcohol in the<br />
European Region - consumption, harm and policies. Cop<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>: WHO Regional Office for Europe, 2001<br />
Ellis S, Barnett-Page E, Morgan A, Taylor L, Walters R, Goodrich J. Hiv-prev<strong>en</strong>tion: a review of reviews assessing the<br />
effectiv<strong>en</strong>ess of interv<strong>en</strong>tions te reduce the risk of sexual transmission. Evid<strong>en</strong>ce briefing. London: HHS/HAD, 2003<br />
Engels R, Spruijt R. Waar heeft ze dat toch van... De rol van ouders bij het rookgedrag van hun kinder<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag:<br />
STIVORO, 2002.<br />
Engels R. Big Family. Nijmeg<strong>en</strong>: Jans<strong>en</strong> Print, 2003.<br />
Etter JF, Bouvier P. Some doubts about one of the largest smoking prev<strong>en</strong>tion programmes in Europe, the smokefree<br />
class competition. J Epidemiol Community Health 2006;60:757-9.<br />
Eurostat. Statistische database van de Europese Unie.<br />
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1996,45323734&_dad=portal&_schema=PORTAL&scre<strong>en</strong>=w<br />
elcomeref&op<strong>en</strong>=/&product=EU_MAIN_TREE&depth=1 (laatst bezocht in mei 2008), 2008<br />
Fe<strong>en</strong>stra T, Baal P van, Hoog<strong>en</strong>ve<strong>en</strong> R, Vijg<strong>en</strong> S, Stolk E, Bemelmans W. Cost effectiv<strong>en</strong>ess of interv<strong>en</strong>tions to reduce<br />
tobacco smoking in The Netherlands. An application of the <strong>RIVM</strong> Chronic Disease Model. <strong>RIVM</strong> Reportno:<br />
260601003. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2005.<br />
Ferdinand RF, Verhulst FC, Psychopathology from adolesc<strong>en</strong>ce into young adulthood. An 8-year follow-up study. Am J<br />
Psychiatry 1995;152:1586-94.<br />
Ferdinand RF, Verhulst FC, Wiznitzer M. Continuity and change of selfreported problem behaviors from adolesc<strong>en</strong>ce<br />
into young adulthood. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1995;34:680-90.<br />
Fiore MC, Novotny TE, Pierce JP, Giovino GA, Hatziandreu EJ, Newcomb PA, et al. Methods used to quit smoking in<br />
the United States. Do cessation programs help? JAMA 1990;263:2760-5.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 133
Fulp<strong>en</strong> M van, Bakker F, Breeman L, Poelman J, Schaalma H, Vanwesebeeck L. Vmbo scholier<strong>en</strong>, seksualiteit <strong>en</strong><br />
seksuele vorming: e<strong>en</strong> effectiviteitonderzoek naar de vernieuwde versie van het lespakket ‘Lang leve de Liefde’<br />
Utrecht: RNG, 2002.<br />
Gallus S, Zuccaro P, Colombo P, Apolone G, Pacifici R, Garattini S, et al. Effects of new smoking regulations in Italy.<br />
Ann Oncol 2006;17:346-7.<br />
Gebhardt W, Kuyper L, Greunsv<strong>en</strong> G. Need for intimacy in relationships and motives for sex as determinants of<br />
adolesc<strong>en</strong>t condom use. Journal of Adolesc<strong>en</strong>t Health 2003; 33:154-64.<br />
Gelder BM van, Hoogeve<strong>en</strong> RT, Le<strong>en</strong>t-Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> HMJA van. Wat zijn de mogelijke <strong>gezondheid</strong>sgevolg<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong>? In:<br />
Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>,<br />
Gezondheidsdeterminant<strong>en</strong>\ <strong>Leefstijl</strong>\ Rok<strong>en</strong>, 25 september 2007.<br />
G<strong>en</strong>eration R. http://www.g<strong>en</strong>erationr.nl (laatst bezocht op 25 maart 2008), 2008<br />
Gezondheidsraad. Overgewicht <strong>en</strong> obesitas. Publicatie nr 2003/07. D<strong>en</strong> Haag: Gezondheidsraad, 2003.<br />
Gezondheidsraad. Volks<strong>gezondheid</strong>sschade door passief rok<strong>en</strong>. Publicatie nr 2003/21 D<strong>en</strong> Haag: Gezondheidsraad,<br />
2003.<br />
Gilsing R. Bestuur aan band<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: SCP, 2005.<br />
Glei DA. Measuring contraceptive use patterns among te<strong>en</strong>age and adult wom<strong>en</strong>. Family Planning Perspectives<br />
1999;31(2):73-80.<br />
Glei DA. Measuring contraceptive use patterns among te<strong>en</strong>age and dult wom<strong>en</strong>. Family Planning Perspectives<br />
1999;31(2):73-80.<br />
Goedhart A, Treffers F, Wid<strong>en</strong>felt B van. Vrag<strong>en</strong> naar psychische problem<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: de Str<strong>en</strong>ghts<br />
and Difficulties Questionnaire (SDQ). Maandbl Geestelijke Volksgezondh 2003;58:1018-35.<br />
Goodman R. The Str<strong>en</strong>gths and Difficulties Questionnaire: a research note. J Child Psychol Psychiatry 1997;38:581-86.<br />
Gosselt JF. Drank kop<strong>en</strong> k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> leeftijd. Alcoholverkoop aan jonger<strong>en</strong> onder de wettelijk toegestane leeftijdsgr<strong>en</strong>s.<br />
Utrecht: STAP, 2006.<br />
Graaf H de, Meijer S, Poelman J, Vanwees<strong>en</strong>beeck I. Seks onder je 25e. Seksuele <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong> in Nederland<br />
anno 2005. Utrecht/Amsterdam: RNG/SOA Aids Nederland, 2005.<br />
Grimshaw GM, Stanton A. Tobacco cessation interv<strong>en</strong>tions for young people. Cochrane. Database Syst Rev<br />
2006:CD003289.<br />
Halberstadt J, Partnerschap Overgewicht Nederland: <strong>rapport</strong>age 2007 <strong>en</strong> jaarplan 2008. Amsterdam: Vrije<br />
Universiteit/VU Medisch c<strong>en</strong>trum Amsterdam, 2008.<br />
Hays RD, Ellickson PL. Associations betwe<strong>en</strong> drug use and deviant behaviour in te<strong>en</strong>agers. Addictive Behaviors<br />
1999;1(3):291-302.<br />
Hekkink C, Pos S, Baars C. Ouders voor gezonde kinder<strong>en</strong>. Inv<strong>en</strong>tarisatie van <strong>gezondheid</strong>sbevorder<strong>en</strong>de project<strong>en</strong><br />
gericht op ouders in Nederland. Woerd<strong>en</strong>: NIGZ, 2005.<br />
Hermanns J, Öry F, Schrijvers G (Inv<strong>en</strong>tgroep). Help<strong>en</strong> bij opgroei<strong>en</strong> <strong>en</strong> opvoed<strong>en</strong>: eerder, sneller <strong>en</strong> beter. E<strong>en</strong> advies<br />
over vroegtijdige signalering <strong>en</strong> interv<strong>en</strong>ties bij opvoed- <strong>en</strong> opgroeiproblem<strong>en</strong>. Utrecht: Julius C<strong>en</strong>trum, 2005<br />
Hertog FRJ d<strong>en</strong>. Niet-westerse allochton<strong>en</strong> 2007. In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst Verk<strong>en</strong>ning, Nationale Atlas<br />
Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, Beïnvloed<strong>en</strong>de factor<strong>en</strong>\ Sociale omgeving\<br />
Allochton<strong>en</strong>, 24 september 2007.<br />
Hibell B, Andersson B, Bjarnason T, Ahlström S, Balakireva O, Kokkevi A, et al. The ESPAD Report 2003; Alcohol<br />
and Other Drug use Among Stud<strong>en</strong>ts in 35 European Countries. Stockholm: The Swedish Council for Information<br />
on Alcohol and Other Drugs (CAN) and the Pompidou Group at the Council of Europe, 2004.<br />
Hofstra MB, Ende J van der, Verhulst FC. Child and adolesc<strong>en</strong>t problems predict DSM-IV disorders in adulthood: A 14year<br />
follow-up of a Dutch epidemiological sample. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2002;41:182-9.<br />
Höing M, Vanwes<strong>en</strong>beeck I, Bakker F. Girls’ Talk: seksuele empowerm<strong>en</strong>t voor meid<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> studie naar de effectiviteit<br />
van e<strong>en</strong> counselprogramma voor jonge meid<strong>en</strong> uit risicogroep<strong>en</strong>. Utrecht: RNG, 2006.<br />
Holder H. Effective alcohol policy for the community and nation: what sci<strong>en</strong>ce tells us. studieconfer<strong>en</strong>tie Minder drank<br />
<strong>met</strong> meer beleid; 31 mei 2006. Utrecht: STAP, 2006.<br />
Holder HD, Greunewald PJ, Ponicki WR, Tr<strong>en</strong>o AJ, Grube JW, Saltz RF, et al. Effects of community-based<br />
interv<strong>en</strong>tions on high-risk drinking and alcohol-related injuries. JAMA 2000;238(18):2341-7.<br />
134 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Holder HD. Alcohol and the Community. A Systems Approach to Prev<strong>en</strong>tion. London: Cambridge University Press;<br />
1998.<br />
Hollander AEM de, Hoeymans N, Melse JM, Oers JAM van, Polder JJ (red.). Zorg voor <strong>gezondheid</strong>. Volks<strong>gezondheid</strong><br />
Toekomst Verk<strong>en</strong>ning 2006. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr. 270061003. Hout<strong>en</strong>: Bohn Stafleu Van Loghum, 2006.<br />
Horlings E, Scoggins A. An ex ante assessm<strong>en</strong>t of the economic impacts of EU alcohol policies. Final version. Leid<strong>en</strong>:<br />
RAND Europe, 2006.<br />
Hurk K van d<strong>en</strong>, Dommel<strong>en</strong> P van, Wilde JA de, Verkerk PH, Buur<strong>en</strong> S van, HiraSing RA. Preval<strong>en</strong>tie van overgewicht<br />
<strong>en</strong> obesitas bij jeugdig<strong>en</strong> 4-15 jaar in de periode 2002-2004. TNO-<strong>rapport</strong>: KvL/JPB/2006.010. Leid<strong>en</strong>: TNO, 2006.<br />
IJzer MC. Mass Media Campaigns to promote Safe Sex: An evaluation of Public Campaigns in the Netherlands.<br />
Groning<strong>en</strong>, 1999.<br />
IOTF Preval<strong>en</strong>ce Data. International Obesity Taskforce. Child & Adolesc<strong>en</strong>t overweight in Europe [Web Page]. 2007;<br />
Accessed 2008 Apr 3. Available at: http://www.iotf.org/database.<br />
IOTF, International Obesity Taskforce. Waiting for a gre<strong>en</strong> light for health? Europe at the crossroads for diet and<br />
disease. OTF position paper. London: IOTF, 2003.<br />
Jans<strong>en</strong> W, Looij-Jans<strong>en</strong> PM van de, Ferreira I, Wilde EJ de, Brug J. Differ<strong>en</strong>ces in measured and self-reported height<br />
and weight in Dutch adolesc<strong>en</strong>ts. Ann Nutr Metab 2006;50(4):339-46.<br />
Jooss<strong>en</strong>s L, Raw M. The Tobacco Control Scale: a new scale to measure country activity. Tob Control 2006;15:247-53.<br />
Kan C van, Tönis I. Eindevaluatie gedragscodeproject<strong>en</strong>: De waarde van norm<strong>en</strong>. Leid<strong>en</strong>: Platform Opleiding,<br />
Onderwijs <strong>en</strong> Organisatie Universiteit Leid<strong>en</strong>, 2005.<br />
Kessler RC, Demler O, Frank RG, Olfson M, Pincus HA, Walters EE, et al. Preval<strong>en</strong>ce and treatm<strong>en</strong>t of m<strong>en</strong>tal<br />
disorders, 1990 to 2003. The New England Journal of Medicine 2005;352(24):2515-23.<br />
Kirby D. The impact of schools and school program upon adolesc<strong>en</strong>t sexuale behavior. Journal of Sex Research<br />
2002;39:27-33.<br />
Knaap LM van der, Nijss<strong>en</strong> LTJ, Bogaerts S. Geweld verslag<strong>en</strong>? E<strong>en</strong> studie naar de prev<strong>en</strong>tie van geweld in het<br />
publieke <strong>en</strong> semi-publieke domein. D<strong>en</strong> Haag: VWS/ WODC, 2006.<br />
Knibbe RA, Joost<strong>en</strong> J, Derickx M, Choquet M, Morin D, Monshouwer K, et al. Perceived availability of substances,<br />
substance use and substance-related problems: a cross national study among Fr<strong>en</strong>ch and Dutch adolesc<strong>en</strong>ts. Journal<br />
of Substance Use 2005;10(2-3):151-63.<br />
Kock<strong>en</strong> P, Weber S, Bekkema N, Dorst A van, Kester<strong>en</strong> N van, Wiefferink K. E<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie van seksuele<br />
<strong>gezondheid</strong>sbevorderingsinterv<strong>en</strong>ties voor de jeugd van 10 tot 21 jaar. Leid<strong>en</strong>: TNO, 2007.<br />
Koning A. De invloed van partnertype op variabel<strong>en</strong> die condoomgebruik bepal<strong>en</strong>. Afstudeerscriptie. Universiteit<br />
Utrecht, 2004.<br />
Kooiker S, Draak M d<strong>en</strong>, Camp<strong>en</strong> C van. Invester<strong>en</strong> in <strong>gezondheid</strong>. In: Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Rapport 2006. D<strong>en</strong> Haag:<br />
SCP, 2006.<br />
Koolhaas C, Willems<strong>en</strong> M. Jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sociale druk om (niet) te rok<strong>en</strong>: verandering<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> 1998 <strong>en</strong> 2005. D<strong>en</strong><br />
Haag: STIVORO, 2005.<br />
Kourtis AP, Kraft JM, Gavin L, Kissin D, McMich<strong>en</strong>-Wright P and Jamieson J. Prev<strong>en</strong>tion os Sexually Transmitted<br />
Human Immunodefici<strong>en</strong>cy Virus (HIV) Infection in adolesc<strong>en</strong>ts. Curr<strong>en</strong>t HIV Research 2006;(4):209-19.<br />
Kuipers H. Invloed op sportieve prestaties. In: Knol K, Hilvering C, Wag<strong>en</strong>er DJT, Willems<strong>en</strong> MC. Tabaksgebruik.<br />
Gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestrijding. Utrecht: LEMMA BV, 2005.<br />
Kuunders MMAP, Laar MW van. Wat zijn de mogelijke oorzak<strong>en</strong> van alcoholgebruik? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst<br />
Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, <br />
Gezondheidsdeterminant<strong>en</strong>\ <strong>Leefstijl</strong>\ Alcoholgebruik, 13 december 2007.<br />
Laar M van, Cruts A, Verdurm<strong>en</strong> J, Ooy<strong>en</strong>-Houb<strong>en</strong> M, Meijer R. Nationale Drug Monitor Jaarbericht 2007. Utrecht:<br />
Trimbos-instituut, 2008.<br />
Lancaster T, Stead LF. Individual behavioural counselling for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev<br />
2005a:CD001292.<br />
Lancaster T, Stead LF. Self-help interv<strong>en</strong>tions for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev 2005b:CD001118.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 135
Land H van 't, Ruiter C de, Berg M van d<strong>en</strong>, Schoemaker C. Wachtlijst<strong>en</strong>. In: Branche<strong>rapport</strong><strong>en</strong> VWS. D<strong>en</strong> Haag: VWS,<br />
De VWS-sector<strong>en</strong>\GGZ-MZ\Feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> cijfers\Kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jeugd\ (laatst<br />
bezocht op 1 april 2008), 17 mei 2005.<br />
Land H van 't, Ruiter C de. Nationale Monitor Geestelijke Gezondheid 2006 (NMG). Utrecht: Trimbos-instituut, 2006.<br />
Lanting L, Hoeymans N (eindred.). Let op letsels. Prev<strong>en</strong>tie van ongevall<strong>en</strong>, geweld <strong>en</strong> suïcidaal gedrag. Bilthov<strong>en</strong>:<br />
<strong>RIVM</strong>, 2008.<br />
Lavik NJ, Claus<strong>en</strong> SE, Peders<strong>en</strong> W. Eating behavior, drug use, psychopathology and par<strong>en</strong>tal bonding in adolesc<strong>en</strong>ts in<br />
Norway. Acta Psychiatrica Scanndinavica 1991;84(4):387-90.<br />
L<strong>en</strong>the FJ van, Mack<strong>en</strong>bach JP. Neighbourhood and individual socioeconomic inequalities in smoking: the role of<br />
physical neighbourhood stressors. J Epidemiol.Community Health, 2006;60:699-705.<br />
Levy DT, Fri<strong>en</strong>d KB. The effects of clean indoor air laws: what do we know and what do we need to know? Health<br />
Educ Res 2003;18(5):592-609.<br />
Lind<strong>en</strong> MW van der, Westert GP, Bakker DH de, Schellevis EG. Tweede Nationale Studie naar ziekt<strong>en</strong> <strong>en</strong> verrichting<strong>en</strong><br />
in de huisartspraktijk: klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> aando<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> in de bevolking <strong>en</strong> in de huisartspraktijk. Utrecht/Bilthov<strong>en</strong>:<br />
NIVEL/<strong>RIVM</strong>, 2004.<br />
Lottes IL. Sexual Health Policies in Other Industrialized Countries: Are There Lessons for the United States? The<br />
Journal of Sex research 2002;39(1):79-83.<br />
Lovato C, Linn G, Stead LF, Best A. Impact of tobacco advertising and promotion on increasing adolesc<strong>en</strong>t smoking<br />
behaviours. Cochrane Database Syst Rev 2003:CD003439.<br />
Maas IAM, Jans<strong>en</strong> J. Psychische (on)<strong>gezondheid</strong>. Determinant<strong>en</strong> <strong>en</strong> effect<strong>en</strong> van prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties. <strong>RIVM</strong><strong>rapport</strong>nr.<br />
270555001. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2000.<br />
Manlove J, Ryan S, Franzetta K. Patterns of contraceptive use within te<strong>en</strong>agers’ first sexual relationships. Pespectives on<br />
Sexual and reproductive health 2003;35(6):246-55.<br />
Manning WD, Longmore MA, Giordano PC. The relationship context of contraceptive use at first intercourse. Family<br />
Planning Perspectives, 2000.<br />
Meeus W, Kroneman M, Junger M, Ossebaard H, Scholte E, Slot W, et al. Risicogedrag van adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong>: neg<strong>en</strong> contraintuïtieve<br />
stelling<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: Van Gorcum, 1999.<br />
Meijer S, Graaf H de, Vanwes<strong>en</strong>beeck I, Poelman J. A Seks onder je 25e: Participatie in onderzoek <strong>en</strong> actie. SOA Aids<br />
Nederland/RNG, 2005.<br />
Meijer SA, Smit F, Schoemaker CG, Cuijpers P. Gezond verstand. Evid<strong>en</strong>ce-based prev<strong>en</strong>tie van psychische<br />
stoorniss<strong>en</strong>. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr: 270672001. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2006.<br />
Merrill JC, Kleber HD, Shwartz M, Hong Liu, Lewis SR. Drug and alcohol dep<strong>en</strong>d<strong>en</strong>ce 1999;56(3):205-12.<br />
Middelbeek L, Blokdijk L, Schuit AJ, Buijs G, Rutz SI, Schilthuis HJ, et al. Overgewichtprev<strong>en</strong>tie in het voortgezet<br />
onderwijs: het landelijke <strong>en</strong> regionale beeld. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr 260412001. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2007.<br />
Mik W. S<strong>en</strong>se jonger<strong>en</strong>spreekuur. Pubers overzi<strong>en</strong> slecht de gevolg<strong>en</strong> van ongezond seksueel gedrag. Pre Post<br />
2008;10(32):26-7.<br />
Ministerie van Volks<strong>gezondheid</strong>, Welzijn <strong>en</strong> Sport, Ministerie van Justitie. Wet op de Jeugdzorg. D<strong>en</strong> Haag: VWS/<br />
Justitie, 2004.<br />
Moher M, Hey K, Lancaster T. Workplace interv<strong>en</strong>tions for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev<br />
2005:CD003440.<br />
Monshouwer K, Dorsselaer S van, Gorter A, Verdurm<strong>en</strong> J, Vollebergh W. Jeugd <strong>en</strong> riskant gedrag. Kerngegev<strong>en</strong>s uit het<br />
peilstationsonderzoek 2003. Utrecht: Trimbos-instituut, 2004.<br />
Monshouwer K, Smit F, Graaf R de, Os J van, Vollebergh W. First cannabis use: does onset shift to younger ages?<br />
Findings from 1988 to 2003 from the Dutch National School Survey on Substance Use. Addiction 2005;100(7): 963-<br />
70.<br />
Monshouwer K, Verdurm<strong>en</strong> J, Dorsselaer S van, Smit E, Gorter A, Vollebergh W. Jeugd <strong>en</strong> riskant gedrag.<br />
Kerngegev<strong>en</strong>s Peilstationsonderzoek 2007. Utrecht: Trimbos-instituut, 2008.<br />
Moore S, Ros<strong>en</strong>thal D, Mitchell A. Youth, AIDS and sexually transmitted diseases. London/New York: Routledge,<br />
1996.<br />
136 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Mulder J. Drink<strong>en</strong> op school. Landelijk scholier<strong>en</strong>onderzoek naar de alcoholverstrekking <strong>en</strong> het alcoholgebruik binn<strong>en</strong><br />
het voortgezet onderwijs <strong>en</strong> op schoolfeest<strong>en</strong>. Rapportnr: U.2005.15. Utrecht: STAP, 2005.<br />
Must A, Strauss RS. Risks and consequ<strong>en</strong>ces of childhood and adolesc<strong>en</strong>t obesity. Int J Obes Relat Metab Disord<br />
1999;23(Suppl 2):S2-11.<br />
Nabb<strong>en</strong> T, B<strong>en</strong>schop A, Korf DJ. Ant<strong>en</strong>ne 2006: tr<strong>en</strong>ds in alcohol, tabak <strong>en</strong> drugs bij jonge Amsterdammers.<br />
Amsterdam: Roz<strong>en</strong>berg Publishers, 2007.<br />
NASB, Nationaal Actieplan Sport <strong>en</strong> Beweg<strong>en</strong>. www.nasb.nl (laatst geraadpleegd mei 2008), 2008.<br />
NIAAA, National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. Underage drinking. Why do adolesc<strong>en</strong>ts drink, what are<br />
the risks, and how can underage drinking be prev<strong>en</strong>ted? Alcohol Alert 2006 January.<br />
NIGZ & SOA Aids Nederland. www.goedvoorbereid.nl (laatst bezocht in mei 2008), 2008.<br />
Nijboer C. Overgewicht lokaal ingedikt <strong>en</strong> uitgediept; e<strong>en</strong> inv<strong>en</strong>tarisatie van lokale instrum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gericht op het<br />
voorkom<strong>en</strong> van overgewicht. Woerd<strong>en</strong>: NIGZ, 2004.<br />
Pedlow CT, Carey MP. Developm<strong>en</strong>tally Appropriate Sexual Risk Reduction Interv<strong>en</strong>tions for Adolesc<strong>en</strong>ts: Rationale,<br />
Review of Interv<strong>en</strong>tions, ans recomm<strong>en</strong>dations for Research and Practice. Annual Behavioral Medicine<br />
2004;27(3):172-84.<br />
Pieterse ME, Willems<strong>en</strong> MC. Ontstaan <strong>en</strong> voorkom<strong>en</strong> van rookgedrag bij jonger<strong>en</strong>. In: Knol K, Hilvering C, Wag<strong>en</strong>er<br />
DJT, Willems<strong>en</strong> MC. Tabaksgebruik. Gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestrijding. Utrecht: LEMMA BV, 2005.<br />
Pligt J van der, Richard R. Changing adolesc<strong>en</strong>ts’ sexual behaviour: perceived risk, self-efficacy and anticipated regret.<br />
Pati<strong>en</strong>t Education and Counselling 1994;23:187-96.<br />
Pohjanpää AKJ, Rimpelä AH, Rimpelä M, Karvon<strong>en</strong> JS. Health Education Research 1997;12(1),25-36.<br />
Pontier JF, Tiggelman ECM, Winkel WMM van der. Prev<strong>en</strong>tie op het gebied van seksuele <strong>gezondheid</strong>. Eind<strong>rapport</strong>age.<br />
Bureau Obelon, 2006.<br />
Poos MJJC, Smit JM, Gro<strong>en</strong> J, Kommer GJ, Slobbe LCJ. Kost<strong>en</strong> van Ziekt<strong>en</strong> in Nederland 2005; Zorg voor euro's-8.<br />
<strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr. 270751019. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2008.<br />
Rashad I, Kaestner R. Te<strong>en</strong>age sex, drugs and alcohol use: problems id<strong>en</strong>tifying theh cause of risky behaviors. Journal of<br />
Health Economics 2004;23(3):493-503.<br />
Reid DJ, Killoran AJ, McNeill AD, Chambers JS. Choosing the most effective health promotion options for reducing a<br />
nation's smoking preval<strong>en</strong>ce. Tobacco Control 1992;1:185-97.<br />
Reilly JJ, Methv<strong>en</strong> E, McDowell ZC, Hacking B, Alexander D, Stewart L, et al. Health consequ<strong>en</strong>ces of obesity. Arch<br />
Dis Child 2003 Sep;88(9):748-52.<br />
R<strong>en</strong>ders CM, Delemarre-van de Waal, Dekker HA, Hirasing Ra. Insulineresist<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> diabetes mellitus type 2 bij<br />
kinder<strong>en</strong> <strong>met</strong> overgewicht. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2003;42:2060-3.<br />
R<strong>en</strong>ders CM, Seidell JC, Mechel<strong>en</strong> W van, Hirasing RA. Overgewicht <strong>en</strong> obesitas bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> adolesc<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
prev<strong>en</strong>tieve maatregel<strong>en</strong>. Ned Tijdschr G<strong>en</strong>eeskd 2004;148:2066-70.<br />
ResCon, research & consultancy. De gezonde school <strong>en</strong> g<strong>en</strong>otmiddel<strong>en</strong> 1995-1998. Eindevaluatie. Haarlem: ResCon,<br />
1999.<br />
Rescorla L, Ach<strong>en</strong>bach TM, Ivanova MY, Dum<strong>en</strong>ci L, Almqvist F, Bil<strong>en</strong>berg N, et al. Epidemiological comparisons of<br />
problems and positive qualities reported by adolesc<strong>en</strong>ts in 24 countries. J Consult Clin Psychol 2007 Apr;75(2):351-<br />
8.<br />
Rescorla, 2008. Persoonlijke mededeling.<br />
Rigotti NA, DiFranza JR, Chang Y, Tisdale T, Kemp B, Singer DE. The effect of <strong>en</strong>forcing tobacco-sales laws on<br />
adolesc<strong>en</strong>ts' access to tobacco and smoking behavior. N.Engl.J Med 1997;337:1044-51.<br />
Rigter H. Cannabis. Prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> behandeling bij jonger<strong>en</strong>. Utrecht: Trimbos-instituut, 2007.<br />
RNG, Rutgers Nisso Groep. Tr<strong>en</strong>ds in Seksualiteit. Wat wet<strong>en</strong> we anno 2008? Utrecht: RNG, 2008.<br />
RNG, Rutgers Nisso Group. Landelijke Abortus Registratie 2006. Utrecht: RNG, 2007.<br />
Robin L, Dittus P, Whitaker D, Crosby R, Ethier K, Mezoff J, et al. Behavioral Interv<strong>en</strong>tions to Reduce Incid<strong>en</strong>ce of<br />
HIV, STD, and Pregnancy Among Adults: A Decade in Review. Journal of Adolesc<strong>en</strong>t Health 2004;34:3-26.<br />
Room R, Babor T, Rehm J. Alcohol and public health. Lancet 2005;365:519-30.<br />
Rotterdamse Jeugdmonitor. Factsheet Rok<strong>en</strong>, alcohol- <strong>en</strong> drugsgebruik. www.jeugdmonitorrotterdam.nl, 2007<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 137
Roza SJ, Hofstra MB, Ende J van der, Verhulst FC. Stable prediction of mood and anxiety disorders based on behavioral<br />
and emotional problems in childhood: a 14-year follow-up during childhood, adolesc<strong>en</strong>ce, and young adulthood. Am<br />
J Psychiatry 2003;160:2116-21.<br />
RVD, Rijksvoorlichtingsdi<strong>en</strong>st, Publiek & Communicatie. Campagne ‘Veilig vrij<strong>en</strong>’2004. Jaarevaluatie 2004. D<strong>en</strong><br />
Haag: RVD, 2005.<br />
Scanlon K, Williams M, Raphael B. M<strong>en</strong>tal health promotion in NSW: conceptual framework for developing initiatives.<br />
Sydney: NSW Health Departm<strong>en</strong>t, 1997.<br />
Schnabel P. Gezond gedrag <strong>en</strong> hoe prev<strong>en</strong>tie werkt. Tijdschrift voor <strong>gezondheid</strong>swet<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> 2007;85(1);10-1.<br />
Schnabel P. Meer geluk dan wijsheid. De zoektocht naar e<strong>en</strong> betere geestelijke volks<strong>gezondheid</strong>. Tijdschrift<br />
<strong>gezondheid</strong>sbevordering 2006;17(1):5-14.<br />
Schnabel P. Thema: 'Die jeugd van teg<strong>en</strong>woordig...' - introductie. In Jeugdbeleid 2008;2(1):3-12.<br />
Schoemaker C, Have M t<strong>en</strong>, Sytema S, Verhaak P. Tr<strong>en</strong>ds in de geestelijke volks<strong>gezondheid</strong> in Nederland. E<strong>en</strong> visie<br />
gebaseerd op cijfers. Maandblad Geestelijke volks<strong>gezondheid</strong> 2007;62:824-35.<br />
Schoemaker C, Smeets E, Hoeymans N, Jans<strong>en</strong> A. Pro-anorexia weblogs. De onverwachte effect<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
waarschuwingstekst. Maandblad Geestelijke volks<strong>gezondheid</strong> 2007;6(26):512-21.<br />
Schoemaker CG, Rigter H (red.). Nationale monitor geestelijke <strong>gezondheid</strong>. Jaarboek 2002. Utrecht: Bureau NMG,<br />
2003.<br />
Schoemaker CG, Ruiter C de (red.). Nationale monitor geestelijke <strong>gezondheid</strong>. Jaarboek 2003. Utrecht: Bureau NMG,<br />
2003.<br />
Schoemaker CG, Ruiter C de (red.). Nationale monitor geestelijke <strong>gezondheid</strong>. Jaarboek 2004. Utrecht: Bureau NMG,<br />
2004.<br />
Schoemaker CG, Ruiter C de (red.). Trimbos zakboek psychische stoorniss<strong>en</strong>. Utrecht: De Tijdstroom, 2005.<br />
Secker-Walker RH, Gnich W, Platt S, Lancaster T. Community interv<strong>en</strong>tions for reducing smoking among adults.<br />
Cochrane Database Syst Rev 2002:CD001745.<br />
Serra C, Cabezas C, Bonfill X, Pladevall-Vila M. Interv<strong>en</strong>tions for prev<strong>en</strong>ting tobacco smoking in public places.<br />
Cochrane Database Syst Rev 2000:CD001294.<br />
Shaffer D, Fisher P, Christopher PL, Dulcan MK, Schwab-Stone ME. NIMH Diagnostic Interview Schedule for<br />
Childr<strong>en</strong> Version IV (NIMH DISC-IV): Description, differ<strong>en</strong>ces from previous versions, and reliability of some<br />
common diagnoses. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 2000;39:28-38.<br />
Siegel M, Albers AB, Ch<strong>en</strong>g DM, Hamilton WL, Bi<strong>en</strong>er L. Local Restaurant Smoking Regulations and the Adolesc<strong>en</strong>t<br />
Smoking Initiation Process. Results of a Multilevel Contextual Analysis Among Massachusetts Youth. Arch Pediatr<br />
Adolesc Med 2008;162(5):477-83<br />
Siqueira L, Brook J. Tobacco use as a predictor of illicit drug use and drug-related problems in youth. Journal of<br />
adolesc<strong>en</strong>t health 2003;32(1):50-7.<br />
Sowd<strong>en</strong> A, Arblaster L, Stead L. Community interv<strong>en</strong>tions for prev<strong>en</strong>ting smoking in young people. Cochrane Database<br />
Syst Rev 2003:CD001291.<br />
Sowd<strong>en</strong> AJ, Arblaster L. Mass media interv<strong>en</strong>tions for prev<strong>en</strong>ting smoking in young people. Cochrane Database Syst<br />
Rev 2000:CD001006.<br />
Spalding KL, Arner E, Westermark PO, Bernard S, Buchholz BA, Bergmann O, et al. Dynamics of fat cell turnover in<br />
humans. Nature 2008 May 4. [Epub ahead of print]<br />
Stafström M, Ostergr<strong>en</strong> P, Larsson S, Lindgr<strong>en</strong> B, Lundborg P. A community action programme for reducing harmful<br />
drinking behaviour among adolesc<strong>en</strong>ts: the Trelleborg Project Addiction 2006;101(6):831-23.<br />
Stafström M. Prev<strong>en</strong>ting adolesc<strong>en</strong>t alcohol use. Processes and outcomes of a community-based interv<strong>en</strong>tion in<br />
Trelleborg. Malmö: Lund University, 2007.<br />
Stead LF, Lancaster T. Group behaviour therapy programmes for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev<br />
2005b:CD001007.<br />
Stead LF, Lancaster T. Interv<strong>en</strong>tions for prev<strong>en</strong>ting tobacco sales to minors. Cochrane Database Syst Rev<br />
2005a:CD001497.<br />
Stead LF, Perera R, Lancaster T. Telephone counselling for smoking cessation. Cochrane Database Syst Rev<br />
2006;3:CD002850.<br />
138 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Stev<strong>en</strong>s GW, Pels T, B<strong>en</strong>gi-Arslan L, Verhulst FC, Vollebergh WA, Crijn<strong>en</strong> AA. Par<strong>en</strong>t, teacher and self-reported<br />
problem behavior in The Netherlands: comparing Moroccan immigrant with Dutch and with Turkish immigrant<br />
childr<strong>en</strong> and adolesc<strong>en</strong>ts.Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2003 Oct;38(10):576-85.<br />
STIVORO. Rok<strong>en</strong>, de harde feit<strong>en</strong>: Jeugd 2007, 2007.<br />
Storm I, Nijboer C, W<strong>en</strong>del-Vos GCW, Visscher TLS, Schuit AJ. E<strong>en</strong> gezonde omgeving ter prev<strong>en</strong>tie van<br />
gewichtsstijging; nationale <strong>en</strong> lokale mogelijkhed<strong>en</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2006.<br />
Strauss RS. Childhood obesity and self-esteem. Pediatrics 2000 Jan;105(1):e15.<br />
Summerbell CD, Waters E, Edmunds LD, Kelly S, Brown T, Campbell KJ. Interv<strong>en</strong>tions for prev<strong>en</strong>ting obesity in<br />
childr<strong>en</strong>. Cochrane Database Syst Rev 2001, Issue 1. Art. No.: CD001871. DOI: 10.1002/14651858.CD001871.pub2<br />
Swartz LHG, Noell JW, Schroeder SW, Ary DV. A randomised control study of a fully automated internet based<br />
smoking cessation programme. Tob Control 2006;15:7-12.<br />
Sweet M, Moynihan R. Improving population health: the uses of systematic reviews. New York: Milbank Memorial<br />
Fund, 2007.<br />
Swinburn B, Egger G, Raza F. Dissecting obesog<strong>en</strong>ic <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>ts: the developm<strong>en</strong>t and application of a framework<br />
for id<strong>en</strong>tifying and prioritizing <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal interv<strong>en</strong>tions for obesity. Prev Med 1999Dec;29(6 Pt 1):563-70.<br />
Sytema S, Gunther N, Reelick F, Drukker M, Pijl B, Land H van ‘t. Verk<strong>en</strong>ning<strong>en</strong> in de Kinder- <strong>en</strong> Jeugdpsychiatrie.<br />
E<strong>en</strong> bijdrage uit de Psychiatrische Casusregisters Rijnmond, Zuid-Limburg, Noord-Nederland. Utrecht: Trimbosinstituut,<br />
2005.<br />
Taioli E, Wynder EL. Effect of the age at which smoking begins on frequ<strong>en</strong>cy of smoking in adulthood. N Engl J Med<br />
1991;325:968-9.<br />
Thomas R, Perera R. School-based programmes for prev<strong>en</strong>ting smoking. Cochrane Database Syst Rev<br />
2006;3:CD001293.<br />
Tick NT, Ende J van der, Verhulst FC. Tw<strong>en</strong>ty-year tr<strong>en</strong>ds in emotional and behavioral problems of Dutch childr<strong>en</strong> in a<br />
changing society. Acta Psychiatrica Scandinavica 2007;116:473-82.<br />
Tick NT, Van der Ende J, Verhulst FC. T<strong>en</strong>-year tr<strong>en</strong>ds in self-reported emotional and behavioral problems of Dutch<br />
adolesc<strong>en</strong>ts. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol [in druk].<br />
Tick NT. Time tr<strong>en</strong>ds in Dutch childr<strong>en</strong>’s m<strong>en</strong>tal health. Academisch proefschrift. Rotterdam: Erasmus Universiteit<br />
Rotterdam, 2007.<br />
Towns<strong>en</strong>d J, Roderick P, Cooper J. Cigarette smoking by socioeconomic group, sex, and age: effects of price, income,<br />
and health publicity. BMJ 1994;309:923-7.<br />
TRAILS. http://www.trails.nl (laatst bezocht op 25 maart 2008), 2008.<br />
Trimbos Prev<strong>en</strong>tie. www.trimbosprev<strong>en</strong>tie.nl (laatst geraadpleegd mei 2008). Utrecht: Trimbos-instituut, 2008.<br />
Trimbos-instituut. Afsprak<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> ouders <strong>en</strong> kids teg<strong>en</strong> alcohol onder de 16. Persbericht, 13 mei 2008.<br />
http://www.trimbos.nl/default23162.html (laatst bezocht op 18 mei 2008), 2008.<br />
Tschann JM, Adler NE, Millstein SG, Gurvey JE, Ell<strong>en</strong> JM. Relative power betwe<strong>en</strong> sexual partners and condom use<br />
among adolesc<strong>en</strong>ts. Journal of Adolesc<strong>en</strong>t Health 2002, 31:17-25.<br />
UNICEF, Child poverty in perspective: An overview of child well-being in rich countries, Innoc<strong>en</strong>ti Report Card 7,<br />
2007. UNICEF Innoc<strong>en</strong>ti Research C<strong>en</strong>tre, Flor<strong>en</strong>ce.<br />
Vanwes<strong>en</strong>beeck I, Zess<strong>en</strong> G van, Ingham R, Jaramazovic E & Stev<strong>en</strong>s D. Factors and processes in heterosexual<br />
compet<strong>en</strong>ce and risk: an integrated review of the evid<strong>en</strong>ce. Psychology and Health 1999;14:25-50.<br />
Verdonk-Kleinjan WMI, Knibbe RA, Tan FES, Willems<strong>en</strong> MC, De Groot HN, De Vries H. Impact of the Dutch<br />
workplace-smoking ban on non-smokers’ exposure to <strong>en</strong>vironm<strong>en</strong>tal tobacco smoke (submitted).<br />
Verdonk-Kleinjan. Persoonlijke mededeling, 2008.<br />
Verdurm<strong>en</strong> J, Abraham M, Planije M, Monshouwer K, Dorsselaer S van, Schult<strong>en</strong> I, et al. Alcoholgebruik <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong><br />
onder de 16 jaar. Schadelijke effect<strong>en</strong> <strong>en</strong> effectiviteit van alcoholinterv<strong>en</strong>ties. Utrecht: Trimbos-instituut; 2006.<br />
Verdurm<strong>en</strong> J, Monshouwer K, Dorsselaer S van. Bov<strong>en</strong>matig drink<strong>en</strong> in Nederland: uitkomst<strong>en</strong> van de 'Netherlands<br />
m<strong>en</strong>tal health survey and incid<strong>en</strong>ce study' [Nemesis]. Utrecht: Bureau NDM, 2003<br />
Verhulst FC, Ende J van der, Ferdinand RF, Kasius MC. The preval<strong>en</strong>ce of DSM-III-R diagnoses in a national sample of<br />
Dutch adolesc<strong>en</strong>ts. Archives of G<strong>en</strong>eral Psychiatry 1997a;54:329-36.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 139
Verhulst FC, Ende J van der, Koot HM. Handleiding voor de CBCL/4-18. Rotterdam: Afdeling Kinder- <strong>en</strong><br />
Jeugdpsychiatrie, Sophia Kinderziek<strong>en</strong>huis/Academisch Ziek<strong>en</strong>huis Rotterdam/Erasmus Universiteit Rotterdam,<br />
1996.<br />
Verhulst FC, Ende J van der, Koot HM. Handleiding voor de Teacher’s Report Form (TRF). Rotterdam: Afdeling<br />
Kinder- <strong>en</strong> Jeugdpsychiatrie, Sophia Kinderziek<strong>en</strong>huis/Academisch Ziek<strong>en</strong>huis Rotterdam/Erasmus Universiteit<br />
Rotterdam, 1997b.<br />
Verhulst FC, Ende J van der. Factors associated with child m<strong>en</strong>tal health service use in the community. J Am Acad<br />
Child Adolesc Psychiatry 1997;36:901-9.<br />
Verhulst FC, Koot JM. Child psychiatric epidemiology: Concepts, <strong>met</strong>hods and findings. Beverly Hills, CA: Sage<br />
Publications, 1992.<br />
Verhulst FC, Van der Ende J, Koot HM. Handleiding voor de Youth Self-Report. Rotterdam: Afdeling Kinder- <strong>en</strong><br />
Jeugdpsychiatrie, Sophia Kinderziek<strong>en</strong>huis/Academisch Ziek<strong>en</strong>huis Rotterdam/Erasmus Universiteit Rotterdam.,<br />
1997c.<br />
Verhulst FC, Verheij F (red.). Kinder- <strong>en</strong> jeugdpsychiatrie: Onderzoek <strong>en</strong> diagnostiek. Ass<strong>en</strong>: Van Gorcum, 2006.<br />
Vet R, Eijnd<strong>en</strong> R van der. Het gebruik van alcohol door jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> de rol van ouders: Resultat<strong>en</strong> van twee <strong>met</strong>ing<strong>en</strong>.<br />
Rotterdam: IVO, 2007.<br />
Visscher T, Kremers S, Kromhout D. Prev<strong>en</strong>tie van gewichtsstijging <strong>en</strong> richtlijn<strong>en</strong> voor gewichtsbeheersing. NHS-<br />
NRG-groep, 2007.<br />
Voedingsc<strong>en</strong>trum. Handleiding prev<strong>en</strong>tie van overgewicht. D<strong>en</strong> Haag: Voedingsc<strong>en</strong>trum, 2007.<br />
Vogels T, Buit<strong>en</strong>dijk SE, Bruil J, Dijkstra NS, Pauluss<strong>en</strong> TGWM. Jonger<strong>en</strong>, seksualiteit, prev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> hulpverl<strong>en</strong>ing.<br />
E<strong>en</strong> verk<strong>en</strong>ning van de situatie in 2002. TNO-<strong>rapport</strong>nr. 2002.281. Leid<strong>en</strong>: TNO, 2002.<br />
Vollebergh W. De tijd van je lev<strong>en</strong>. Jeugd in verander<strong>en</strong>de culturele context<strong>en</strong>. Utrecht: Journey Press The Netherlands,<br />
2008.<br />
Vollebergh W. Dorsselaer S van, Zeijl E, Bogt T ter. Hoe goed gaat het <strong>met</strong> de Nederlandse jonger<strong>en</strong>? In Jeugdbeleid<br />
2008:2(1);13-20.<br />
Vollebergh W. Slotbeschouwing. In: Dorsselaer S van, Zeijl E, Eeckhout S van, Bogt T ter. HBSC 2005: <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong><br />
welzijn van jonger<strong>en</strong> in Nederland: Utrecht: Trimbos-instituut, 2007.<br />
Vorst H van der. The key to the cellar door. The Role of the Family in Adolesc<strong>en</strong>ts’Alcohol Use. Nijmeg<strong>en</strong>: Radboud<br />
Universiteit, 2007.<br />
Vries H de, Backbier E, Dijkstra M, Breukel<strong>en</strong> G van, Parcel G, Kok G. A Dutch social influ<strong>en</strong>ce smoking prev<strong>en</strong>tion<br />
approach for vocational school stud<strong>en</strong>ts. Health Educ Res 1994;9:365-74.<br />
Vries H de, Ros<strong>en</strong>dal T, Wilt<strong>en</strong>burg K. Evaluatieverslag Smoke Free Teams GGD Noord-K<strong>en</strong>nemerland. Alkmaar:<br />
GGD Noord-K<strong>en</strong>nemerland, 2001.<br />
VWA. Controles van de VWA wijz<strong>en</strong> uit dat 40% van de sportver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong> de Drank- <strong>en</strong> Horecawet overtreedt.<br />
http://www.vwa.nl/portal/page?_pageid=119,1639824&_dad=portal&_schema=PORTAL&p_news_item_id=10212<br />
(laatst bezocht op 28 mei 2004), 2004.<br />
VWS & STIVORO. www.rok<strong>en</strong><strong>en</strong>dewet.nl (laatst bezocht in mei 2008). D<strong>en</strong> Haag: VWS/ STIVORO, 2008.<br />
VWS, Ministerie van Volks<strong>gezondheid</strong>, Welzijn <strong>en</strong> Sport. Prev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>ota Kiez<strong>en</strong> voor gezond lev<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: VWS,<br />
2006.<br />
Wakefield M, Flay B, Nichter M, Giovino G. Role of the media in influ<strong>en</strong>cing trajectories of youth smoking. Addiction<br />
2003;98(Suppl 1):79-103.<br />
Wakefield M, Giovino G. Te<strong>en</strong> p<strong>en</strong>alties for tobacco possession, use, and purchase: evid<strong>en</strong>ce and issues. Tobacco<br />
Control 2003;12(Suppl 1):i6-13.<br />
W<strong>en</strong>del-Vos GCW, Ooij<strong>en</strong>dijk WTM, Baal PHM van, Storm I, Vijg<strong>en</strong> SMC, Jans M, et al. Kost<strong>en</strong>effectiviteit <strong>en</strong><br />
<strong>gezondheid</strong>swinst van behal<strong>en</strong> beleidsdoel<strong>en</strong> beweg<strong>en</strong> <strong>en</strong> overgewicht: Onderbouwing Nationaal Actieplan Sport <strong>en</strong><br />
Beweg<strong>en</strong>. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr. 260701001. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, 2005.<br />
Werkgroep IBO prev<strong>en</strong>tie. Gezond gedrag bevorderd. Interdepartem<strong>en</strong>taal beleidsonderzoek 2006-2007, nr 1. D<strong>en</strong><br />
Haag: juni 2007.<br />
Whitaker RC, Wright JA, Pepe MS, Seidel KD, Dietz WH. Predicting obesity in young adulthood from childhood and<br />
par<strong>en</strong>tal obesity. N Engl J Med 1997 Sep 25; 337(13):869-73.<br />
140 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
WHO Nutrion database. http://data.euro.who.int/Nutrition/Default.aspx?TabID=77686 (laatst bezocht op 28 februari),<br />
2008.<br />
WHO Nutrition Policy Database. Regional view; table Preval<strong>en</strong>ce of overweight or obesity in adolesc<strong>en</strong>ts (%) [Web<br />
Page]. 2008; Accessed 2008 Apr 3. Available at: http://data.euro.who.int/nutrition.<br />
WHO-HFA World Health Organization. Health For All Database 2007 http://www.euro.who.int/hfadb<br />
Wiefferink CH, Poelman J, Linthorst M, Vanwes<strong>en</strong>beeck I, Wijngaard<strong>en</strong> JCM van, Pauluss<strong>en</strong> TGW. Outcomes of a<br />
systematical designed strategy for the implem<strong>en</strong>tation of sex education in Dutch secondary school. Health Education<br />
Research 2005;20:323-33.<br />
Wijga AH, Scholt<strong>en</strong>s S, Bemelmans WJE, Jongste JC, Kerkhof M de, Schipper M, et al. Childhood health problems of<br />
overweight childr<strong>en</strong>: the PIAMA birth cohort study (Submitted).<br />
Wilk EA van der, Melse JM, D<strong>en</strong> Broeder JM, Achterberg PW (eindred.). Ler<strong>en</strong> van de bur<strong>en</strong>. Beleid publieke<br />
<strong>gezondheid</strong> internationaal bezi<strong>en</strong>: rok<strong>en</strong>, alcohol, overgewicht, depressie, <strong>gezondheid</strong>sachterstand<strong>en</strong>, jeugd,<br />
scre<strong>en</strong>ing. <strong>RIVM</strong>-<strong>rapport</strong>nr. 270051010. Hout<strong>en</strong>: Bohn Stafleu Van Loghum, 2007.<br />
Willems<strong>en</strong> MC, Le<strong>en</strong>t-Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> HMJA van. Wat zijn de mogelijke oorzak<strong>en</strong> van rok<strong>en</strong>? In: Volks<strong>gezondheid</strong> Toekomst<br />
Verk<strong>en</strong>ning, Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>. Bilthov<strong>en</strong>: <strong>RIVM</strong>, <br />
Gezondheidsdeterminant<strong>en</strong>\ <strong>Leefstijl</strong>\ Rok<strong>en</strong>, 4 oktober 2007.<br />
Willems<strong>en</strong> MC, Wag<strong>en</strong>a EJ, Schayck CP van. De effectiviteit van stopp<strong>en</strong>-<strong>met</strong>-rok<strong>en</strong><strong>met</strong>hod<strong>en</strong> die in Nederland<br />
beschikbaar zijn: e<strong>en</strong> systematische review op basis van Cochrane-gegev<strong>en</strong>s. Nederlands Tijdschrift voor<br />
G<strong>en</strong>eeskunde 2003;147:922-7.<br />
Willems<strong>en</strong> MC. De veranderde kijk op tabaksproduct<strong>en</strong>: effect<strong>en</strong> van de nieuwe <strong>gezondheid</strong>swaarschuwing<strong>en</strong> op rokers.<br />
D<strong>en</strong> Haag: STIVORO, 2003.<br />
Willems<strong>en</strong> MC. Effectiviteit van overheidsmaatregel<strong>en</strong> <strong>en</strong> voorlichtingscampagnes. In: Knol K, Hilvering C, Wag<strong>en</strong>er<br />
DJT, Willems<strong>en</strong> MC. Tabaksgebruik. Gevolg<strong>en</strong> <strong>en</strong> bestrijding. Utrecht: LEMMA BV, 2005.<br />
Wit J de, Breeman L, Woertman L. Hoe bered<strong>en</strong>eerd is seksueel gedrag van jonger<strong>en</strong>? Tijdschrift voor Seksuologie<br />
2005,29:125-31.<br />
Wittebrood K. Slachtoffers van criminaliteit: Feit<strong>en</strong> <strong>en</strong> achtergrond<strong>en</strong>. D<strong>en</strong> Haag: SCP, 2006.<br />
World Health Organization. Obesity: Prev<strong>en</strong>ting and managing the global epidemic: report of a WHO consultation.<br />
WHO technical report series: No 894. G<strong>en</strong>eva: WHO, 1999.<br />
ZonMw. Programmavoorstel Seksuele <strong>gezondheid</strong> van de jeugd. D<strong>en</strong> Haag: ZonMw, 2006.<br />
ZonMw. www.zonmw.nl (laatst geraadpleegd mei 2008). D<strong>en</strong> Haag: ZonMw, 2008.<br />
Zonneville-B<strong>en</strong>der MJS, Matthys W, Wiel N van de, Lochman JE. Prev<strong>en</strong>tive effects of treatm<strong>en</strong>t of disruptive behavior<br />
disorder n middle childhood on substance use and delinqu<strong>en</strong>t behavior. Journal of the American Academy of Child<br />
and Adolesc<strong>en</strong>t Psychiatry 2007;6(1):33-9.<br />
Zwaanswijk M. Pathways to Care: Help-seeking for child and adolesc<strong>en</strong>t m<strong>en</strong>tal health problems. Academisch<br />
proefschrift. Utrecht: NIVEL, 2005.<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 141
142 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Bijlage 1 Projectteam, auteurs <strong>en</strong> refer<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Projectleiders<br />
Dr. Casper Schoemaker, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. ir. Carola Schrijvers, <strong>RIVM</strong><br />
Auteurs<br />
Prof. dr. Tom ter Bogt, Universiteit Utrecht<br />
Drs. Mirjam Busch, <strong>RIVM</strong><br />
Drs. Saskia van Dorsselaer, Trimbos-instituut<br />
Dr. Petra Eysink, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. André van Gageldonk, Trimbos-instituut<br />
Dr. Martin Gommer, <strong>RIVM</strong><br />
Ir. Monique Kuunders, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Margriet van Laar, Trimbos-instituut<br />
Dr. Susan Meijer, <strong>RIVM</strong><br />
Drs. R<strong>en</strong>é Poos, <strong>RIVM</strong><br />
Prof. dr. Wilma Vollebergh, Universiteit Utrecht<br />
Drs. Lisa van Wijn<strong>en</strong>, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Elke Zeijl, SCP<br />
Dr. Marieke Zwaanswijk, NIVEL<br />
Verder is bijgedrag<strong>en</strong> door:<br />
Drs. Cindy Deuning, <strong>RIVM</strong><br />
Drs. Ing. H<strong>en</strong>riette Giesbers, <strong>RIVM</strong><br />
Ir. Maartje Harbers, <strong>RIVM</strong><br />
Drs. Eveline van der Wilk, <strong>RIVM</strong><br />
Externe refer<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Dr. Matty Crone, TNO Kwaliteit van Lev<strong>en</strong><br />
Ir. Jan Jans<strong>en</strong>, NIGZ<br />
Prof.dr. Ronald Knibbe, Universiteit Maastricht<br />
Dr. Paul Kock<strong>en</strong>, TNO Kwaliteit van Lev<strong>en</strong><br />
Dr. Carry R<strong>en</strong>ders, EMGO Instituut, VU Medisch C<strong>en</strong>trum<br />
Prof. dr. Gerard Schippers, AMC<br />
Prof. dr. Frank Verhulst, Erasmus MC<br />
Refer<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>RIVM</strong>, SCP <strong>en</strong> Nivel<br />
Drs. Marga Beckers, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. ir. Wanda Bemelmans, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Matthijs van d<strong>en</strong> Berg, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Rob Bijl, SCP<br />
Dr. Mieke Cardol, NIVEL<br />
Dr. Djoeke van Dal<strong>en</strong>, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Nancy Hoeymans, <strong>RIVM</strong><br />
Prof. dr. Saskia Keuz<strong>en</strong>kamp, SCP<br />
Dr. Sjoerd Kooiker, SCP<br />
Drs. Wike Lijs, <strong>RIVM</strong><br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 143
Ir. Johan Melse, <strong>RIVM</strong><br />
Prof. dr. ing. Hans van Oers, <strong>RIVM</strong><br />
Prof. dr. Paul Schnabel, SCP<br />
Prof. dr. ir. Jantine Schuit, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. ir. Jos van Sonder<strong>en</strong>, <strong>RIVM</strong><br />
Drs. Ilse Storm, <strong>RIVM</strong><br />
Dr. Peter Verhaak, NIVEL<br />
Drs. William Verheul, NIVEL<br />
Dr. Harry Verkleij, <strong>RIVM</strong><br />
Contactperson<strong>en</strong> programmaministerie voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin<br />
Drs. Theo van Iwaard<strong>en</strong><br />
Drs. Peter Kerklaan<br />
Drs. Hermi<strong>en</strong> Post<br />
Beleidsadviesgroep ministerie van VWS <strong>en</strong> programmaministerie voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin<br />
Dr. Carin Cuijpers, directie Voeding, Gezondheidsbescherming <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tie, ministerie van VWS<br />
Mr. Martine E<strong>en</strong>shuistra, programmaministerie voor Jeugd <strong>en</strong> Gezin<br />
Sandra van Ginnek<strong>en</strong>, directie Voeding, Gezondheidsbescherming <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tie, ministerie van VWS<br />
Drs. Peter van der Graaf, directie Sport, ministerie van VWS<br />
Drs. Arnout Hag<strong>en</strong>s, directie Voeding, Gezondheidsbescherming <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tie, ministerie van VWS<br />
Mr. Kaj Hollemans, directie Voeding, Gezondheidsbescherming <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tie, ministerie van VWS<br />
Drs. Maryse Kok, directie Publieke Gezondheid, ministerie van VWS<br />
Rob Kuit<strong>en</strong>, directie Voeding, Gezondheidsbescherming <strong>en</strong> Prev<strong>en</strong>tie, ministerie van VWS<br />
Mr. Liesbeth Mol<strong>en</strong>aar, directie Curatieve Zorg, ministerie van VWS<br />
144 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Bijlage 2 Toelichting gebruikte bronn<strong>en</strong><br />
Deze bijlage bevat e<strong>en</strong> beschrijving van de belangrijkste bronn<strong>en</strong> die gebruikt zijn voor dit <strong>rapport</strong>.<br />
Allereerst volgt e<strong>en</strong> toelichting op de belangrijkste basisbron van dit <strong>rapport</strong>, namelijk de HBSC-studie<br />
(Health Behaviour in School-aged Childr<strong>en</strong>). Verder wordt beschrev<strong>en</strong> welke bronn<strong>en</strong> gebruikt zijn<br />
voor de internationale vergelijking van leefstijl <strong>en</strong> psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor het<br />
beschrijv<strong>en</strong> van lokale verschill<strong>en</strong> in de preval<strong>en</strong>tie van e<strong>en</strong> aantal leefstijlfactor<strong>en</strong>. Verder is<br />
beschrev<strong>en</strong> welke andere bronn<strong>en</strong> gebruikt zijn voor dit <strong>rapport</strong>. In hoofdstuk 4, over psychische<br />
problem<strong>en</strong> bij jonger<strong>en</strong>, wordt kort beschrev<strong>en</strong> hoe de preval<strong>en</strong>tie van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> is ge<strong>met</strong><strong>en</strong>. In deze bijlage wordt hierop uitgebreider e<strong>en</strong> toelichting gegev<strong>en</strong>, onder<br />
het kopje ‘Toelichting gebruikte bronn<strong>en</strong> hoofdstuk 4’.<br />
HBSC studie basis voor gegev<strong>en</strong>s over preval<strong>en</strong>tie, tr<strong>en</strong>ds <strong>en</strong> risicogroep<strong>en</strong><br />
In dit <strong>rapport</strong> is gekoz<strong>en</strong> voor één basisbron als het gaat om het beschrijv<strong>en</strong> van de preval<strong>en</strong>tie, tr<strong>en</strong>ds<br />
<strong>en</strong> risicogroep<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de leefstijlfactor<strong>en</strong> (hoofdstuk 2) <strong>en</strong> psychische problem<strong>en</strong> (hoofdstuk<br />
3) bij de Nederlandse jeugd. Deze bron is de Nederlandse poot van de internationale studie ‘Health<br />
Behaviour in School-aged Childr<strong>en</strong> (HBSC)’, e<strong>en</strong> vierjaarlijks onderzoek onder Nederlandse jonger<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> de 11 <strong>en</strong> 18 jaar. Omdat niet alle gedraging<strong>en</strong> zijn nagevraagd bij de basisschoolkinder<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
omdat de 17 <strong>en</strong> 18-jarig<strong>en</strong> e<strong>en</strong> niet-repres<strong>en</strong>tatieve groep vorm<strong>en</strong> (immers vooral HAVO <strong>en</strong> VWOleerling<strong>en</strong>)<br />
hebb<strong>en</strong> we ons in veel gevall<strong>en</strong> beperkt tot de groep 12- tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 16-jarig<strong>en</strong>.<br />
Het HBSC-onderzoek werd in 2005 voor de tweede keer uitgevoerd in Nederland door het Trimbosinstituut,<br />
in sam<strong>en</strong>werking <strong>met</strong> het Sociaal <strong>en</strong> Cultureel Planbureau (SCP) <strong>en</strong> de Universiteit van<br />
Utrecht (Van Dorsselaer et al., 2007). De eerste <strong>met</strong>ing van de Nederlandse HBSC studie dateert uit<br />
2001 (Ter Bogt et al., 2003). Door e<strong>en</strong> vergelijking te mak<strong>en</strong> van de gegev<strong>en</strong>s uit 2005 <strong>met</strong> die uit<br />
2001, kunn<strong>en</strong> we uitsprak<strong>en</strong> do<strong>en</strong> over rec<strong>en</strong>te ontwikkeling<strong>en</strong> in de tijd, op basis van gegev<strong>en</strong>s uit<br />
dezelfde studie.<br />
De gegev<strong>en</strong>s uit de HBSC studie 2005 zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> gebruikt om extra data-analyses uit te voer<strong>en</strong>,<br />
waarbij is nagegaan hoe vaak <strong>en</strong> bij welke subgroep<strong>en</strong> van jonger<strong>en</strong> er sprake is van het gecombineerd<br />
voorkom<strong>en</strong> van ongezonde leefstijl factor<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of psychische problem<strong>en</strong> (hoofdstuk 5).<br />
Aanvulling <strong>met</strong> andere bronn<strong>en</strong> waar nodig<br />
Ter aanvulling op de HBSC studie zijn veel andere bronn<strong>en</strong> gebruikt, bijvoorbeeld omdat deze in meer<br />
detail de leefstijl of psychische <strong>gezondheid</strong> van jonger<strong>en</strong> weergev<strong>en</strong> (bijvoorbeeld gegev<strong>en</strong>s uit de<br />
studie ‘Seks onder je 25 e ’ in paragraaf 3.5 over seksueel risicogedrag), dan wel omdat ze e<strong>en</strong><br />
aanvulling vorm<strong>en</strong> op de HBSC studie (bijvoorbeeld. gegev<strong>en</strong>s gebaseerd op lichamelijk onderzoek<br />
waarin l<strong>en</strong>gte <strong>en</strong> gewicht van jonger<strong>en</strong> is ge<strong>met</strong><strong>en</strong> in paragraaf 3.1 over overgewicht).<br />
Internationale vergelijking gebaseerd op twee grote internationale studies<br />
Voor de internationale vergelijking<strong>en</strong> in dit <strong>rapport</strong> is naast de HBSC-studie (Currie et al., 2004) ook<br />
gebruik gemaakt van e<strong>en</strong> andere grote internationale studie bij jonger<strong>en</strong>: de ESPAD (the European<br />
School Survey Project on Alcohol and Other Drugs; Hibell et al., 2004). Deze studies zijn gebaseerd op<br />
vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> onder jonger<strong>en</strong> van 11, 13 <strong>en</strong> 15 jaar (HBSC) <strong>en</strong> scholier<strong>en</strong> van 15 <strong>en</strong> 16 jaar (ESPAD).<br />
Hoewel het gebruik van vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> niet voor alle onderwerp<strong>en</strong> (zoals overgewicht) de ideale<br />
<strong>met</strong>hode is om gegev<strong>en</strong>s te verzamel<strong>en</strong>, weegt hier e<strong>en</strong> aantal belangrijke voordel<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> op. De<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 145
jonger<strong>en</strong> word<strong>en</strong> allemaal op dezelfde manier ondervraagd, de leeftijd van de jonger<strong>en</strong> is gelijk <strong>en</strong> de<br />
periode waarin ge<strong>met</strong><strong>en</strong> (‘bevraagd’) wordt is ongeveer dezelfde. Dit zijn unieke omstandighed<strong>en</strong> bij<br />
het vergelijk<strong>en</strong> van gegev<strong>en</strong>s uit verschill<strong>en</strong>de land<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> nadeel is dat bij het ter perse gaan van dit <strong>rapport</strong>, zowel voor ESPAD als voor HBSC, nieuwe<br />
gegev<strong>en</strong>s in aantocht, maar nog niet op<strong>en</strong>baar war<strong>en</strong>. Om deze red<strong>en</strong> zijn de internationale<br />
vergelijking<strong>en</strong> gebaseerd op survey rondes uit 2001/2002 van HBSC <strong>en</strong> van ESPAD op resultat<strong>en</strong> uit<br />
2003. Eind 2008 verschijnt e<strong>en</strong> <strong>RIVM</strong> <strong>rapport</strong> <strong>met</strong> internationale vergelijking<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> groot aantal<br />
Europese <strong>gezondheid</strong>sindicator<strong>en</strong> waarin naar verwachting nieuwe resultat<strong>en</strong> van HBSC (2005) <strong>en</strong><br />
ESPAD (2007) opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> zijn (Harbers et al., in voorbereiding). Overig<strong>en</strong>s verwacht<strong>en</strong> wij<br />
over deze periode ge<strong>en</strong> spectaculaire verandering<strong>en</strong> in de rangordes van land<strong>en</strong> bij de besprok<strong>en</strong><br />
onderwerp<strong>en</strong>.<br />
Keuze van land<strong>en</strong> bij de internationale vergelijking op basis van drie criteria<br />
Bij de internationale gegev<strong>en</strong>s die we tot onze beschikking hebb<strong>en</strong> is e<strong>en</strong> selectie gemaakt van land<strong>en</strong><br />
die we pres<strong>en</strong>ter<strong>en</strong>. Deze selectie is bepaald aan de hand van drie criteria.<br />
1. Allereerst zijn de land<strong>en</strong> vergelijkbaar <strong>met</strong> Nederland wat betreft het welvaartsniveau, zoals de<br />
oude EU-land<strong>en</strong> (de ‘EU-15’), de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong>, Canada <strong>en</strong> Australië.<br />
2. Verder is de selectie aangevuld <strong>met</strong> vijf ‘nieuwe’ EU-land<strong>en</strong> <strong>met</strong> e<strong>en</strong> hoog Bruto Nationaal<br />
Product <strong>en</strong>/of e<strong>en</strong> inwoneraantal van groter dan drie miljo<strong>en</strong>: Estland, Hongarije, Pol<strong>en</strong>,<br />
Tsjechië <strong>en</strong> Slov<strong>en</strong>ië.<br />
3. Van de land<strong>en</strong> die in de oorspronkelijke studie uitgesplitst zijn naar subregio’s is de regio<br />
gekoz<strong>en</strong> <strong>met</strong> de meeste inwoners. Dit betreft Belgisch Vlaander<strong>en</strong> (niet Wallonië) <strong>en</strong> Engeland<br />
(niet Wales <strong>en</strong> Schotland).<br />
Lokale verschill<strong>en</strong> in preval<strong>en</strong>tie van <strong>en</strong>kele leefstijlfactor<strong>en</strong>: gegev<strong>en</strong>s uit Noord Brabant ter illustratie<br />
In dit <strong>rapport</strong> beschrijv<strong>en</strong> we voor e<strong>en</strong> aantal leefstijlfactor<strong>en</strong>, namelijk alcoholgebruik, rok<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
overgewicht, de preval<strong>en</strong>tie per geme<strong>en</strong>te in de provincie Noord Brabant (exclusief Eindhov<strong>en</strong>,<br />
waarvoor ge<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>s beschikbaar war<strong>en</strong>). Voor deze analyses is gebruik gemaakt van gegev<strong>en</strong>s uit<br />
de zog<strong>en</strong>aamde <strong>gezondheid</strong>satlas van de GGD regio’s Hart voor Brabant, West-Brabant <strong>en</strong> Zuidoost-<br />
Brabant (Bron: www.ggd<strong>gezondheid</strong>satlas.nl). De data verzameling <strong>en</strong> verwerking was id<strong>en</strong>tiek voor<br />
deze regio’s, waardoor de gegev<strong>en</strong>s voor de hele provincie Noord Brabant vergelijkbaar zijn.<br />
Dergelijke gegev<strong>en</strong>s kom<strong>en</strong> op termijn ook beschikbaar voor alle GGD regio’s in Nederland, namelijk<br />
via de ‘lokale <strong>en</strong> nationale monitor jeugd<strong>gezondheid</strong>’ (www.monitor<strong>gezondheid</strong>.nl).<br />
We verwacht<strong>en</strong> dat de lokale verschill<strong>en</strong> in andere GGD-regio’s mogelijk groter zijn dan in de drie<br />
Brabantse regio’s, die ge<strong>en</strong> echte grote sted<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> maar juist relatief veel plattelandsgeme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Deze gegev<strong>en</strong>s di<strong>en</strong><strong>en</strong> ter illustratie van de behoorlijk grote variatie in de preval<strong>en</strong>tie van ongezonde<br />
leefstijl tuss<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>t<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong> over effectiviteit prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> maatregel<strong>en</strong> niet goed vergelijkbaar<br />
Voor uitsprak<strong>en</strong> over de effectiviteit van prev<strong>en</strong>tieve interv<strong>en</strong>ties hebb<strong>en</strong> we ons per paragraaf in de<br />
hoofdstukk<strong>en</strong> 3 <strong>en</strong> 4 op één of meer overzichts<strong>rapport</strong><strong>en</strong> of -artikel<strong>en</strong> gebaseerd. Het onderling<br />
vergelijk<strong>en</strong> van deze oordel<strong>en</strong> bleek helaas niet goed mogelijk, omdat in elk van die <strong>rapport</strong><strong>en</strong> weer<br />
andere criteria voor effectiviteit werd<strong>en</strong> gehanteerd. Zo war<strong>en</strong> de belangrijkste bronn<strong>en</strong> voor de<br />
paragraf<strong>en</strong> over alcohol <strong>en</strong> cannabis vrij str<strong>en</strong>g over de effectiviteit, waardoor veel interv<strong>en</strong>ties de toets<br />
der kritiek niet kond<strong>en</strong> doorstaan. Aan de andere kant werd<strong>en</strong> de interv<strong>en</strong>ties voor de psychische<br />
problem<strong>en</strong> in <strong>en</strong>kele bronn<strong>en</strong> weer wat milder beoordeeld. Voor zover mogelijk hebb<strong>en</strong> we in onze<br />
conclusies rek<strong>en</strong>ing gehoud<strong>en</strong> <strong>met</strong> deze interpretatie-verschill<strong>en</strong>.<br />
146 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Overige bronn<strong>en</strong><br />
Naast de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> bronn<strong>en</strong> voor specifieke onderdel<strong>en</strong> van het <strong>rapport</strong>, is gebruik gemaakt<br />
van:<br />
• bestaande <strong>RIVM</strong> product<strong>en</strong>: VTV 2006, Nationaal Kompas Volks<strong>gezondheid</strong>, Nationale Atlas<br />
Volks<strong>gezondheid</strong>, thema<strong>rapport</strong> ‘Gezond verstand’, thema<strong>rapport</strong> ‘Ler<strong>en</strong> van de bur<strong>en</strong>’,<br />
thema<strong>rapport</strong> ‘Let op letsels’, lop<strong>en</strong>de inv<strong>en</strong>tarisaties door C<strong>en</strong>trum Jeugd<strong>gezondheid</strong> &<br />
C<strong>en</strong>trum Gezond Lev<strong>en</strong>.<br />
• product<strong>en</strong> van ZonMw (programma jeugd), TNO, Trimbos-instituut, NIGZ, Verweij-Jonker<br />
Instituut, NJI, SCP, QUI-database (interv<strong>en</strong>ties).<br />
• Nederlandse <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>landse reviews van de effectiviteit van interv<strong>en</strong>ties <strong>en</strong> beleid.<br />
Toelichting gebruikte bronn<strong>en</strong> hoofdstuk 4<br />
Het <strong>met</strong><strong>en</strong> van de preval<strong>en</strong>tie van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> veel gebruikte vrag<strong>en</strong>lijst om te bepal<strong>en</strong> hoeveel kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> (4 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar)<br />
emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong> verton<strong>en</strong> is de Child Behavior Checklist (CBCL;<br />
Ach<strong>en</strong>bach, 1991a). Er zijn verschill<strong>en</strong>de versies van de lijst: e<strong>en</strong> versie in te vull<strong>en</strong> door ouders<br />
(CBCL), door leerkracht<strong>en</strong> (Teacher’s Report Form, TRF; Ach<strong>en</strong>bach, 1991b) <strong>en</strong> door jonger<strong>en</strong> van 11<br />
tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 18 jaar (Youth Self-Report, YSR; Ach<strong>en</strong>bach, 1991c). De van oorsprong Amerikaanse lijst<br />
is in meer dan 80 tal<strong>en</strong> vertaald <strong>en</strong> wordt al ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> gebruikt in binn<strong>en</strong>- <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>land, waardoor<br />
internationale vergelijking<strong>en</strong> <strong>en</strong> tr<strong>en</strong>ds kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong>.<br />
De antwoord<strong>en</strong> op deze vrag<strong>en</strong>lijst<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> gecombineerd word<strong>en</strong> tot scores op acht deelschal<strong>en</strong>. De<br />
deelschal<strong>en</strong> Teruggetrokk<strong>en</strong>, Lichamelijke klacht<strong>en</strong> <strong>en</strong> Angstig/depressief kunn<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevoegd<br />
word<strong>en</strong> tot de meer omvatt<strong>en</strong>de schaal Internaliser<strong>en</strong> (emotionele problem<strong>en</strong>), terwijl de deelschal<strong>en</strong><br />
Delinqu<strong>en</strong>t gedrag <strong>en</strong> Agressief gedrag sam<strong>en</strong> de schaal Externaliser<strong>en</strong> (gedragsproblem<strong>en</strong>) vorm<strong>en</strong>.<br />
Hoewel e<strong>en</strong> stoornis als ADHD vaak tot de gedragsproblem<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d wordt, wordt de score op de<br />
deelschaal Aandachtsproblem<strong>en</strong> niet meegerek<strong>en</strong>d in de score op de schaal voor Externaliser<strong>en</strong>de<br />
problem<strong>en</strong>.<br />
Op grond van hun scores op schal<strong>en</strong> die verschill<strong>en</strong>de soort<strong>en</strong> emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
gedragsproblem<strong>en</strong> <strong>met</strong><strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> kinder<strong>en</strong> ingedeeld word<strong>en</strong> in het normale gebied, het gr<strong>en</strong>sgebied of<br />
het klinische gebied. Hiervoor word<strong>en</strong> afkappunt<strong>en</strong> gehanteerd. De indeling is gebaseerd op<br />
vergelijking<strong>en</strong> <strong>met</strong> Nederlandse normatieve steekproev<strong>en</strong> (Verhulst et al., 1996; 1997a; b). Hoewel de<br />
precieze vaststelling van het gr<strong>en</strong>sgebied <strong>en</strong> de klinische gr<strong>en</strong>s in zekere zin arbitrair is (Verhulst et al.,<br />
1997a), gev<strong>en</strong> deze perc<strong>en</strong>tages e<strong>en</strong> indicatie van de omvang van de groep die grote moeilijkhed<strong>en</strong><br />
heeft of gekwalificeerd kan word<strong>en</strong> als echt probleemgeval. Wanneer kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> het<br />
gr<strong>en</strong>sgebied vall<strong>en</strong>, betek<strong>en</strong>t dit dat zij aanzi<strong>en</strong>lijke problem<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, wanneer zij in het klinische<br />
gebied vall<strong>en</strong> dan kunn<strong>en</strong> ze word<strong>en</strong> beschouwd als probleemgevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> verton<strong>en</strong> zij overe<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
<strong>met</strong> kinder<strong>en</strong> die aangemeld zijn bij instelling<strong>en</strong> voor geestelijke <strong>gezondheid</strong>szorg (Verhulst et al.,<br />
1996; 1997a; b). Zij hebb<strong>en</strong> dan in die mate last van de problem<strong>en</strong> dat ondersteuning of zelfs<br />
professionele hulp gew<strong>en</strong>st zou zijn.<br />
De SDQ (Str<strong>en</strong>gth and Difficulties Questionnaire) is e<strong>en</strong> vrij nieuwe vrag<strong>en</strong>lijst die sinds <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong><br />
in de jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg veel wordt gebruikt om psychosociale problem<strong>en</strong> op te spor<strong>en</strong>. De<br />
vrag<strong>en</strong>lijst is e<strong>en</strong> stuk korter dan de CBCL, maar is tot nu toe echter alle<strong>en</strong> gevalideerd voor de<br />
leeftijdsgroep 7 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 12 jaar. De SDQ werd ook gebruikt in de HBSC-studie 2005 (Van<br />
Dorsselaer et al., 2007).<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 147
Het <strong>met</strong><strong>en</strong> van de preval<strong>en</strong>tie van psychiatrische stoorniss<strong>en</strong><br />
De aanwezigheid van psychiatrische stoorniss<strong>en</strong> bij kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> kan vastgesteld word<strong>en</strong> <strong>met</strong><br />
behulp van de Diagnostic Interview Schedule for Childr<strong>en</strong> (DISC; Shaffer et al., 2000). Dit<br />
gestandaardiseerde psychiatrische interview is geschikt voor kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> van 6 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17<br />
jaar. Om vast te stell<strong>en</strong> of kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong> aan de criteria voor e<strong>en</strong> psychiatrische stoornis<br />
wordt gebruik gemaakt van de classificatie van psychiatrische stoorniss<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de ‘Diagnostic and<br />
Statistical Manual of M<strong>en</strong>tal Disorders’(American Psychiatric Association, 1994). Van het interview<br />
bestaat e<strong>en</strong> variant voor ouders <strong>en</strong> e<strong>en</strong> variant voor jonger<strong>en</strong> van 9 tot <strong>en</strong> <strong>met</strong> 17 jaar oud.<br />
Lop<strong>en</strong>d onderzoek<br />
Mom<strong>en</strong>teel word<strong>en</strong> in Nederland twee grootschalige cohortstudies uitgevoerd, die belangrijke inzicht<strong>en</strong><br />
kunn<strong>en</strong> oplever<strong>en</strong> over de psychosociale ontwikkeling van kinder<strong>en</strong> <strong>en</strong> jonger<strong>en</strong>. In de Tracking<br />
Adolesc<strong>en</strong>ts’ Individual Lives Survey (TRAILS) word<strong>en</strong> 11-jarig<strong>en</strong> door middel van tweejaarlijkse<br />
<strong>met</strong>ing<strong>en</strong> gevolgd tot hun 25 e lev<strong>en</strong>sjaar. Het onderzoek is gericht op de oorzak<strong>en</strong> <strong>en</strong> gevolg<strong>en</strong> van<br />
psychisch (on-)welbevind<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sociale ontwikkeling tijd<strong>en</strong>s de adolesc<strong>en</strong>tie. Er wordt ondermeer<br />
aandacht besteed aan de preval<strong>en</strong>tie van emotionele problem<strong>en</strong> <strong>en</strong> gedragsproblem<strong>en</strong>, zorggebruik <strong>en</strong><br />
zorgbehoefte (TRAILS, 2008).<br />
In G<strong>en</strong>eration R word<strong>en</strong> de groei, ontwikkeling <strong>en</strong> <strong>gezondheid</strong> van bijna 10.000 opgroei<strong>en</strong>de kinder<strong>en</strong><br />
in Rotterdam onderzocht. Deze kinder<strong>en</strong> word<strong>en</strong> vanaf de vroege zwangerschap tot de jonge<br />
volwass<strong>en</strong>heid gevolgd. C<strong>en</strong>traal staat de vraag waarom het <strong>en</strong>e kind zich optimaal ontwikkelt <strong>en</strong> het<br />
andere kind niet. Door factor<strong>en</strong> te onderzoek<strong>en</strong> die deze ontwikkeling beïnvloed<strong>en</strong>, kunn<strong>en</strong> strategieën<br />
voor het bevorder<strong>en</strong> van de <strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> het welzijn van kinder<strong>en</strong> ontwikkeld word<strong>en</strong> die specifiek<br />
gericht zijn op de meest kwetsbare groep<strong>en</strong> (G<strong>en</strong>eration R, 2008).<br />
148 <strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong>
Bijlage 3 Lijst <strong>met</strong> afkorting<strong>en</strong><br />
ADHD Att<strong>en</strong>tion-Deficit/Hyperactivity Disorder<br />
BMI Body Mass Index<br />
BOS Buurt Onderwijs Sport<br />
C&SCO Conflicthantering & Sociale Compet<strong>en</strong>tie in het Onderwijs<br />
CBCL Child Behavior Checklist<br />
CCV C<strong>en</strong>trum voor Criminaliteitsprev<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> Veiligheid<br />
CD Conduct Disorders<br />
COPD Chronic Obstructive Pulmonary Disease<br />
DISC Diagnostic Interview Schedule for Childr<strong>en</strong><br />
DSM Diagnostic and statistical manual of m<strong>en</strong>tal disorders<br />
ESPAD European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs<br />
EU Europese Unie<br />
FASD Foetaal Alcohol Spectrum Disorder<br />
GBI Gezondheidsbevorder<strong>en</strong>d instituut<br />
GGD Geme<strong>en</strong>telijke/ Gewestelijke Gezondheidsdi<strong>en</strong>st<br />
GGZ Geestelijke Gezondheidszorg<br />
HAVO Hoger Algeme<strong>en</strong> Voortgezet Onderwijs<br />
HBSC Health Behaviour in School-aged Childr<strong>en</strong><br />
hiv human immunodefici<strong>en</strong>cy virus<br />
IOTF International Obesity Taskforce<br />
JGZ Jeugd<strong>gezondheid</strong>szorg<br />
KOPP Kinder<strong>en</strong> van Ouders <strong>met</strong> Psychische Problem<strong>en</strong><br />
NIGZ Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering <strong>en</strong> Ziekteprev<strong>en</strong>tie<br />
OECD Organisation for Economic Co-operation and Developm<strong>en</strong>t<br />
<strong>RIVM</strong> Rijksinstituut voor Volks<strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> Milieu<br />
RiPP Responding in Peaceful and Positive Ways<br />
RNG Rutgers Nisso Groep<br />
RVD Rijksvoorlichtingsdi<strong>en</strong>st<br />
SDQ Str<strong>en</strong>gths & Difficulties Questionnaire<br />
soa seksueel overdraagbare aando<strong>en</strong>ing<br />
STIVORO Stichting Volks<strong>gezondheid</strong> <strong>en</strong> Rok<strong>en</strong><br />
THC Tetrahydrocannabinol<br />
TRF Teacher’s Report Form<br />
Unicef United Nations Childr<strong>en</strong>’s Fund<br />
VMBO-b Voorbereid<strong>en</strong>d Middelbaar Beroepsonderwijs - beroepsgerichte leerweg<br />
VMBO-t Voorbereid<strong>en</strong>d Middelbaar Beroepsonderwijs - theoretische/gem<strong>en</strong>gde leerweg<br />
VWO Voorbereid<strong>en</strong>d Wet<strong>en</strong>schappelijk Onderwijs<br />
VWS Ministerie van Volks<strong>gezondheid</strong>, Welzijn <strong>en</strong> Sport<br />
YSR Youth Self-Report<br />
ZonMw De Nederlandse organisatie voor <strong>gezondheid</strong>sonderzoek <strong>en</strong> zorginnovatie<br />
<strong>RIVM</strong> Rapport <strong>270232001</strong> 149
<strong>RIVM</strong><br />
Rijksinstituut<br />
voor Volks<strong>gezondheid</strong><br />
<strong>en</strong> Milieu<br />
Postbus 1<br />
3720 BA Bilthov<strong>en</strong><br />
www.rivm.nl