Ach Lieve Tijd Schiedam deel 2, 400 jaar jenever - img.coret.org

Boven: Een afvalproduct
van de moutwijn, de
grondstof voor de
jenever, was de spoeling.
Dit diende als veevoer. In
en om Schiedam waren
vele veehouders die
hiermee hun dieren vet·
mestten. Enkele van hun
varkens staan op deze
tekening van Jaap de
Raat. (GA Schiedam)
Spoeling voor
varkens en
mestkalveren
Onder: In 1763 verscheen
in Amsterdam deze hand·
leiding voor het distilleren.
Op de achtergrond zijn
zichtbaar enkele jenever·
flessen en een stuk, een
moutwijnvat voor 700 liter.
Rechts stookt men het
vuur op onder de ruwketel.
Op de voorgrond enkele
kleinere vaten zoals een
anker (circa 38 liter), een
aam (circa 150 liter) en
een oxhoofd (circa 220
liter). (GA Schiedam)
gaat de uitgetreden Leidse predikant en
'stoker van fijne gedistilleerde wateren'
Coolhaes tekeer tegen het afstoken van
'vuylnissewater of verlegen bierwater',
ofwel het afstoken van een alcoholhoudende
graandrank. Misschien zelfs
uit gewoon bier. Kort daarna zal men
zijn begonnen jeneverbessen toe te
voegen, waardoor de jenever ontstond.
Deze werd al snel een populair roesmiddel,
hetgeen blijkt uit de geschriften
van de populaire toneelschrijver Pieter
Langendijk, die in het begin van de
18de eeuw schreef: 'Foei, maat, hoe zuipt
gy u gestaag zo vol jenever'. Robert
Hennebo, de beroemdste herbergier uit
de Nederlandse geschiedenis, dichtte
in 1718 in zijn bundel met de fraaie titel
Lof der Jenever: 'Als men thee heeft
gedronken (volgt) dat Jenever wordt
geschonken' .
De beurs
wachten op de stokerijen met hun
stank, herrie en grote hoeveelheden
afval. Stokers hielden vaak varkens om
de na het afstoken overgebleven graanpap
of spoeling als voer kwijt te kunnen.
De varkensrnest verdween doorgaans
in de gracht. Amsterdam bijvoorbeeld
beval in 1689 dat 'alle branders deser
stede, hare riolen sullen hebben te
stoppen, en geen spoelingh tsij dick off
dun, alsme geen varcke dreck off pisse
int water te mogen laten loopen'.
Stokers zochten dus liever een
afgelegen plekje of een niet al te strenge
stad, vooral na 1585, toen veel Zuid­
Nederlandse stokers naar het noorden
emigreerden. Zo ontstonden echte
'gedistilleerdsteden', dichtbij de
grondstoffenaanvoer, en met genoeg
De Korenbeurs was in de 19de eeuw het centrum van de
jeneverindustrie. Hier werd het graan verhandeld - vandaar de naam
Korenbeurs - maar werd ook de moutwijn en de spoeling aan de man
gebracht.
De Korenbeurs bepaalde per dag het
prijsniveau van de moutwijn. Die prijs was
exclusief de belasting. Wie dus leest dat in
1854 een hectoliter elf gulden kostte, moet
bedenken dat bij de consumentenprijs nog
ruim tachtig procent belasting moest
worden geteld.
Spoeling was een product waaNoor altijd
een 'goede beurs' was. Spoeling is de
graanpap die overblijft na het afstoken.
Varkens en jenever
Het stoken was voorbehouden aan
stadsbewoners. In 1610 verordonneerden
de Staten van Holland voor
alle duidelijkheid nog maar eens 'dat
de neeringe van brandewijn branden
ten platte lande niet en sal mogen
worden geexerceert ende sulcx deselve
hem ten platte landen daer mede
genererende, gehouden te sijn hem in
eenighe besloten stede te vervougen,
op poene (straffe) dat anders alle
officieren vermogen sullen deselver
ketelen op te nemen ende te behouden,
totdat se hem in eenige stede begeven
sullen hebben'. Sommige overheden
vreesden dus de belastingen te zullen
mislopen, die zij op gedistilleerde
wateren hieven. De steden zaten niet te
Weliswaar is de alcohol dan bijna
verdwenen (in de praktijk bleef altijd een
beelje alcohol in de spoeling achter), maar
de pap had nog voedingswaarde genoeg
om als veevoer te dienen. Rond Schiedam
en tot in het Westland toe bevonden zich
mesterijen waarin de dieren niets anders
kregen voorgezet dan spoeling. Deze
dieren liepen nauwelijks in de wei en
leverden uitmuntend vlees.
ruimte om te kunnen stoken én varkens
te houden. Zulke plaatsen zijn Weesp,
het Belgische Hasselt, Delfshaven, en
zeker ook Schiedam, waar de stokerijen
extra welkom waren om het verval
door de ineenstorting van de visserij te
stoppen. Omstreeks 1600 voorzagen de
twaalf Schiedamse branderijen vooral
de eigen omgeving. Als gevolg van de
oorlog met Frankrijk in 1672 kregen ze
de wind in de rug vanwege het invoerverbod
op Franse producten, waaronder
de populaire wijn, maar ook brandewijnen
en gedistilleerd. Het importverbod
duurde tot 1697, lang genoeg om
die producten van de Nederlandse
markt te kunnen verdringen.
De groei van het aantal branderijen
plaatste de stad voor problemen als de
brandveiligheid van de stookpanden,
35

het lozen van mest in de havens en de
Schie, en de klachten over de varkens.
Om dat zo goed mogelijk te regelen,
was in 1690 een 'stoockersgilde' nodig,
waarvan alle branders lid moesten
worden.
Stokerij en varkensmesterij konden het
goed met elkaar vinden. In 1831
logeerde de Duitse dominee Theodor
Fliedner in Schiedam. Hij vertelt in zijn
reisbeschl"ijving dat 170 branderijen
hili1 spoeling over de grachtjes tussen
de huizenrijen afvoerden en als
varkensvoer verkochten. Interessant is
ook de constatering van de Franse
reisjournalist Henri Havard in 1881,
dat de branderijen genoeg spoeling
produceerden om jaarlijks 50.000
varkens te voeden, en die van zijn
anonieme landgenoot die in 1880 in de
Guide Pratique 'La Hollande' zelfs
vertelt dat in Schiedam 25.000 mensen
en 50.000 varkens wonen. Het geluid
moet oorverdovend en hartverscheurend
zijn geweest. Wellicht
heeft een stadswandelaar het
omstreeks 1860 beter begrepen. Hij zag
langs de Schie, tussen het station en het
centrum van Schiedam, boerderijen
waar boeren hun vee met spoeling
vetmestten en naar slachterijen in
Londen stuurden.
Tot 1955 kon men dit beeld langs de
Schie zien. De boerderijen hadden
nauwelijks weidegrond. In pl aa ts
daarvan was een houten kuip
ingegraven, waarin warme spoeling
gestort werd. Ook aan de overzijde van
de Noord- en Vellevest waren nog
binnenstedeJijke mesterijen, en in de
exam entijd van 1957 werd (voor het
laatst) de Overschiesestraat voor de
daar gevestigde Rijks-HBS afgedekt
met stro om het geratel van de
langstrekkende spoelingkarren te
dempen.
Rijkdom uit de hele wereld
De Schiedamse distilleerderijen
werkten voor de export. Volgens de
Delfshavense brander Bernardus Deret
waren in 1771 slechts twintig tot dertig
distilleerderijen nodig om in de gehele
binnenlandse behoefte te voorzien. Dit
betekende dat de overige ongeveer
negentig Schiedamse bedrijven voor de
'buytenlandsche commercie' werkten,
waaronder de snel stijgende export
naar Afrika, Amerika en het Caraibisch
gebied.
Voor de groei van de ex port van
gedistilleerd naar Afrika na 1750 is een
interessante verklaring. Nederlandse
reders kochten langs de westkust
slaven. Als betaalmiddel vonden dure
gebruiksvoorwerpen, geweren, maar
ook jenever en rum gretig aitrek onder
de AfrLkaanse handelaren. Jenever zou
tot ver na de Tweede Wereld oorlog in
Afrika veel gedronken worden. In de
jaren zestig vestigde Henkes zelfs een
complete Nederlandse distilleerderij in
Ghana.
Een getal smatige vergelijking tussen
1705 en 1778 geeft een goede indruk
van de snelheid waarmee de jeneverstokerij
in Schiedam tot ontwikkeling
kwam. In 1705 telde Schiedam nog
maar 40 branderijen en distilleerderijen,
in 1778 waren dat er al 113. Daarvan
hielden dertien zich uitsluitend bezig
met de distill eerderij of 'fijnstokerij',
het maken van jenever uit moutwijn.
Dat de moutwijn- en jeneverproductie
toen al de belangrijkste bedrijfstak
In Kethel kende men twee
soorten veeboeren, de
'droge' en de 'spoeling­
boeren' . Droge boeren
voerden hun vee met
ingekuild gras.
's Zondags in de kerk kon
je ruiken of je naast een
spoelingboer of naast een
droge boer zat. De
spoeling vervoerde men
met spoelingschouwen
en spoeling kisten, zoals
het exemplaar boven dat
zo'n tweeduizend liter kon
bevatten. Aan de zijkant
zat een schuifje en een
pijpje, waardoor de
spoeling gedoseerd in
spoeling kuipjes in het
weiland werd verdeeld.
Linksboven een met
spoeling gemeste koe.
Onderaan een
spoelingboerderij. (GA
Schiedam)

Hierboven: Deze foto uit
1863 toont de branderij
van M.G. Lagerwij, Nieuwe
Haven 107, die later deel
uitmaakte van stoom­
molen De Nederland van
J.A.M. Jansen. Het pand
rechts daarnaast op nr.
109, is branderij New-Vork
van P. Melchers. Op de
achtergrond de OLV
Visitatie (Frankelandse­
kerk). (GA Schiedaml foto
J. van Diggelen)
Rechtsboven: Smaak en
geur van jenever, likeur
en andere sterke drankjes
worden volgens oud en
meestal geheim recept
bepaald door de juiste
hoeveelheid granen en
kruiden. Hier een
opstelling zoals die in het
museum De Gekroonde
8randersketel te zien is:
de eigenaar van een
distilleerderij is bezig met
hel werk dat de smaak
van zijn gedistilleerde
dranken superieur moet
doen zijn. (NGM)
en bovenal de Korenbeurs op de kop
van de Korte Haven. In 1782 schreef de
Oeconomische Burger Maatschappij,
een gezelschap van 57 burgers dat zich
bezig hield met de economische
verheffing van Schiedam, een prijsvraag
uit voor een 'koopmansbeurs
alhier ter Steede' . Twee bouwmeesters
kwamen met een plan, waarvan dat
van stadsbouwmeester Rutger van
Bol' es werd beloond met een premie
van dertig gouden ducaten. Over de
plaats van de beurs en het ontwerp
ontstond ruzie in het stadsbestuur.
De beurs die in 1786 aanbesteed en in
1792 in gebruik genomen is, heeft het
uiterlijk van een gebouw van een rijke
bedrijfstak. Hij diende tot 1918 als
koopmansbeurs en had daarna
verschillende bestemmingen. In 2001
nam binnenhuisarchitect Jan des
Bouvrie er zijn intrek.
Jenever uit rijst?
De gedistilleerdnijverheid bloeide
tussen 1750 en 1795 als nooit tevoren,
vooral in de Maassteden, waar de kostprijs
van de grondstoffen laag was, en
in Schiedam in het bijzonder, waar door
het vertrek van de visserij in de 17de
en begin 18de eeuw veel panden leeg
stonden. Terwijl Nederland verarmde,
Branderij en distilleerderij
Zelfs Schiedammers halen branden en distilleren nog wel eens door
elkaar. De branderij maakt moutwijn uit graan. De distilleerderij maakt
jenever uit moutwijn (later uit melasse- of graanalcohol).
Afzonderlijke branderijen en distilleerderijen
komen niet meer voor; wel de
combinatie branderij/distilleerderij zoals
bijvoorbeeld De Tweelingh, waar de
Notaris-jenever vandaan komt, en het
Nederlands Gedistilleerd Museum 'De
Gekroonde Brandersketel' dat ook een
originele moutwijn je never vervaardigt.
In Schiedam staan nog honderden oude
distilleerderij- en branderijpanden. Om te
zien of men met het ene bedrijf dan wel het
bloeide Schiedam. Tussen 1795 en 1850
volgde een terugslag, veroorzaakt door
hoge graanprijzen, de handelsoorlogen
van Napoleon tegen Engeland en het
verlies van de koloniën. In 1815 maakte
de Slag bij Waterloo een eind aan de
Franse Tijd. Het herstel ging echter
traag en bij elke misoogst werd het
gebruik van graan voor gedistilleerd
verboden om brood te kunnen bakken
en een hongersnood te voorkomen. In
1830 volgde een nieuwe tegenslag toen
de Belgen rebelleerden en zich van de
eenheidsstaat met Nederland
losmaakten. De Nederlandse regering
moest zich in alle bochten wringen om
andere te maken heeft, dient men op de
gevel te letten.
Distilleerderijen hebben op de begane
grond links en rechts van de deur hetzelfde
aantal ramen. Branderijen hebben
daarentegen links van de grote deur één of
meerdere ramen extra. Aan deze zijde van
de branderij was meer ruimte (en lucht)
nodig vanwege de stellingen met beslag­
bakken waarin de vergisting plaats vond.
de kostbare oorlog te financieren.
Daartoe werd bijvoorbeeld de export
van gedistilleerd verboden. Doordat de
belasting op binnenlandse consumptie
hoger was dan die op export, werden
hogere schatkistopbrengsten verwacht.
De branders hadden iets meer benul
van economische wetmatigheden en
vreesden productie-overschotten van
moutwijn en daardoor prijsdalingen.
Daarom besloten de branders uit
Schiedam en Delishaven in 1830 de
prijzen van hun moutwijn te handhaven,
en overwogen verschillende
Schiedamse distillateurs, onder wie
Hasenkamp(f) en Legner, om export-
39

40
Moutwijn en jenever
Moutwijn en jenever zijn twee producten die worden vervaardigd uit
gekiemde gerst en rogge. De gerst lag in speciale bedrijven op ruime
zolders tot zich kleine kiemen hadden gevormd, waardoor zetmeel
werd omgezet tot suiker. Het gekiemde graan werd gedroogd (geëest)
en gemalen en het meel met warm water en roggemeel aangelengd tot
een dunne pap: het beslag.
Deze pap werd met jenever- of bakkersgist
tot vergisting gebracht. Hieruit ontstond
een zurige, licht alcoholhoudende grond­
stof Dit vergistte beslag, met zo'n 4%
alcohol, dus ongeveer evenveel als bier uit
dezelfde grondstoffen, werd in drie opeen­
volgende processen afgestookt: ruwlopen,
enkellopen en best/open. Hiervoor
gebruikte men grote distilleerketels van
zo 'n anderhalf tot twee meter hoog. Elke
distillatie leverde een zuiverder product op
met een hoger alcoholgehalte. Het bestnat
of moutwijn had een alcoholpercentage van
50%. Dit was het product dat de distillateur
inkocht om er in een vierde distillatie
jenever van te maken.
De distillateur beschikte hiervoor over vele
recepten voor de verschillende groepen
afnemers. De meest gebruikte kruiderij die
ook de naam gaf aan de drank die bij
miljoenen liters werd gedistilleerd was de
jeneverbes. Daarnaast voegden de
distillateurs tal van andere kruiden toe,
zoals onder andere alsem, zoethout en
anijs waarmee de distillateur zijn
persoonlijke stempel aan het product gaf
Hoewel men moutwijn niet meer gebruikt
om jenever te maken, maar graanalcohol
met een percentage van 96%, is het
distillatieproces van jenever door de tijd
heen hetzelfde gebleven.
Links: Op jenever heft de
overheid een hoge accijns.
Dit maakt een regelmatige
meting van de productie
noodzakelijk. Hier peilt
een douaneambtenaar de
inhoud van het grondvat.
(Opstelling in NGM)
Hieronder: Op zowel de
ruwketel als de stookketel
wordt een helm
gemonteerd die de
alcoholhoudende damp
afvoert naar het koelvat.
In het stookproces wordt
in drie stookgangen een
vloeistof verkregen met
een alcoholgehalte van
50%, de moutwijn,
waarvan de distillateur
jenever maakt. (NGM)

Hierboven: Voor het jenever ui t rijst te gaan stoken. Dit plan
maken van het beslag is is vanwege technische problemen nooit
heel veel water nodig . Dat uitgevoerd. De situatie bleef intussen
werd opgepompt door slecht. Over het jaar 1841 schreef d e
een branders knecht, de
'pomper', die daarvoor
urenlang heen en weer
moest lopen.
(GA Schiedam/foto M.C
Meyboom)
Meeste
brandersarbeid
was van trage
eentonigheid
Links: Branderijhoekje
van Duys die de slagzin
voerde: 'Ouwe Duys in
ieder huis'. (NGM)
Schiedam se gemeenteraad : 'H et aantal
gegoede ingezetenen is belangrijk
verminderd; door het uitbreken
(opheffen) d er branderijen zijn veel
huisgezinnen in diepe armoede
geraakt, zijnde de werklieden meestal
ongeschikt tot ander soort van arbeid'.
Branders in de politiek
De m alaise tussen 1795 en 1850 leidde
in Schied am tot veranderingen. In d e
welva rende tweede helft van de 18de
eeu w had de stad landarbeiders uit
België, Oost-Ned erland, en vooral
Westfalen aangetrokken. Z ij konden
hier gemakkelijk aan de slag, want het
werk in de branderijen en distilleer­
derijen stelde weinig eisen. Deze
brandersknechts verrichtten hun taken
in een trage eentonigheid. Ze moesten
het proces op gang houd en. Dat
betekende sjouwen of pompen van
warm water, overpompen van beslag
en zorgen d at het vuur onder de ketels
gelijkma ti g brandde en d at die niet
overkookten. Een goede meesterknecht
kon het bedrijf ook alleen gaande
houden. De recepten en d e fijne
Op de eestzolder verhit men de mout tot het moment van ontkiemen. Daarvoor moet het steeds
gekeerd worden. Dat gebeurt door de verschieter. (GA Schiedam)
Het interieur van Duys & Co, een 'branderij der 1 ste klasse' in 1927. (GA Schiedam/bruikleen NGM)
Koelspiralen in de beslagbak geven het beslag een lagere temperatuur.
(GA Schiedam/collectie N.V. Verenigd Fotobureau)
41

NITH(RLANDS DISTILL[RI[S
LATE E. KIDERLEN
DELFT - SCHIEDAM - ROTTERDAMIHOllA 0)
42
sJ\· AAS
De verkoop van jenever
en andere sterke dranken
werd (en wordt) gestimu­
leerd met kleurige
reclameplaten. Reclame
probeert een product te
associëren met welbe­
vinden, bij jenever zijn dat
vaak gezelligheid en de
tradities en kwaliteit rond
het product. De omstreeks
1900 sterk opkomende
geheelonthouders­
beweging veegde de
talrijke distillateurs op
één hoop waardoor
'Schiedam' ook een
negatief etiket kreeg
opgeplakt. Eén van de
distillateurs was
J.A.J. Nolet, een telg uit
het geslacht Nolet dat al
meer dan driehonderd
jaar gedistilleerde
dranken maakt en
verkoopt. (SMS)

Rechts: Van oudsher
wordt alcohol van over­
heidswege met zware
accijnzen belast. Alle
alcoholhoudende eind­
producten zijn daardoor
gevoelig voor belasting­
ontduiking en daarmee
onderhevig aan strenge
controle. Hier zijn rijks­
ambtenaren bij van Duys
& Co. druk met het
bepalen van de hoeveel­
heid jenever, het waar­
merken van de vaten en
het voeren van accijns­
administratie. Biljetten
worden afgeschreven en
ingeboekt, terwijl de
vaten met een stuk blik
worden verzegeld. (GA
Schiedam/bruikleen NGM)
Streng toezicht
belasting­
ambtenaren
Linksboven: Onder
ambtelijk toezicht worden
vaten jenever naar buiten
gerold. (GA Schiedam/
bruikleen NGM)
Rechtsboven: In een
bedrijfsbrochure maakte
Duys duidelijk dat de
firma zich keurig aan de
overheidsregels hield.
(GA Schiedam/bruikleen
NGM)
kneepjes van het vak waren het
exclusieve terrein van de patroon. Voor
de administratieve afhandeling zorgde
de baas zelf of de boekhouder, altijd
onder het wakend oog van de
ambtenaren van de douane en accijnzen.
De tweede bloeiperiode van de
Schiedamse gedistilleerdindustrie
begon in 1850 en was te danken aan de
relatieve internationale stabiliteit, de
stormachtige ontwikkeling van de
Verenigde Staten en de jonge
republieken in Zuid-Amerika, en de
verbetering, dankzij de stoomvaart,
van de transportmogelijkheden tussen
de Europese landen en hun koloniën.
Zo ontstonden nieuwe markten en
••• de 0
& C 'rs na het vertrek der Rijksambtenaren
voor de DISTILLEERDERIJ "DE KORENAAR", Opgericht 1797
van DUYS 8, CO. - SCHIEDAM Teler. 68047
bloeide de export als nooit tevoren. Aan
het hoofd van veel bedrijven stonden
inmiddels voormalige meesterknechts
en Westfaalse arbeiders die de nering
(en de recepten) van hun bazen hadden
overgenomen. Tussen de oude
Schiedamse namen bevonden zich dan
ook vele nieuwelingen. De Westfaalse
afkomst van een aantal valt direct op in
namen als Legner, Melchers, Jansen,
Hasekamp(f) en Wittkampf. De naam
Jansen klinkt oer-Nederlands. Schijn
bedriegt echter, want de Pieter Jansen
die zich in 1770 als brandersknecht in
Schiedam vestigde, was afkomstig uit
Dovere bij Keulen.
In de 19de eeuw was de invloed van de
Zie onder nummer 4 .... . .....•
branders op de lokale politiek nog
groter dan in de 18de eeuw. In Schiedam
had een aantal families niet alleen veel
invloed in de moutwijnindustrie, maar
ook in de politiek. Eén daarvan was de
familie Beukers. In de 18de eeuw begon
Gerrit Beukers als brandersknecht, en
in de tweede helft van de 19de eeuw
zaten in de gemeenteraad maar liefst
drie nazaten van hem. Andere bekende
namen in zowel de branderswereld als
de plaatselijke politiek zijn Nolet,
Dirkzwager, Rijnbende, Honnerlage
Grete, Van Gent, en Loopuyt. Jan Nolet,
Sirnon Rijnbende en Mattheüs Honnerlage
Grete waren ook lange tijd
burgemeester.
43

De Weense methode
Het bedrijfstype veranderde na 1850.
Toen maakte De Hollandse branderij,
met zijn karakteristieke ronde beslagbakken,
pl aa ts voor de Weense
branderij . Die werkte met andere,
rechthoekige bakken, een ander graanmengsel
en vooral een hoger tempo.
Een nieuw nevenproduct van de
Weense methode was jenevergist, beter
bekend als bakkersgist, en al snel een
zelfs tandig product met een eigen
44
afzetgebied. 'Koningsgist' herinnert
aan de Schiedamse branderij De
Koning, eigendom va n de gelijknamige
familie, en een voorbeeld van een
persoonsnaam die in de loop der tijd
een soorh1aam word t. Een ander
voorbeeld is 'Berenburg', de kruidenbitter
die de Amsterdamse apotheker
Hendrik Berenburg omstreeks 1860
voor op Friesland varende schippers
trok. De laa tste brander vo lgens de
Weense methode was Frans Geerdes,
directeur van de branderij Hollandia,
een ernstig en zwart doorrookt gebouw Linksboven: Op de Noorddat
ontworpen was door de Schiedamse vestsingel, tegenover de
architect Coen Kramers, telg uit een Noordmolen, staan zeven
geslacht van branders. In 1986 viel de karakteristieke
beslissing om Holl andia te sluiten. gebouwtjes-met-puntdak
De opkomst va n de Weense branderij naast elkaar: oorspronke­
valt in de periode van opleving tussen lijk kleine branderijen uit
1850 en 1900. De etiketten uit deze
de tweede helft van de
periode tonen duidelijk hoe inventief 19de eeuw. In het tweede
de distil1 ateurs met hun nieuwe
en derde pand was de
markten omgingen. Herman Jansen Weener Gistfabriek 'De
introduceerd e een nieuwe producten­ Atlas' gevestigd, eigenlijn
met het merk Cardinal, een vogeltje dom van gemeenteraads­
dat vrijwel uitsluitend voorkomt in het lid voor de Liberale Partij
zuiden van de Vereni gde Staten. De tot 1910, Matthijs Franken.
brave Graauwe Hengst van Daniël (GA Schiedam/foto J. van
Visser, die in Nederl and al s Zeeuwse Diggelen)
Hierboven: Aan de andere
kant van het water, vlakbij
de molen De Noord was
de branderij en
gistfabriek van A. de
Koning, een brander die
nogal wat 'nieuwigheden'
in het brandersvak
introduceerde. Bekend
werd zijn Koningsgist dat
door veel bakkers werd
gebruikt. (SMS)
Links: Tegenover de
Beurs, op Dam 2, staat het
pand dat jarenlang het
'Koffijhuis' was waar
graanhandelaars en
branders, na gedane
arbeid, een kopje koffie of
liever een borreltje, al of
niet met suiker, kwamen
drinken. De foto toont
enkelen van hen, keurig
gekleed met (hoge) hoed.
Het verschil in
maatschappelijke positie
met de man die klompen
draagt, is duidelijk. (GA
Schiedam)

Boven: In 1803 werd de
bierbrouwerij De Griffioen
gesticht, in 1854
overgenomen door Jan
Margaretus van der
Schalk. De Griffioen zou
een bekend biermerk
worden . Op de foto café
Bellevue op de hoek van
de Hoogstraat en de
Koemarkt met links op de
gevel reclame voor dit
bier. (GA Schiedaml foto
P. Vink pzn)
Rechts: Een andere
bekende naam was
Melchers, onder die naam
waren maar liefst drie
bedrijven actief. Rechts
een reclameplaat voor
distilleerderij P. Melchers,
gevestigd aan de Lange
Haven, die het merk
Locomotief voerde. (SMS)
knol goede zaken deed, werd voor de
Mexicaanse markt afgebeeld als een
tomeloze mustang, terwijl hetzelfde
paard op het etiket voor de Peruaanse
markt werd ingeruild voor een lama,
die overigens toch 'De Graauwe
Hengst' bleef heten. Ook vroegere
brandmerken voor slaven werden
gebruikt als jenevermerk voor de
Afrikaanse markt. Ze waren in Afrika
bekend en bevorderden daarom de
verkoop. Het bekendste van deze
merken was Starbrand, een slavenbrandmerk
dat door distillateur
Henkes van een vroegere Afrikaanse
slavenhandelaar was gekocht en als
jenevermerk op etiketten werd gedrukt.
In Afrika deden overigens ook
symbolen als een locomotief of een fiets
het goed als jenevermerk. Zij werden
door de lokale consumenten als
statussymbolen beschouwd.
Telde Schiedam in 1795 188 branderijen,
in 1851 waren er al 209 en tegen het
eind van de eeuw 364, het hoogste
aantal ooit. Tot wezenlijke vernieuwing
bleek niemand in staat, de groei kwam
uitsluitend door een verruimende
45

Jeneverdieven
Over de vindingrijke manieren, waarmee gauwdieven zich in
Schiedam wederrechtelijk jenever toeëigenden, gaan prachtige
verhalen. Veel daarvan is verzonnen, maar gestolen werd er.
In december 1808 stond de negentienjarige
arbeider Andries Trauborst voor de rechter.
Hij had op 26 november met zijn kompanen
Joseph Bernard en Daniël van Mill op de
voorplecht van de schuit van schipper
Willem Poort, waar open en bloot grote
vaten jenever opgestapeld stonden, twee
gaaljes geboord in zo'ny at, daar een emmer
onder gezet, die driemaal volgetapt en de
buit in het huis van Van Mill in een ander
markt. Zo waren er in 1890 in Schiedam
nog maar 63 stoonunachines in
gebruik. De productiecijfers van al die
bedrijven waren wel indrukwekkend.
Werd in 1850 nog 246.100 hectoliter
gedistilleerd geproduceerd, tussen 1880
en 1895 was dit maar liefst ongeveer
600.000 hectoliter jenever of oude klare:
een jenevermeer van honderd bij
driehonderd meter en twee meter diep.
Berookt Schiedam
'De jenever' bepaalde ook het straatbeeld
en het straatlawaai. Dagelijks
wachtten overal langs de Lange en de
Korte Haven duizenden vaten, mandflessen
en kisten met flessen - allemaal
met jenever - op transport naar
46
vaalje gegoten. Toen ze het de volgende
nacht weer probeerden, stuitten ze op de
nachtwaker die de schipper waarschuwde.
Trauborst kreeg voor deze, en andere
kleine diefstallen een zware straf. Nadat hij
in het openbaar gegeseld en gebrandmerkt
was, moest hij zestien jaar in een werk- of
tuchthuis doorbrengen. Vervolgens werd hij
daarna nog voor tien jaar uit het land
verbannen.
kroegen en slijters in het land, en naar
havens om verscheept te worden naar
alle uithoeken van de wereld. Niemand
nam de moeite om 's avonds binnen te
halen wat overdag niet was afgevoerd.
Er gingen wilde verhalen over
diefstallen en over de ingenieuze
manieren waarop jenever uit die
buitenstaande vaten kon worden
gehaald. Opvallend was ook dat het
water in de grachten nooit bevroor. Als
in Rotterdam de kinderen schaatsten,
hing boven het lauwe water in de
Schiedamse grachten een damp die het
gevolg was van het warme water dat
honderden branderijen er in loosden.
En dan was er het schrikbarende
uiterlijk van de stad. Betje Wolff en
Aagje Deken lieten in 1782 in 'De
historie van Sara Burgerhart' Anna
Willis schrijven dat zij nooit een
onaangenamere plaats had gezien dan
het 'berookt Schiedam': 'een nare,
droevige rook en een nog veellelyker
fyn swart stof benemen het volstrekt
al dat aangename, dat het door zyne
ligging, plantage en fraaije gebouwen
moest ten toon spreiden.' En domineedichter
François Haverschmidt schreef
in 1880 dat er 'een onafboenbare roetkorst'
aan de gevels kleefde, een
'eeuwige steenkolennevel' over de stad
hing, en dat 'zure spoelingsdampen,
mestossenstal, en beschadigde gerst'
een ondraaglijke stank veroorzaakten,
terwijl de oevers van de Schie bezaaid
waren met 'afval en krengen, en met
kurken en dode katten'.
Leven in de branderij
In het topjaar 1874 werden vanuit
Schiedam bijna twee miljard borrels
geschonken, zo'n 450 per Nederlander.
Geen wonder dat Schiedam gezien
werd als dé jeneverstad van Nederland,
al waren er ook elders veel distilleerderijen.
Uit een momentopname van alle
bedrijven in 1851 blijkt dat de meeste
direct of indirect tot de gedistilleerdindustrie
behoorden: 209 branderijen,
distilleerderijen en mouterijen, 14
brandersmolens en 12 kuiperijen of
De in Amsterdam geboren
kunstenaar Octave
DeConinck (1894-1974)
woonde lange tijd in
Schiedam, de stad die hij
heel goed kende. Hij
tekende en schilderde er
honderden karakteristieke
plekjes waaronder de Sint
Pieterssteeg met
arbeidershuisjes (boven)
en de steeg met de mooie
naam Achter de Teerstoof
waar de jenevervaten van
distilleerderij A. Daalmeyer
op straat stonden (links).
Overigens was in dat
steegje ook de Hollandse
Wijnhandel gevestigd die
daar jarenlang de voor­
malige joodse synagoge
als bedrijfsruimte in
gebruik had. De vaten trof
men door de gehele stad
aan, vooral in de buurt
van distilleerderijen,
kuiperijen, opslagplaatsen
en aan kaden waar beurt­
schippers voor verder
vervoer zorgden, zoals
aan het Hoofd.
(GA SchiedamlOctave
DeConinck)

Boven: De gedistilleerd­
industrie kende vele
nevenbedrijven, zoals
kurkfabrieken,
glasfabrieken, kuiperijen
en keldermakerijen. Het
vervoer van de jenever
vond oorspronkelijk
plaats in houten vaten
van verschillende
afmetingen. Deze werden
gemaakt in kuiperijen,
waarvan er in 1860 maar
liefst 27 waren die aan 132
mannen en 76 kinderen
werk verschaften. Het
kleinste vat heette een
anker, waarin 38,8 liter
kon, het grootste een stuk
dat 700 liter bevatte. Hier
komt de uitdrukking 'hij
heeft een stuk in zijn
kraag' vandaan. Op de
foto de kuiperij van Duys
& Co. aan de Nieuwe
Haven in 1927. (GA Schie­
dam/bruikleen NGM)
Rechtsboven: Een door
de stad Schiedam gewaar­
merkte inhoudsmaat van
een half mud of vijftig
liter. Dit was de hoeveel­
heid graan die de zakken­
dragers op de schouders
mochten nemen. (SMS)
Rechts: De houten kraan
van een vat. (SMS)
fustmakerijen tegenover één ijzergieterij,
één leerlooierij, één loodwitfabriek, vijf
azijnfabrieken, twee bierbrouwerijen,
drie touwslagerijen, drie scheepswerven
en twee houtzaagmolens. Van
de beroepsbevolking die omstreeks
1850 ongeveer 5.500 personen telde,
werkten 1.150 mensen of zo'n 20% in
de branderijen en distilleerderijen.
Daarnaast waren er de nevenbedrijven,
waarbij heel wat meer mensen
betrokken waren. De stokerij betekende
immers werk voor kuipers en mandenmakers,
koperslagers, capsulemakers
en kurkensnijders, spoelingschippers
en veerlui, timmerlui en metselaars,
wagenmakers en transportbedrijven,
en van 1854 af glasblazers, die soms in
vast verband maar vaker als seizoenarbeiders
bij de glasfabrieken of
'glashutten' werkten. Tegenover de
1.150 brandersknechts van 1851 stonden
een paar jaar later alleen al minstens
evenveel glasblazers. De eerste
Schiedamse glasblazerijen waren Van
Deventer (1854) en De Schie (1897).
De eerste werd gevestigd aan de
Buitenhavenweg in de toenmalige
gemeente Oud- en Nieuw-Mathenesse.
Daar stond ook de tweede. De
concurrentie was hevig. In 1912
woonden in Schiedam 1.600 glasblazers
die samen per jaar 35.000.000 flessen
voor de gedistilleerdindustrie maakten.
In 1899 begon een proces van
concentratie, waarvan de oprichting
van de Verenigde Glasfabrieken in
Vlaardingen het resultaat was. Die nam
in 1923 de glasfabriek De Schie en in
1926 Van Deventer over. De productie
bestond tot ver in de 20ste eeuw
voornamelijk uit kelderflessen met hun
karakteristieke model: vierkant en taps
toelopend naar de bodem. Zo pasten ze
gemakkelijk in manchetten van stro en
konden ze goed sluitend verpakt
worden in kleine, stevige kisten of
kelders voor de export. Ook de glas-
fabrieken bepaalden het uiterlijk van
Schiedam. Van Ferdinand Bordewijk
die vanaf 1919 als advocaat in
Schiedam werkte, is het beeld van
Schiedam als een donker angstaanjagend
lichaam dat rook brakend
met vurige ogen in het landschap lag.
Met die vurige ogen bedoelde hij de
ovens van de glasfabriek.
Drink en werk
Drinken in de stokerij was de
brandersknechts binnen bepaalde
grenzen toegestaan. In het onderzoek
dat de regering in 1890 liet instellen
naar de arbeidsomstandigheden, geeft
echter niet één van de ondervraagde
knechten rechtstreeks antwoord op de
vraag waar die grens lag. Alleen de
jonge Hersbach, telg uit een familie van
bekende meesterknechts, merkt op:
'zoveel als den meesterknecht toelaat'.
Brander en distillateur Herman Jansen
was duidelijker over het consumptiepatroon
binnen zijn bedrijf. Hij
verklaarde permissie te geven voor
acht glazen per werkdag, en 's avonds
het licht aan te laten, zodat zijn knechts
niet de behoefte zouden voelen ook
nog eens naar de kroeg te gaan ... In de
distilleerderij werden overigens niet de
benepen glaasjes geschonken die heden
ten dage als borrelglas gelden. Die acht
glazen van Herman Jansen kwamen
neer op een kleine halve liter die door
de patroon werd verstrekt. In 1933
kregen de knechts van De Graauwe
Hengst om half één en om half zes een
borrel. Die werd geserveerd in een
mosterdglas, want dat sneuvelde niet
zo gauw.
De werktijden in de branderij en
distilleerderij waren flexibel. De
47

arbeidsenquête van 1890 geeft aan dat
in de Hollandse branderij van ongeveer
half drie in de ochtend tot 's avonds
half negen, negen uur werd gewerkt.
Daarin waren rust- of schafttijden niet
begrepen. Dat blijkt uit de verhoren
van de brandersknechts W. Duymel,
P.G. Overdijk, G.M. Ham en
J.M. Verweerden. Kinderen brachten
het eten dat de meesterknecht
distribueerde als het werk het toeliet.
De Weense branderij werkte iets korter.
Hier begon de dag om half vier. 's
Zondags draaide de branderij op halve
kracht, wat betekende dat slechts van
half vier tot elf uur 's ochtends gewerkt
werd. De brandersknecht is door
Ferdinand Bordewijk geschetst in Pa
Baas, een hoofdfiguur in zijn roman
'Verbrande erven'.
Blauw-rode knoop
De vakbeweging en de drankbestrijding
kregen in Schiedam geen poot aan de
grond, ondanks het hoge jenevergebruik
in de stad. De Lutherse
dominee en geheelonthouder J.Pont
vond drank de hoofdvijand van de
bevolking. Hij schreef in 1892 in een
48
geheelonthoudersblad dat hij in
Schiedam, als gevolg van het veelvuldig
drankmisbruik, nog maar
weinig kinderen onbnoet had die echt
kinderen waren: 'spoedig leken het
meer oude mannetjes.' De dominee
kreeg van zes hoofden van openbare
scholen de wind van voren. Verzet
tegen het drankgebruik kwam vooral
van de Sociaal Democratische
Arbeiders Partij (SOAP) en de
vakbeweging. Hun verwijt dat drank
en kapitaal onder één hoedje speelden,
ging in Schiedam uiteraard op: bijna
alle werkgevers moesten het hebben
van de drank. Wie zich organiseerde
lag eruit. Drankbestrijders werden van
de straat gehoond en omstreeks 1900
vonden zelfs regelmatig vechtpartijen
plaats tussen socialistische activisten en
brandersknechts die door hun bazen
waren aangezet om de 'rooien' de stad
uit te jagen. Drank hoorde bij de stad en
bij de Schiedammers: toen in 1881 een
nieuwe verordening openbare
dronkenschap verbood, slingerde de
Schiedamse politie jarenlang wel
Vlaardingers en Rotterdammers op de
bon, maar liet beschonken
Schiedammers rustig gaan.
Dat het socialisme niet aansloeg had te
maken met de kleinschaligheid van de
bedrijven, waarin bazen en knechts
traditioneel dicht bij elkaar stonden.
Niet voor niets vond de eerste grote
staking in Schiedam in 1896 plaats bij
de grootsd1alige kaarsenfabriek Apollo,
en niet bij een stokerij. Die staking
slaagde dankzij de hulp van de
Rotterdamse Bootwerkersbond, want
in Sd1iedam waren alleen kleine,
losstaande werkliedenbonden.
Brandersknechts waren er in ieder
geval geen lid van. En dat bleef zo. In
1915 schreef brander Herman Jansen
snerend over de arbeidsinspectie dat
die zich bezig hield met een 'modelinrichting,
waarbij de nadruk komt te
liggen op waschgelegenl1eden met
handdoeken en tandenborstels, badkamers
en W.c.'s en niet op de
gelegenl1eid tot arbeiden en geld
verdienen. Waarom het op het eind
toch ook voor den arbeider te doen is.'
En zelfs in 1968 nam de directie van
De Graauwe Hengst het boekhouder
Linksboven: Drankbe·
strijders in vergadering
bijeen. (GA Schiedam/foto
W.D. Niestadt & Zn)
Boven: De felste drank·
bestrijders suggereerden
in1 BB1 om de stad
Schiedam maar helemaal
te vergrendelen. (IISG
Amsterdam)
Links: De Nederlandse
Vereniging tot afschaffing
van Alcoholhoudende
dranken richtte begin
20ste eeuw over het hele
land alcoholvrije Blauwe
Tenten op. Hier de Blauwe
Tent van de afdeling
Schiedam aan de
Maaskant. Nederland telt
nog één zuivere Blauwe
Tent (nabij Reduzum).
(GA Schiedam)

50
van de raad hadden zich daar fel tegen
verzet: P. Loopuyt (distillateur en
liberaal), H.R.M.A. van Gent
(distillateur en katholiek) en M.C.M. de
Groot (geen distillateur en linksliberaal).
Slechts zes distillateurs
vroegen het etiket aan, onder wie
B.A.J. Wittkampff. Jarenlang leidde
het etiket een slapend bestaan in de
bureaula van ambtenaar J. Dinkelaar
die zichzelf 'controleur op de echtheid
van den Schiedamsche jenever' mocht
noemen.
Toen eind 20ste eeuw weer vraag kwam
naar 'authentieke' producten, kwamen
oude methoden en verdwenen smaken
terug. Graanjenever, dubbele graanjenever,
oude jenever en korenwijn zijn
weer 'in' evenals de vierkante, buikige,
met halsstempels getooide, authentiek
gecapsuleerde of lakverzegelde flessen.
In 1967 was Jan Wittkampf de laatste
die nog jenever op basis van moutwijn
stookte. In 1989 bracht UTO (Uit
Boven: Het personeel van
de in 1897 opgerichte
glasfabriek De Schie, de
tweede Schiedamse
glasfabriek. Deze fabriek
werkte in twee ploegen
van twaalf uur, telkens
van zes tot zes uur.
(J. Soetens)
Linksmidden: In 1865
waren er in Schiedam vijf
fabrieken voor gesneden
kurken. (GA Schiedam)
Linksonder: In tegen­
stelling tot de vaak kleine
werkplaatsen die direct
afhankelijk waren van de
moutwijnindustrie kende
de grote Stearinekaarsen­
fabriek Apollo een veel
breder afzetgebied. (GA
Schiedam)

Schiedamse jenever en
andere alcoholische
dranken werden op vele
tentoonstellingen en op
allerlei manieren aange­
prezen. Daniël Visser van
De Graauwe Hengst toont
trots de gewonnen prijzen
(links). Een andere en
zeker niet minder
effectieve wijze van
reclame maken gaat via
affiches waarop
'vanzelfsprekende'
situaties het gebruik van
drank moeten stimuleren.
Zo hoort bij een gezellig
muziekje 'natuurlijk' een
borreltje, terwijl een kip
wel met een glaasje
advocaat geassocieerd
kan worden. 'Ouwe Duys
in ieder huis' blijft
onschuldig als je het
woord jenever maar
vermijdt en Nederland
mag best Mederland
heten. Voor ingewijden is
dat allemaal vanzelf­
sprekend. Het is zelfs
mogelijk drank met sport
te associëren en anders­
om. (GA Schiedam)
In de distilleerderijen gebeurde toen
nog vrijwel alles handmatig. Het vullen
van mandflessen en va ten, het spoelen
en bottelen van fl essen, het capsuleren
en etiketteren, alles deden de knechts
met de hand. De enige gemechaniseerde
werkzaamheden waren het transport
van de retouremballage naar de zolder,
en de voortbeweging van de ketels voor
de fa bricage van advocaat, toen één
van de belan grijkste producten van De
Graauwe Hengst. De argumentatie van
de bazen was eenvoudig: de lonen
waren laag, waarom dan dure
mach ines aan te schaffen? Toen in 1936
de eerste flessenspoelmachine zijn
intrede deed, kreeg inderdaad een
aantal jongens ontslag. Een laatste
opleving kende de industrie toen de
mobilisatie in 1939 duizenden mannen
overleverde aan grote verveling. In
het begin van de Duitse bezetting
verdienden de distillateurs eerst veel
geld, maar al spoedig kwamen de
meeste distilleerderijen stil te liggen.
De grondstoffen gingen op rantsoen en
de aanwezige alcohol mocht alleen
geleverd worden aa n ziekenhuizen en
de Wehrmacht. Een fl es jenever bracht
op de zwarte markt meer dan honderd
gulden op. Daa rvoor kon een
Schjedammer eten kopen. Geen
wonder dat in de hongerwinter
inbraken in de distilleerderijen schering
IS
53

In het laatste echte brandershuis van de
voormalige Brandersbuurt zwaait Dick
Jansen (in 2001 47 jaar en de zesde
generatie in rechte lijn) de scepter over
UTO: Uit Tegenweer Ontstaan. Een
wonderlijke naam met een boeiende
geschiedenis. Opa Herman Jansen
vond in 1907 bij een factuur voor een
partij glas, die hij voor zijn branderij
gekocht had, een factuur die voor een
collega-brander bestemd was. Die
bleek minder voor zijn glas te betalen
dan hij. Voor de boze brander-distillateur
reden zelf een glasfabriek te stichten en
die van een passende naam te voorzien.
Die fabriek is in 1922 alweer gesloten,
maar de naam bleef geregistreerd.
Dick Jansen vertelt geestig en vooral
betrokken over de geschiedenis van het
bedrijf, zijn werk als branderdistillateur,
en alle soorten gedistilleerd
die al eeuwen in Schiedam gemaakt
worden. Ver voor de Tweede
Wereldoorlog introduceerde UTO het
merk Kabouter. In 1943 vroeg vader
Herman Jansen aan tekenaar en
stripschrijver Maarten Toonder voor
dat merk een nieuw rec1ameconcept te
maken. Toonder ontwierp een vrolijke,
eigentijdse versie van de kabouter die
toen al enkele decennia op de etiketten
van Jansen trots een fles omhoog hield.
Hans G. Kresse en Maarten Toonder
maakten in 1948 samen de promotiefilm
'In Holland staat een huis'.
Affiches en vrachtauto's met de slogan
'drink louter kabouter' deden de rest.
Kabouter was een begrip.
In 1972 fuseerde Jansen met Vlek uit
Delft. Er moest een nieuwe naam
komen, en omdat dat geen Jansen of
Vlek mocht worden, viel de keus op
UTO. De fusie betekende ook dat
Kabouter als hoofd merk werd
vervangen door Vlek, en voortaan nog
slechts door een select gezelschap
IK HERINNER MIJ NOG ...
Dick Jansen, branderdistillateur
In 1770 kwam de 19-jarige Pieter Jansen uit Dovere bij Keulen naar Schiedam. Zeven jaar
later was hij deelgenoot in een branderij aan de Kethelstraat. Vlak om de hoek, aan de
Zijlstraat, is het familiebedrijf sinds ongeveer 1825 gevestigd.
Nederlandse slijters verkocht werd. In
de jaren tachtig maakte Herman Jansen
met UTO een ommezwaai naar de
ouderwetse Schiedamse moutwijn­
jenever. In 1870 had een Jansen de
methode van het Weense branden
geü1troduceerd. Nu deze dreigde te
verdwijnen, paste Herman Jansen haar
aan en stichtte de moutwijnbranderij
De Tweelingh. Hij heeft het eerste
ruwnat van zijn nieuwe branderij nog
geroken, maar overleed op de dag van
het eerste enkelnat, 16 december 1986.
Het merk Notaris moutwijnjenever was
geboren.
Dick Jansen is zich zeer bewust van de
ruim tweehonderd jaar familiecultuur
in het gedistilleerd. Als kind zwierf hij
na de kerkgang door de lege fabriek,
als nieuwsgierig zevenjarig knaapje
ging hij al met de chauffeurs mee, die
DRINK llllJII
hem onderweg alles over het
gedistilleerd vertelden en bedrijven
lieten zien. Thuis gingen veel
gesprekken over stoken, branden en
distilleren. Omdat hij niet als 'zoontje
van de baas' het bedrijf in wilde, heeft
hij levensmiddelentechnologie
gestudeerd. Hij heeft nooit een dag spijt
gehad. Zijn bestaan is afwisselend. Hij
leid t een schitterend bedrijf dat in het
verre Oosten en in een aantal Oost­
Europese landen voet aan de grond
heeft gekregen door zijn producten aan
te passen aan de plaatselijke smaak.
UTO heeft het bottelen van zijn
producten overgebracht naar
Zoetermeer en beseft goed dat
bedrijvigheid in het centrum aan hoge
veiligheidseisen moet voldoen.
Anderzijds hecht hij sterk aan de band
tussen het gedistilleerd en Schiedam.
Linksboven: Dick Jansen
in zijn bedrijf op een foto
van Ernst Posse. (GA
Schiedam)
Hierboven: Een
reclamekreet die kort is,
aansprekend en ook nog
rijmt, kan een product
grote landelijke bekend­
heid geven. Dat geldt
zeker voor Kabouter van
Jansen die vast niet heeft
bedoeld dat zijn slogan
letterlijk werd opgevat.
(GA Schiedam)
55

De Brandersbuurt
De 'Brandersbuurt' is geen officiële naam voor een gedeelte van de
stad. Die naam is omstreeks 1965 gegeven aan het gebied tussen de
Schie, de Noordvest en de Korte Haven, toen nagenoeg deze hele
buurt werd gesloopt. Dat ontketende een stroom van (vergeefse)
protesten.
Daarna heeft de gedachte postgevat dat dit
de woonbuurt van de brandersknechts
was. Dat is onjuist. Het was juist het stads­
deel waar zich meer bedrijven dan
woningen bevonden. Hier stonden de
distilleerderijen en branderijen, de molens
en de mouterijen, de kuiperswerkplaatsen
en de mandenvlechterijen, de kurken- en
capsulefabrieken. Voor zover er plaats was,
stonden aan het Groenweegje, Achter de
Teerstoof, de Raam en de Verbrande Erven
ook nog wat woonhuizen.
De meeste brandersknechts woonden in de
binnenstad, in de vele holjes achter de
Lange Achterweg, de Laan, de Raam en
de Nieuwe buurt. Hier stonden de volkswoninkjes,
die 'keukens' werden genoemd,
Zuivere alcohol van 96% procent wordt
in dit proces aa ngelengd met wa ter tot
een sterkte va n 35% en verder met
essences op smaak gebracht. Voor wie
het alleen om de alcohol te doen was of
wie gewend was jenever te mi xen met
frisdranken, maa kte het weinig uit dat
deze 'witte' jenever kwalitatief een stuk
minder was dan de traditionele
dranken. Het effect was alleen dat het
publiek jenever ging beschouwen als
een inferieure drank en dat de
traditionele distillateurs (Visser,
Vrijmoed, Hulstkamp, Blankenheym &
Nolet, Hoppe en Bootz) het loodje
legden. Gezien vanuit het oogpunt van
de volksgezondheid was op de witte
jenever niets aan te merken. Nieuw was
dat de distill ateurs zeli slijterij ketens
stichtten en met veel kabaal een
prijzenoorlog begonnen tegen de
gevestigde merken. Daarnaast daalde
de omzet van de 'oude' jenever al jaren
door de opkomst van buitenlands
gedistilleerd, speciale bieren, en wijn.
De distillateurs verloren de strijd om
het marktaandeel. Fusies en overnames
va n merken waren aa n de orde van de
dag en wie zich vervoegde bij één van
de grotere distilleerderijen zag aan de
merkenverzameling bij de deur al
56
waarvan de meeste niet méér hadden dan
een enkele kamer, een benauwde zolder
en soms een uitbouwtje waarin later een
keukenlje en toilet werden ondergebracht.
Als men tenminste het geluk had daarvoor
in zijn huisje ruimte te hebben. Op het eind
van de jaren tachtig van de 20ste eeuw
verdween achter de Hoofdstraat het laatste
holje dat voor een achttal huisjes nog een
gemeenschappelijk toilet had, midden op
het perk waarin men vroeger de was
bleekte en wat bloemen en boonljes teelde.
De huisbaas - allang geen brander meer,
maar een ijscoman - had er wel electrisch
licht in geïnstalleerd onder het motto dat
ook het holje met zijn tijd mee moest gaan.
welke bedrijven voorgoed verleden tijd
waren, en welke alleen nog voortleefden
als etiket. Modernisering mocht
niet meer baten. Distilleerderij De
Graauwe Hengst van Daniël Visser &
Zonen schafte in 1962 nog een etiketteermachine
aan en installeerde nieuwe
- zij het handmatige - afvuJapparaten
om 5.000 flessen per dag te kunnen
bottelen. In 1965 verving De Graauwe
Hengst, in navolging van de 'witte'
distillateurs, het bewerkelijke en dus
dure statiegeld systeem door een
goedkoper eenmalig-glassysteem. Het
was all emaal te laat. In 1968 viel het
doek. Onder toezicht van de douane
werden de ontmantelde distilleerketels
onbruikbaar gemaakt en de peilstokken
vernietigd. Boekhouder M.A. van
Alphen, die in 1933 als jongste
bediende bij De Graauwe Hengst was
komen werken, stond er triest bij. Na
twee eeuwen productie van een bekend
merk was dit het roemloze einde.
Familiebedrijven
In 2001 telt Schiedam nog vier
distilleerderijen, alle met de naamgever
nog aan het hoofd: Di rkzwager, De
Kuyper, olet en UTO waarin sinds
1972 Herman Jansen en Vlek verenigd
zij n. Dit aantal lijkt niet veel voor wie
kijkt naar de aantallen branderijen en
distilleerderijen van 1890. De
productiecijfers en de omvang van
deze bedrijven maken echter duidelijk
d at er getalsmatig niet eens zo heel veel
is veranderd. De gedistilleerdindustrie
gebruikt nog altijd een flinke lap
grond, en het aantal in Schiedam
geproduceerde liters gedistilleerd is
nog steeds het grootste van all e
Nederlandse steden. Er branden geen
vuren meer achter de gevels aan de
Lange Haven, maar met tientallen
miljoenen liters drank per jaal' is
Schiedam nog steeds een echte
gedistill eerdstad. Alleen vindt de
producti e nu plaats in bedrijven die in
weinig verschillen va n andere omvangrijke
ondernemingen in de voeding- en
genotmiddelenindustrie.
Betekenis van de gebruikte afkortingen:
GA : Gemeentearchief
NGM: Nationaal Gedistilleerd Museum De Gekroonde
Brandersketel
SMS : Stedelijk Museum Schiedam
© 2001 Uitgeverij b.v., Zwolle
Druk: Waanders Drukkers, Zwolle
www.waanders .nl
Boven: In 1975 herdacht
Schiedam het 700-jarig
bestaan. In het Passage­
theater werd de revue
'Krijg de Claere' opge­
voerd. Ook werd het
Proosje van Schiedam
geboren, een kabouter­
mannetje met een
parmantig neusje en een
grote hoed, naar ontwerp
van de Schiedamse
kunstenaar Harr Wiegman.
De firma Nolet noemde
één van haar kruiden­
bitters Proosje van
Schiedam en had daar­
mee enige jaren
commercieel succes.
(GA Schiedam)
Rechts: Een medewerker
van Hollandia 11, moutwijn-,
gist- en spiritusfabriek,
meet de temperatuur van
het beslag in de
beslagbak. (GA Schiedam)
Op de omslag: Het
Nationaal Gedistilleerd
Museum De Gekroonde
Brandersketel bezit een
grote collectie miniatuur­
flesjes met sterke drank
van over de gehele
wereld. (NGM)