de open ruimte

[p. 61]
een wilde jacht
Aldus zou men alle kunst moeten meten naar het optreden van een modern drietal:
ridder, dood en duivel...
A. Donker
Wie in een of ander literair werk de wilde jager op het spoor wil komen, doet er
misschien verstandig aan zich voorlopig te beperken tot werk dat onder hoogspanning is
geschreven. Met betrekking tot een zo moeilijk grijpbare auteur als Simon Vestdijk heeft
men waarschijnlijk het meeste geluk, wanneer men zich bezighoudt met het werk dat hij
in oorlogstijd geschreven heeft. Want al schreef hij geen 'echte' verzetsliteratuur in die
tijd, de ridder, de duivel en de dood zijn bij hem natuurlijk toch in alle hevigheid aktief
gedurende die jaren.
Toen ik voor de aardigheid eens naging welk verhalend proza van Vestdijk tussen '41 en
'46 werd gepubliseerd, en wat hij uit die jaren tot na de oorlog bewaarde, kwam ik niet
verder dan tot een vertaling van Poe: Fantastische vertellingen (1941), Aktaion onder de
sterren, na publikasie in Groot-Nederland in '41 nog afzonderlijk verschenen, en C.
Doyle: Avonturen van Sherlock Holmes (1946), weer een vertaling dus. Van mei tot juni
1944 werkte hij aan Ivoren wachters (1951), een roman die niet alleen om de erin
voorkomende namen van Poe en Doyle aan een boeiende detective denken doet, - en
van juli tot december 1944 aan De vuuraanbidders (1947). Het 'verzet', wanneer men
daarvan spreken wil, is diep verborgen, en blijkt bij voorbeeld uit de opdracht van
Aktaion aan de nagedachtenis van Menno ter Braak. Maar ook uit de mededeling dat een
van de personen uit Ivoren wachters, de leraar nederlands, voor de
[p. 62]
Grootnederlandgedachte geporteerd is, spreekt Vestdijks afkeer van het nazidom. Want
die man is een van de onsimpatiekste figuren uit de roman. Jammer alleen, dat hij te
klein is voor een duivel: dat maakt onze jacht bepaald niet eenvoudiger... Nee, wie zo
ondoordacht de duivel op de hielen zit, als ik in het bovenstaande, kan maar beter
meteen ophouden: de jacht moet op een andere manier worden georganiseerd...
Bij voorbeeld: we zoeken de detectives bij elkaar: Poe, Doyle en Ivoren wachters. Dan
houden we aan verhalend proza Aktaion en De vuuraanbidders over en dat zijn in ieder
geval twee historiese romans, en die hebben in ieder geval met elkaar het tema van de
strijd om het ware geloof gemeen. Dat is het, - zo vinden we, nog voor we de boeken
lezen gaan (hadden we de boeken gelezen, we zouden deze splitsing niet hebben durven
voorstellen), de ridderfiguur in beide genres alvast wat nader omschreven. Als wreker
van onrecht immers enerzijds, als detective dus, en aan de andere kant als kruisridder,
prediker, profeet, verdediger des geloofs. Wat zou het mooi zijn, konden we deze
splijting van de ridder in tweeën op rekening van de oorlog zetten. De oorlog heeft
immers wel meer en erger op zijn geweten, en wat ligt het ook voor de hand de oorlog
aansprakelijk te stellen voor simplifikasies en eenzijdigheden van Vestdijk!
Maar kijken we zover als onze neus lang is, dan zijn andere verklaringen mogelijk. Kort
voor de oorlog, in 1938, verscheen nl. een boekje van E. du Perron, Het sprookje van de
misdaad (dialogen over het detective-verhaal), en veeleer staat dit aan het begin van de
vertakking die wij in Vestdijks oorlogsproduksie zagen. In Marionettenspel met de dood
(1957) bevestigt hij
[p. 63]
trouwens dat het dit boek van Du Perron is, dat hem er toe bracht zich serieus met het
detective-verhaal bezig te houden. Men weet dat Vestdijk het zo grondig deed, dat hij tot
een van de knapste kenners van het genre werd, al had de detective als literaire vorm