de open ruimte

meer geïsoleerd dan in een woordenboek? Daar komt nog bij dat ook Gerrit Achterberg
heeft aangetoond dat het gebruik van ensiclopedieën, leksicons e.d. voor de poëzie van
meer betekenis is, dan het gebruik van door de poëzie van anderen reeds poëties geijkte
woorden en begrippen. Lucebert zet de tradisie van het ekspressionisme dus eenvoudig
voort: hij zoekt het alverbindbare, geïsoleerde woord, en dáarom kunnen we er niet aan
ontkomen de betekenis der woorden aan de orde te stellen...
De spiegel draait haar raad
Draait is hier de kern van de zin, niet grammatikaal, maar gewoon omdat het verbonden
is met raad en zaad (raai = gras; raai, paan, tarwezaad, rijst, pluimveevoer, haan, hen:
associasies door contiguïteit). Maar spiegel is ook verbonden met draait, niet
grammatikaal, maar histories. De zin laat ons namelijk een stuk ontstaansgeschiedenis
van dit gedicht zien. Wie in Van Dale kijkt bij het woord draaien, vindt daar: 'een andere
richting geven aan, wenden: draai de spiegel eens een beetje'. Maar in Luceberts zin
wordt de spiegel aktief, die handelt uit zichzelf. De spiegel wordt bovendien
gepersonifieerd door het bezittelijk voornaamwoord haar: spiegel is 'mannelijk'. Terwijl
ze nu haar raad draait, paant het waterzaad: er gebeuren raadselachtige dingen,
waartegen men
[p. 181]
niets heeft in te brengen. Maar wil men in ieder geval begrijpen, waar alles nu betrekking
op heeft, dan moet men de mededelingen die Lucebert doet plaatsen in de situasie,
waarin die mededelingen zinvol zijn. Ik moet dus nu het isolement waarin ik De dieren
der democratie IX zolang gehouden heb, doorbreken, en het terugbrengen in zijn eigen
milieu: tussen de andere gedichten van de siklus, in de bundel waar die siklus in thuis
hoort, tussen de andere bundels die Lucebert ook eens geschreven heeft, en in de tijd
waarin dit gedicht is ontstaan, alsook in de tijd waarin dit gedicht nog steeds aktueel
blijkt.
De siklus De dieren der democratie is een politieke siklus, gekenmerkt door de vrees
voor een derde oorlog, waartegen in de siklus, de bundel en de andere bundels
gewaarschuwd wordt.
De siklus draagt twee motti: éen uit Punch (van het krisisjaar 1929) en éen uit Ter Haar:
'de Vrede graast de kudde voor.' Bij Ter Haar is de vrede een simbool van vrede, rust, de
wereld is éen Pastorale. Bij Lucebert daarentegen is de vrede een simbool van de koude
oorlog die zo om kan slaan in een hete. Luceberts vrede is een wolf in schaapsvacht, een
grimmige karnivoor, die ons in slaap sust, die de welvaartstaat helpt grondvesten, en die
ons ongevoelig maakt voor die onderstroming van onvrede, en blind voor die slopende
krachten die deze welstandsmaatschappij reeds in de wieg uitvreten en machteloos
maken, de pirotechniek en de onverkoopbare hoeveelheden zeep ten spijt. Zo houdt deze
siklus voeling met het titelgedicht van de amsterdamse school, waar overeenkomstige
ideeën opgeld doen. Maar ook met later werk van Lucebert is de siklus verbonden. Ter
Haars sitaat komt ook voor in Val voor vliegengod, een bundel die eveneens poëzie en de
welvaartstaat verbindt, als men de proza-inleiding begrepen heeft.
[p. 182]
Altijd is bij Lucebert liriek de moeder der politiek gebleven, - altijd heeft hij heftig
geprotesteerd tegen demagogie, onderdrukking en smerige propaganda, en altijd zal hij
om zijn bittere waarheid de provo's blijven huldigen als 'witte helden van een te winnen
wereld'. Van deze situasie uit zullen we nu trachten het gedicht van Lucebert te
'verstaan'...
Iedere artist houdt er zijn eigen god op na: Mulisch zijn Hermes en Lucebert zijn Pan.
Pan komt voor het eerst voor in Triangel in de jungle: '... en warmte is een land van
pan', een pastorale. In een bijzonder fraai gedicht 'Alles moet schoon gemaakt worden