Laai Af - Boekmakierie.co.za

The copyright holder of the
material in this PDF-document
is Stefan Jacobs. The contents
of this PDF-document may not
be reproduced in any way
without the permission of
Stefan Jacobs. For the contact
details of Stefan Jacobs see
www.boekmakierie.co.za

In het Land van Piet Retief
DOOR
L. ROMPEL-KOOPMAN.
DE VOLKSTEM.-PRETORIA.
1919.

Voorwoord
INHOUD.
Onze Gastvrouw II
Wat Mevr. Fick vertelt 17
Naar 't Mekka van 't Afrikanerdom 23
Uit Droeve Dagen -•• 33
Die Witte Krag 43
De Trek 49
Blauwkrans 59
•
De Stichting van Pieter Maritzburg 67
De Dragers der Beschaving 75
De Voortrekkers verspreid 87
De Terugkeer 95

INLEIDING.
In de tweede helft van 1917 ging ik in opdracht
van de Z.A. Akademie naar 't Z.O. van.de Kaap Pro-
vincie, waar op de plaats De Post, nabij de Kol-halte,
Alexandria-lijn, Mevrouw J. C. Fick woonde, die be-
langrijke biezonderheden van de Grote Trek kon mee-
delen. Zij leeft nog in de wereld waar Piet Retief
gewoond heeft, en is zelf 'n dochter van Willem Land-
man, 'n broer van de Kommandant Landman, een
der voormannen van de Trek. Haar tweede moeder
was 'n dochter van Piet Retief. Het verhaal van de
mededelingen die Mevrouw Fick mij wel heeft willen
doen, verscheen oorspronkelik in De V o l k s t e En,
en wordt hier in boekvorm opnieuw uitgegeven.
Pretoria, April, 1918.
L. ROMPEL—KOOPMAN.

in het Land van Piet Retief.

n het Land van Piet Retief.
HOOFDSTUK I.
ONZE GASTVROUW.
Na 'n reis van twee dagen in de stoffige trein
werd de rit per kaapse kar, van de Kol-halte naar de
plaats De Post, 't einddoel van, onze tocht, als 'n
reinigingsbad. Juffrouw Leine Fick, de dochter, die
met de oude Mevrouw Fick samenwoont, was ondani , .,,
't late uur aan de halte aanwezig, beredderde snel en
afdoend de berging van de koffers op de kar, dan
kreeg outa Salmon, de basterd, 'n kort ••Vooruit
maar!" en langs maanbelichte landen trokken ons de
twee sterke paarden. Dankbaar ademden wij diep
de pure lucht in, we snoven de zee.
"Seker," lichtte juffr. Fick toe, "als u goed luister,
kan u selfs die see hoor."
Heerlik! Toen outa Salmon van de weg afdraaide,
de kar als op 'n tapijt voortrolde, dan met 'n draai
inhield voor 't in maanlicht dromende witte huis, toen
we 't hek door, de stoep op stapten, speet 't ons bij-
- na dat de rit nu al geeindigd was.

I2
Node sloten we de toverschone manenacht buiten.
"Ma is nog wakker," zei juffr. Fick, "haar kers
brand nog," en ze ontsloot de boven- en onderdeur
van 't voorhuis.
"U kan maar ingaan, ma wil u graag begroet."
Hoezeer waardeerden we dit; de oude mevrouw,
die tot bijna elf uur wakker bleef om ons te verwelkomen.
Later wisten we nog te meer deze vriendedelikheid
te schatten, toen we merkten hoe vroeg zij
zich anders 's avonds naar haar kamer beghf. Beschroomd
traden we over de drempel. Er was ons
zoveel van haar verteld. Hoe lief zij was, hoe innig
braaf en verstandig. Langs de wijd-open-deur stonden
we midden in 't slaapvertrek, flikkerend kaarslicht
viel op de bewoonster, die kussengesteund in
bed zat, beide haar oude handen uitgestrekt naar ons.
We naderden, drukten die warme handen, keken in
een paar trouwe, blauwe ogen, 'n zachte ingevallen
mond kuste ons welkom, en 'n gevoelige stem, stem
ons daarna dierbaar geworden, sprak:—
"En so ver te kom, ik dank die liewe Heer voor
Sij beskerming."
Vluchtig vertelden we van onze reis, dan lieten
we haar alleen, ze moest nu slapen gaan. Lenie,
zoals we de dappere dochter, die na haar vaders dood
alleen de plaats best;ert, nu maar verder zullen noemen,
Lenie had 'n volmaakt maal klaar, van de opwekkende
soep, tot de koele pudding. Dit late maal
liet ons waarlik niet dromen, we lagen in 't hoge
veren bed als bij moeder thuis, toen harde gezondheidsmatrassen
nog onbekende dingen waren.
De volgende morgen waren we nog niet toonbaar,
toen 't belletje voor 't ontbijt klingelde.
We haastten ons duchtig en hadden net tijd voor
'n lange 0! van verrukking, toen we naar 't voorhuis
gingen. We meenden 'n ogenblik te dromen. Waren
we in Duitsland of in Zwitserland met zijn groen

13
golvende bergen, zijn vruchtbare lappen zwart om.
ploegde grond naast tere tapijten van uitpiepend gewas?
De bovendeur was opengeslagen, we bogen ons
over de onderdeur om 't grendeltje te vinden, zagen
terwijl mevr. Fick in 'n hoekje bij 't raam aan 'n
tafel zitten. De verdere dagen konden we ons dit
gezellige voorhuis niet meer denken zonder haar daar
bij 't venster dat op 't pad uitzag, zodat geen kar
haar oog ontsnapte; en...ais voorbij gereden werd!
Dan kon de eigenaar, kwam hij later aan, rekenen op
'n lang niet malse berisping. Maar... alleen mevr.
Fick mocht links en rechts de waarheid zeggen, ze
deed 't naief streng. Als men zich uitputte in verontschuldigingen,
dan lachte ze binnensmonds 'n heerlik
lachje en met 'n " 't Is goed, maar jij is daarom
tog verkeerd gewees", was de storm geluwd en de
man ging, de zakken gevuld met granaatappels of andere
versnaperingen, voor zijn kinderen.
Zodra ze ons zag, strekten weer haar vriendelike
handen, die 'n taal op zichzelf spraken. •
"More, mij kind, en hoe het jij gerus?" Dan
verzuchtte ze na ons geruststellend antwoord: "Sien
jij mij kind, wie is ik? Mij lewe is klaar geleef, ik
sit maar net en wag. Ik is niemand nie, ik kan niks
vir jou doen nie, mij hart, weet jij mij kind. Maar
Lenie, sij doen mos alles vir mij, sij sal sorg, ik is
daaroor nie bevrees nie. Maar ik is niemand nie,
stel mij nou net gerus dat jij jou heelmaal thuis sal
maak bier... Sal jij?" •
'n Goed gevuld gelaat was tot ons opgeheven,
niet te veel rimpels en nog in de wangen putjes, die
olik moeten hebben saamgelachen als nooi Landman
ondeugend was. Want, stout mOet ze geweest zijn,
en mooi ook en... altemet heeft ze dat ook wel 'n
beetje, o 'n heel klein beetje maar, geweten.
We merkten intussen al heel gauw dat
onze allerliefste gasvrouw volstrekt niet "niemand
nie" was, integendeel, ook waar zij zich

1 4
moeide om de bedienden en huishoudelike zaken. Haar
wil regeerde nog. Over 't zachte, in 't midden gescheiden
witte haar, droeg ze zijden doekje. Lenie
had haar 'n deftige muts van zwarte zijde gemaakt,
maar dat was niet naar moeder Fick's zin, te opgetooid,
en wij waren blij dat ze er zo over dacht, want
de zijden doek vleide veel meer 't gezichtje.
"Sal ma kom?" vroeg Lenie uit de eetkamer.
Mevr. 7ick richtte zich op, 'n beetje moeilik leunend
op de tafel. Hoog en recht stond ze daar...
zonder statig te zijn, in heel haar wezen Al-moederlike
buigzaamheid, ál-moederlike liefde. Wij wilden,
haar ouderdom erend, haar laten voorgaan, doch met
'n mooi gebaar van haar arm, wees ze die hulde af,
verzocht ons binnen te stappen; wij waren gast in
haar huis.
De eetkamer, 'n helder vertrek met veel licht
door 't raam, dat 'n vrije kijk gaf op 't glinsterend
bedauwde, wijde berglandschap, de grote tafel herekend
voor veel onverwachte gasten, in 'n hoek 'n maklike
stoel met 'n karos erover. Daar zat 's avonds na
de maaltijd mevr. Fick te gezelsen tot ze zich terugtrok
naar haar kamef om haar Bijbel te lezen. En
op 'n avond riep Lenie ons: "Ga kijk hoe ma sit en
lees." Op onze tenen waren we de eetkamer uitgeslopen,
't schemerverlichte voorhuis door naar mevr.
Fick's kamer. Geruisloos voorbij de open deur, en
daar zat ze, de grote Bijbel voor zich op de tafel, 'n
kaars er naast, 't oude hoofd in overgave gebogen.
De lippen prevelden onhoorbaar de woorden en alsof
't te vermoeiend was alleen met de ogen te volgen,
ging 't gehele hoofd van links naar rechts, van rechts
naar links mee met de regels.
We zaten tegenover mevr. Fick en haar zorgende
ogen keken voortdurend langs de bloemen, gele
en witte chrysanten, naar ons bord, of daar niets
ontbrak. Aja Mina, 'n zuster van outa Salmon,
bracht de thee en "daar is nie suiker in nie", glans-

1 5
lachten haar kooltjes-ogen. We hadden haar bij de
vroeg-koffie al verteld dat we geen suiker gebruikten
en nu had ze daar waarlik aan gedacht. En gedurende
de i6 da.gen van ons verblijf op de Post, heeft
Aja Mina zich nooit vergist. Ze was niet weinig
trots als we haar dankbaar prezen of alleen maar met
'n blik van verstandhouding ons kopje aannamen...
We waren Aja Mina's gast evenzeer en... zo heer,
zo knecht, zij wilde voor haar ou-nooi niet onderdoen
in vriendelike zorgen.
't Ontbijt afgelopen, kwam nog even mevr. Fick's
zoekende blik naar ons: "Wil jij dan nie nog 'n koppie
tee, mij kind?" en op onze ontkenning: "Dan sal
ons bid."
Dit herhaalde zich na elke maaltijd, de gastvrouw
bang dat zij zou beginners te bidden, terwijl wij misschien
nog iets mochten wensen.
En toen we in luistering ons hoofd bogen, ving
ons oor 'n gebed op, ontroerend schoon van zegging
en strekking, doch bovenal van zegging. Helaas,
we kunnen hier niet weergeven de kleur en klank van
de kinderlik-devote stem; wel zullen we die altijd in
•onze oren houden:
"Hemelske Vader, wij danken U dat Gij onze
bouwvallige lichamen gevoed hebt met Uwe tijdelike
gaven, voed ook onze zielen met betere gaven van
Uw Koninkrijk..." Dan volgde 'n allerliefste dankzegging
voor 't veilig geleide dat ons geschonken was,
en dan.... 0, er was zoveel to danken en ook zoveel
at te smeken. Elke dag was alleen 't begin
'tzelfde, daarna 'n improvisatie innig vroom en
aanbiddelik van eenvoud.
Mevr. Fick nam haar plaatsje in 't voorhuis bij
't raam weer in, wij gingen papier en potlood halen,,
en daar ons verblijf 'n stoepkamer was, toefden we
eerst buiten om 't landschap beter in ons op te nem ,7!n.
Al golvend groen, geen vlakte, alleen stijgen en dalen.
Ver weg de bergen, donker bosbegroeid, dichterbij
beploegde en bezaaide heuvelen.

i6
In de bomen ruiste de zeewind, zachtkens aangestuwd
van de Indiese Oceaan en langs de bergen
sleepten ragfijne sluiers, van zeedamp geweven. En
dit van God geschonken paradijs hadden ze verlaten,
de voortrekkers, om in de wildernis 't onbekende
tegemoet te gaan. Ons hart zwol eens te meer
van bewondering voor zo groot 'n daad nu we met
eigen ogen aanschouwden wat de trekkers achter zich
lieten. Doch niet al te lang hielden we ons op, we
waren te verlangend hun geschiedenis te horen en
spoedig zaten we dan ook dicht bij onze gastvrouw,
aan de tale' bij 't raam.

7
HOOFDSTUK II.
"WAT MEVR. FICK VERTELT."
Onze gastvrouw, Johanna. Cornelia Landman,
dochter van Maria Vermaak en Willem Adolf Landman,
werd in 1831 geboren te Zokama.
"Nou noem hulle dit Platrug, mij kind," had
mevr. Fick toegelicht.
In 1836 waren haar ouders en grootouders met
Karel Landman weggetrokken nit de Kaap.
"Ons het dit in die clae nie Kolonie genoem nie;
ons praat toe almaal van die binneland. En mij
kind, jij kan Me glo hoe swaar die mense daarom gekrij
het, om hier die mooi on land te verlaat nie. Kijk
om jou been en jij sal begrijp."
Mevr. Fick's hand wees naar de open bovendeur.
In de vierkante omlijsting vredigde 't, stille landschap,
zon-overgoten.
"Vooral Karel I. andman het baje, baje die grote
verantwoordelikheid gevoel. Mij pa vertel jare later
nog hoe aandoenlik Landman, toe die laaste bijeenkoms
op sij plaas anderkant Alexandria gehou

18
is, gebid het. Net toe die gebed klaar is, val Oom
Karel somar flouw. En ja, mij kind, dit beteken so
iets vir 'n man als wat Karel Landman was. Hij
was `n pure man, en sterk en kragtig en dat h ij kon
flouw val."
't Lieve oude hoofd schommelde in overdenking.
"Jij moe nie glo dat dit almaal arm mense was,
wat wou gaan trek nie. Nee, dis inteendeel die
rijkes gewees wat alles wou opgee, alles om maar
onder die ijster juk vandaan te kom. Hulle het die
pragtigste huise en plase gehad, en hulle het dit amper
virniet weggegee. Die enige wens was gewees:
weg, onder die druk weg, want mij kind, jij kan tog
denk dat daar baje griewe gewees het om ons vaders
te verlei al hulle besittinge op te offer? Daar was
geen regverdigheid in die dae nie, en dit het ons mense
nie langer kon staan nie. Jij weet mos van Slag- -
tersnek? Nou ja, dit was net... hoe sal ik dit noem?...
Daar was baje voorafgegaan aan die geskiedenis van.
Bezuidenhout. Dit was soos ik se net..."
"De druppel, die de emmer deed overlopen?"
hielpen wij.
"Juis, mij kind, dis die ding. Ons was nie vei-lig
gewees op onse plase nie, onse vaders was nie
baas gewees in hulle eie huise nie. Mij ouma Land-man
het menig keer vir ,mij vertel, hoe daar, in die ou
dae, die soldate somarso bij haar ma binnekom en
'n mens durf niks te se nie, want raak jij aan hulle,
dan beledig jij die uniform van Hare Majesteit. So
kom daar eendag een van die meid-slawe en breng 'n
tes in, om in die voetstoof te set. Dit was op Zo-kama,
en die soldate wat altijd agter die slavinne aan
was, stap agter haar in en foeter met die meid, waar
haar ma lewend bij staan. Die slavin slaan van haar -
of en roep: "Vooruit, julle lelike niksnutse, soort soek
soort en gelijk bij gelijk." Daar, vertel mij ouma,
kom haar vader binne en sien wat daar aangaan, en
hij wil die soldate uitja. Maar haar moeder het ge-soebat
om tog voorsigtig te wees. "Daar is mos

Ig
geen genade 'n Afrikaner op die Kasteel nie."
Sij is bang, hul sal horn wegvat, soos hulle eendag
twee van haar broers—Scheepers was hul naamweggevoer
het, Kasteel-toe. Op 'n dag kom daar
'n troep manskappe. 'n Hotnot het aangebreng dat
bij Scheepers in die huis gese is: "Hulle wil nie onder
die Engelse staan nie." Sonder baatjes, soos hulle
op die plaas besig was, moes hul scam gaan, nie eers
hulle vrouwens het hul mag groet nie. Die hotnots
rij te perd naas die soldate en hulle moes loop. Hulle
het nooit weergekeer nie... Ja, ja, mij kind, 'n kwaai
hotnot kon jou in die dae aan die galg help, vir niet..."
't Was inmiddels koffietijd geworden en 'n bezoekster
van Alexandria had zich bij ons gevoegd. Zo
onder de koffie, terwijl mevr. Fick wat uitrustte, vertelde
zij: "Die twee Botma's wat bij Slagtersnek gehang
is, was ooms van mij ou-Ma. Sij vertel dat
haar vader, Gert Vosloo, een dag 'n kanon uitgedenk
het. Die planne was daar al lank om die Engelse uit
te skiet, die saak was maar net hoe krij hulle dit reg?
Dit was te Graaff Reinet gewees. Die kanon was
van bout. Nou was die moeilikheid gewees om nit
te vind, hoeveel munisie daarvoor nodig was. Een
donker aand dra hulle die kanonnetje uit op 'n kop,
hul wil dit perbeer. Hul set een pond kruit in..."
"Jij weet, mij kind, die kruit was maar altijd in
sakkies van een pond...", viel geheel er in once gastvrouw
bij.
"Wel," lachte de bezoekster, "toe vat hulle 'n
handvol geweerkoels, hul denk dit sal voldoende wees
en skiet af... Die kanon spat uit mekaar met 'n vreselike
knal, dat dit so kraak oor die berge."
Mevr. Fick's zachte mond plooide rond, de putjes
in de wangen verdiepten zich ,alles lachte, lachte om
de tekenende vertelling.
"Natuurlik sit Gert Vosloo die volgende morre
in die blok, somarso openbaar tentoongestel. Daar
kom 'n hotnot voorbij, hij draai om en blij vlak voor

20
die blok staan en hij staan en lag met lekkere leedvermaak.
"So, so Baas Vosloo, sit jij bier?" Enige
tijd later toe Vosloo uit is, ontmoet hij die hotnot in
die veld. Hij wou juis sij pijp aansteek en hij vat
sij pijp met die tabaksakkie in die een hand en grijp
die hotnot met die ander hand, en hij vertel later dat
d i e hotnot seker voor 'n pa ar dae die son nie aanskouw
het nie."
"Toe besluit word om te trek, kom oupa Retief
en Karel Landman veel bijmekaar," vervolgde onze
gastvrouw, "en dan was daar nog Gert Maritz en Gert
Rudolf; hulle vier het baje goed met mekaar klaar
gekom, het mij wader altoos vertel. En, mij kind,
hij se, dit kon nie anders wees nie. Piet Retief was
'n man van opvoeding, 'n man wat ver bo andere
mense uitgeblink het en daarom het hulle vir horn als
die hoof-leier erken, somaar van staanspoor af, sonder
dit eers te bespreek. Piet Retief had nooit die oplossing
gesoek nie, was dit nie dat hij gevoel het hulle
sal ondergaan deur ontevredenheid; want Piet Retief
was 'n man van die vrede. "Sonder vrede geen geluk,"
se hij. "Vrede is meer dan aardse goed." En
omdat die mense almaal dit met horn gevoel het, deed
hulle ook nie eers moeite om hulle plase voordelig te
verkoop nie. Mij pa gee "Baksteenvlei", 'n groot
stuk grond, aan Newcombe, 'n Engelsman, voor 'n
bulldog en 'n wa. Ik weet nog goed hoe hij gelijk
het," monkelde de vertelster. "Dit was 'n grote
bond en hij was altijd vasgebind gewees aan die trappe
van die wa." En in droef naleven, overdacht ze:
"Deur 'n tier is hij later gebijt.... in Natal dood...
Ons het horn altoos gemis."
"Weet u ook van anderen, wat zij voor hun plaatsen
ontvingen ?" vroegen wij.
"Baje het net maar voor 'n beetje negosie hulle
plase weggegee. Piet Retief het, meen ik, i o,000
rijksdaalders gekrij voor sij plaas, Mooimeisiesfontein.
Jij weet, mij kind, Piet Retief was baje rijk

2I
gewees, maar allerlei teenwerking van die Goewernernent
het horn agteruitgeset."
"Ja, dit lazen we uitvoerig in Preller's Piet R etief,"
voorkwamen we, om haar 't vertellen van ons
reeds bekende feiten te sparer.
"Seker," viel Lenie in, die eens even tijd vond
genoegelik 't gezelschap te vergroten. "Maar ma
moet u vertel van Mooimeisjesfontein, waar Retief .
geblij het nadat alles van horn verkoop was om sij
proseskoste en die skade, wat hij gehad het met die
t-ouw van die Drostdij, te dek. Hij was toe moeg
gewees vir die hele wereld, het pa vaak vir ons vertel
en van Karega trek hij Mooimeisiesfontein-toe, 25
mijI van Grahamstad. Hij het Mooimeisiesfontein
van die Goewernement in ruil gekrij vir grond in Grahamstad.
'n Paar jaar vOOr die trek het hij uitgevind
dat hij nog te dig op die Engelse sit en het hij op
sij plaas Post Retief in die Winterberge gaan woon."
"Moe tog nie denk nie, mij kind," nam mevr.
Fick 't verhaal over, "moe tog nie denk nie dat oupa
Retief in vijandskap met die Engelse geleef het.
0 nee, daarvoor was hij veel te fijn, daarom het hij .
liewer pad gegee."
"Hoe leek Piet Retief eigentlik?" We wilden
ook graag de materie zien, waar 't geestelike zo aantrekkelik
ons werd voorgehouden.
"Oupa Retief was klein van stuk... Jij weet ik
was nog maar 'n kind, en al het ik dikwels vir horn
ontmoet, wat sien jij?... Mos niks nie. Van mij self
herinner ik mij alleen dat hij baje lief vir kinders
was."
Mevr Fick droomde even weg, dan vervolgde ze
fris: "Maar ik het natuurlik baje oor horn boor praat;
mij pa, mij stiefmoeder wat 'n dogter van Piet Retief .
was, maar viral mij man, wat 'n jongeman van 17
was toe hij gaan trek het. En hulle se almaal, dat
Retief 'n mooi gebouwde man was, al was hij nie•
groot van postuur gewees nie. En baje sterk oge
het hij gehad, wat 'n mens maar so dalk oortuig het

2 2
dat daar 'n man staat wat sijpaadjes onbekend is.
En hij was ook nie so'n danige rustige man gewees
nie. 0 nee, hij kon maar moeilik stil sit, en hij het
altijd baje haastig g-elijk."
"Maar mij kind, ik het nog nooit iemand gehoor
wat so bemin gewees is van iedereen. So fijne maniere
het hij gehad om met iedereen om te gaan. Mij
stiefmoeder het later alles mooi beskrijf. Sij het
dit naar die argiewe gestuur en nooit is daar iets van
teruggevind nie. Is dit nie jammer nie?"
Wij plaagden: "Dan had u 't ook niet zo zwaar
gekregen op uw oude dag om ons te moeten vertellen."
"Dis niets, mij kind, ik doen dit graag," meende
onze gastvrouw ons gerust te moeten stellen.
"Weet u wat baje jammer is?" klaagde Lenie.
"Daar moet op Mooimeisiesfontein, op een van die
inure 'n portret geskilder wees van Piet Retief, en dis
later somar oorgeskilder. Om nou uit te vind, ne?...
Sou dit nie mooi wees, als dit weer kon aan die lig
gebreng word nie?"
"Ja, mij kind, die portret moet daar wees," bevestigde
de moeder, "ik het daar altijd van gehoor:
'n Hollander, 'n skoolmeester, het dit geskilder. Dit
stel oupa Retief voor met die perd aan die toom. Toe
die familie Bos die huis koop, laat hulle die muur skilder
en die portret kom onder die verf."
"Maar nou laat ons die verlede rus. Ma, ons
moet ook 'n beetje aan die hede denk. Kijk aja
Mina breng die skotels al in."
En we aten smakelik gebraad en heerlike melktaart
als toespijs. Lenie is 'n voortreffelike huisvrouw.

a3
HOOFDSTUK III.
NAAR 'T MEKKA VAN "1 AFRIKANERDOM.
"Dit is te wonderlik om te glo, mij kind, mawdis
daarom die waarheid als ik vir jou se, hoe mooi
die Trek agter mekaar was. Piet Retief was 'n gebore
organiseerder. Hij het ook mos baje ondervinding
gehad, hij was altijd die hoof gewees in die kaf-feroorloe,
altijd die mense moet lei en soos ik al vertel
het, was sij maniere om met allerha.nde soort van
mense te werk, so beminnelik en tewens so kragtig.
Van uit die Winterberge op sij plaas, Post Retief, het
hij alles voor die Trek gereel."
Wij zaten weer in 't voorhuis. Van uit 't raam
hadden we 'n kijkje op de kombilisdeur en nu en dan
zagen we kaffermeiden binnengaan, 'n zakje op 't
hoofd, om hun schouders de tonige geel-bruine kombaars
die ze blijkbaar alien in deze omgeving droegen.
Ze brachten mielies, vertelde mevr. Fick, en ja, daar
was in dit distrikt Met een kaffermeid of zij verfde
haar kombaars in dezelfde tint.

24
"En jij weet, mii kind, Piet Retief het sij huise
ook almaal geelagtig geskilder. 'n Mens het somar
aan die kleure kan sien, dis 'n huis van Piet Retief."
Had zijn oog zich verlustigd in de rake kleurenkeus
der zwarten en had hij, daardoor beinvloed, zijn
huizen geschilderd in de toon, die zo wel deed in dit
landschap?
"jij sal dit self sien, mij kind, als jij Grahamstad-toe
gaan, hoe mooi dit lijk," verzekerde onze
.gastvrouw.
We waren naar Grahamstad gegaan. Met 'n motor
van Alexandria, ging 't langs Boesmansrivier over
bosbegroeide bergen, langs varen-rijke kloven. 'n
Aapje zat aan de rand van 't bos, nieuwsgierig afwachtend
wat dit snorrende monster mocht zijn, even
'n waarschuwend gesprekje met zijn makkers diep
verscholen in 't dichte groen, en dan holderdebolder,
staart over kop, toen we heel dicht bij kwamen, zelf
redding zoekend.'
"Daar is Karega," zei juffrouw Fick, die met
ons mee was gegaan. In 'n vlei lag de plaats waar
Piet Retief woonde voor hij Mooimeisiesfontein bezat.
Welk 'n weelderige plantengroei; we joegen als door
'n groots aangelegd park.
"Daar beneden was sij tuin," wees de dochter
van onze Voortrekster ons weer.
Even stil, dan ging 't zuchtend en stampend weer
opwaarts. 'n Motor heeft 't zwaar to verantwoorden
in die wereld.
"Wie was Piet Retief?" vroeg verbaasd onze bestuurder,
'n Engelsman. Hij spreekt uitmuntend
Afrikaans, doch... van Piet Retief had hij nooit gehoord
en begreep dus niet onze pieteit voor 't landschap,
waarover Retief's oog eens weidde, dat hem
eens in zich besloot.
Nu leefde de motorman meer met ons mee. Hij
wees ons, toen we Grahamstad naderden de oude weg,
die afdraaide om de andere kant van de kop. De
weg reeds bijna toegegroeid, ga.f ons daarom toch 'n

De Kazerne to Grahamstad gebouwd door Piet Retief

2 5
visie hoe 't was geweest toen Piet Retief van Grahamstad
huistoe reed naar Karega om daar waarheid te
vinden en liefde.
Met 'n zwaai waren we de kop om en Grahamstad
lag open voor onze gretige blik.
Grahamstad, 'n mooi aangelegd dorp, de meeste.
huizen tegen de koppen opgebouwd, wijde straten,
veel oude bomen. Ds. de Kock, vriendelik door de
predikant te Alexandria Ds. Hanekom, op ons bezoek
voorbereid, ontmoetten we aan 't politie-kantoor, waar
hij ons in kennis bracht met de uit de tweede vrijheidsoorlog
om zijn dapperheid en zware verwonding -
zo welbekende Kapt. Mike du Toit, tans kolonel van
Politie.
Al gauw zaten we gebogen over 'n brief van Piet
Retief. Welk 'n beminnelik, ouderwets handschrift,.
met de deftige overtollige krullen uit die tijd, doch...
welk 'n stijl! Zacht hielden we 't geel papier tussen
onze vingers, sail gingen onze ogen de woorden na,
diep griften we zijn taal in ons geheugen. Want de.
stijl van Piet Retief is niet alleen waardig, doch ook
literair. En daar snoven we op uit de droge blaren,
'n geur van wee. Dan kregen we 'n brief van de voortrekker
Louis Trigardt, de vader van de beroemde
reiziger Karel Trigardt, de enige brief die er van hem
bestaat, 'n keurig korrekt schrift, de handtekening
vast en statig als de man zelf geweest moet zijn.
"Als u saam wil gaan: ik het met Professor Cory
'n plan gemaak, hij sal maar al te blij wees u rond te -
onderbrak kolonel du Toit onze lektuur. Node
lieten we af.
Professor Cory, wiens levenswerk "The Rise of
South Africa" voor hem zal blijven spreken, nam opgetogen
de leiding op zich. Wit de lokken die afkrullen
langs zijn nek, wit de lange snor, doch niet
oud zijn tintelend oog, jong zijn gloedvolle voordracht
c.ver... Piet Retief en zijn werken. Hoe verstond en
begreep deze Engelsman de voortrekker, hoe grote
cerbied had hij voor de leider, hoe raak beoordeelde

26
hij de hollandse Afrikaners dier dagen, hoe vol liefde
betastte hij de oorzaken die de waardigste onder die
mannen dreven tot wat hij nooit gewenst had, weg
uit zijn land, 't toverschone land van zijn liefde. En
-bijna niets was er over van 't werk zijner handen, vernamen
we. Van de kazerne en zijn mooie dorpshuis
stonden alleen nog de buitenmuren.
"Maar wacht, ik zal u Grah.amstads statigste
gebouw tonen nog in zijn geheel, de Drostdij, door
Piet Retief gebouwd."
De Drostdij deed prachtig tegen de ijl-blauwe
Richt, in de grijze, wazige winter-atmosfeer.
Langs de brede trappen, in de holklinkende gangen,
voelden we de schaduw van de bouwmeester om
ons. 'n Sombere schaduw, droef dolend door de vertrekken.
Had de bouw van de Drostdij niet die teleurstellingen
en moeilikheden gebracht, welke Piet
Retief knauwden, zou hij zich niet meer en meer ontwikkeld
en Z.A. nog schoner werk hebben geschonken?
vroegen wij ons af. Zou de Trek ooit hebben
plaats gevonden, als Piet Retief niet had willen gaan?
Zou men de Trek zonder hem hebben durven ondernemen?
Karel Landman, Gert Maritz, Gert Rudolph
•en anderen, uitmuntende kommandanten, dock Piet
Retief alleen d e generaal.
En makliker kwamen we tot deze vraag,
,omdat, later na de moord op Piet Retief, toen
't kommando gevormd .werd om Dingaan te bevechten,
de opperste leider blijkbaar niet kon worden
gevonden onder de knappe kommandanten te Maritzzodat
nit de Kolonie Andries Pretorius werd gehaald.
In dat licht beschouwd, voelden we de historiese
betekenis van de Drostdij als tweevoudig, en toen we
vernamen dat 't bestaan bedreigd werd van dit geschiedkundig
gedenkteken, viel 't heengaan ons zwaar
als scheidden we van 'n vriend, die in grote nood verkeerde.

27
Toen Retief de Drostdij bouwde, stonden er nog -
maar 'n paar huizen en van de Drostdij uit is later Graha.mstad
uitgelegd. Then in 1823 'n wolkbreuk heel
Grahamstad plat spoelde, bleef 't werk van Retief's
handen, hoewel onvoltooid, overeind staan.
"En dit," zei de professor, "dit zal eeuwig voor
zijn bouw pleiten."
Van Grahamstad joegen we de 25 mijl naar Riebeek
langs dorre vlakten. Juffr. Fick wees rechts.
van ons "Daar ver weg sien u die Winterberge, waar
Post Retief le."
Hoog stegen .de koppen uit in de nevelige verte-
We reden Riebeek binnen, schilderachtig
dorpje met fantastiese doorkijkjes langs grillige tak-
-ken van heel oude bomen. En al vonden we in 't
dorp weliswaar niets van Retief zelf, we konden tocir
wijlen onder de plechtig oude wilgen, misschien was
hij eens bier langs•gekomen als hij Zondags ter kerke
toog.
Ds. Rudmann, predikant te Riebeek, was zo voorkomend
ons zijn geleide te schenken naar Mooimeis-iesfontein,
nabij Riebeek gelegen. Wij vern amen
intussen dat de kerk de goede gedachte had gehad
Mooimeisiesfontein te kopen, opdat deze historiese
plek bewaard zou blijven en men had er—kon 't be-ter?—'n
arbeidskolonie gesticht. Reeds vonden 'n
25 families er 'n bestaan. 't Huis echter, 't historiese
huis, waar zeker over de Trek gewikt en gewogen
is geworden, waar zeker de plannen gemaakt zijn
tot 't winnen van 'n nieuwe wereld, dat huis had men:
verkocht met 25 morgen grond, waarbij Piet Retief's
kostelike tuin.
We gingen 'n verroest, in twee stukken hangend
hek door, op 't huis af, dat 'n vervallen indruk maak-te.
't Lag verlaten, 't scheen onbewoond. Doch
dit was slechts schijnbaar, 't huisvestte 'n gezin met
13 kinderen. Aan de deur, met de oud-hollandse
luifel en 't oud-hollandse bovenlicht, verscheen de
eigenares en noodde ons vriendelik binnen.

28
"Maar dis nie die voorhuis nie. Wat het julle met
die pragtige voorhuis gemaak?" Juffr. Fick sloeg ontdaan
de handen ineen. Zij had als jong meisje vaak
hier gekuierd bij de fam. Bos, de toenmalige eigenaars
en bewoners van Mooimeisiesfontein.
"0," lachte mevr. Nel, 'n weinig verlegen, "ons
het dit so nie gelijk nie en ons het 'n gang gemaak."
'Poen we de kamer aan onze rechterhand ingingen,
konden we, de muur van de gang wegdenkend,
on3 'n voorstelling maken hoe 't deftige voorhuis eens
geweest moest zijn. Hoog en ruim, de muren dik,
de ramen lang en van mooie afmeting, door de intieme
ruitjes 't wijde landschap. Links en rechts in de
buitenzijmuur, oud-hollandse kastjes, met de kleine
ruitjes, waarachter wellicht nog 'n overschot van 't
blauw porselein te pronk gestaan heeft, in Preller's
"Piet Retief," op de verkooplijst genoteerd.
We gingen verder. In de gang links van de buitendeur
ook 'n kastje in de muur en, even verder, 'n
deur naar 'n groot vertrek. Ook bier de lange oude
ramen, en we fluisterden elkaar toe: "Waar zou dat
-portret zijn?"
Dan nog 3 grote slaapkamers en de kombuis.
"En waar is dan die trap, waar ons so dikwels
opgeklim het naar die solder?" Juffr. Fick weer, toen
we buiten kwamen.
"0, ons het die laat afbreek," was 't bescheid
van de eigenares.
Verslagen stonden we elkaar toe te zuchten.
'n Klein bloemetuintje aan de voorkant, zeker
-door mevr. Retief eens onclerhouden, sloot 't huis of
van de werf. De vruchtetuin, 'n eindje verder gelegen,
vol oude bomen, lemoenbomen, notebomen, pereen
vijgebomen—men was juist bezig er enige om to
hakken. Verborgen in 't dichte groen was 't fonteintje,
waaraan de plaats zijn naam dankte. Retiers
dochters heten mooi geweest te zijn—ligt de
kombinatie Mooimeisiesfontein niet voor de hand?
Van order 't donkere loof 'n mooi vergezicht op de

29
wijd-uitlopende koppen. Dit was wel de plaats waar
Piet Retief gelukkig had kunnen zijn, ware hij niet
een der meest geplaagden onder zijn yolk geweest.
Hoe zwaar moet bier 't scheiden gevallen zijn, vooral
ook voor mevr. Retief.
Terug in Grahamstad, vertelde Ds. de Kock van
Post Retief te Adelaide in de Winterbergen. 't
Huis zelf werd niet meer bewoond, 't was geen groot
huis geweest en de engelse eigenaars hadden zich 'n
nieuw woonhuis laten bouwen. "Hulle onderhou dit
mooi, dis nou die melkhuisie, maar geen steen het
hulle verleg nie. Hul praat vol eerbied van Retief's
huisie. Dit doen jou hart goed om daar te kom.
Ik kan u gerus se: daardie klein ou huisie is vir die
engelse eigenaars heiligdom."
Dat was wel 'n pleister op de wond, doch...over
Mooimeisiesfontein zijn we niet minder ongerust.
Maar Ds. Rudmann zal zeker trachten te doen wat hij
bii mogelikheid kan.
"Die oumense," had mevr. Fick al verzekerd,
"het baje mooier huise bewoon als die jongere geslag.
Selfs die slawe van mij oupa het ordentlike gebouwe
gehad en me maar blik huisies soos wat die mense
nou gee. Ik weet nog goed. Die woninge van die
slawe was anmekaar gebouw, maar...," 't ons zo lief
geworden binnensmondse lachje, dat putjes in de wangen
toverde, waardoor 't oude gelaat zo vermooid
werd, "mij kind, die oumense het die regte wijsheid
gehad, die woninge, soos ik se, was anmekaar gewees;
maar... elkeen het 'n ander ingang gehad. Die
een sijne was aan die voorkant, die ander aan die
agterkant, die derde was links, die vierde regs, en so,
mij kind, het hulle nie aan die deure kan staan en gesels
nie, en daardeur ook baje minder rusie kan
maak... Begrijp die wijsheid, mij kind."
Ja inderdaad, dit was hoge wijsheid.
"Mij oupa het baje slawe gehou en hij het goed
geweet hoe met hulle te werk. En toen hij gaan
trek, het twee van sij meid-slawe met bulk mans en

30
kinders saamgegaan. Hulle wdu nie agterblij nie.
Dit was Aja Dolfine en Aja Rosine. En so het daar
meer slawe nie van hulle meesters wil skei nie. Die
regering het maar weer die slegste van ons mense gedenk,
en gemeen, ons het die slawe gedwing om saam
Natal-toe te gaan. Maar toe die Regering 'n skip
stuur om hulle terug te haal, toe het baje nie gegaan
nie, ook ons sijne nie.
"In Maritzburg sterf Dolfine aan die masels en
sij laat 'n seuntje van tien maande na, Antonio. Ons
kinders was die sorg vir die weesie opgedra, en ik
kan jou se, mij kind, dat mij oupa goed opgelet
het, hoe ons agter die dingetje kijk. Hij laat 'n gat.
in die grond maak; daarin le ons 'n sagte skaapvel,
die wol bokant, en daarin kom die seuntje. Is die
skaapvel vuil, dan vat ons 'n nuwe en die ander word
skoongemaak. 1VIaar...soe tog, ons kinders het swaar
gekrij."
De vertelster schokte van de lach.
"Daar was 'n mannetjes-eend, mij kind, en hij
het 'n haat teen daardie arme goed gehad. Hij was
'n kwaai eend en soos hij 'n kans krij, loop hij naar
die gat en pik die kind. Dan skreeuw die arme ding
natuurlik en ons hardloop gouw-gouw so'n toe. Ons
ja horn. Dan gaan ons veer speul, en net is ons lekker
besig, of die kind skreeuw weer dat ons alles weer
laat staan om die kwaai ou-eend te gaan ja. Jij kan
maar glo dat ons die eend en die kind nie so'n beetje
moeg geword het nie. Later toe ons terug Kolonietoe
trek, het al ons bediendes saamgegaan en Antonio
het bij ons groot geword en hij het oupa en ouma opgepas
tot hulle dood. Daar is baje geskender oor
ons mense, dat ons so sleg is vir die swartes, maar
die swartes is ook nie dom nie, sou hulle dan so lank
blij? On-Salmon" (de basterd sinds zijn achtste jaar
bij mevr. Fick) "ou-Salmon sij ouma was slavin gewees
bij Karel Landman. Sij mense is tot die vierde
geslag in ons familie gewees. Hulle raak almaal
wel af. Die gewoonte was als hulle jaar is, krij

3 I
_hul 'n vers en dit teel so aan, tot hulle 'n mooi klornpie
vee bijmekaar het. Vir klere en al die goeters
hoef hulle nie te sorg nie, die krij hul altoos en die
kos vanself ook; so het hul 'n onbesorgde lewe."
Ou-Salmon, nu amper 7o, zorgt nog van die honderd
kleine zorgen, zodat de bewoners van De Post
zeer ontriefd zouden zijn, wanneer ou-Salmon hun ontviel.
Zijn trouwe Aja, 'n inktzwarte inboorlinge van
Sint Helena, vergat nooit, wanneer ze waste, bij ons
te komen vragen of we ook iets wilden laten meewassen
en dit vroeg ze steeds, alsof 't haar 'n grote teleurstelling
zou zijn, indien we weigerden.

Schoolgebouw to Alexandria gebouwd door Piet Retief.

3 3
HOOFDSTUK IV.
UIT DROEVE DAGEN.
Mev. Fick troonde na 't middagmaal al weer bij
't raam.
"Rust U nooit op de dag? Zo'n uurtje?" Wij
zelf zo gewoon 's middags even 't bed op te zoeken,
hadden deze pretoriase neigingen maar opgegeven,
want na de eten ging 't gewoonlik er van door, de
rijke, wijde wereld in, of... juist als we onze luiheid
dienden, klopte Lenie op de deur en waarschuwde dat
er bezoek was.
Lenie, van 'n buitengewone aktiviteit, te levendig,
te bezig om ook maar 'n half uur te dommelen,
wekte onze bewondering, maar de 86-jarige moeder
bestaarden we vol verbazing. Wel ging ze 's avonds
vroeg naar haar kamer, doch hoe vroeg vond de morgen
haar niet reeds in 't vertrouwde voorhuis?
"Wil jij miskien eers 'n beetje gaan le en rus, mij
kind, vOor jij uitrij vanmiddag? Maar jij moet nie
vergeet nie die middae is kort."

34
Mevr. Fick keek ons eens goed aan, 'n lieve moederlik
onderzoekende blik...
"Sal dit nie te vermoeiend wees, mij kind, jij is
seker so'n andere lewe gewoon ne? En ons moet oppas
dat jij fris en gesond in Pretoria terugkom."
VOOr we konden antwoorden, klapte buiten de
zweep en Lenie's stem haastte: "Sal u gouw klaar
maak ?"
"Ag, Lenie, Lenie tog," de bezorgde moeder
stapte de stoep op, "altemet wil sij liewers eers
tog..."
We lachten haar bezorgheid weg: "Och dat
arme stadsmensje, netnou sukkelt ze al rijdende op
de kar in slaap," en renden haar voorbij naar onze
kamer en kleedden ons niet al te warm, want de zon
stoofde de landen. Mevr. Fick bemoederde ons, de hals
moest meer bedekt en of daar wel 'n deken was:
"Want Lenie, mij kind, jij weet tog, als die son sak
dan word dit somar koud."
De deken was er en met dalen en klimmen langs
vette omgeploegde landen, langs smaragden velden,
langs geelhout-bomen en wag-'n-beetjes, ging 't naar
de plaats van Paul Fick, de 68-jarige zoon van onze
gastvrouw.
De Post, meer dan 2000 morgen groot, huist niet
alleen de oude moeder en haar dochter, doch ook de
oudste zoon en enkele kleinzonen. Een zoon van
mevr. Fick boerde in de Vrijstaat, en "fluks ook",
zoals de moeder met grote voldoening vertelde.
De heer Paul Fick, 'n stoere reus, en zijn klein,
heel klein vrouwtje, traden ons tegemoet toen we kwamen
aanrijden. We waren blij hem eens op eigen
domein te zien, hadden als hij bij zijn moeder kuierde,
hoe uitgegroeid en breed en dominerend zijn persoonlikheid
ook was, altijd gevoeld dat z ij bier de scepter
voerde, zij de moeder die, als 't erop aankwam, de
reuzezoon van bijna zeventig, zo sterk vullend haar
huis met zijn gezonde kracht, zijn sterke stem, haar
meerderheid in alle lieve zachtheid dorst te tonen.

3 5
Na de koffie en koek begeleidde de heer Paul
Fick en zijn zoon ons naar 'n kloof, niet ver van zijn
woning. Over de glooiende weide achter 't huis zetten
we de malle biggetjes na, die grappig voor ons uit
krijgertje speelden. Bange, levenswijze moeder-zeug
beduidde haar kroost naar 'n wild vijgebosje, weg
van de gevaarlike mensheid, maar de kinderen lieten
moeder-zeug in vijgebosje zorgbeladen 't gejaag en
en gestoei aanzien.
We daalden 'n 600 voet, tot we 'n oerwoud bereikten
waar varens en orchideeen en bescheiden witte
en lila klokjes verborgen bloeiden in 't vochte gras.
Blauwe schemer hing om dicht geboomt, de zon
slechts vermoed, boven ons, warmend de vrij gekapte
wereld. Want nog niet zo heel lang geleden waren aI
die vruchtbare akkers bos geweest. Door nauw begaanbare
paadjes vonden we ons plots als in 'n
sprookjeswereld. 'n Wild grasveld, waarlangs heel
hoge bomen als trouwe wachters. We zetten ons op
'n omgevallen boom, grijs mosbegroeid. Stil zaten
we, onbeweeglik en wilden wel wren wijlen, want we
waren er zeker van, als we maar wachtten, zouden
ons de lieflikste openbaringen uit de dierewereld geworden.
Deftige konijnen en nog deftiger hazen zouden
opgaan naar 'n vergadering rond die oude, dikke
geelhoutboom: de hazen- en konijnenjeugd dol spelen
op 't grasveld, de oudere afdwalen in zoet minnekozen.
Aardvarkens zouden gluren uit hun holen, de
kleine ,slimme oogjes toeknijpend van de lach om dat
malle gedoe. Hun tijd zou later komen als al dat
hinderlike licht was geweken voor de donkere nacht
vol avontuur. Apen, brutale ape-kinderen zouden
speels zich slingeren langs de bavianentouwen,
eeuwen-oude ranken; bedrijvige moeder-apen langs de
grillige takken kruipen om de ragfijne doekjes, de havianen-zakdoeken,
van zee-groene draden gesponnen,
in to halen voor de vochte nacht ze onbruikbaar maken
mocht.

36
"En bier is die Dingaansboom," wees de beer
Fick ons, "op hierdie plek het ons Dingaansfees gevier;
Laurens," de zoon in ons gezelschap, "het bier
vir dae die bos gekap om plek te maak. Is dit nie 'n
ideale plek nie?"
Hutten door de natuur zelf gebouwd, gaven 'n
dromerig zitje; waardiger, mooier plek tot viering van
dit vaderlandse feest, was er zeker niet te vinden,
meenden wij.
Toen we 's avonds aan 't maal rond de lamp in
de eetkamer zaten, vroeg mevr. Fick: "Is dit nie 'n
pragtige land, mij kind?"
En dan begon ze over Holland en Wilhelmina de
Koningin, om ons uit te lokken ook van 't oude land
onzer geboorte te vertellen, als voelde ze dat wij toch
daaraan moesten hechten. En in haar gebed gedacht
ze dat landje en die Koningin en dankte ze dat 't tot
dan gespaard was gebleven voor de rampen van 'n oorlog.
Mevr. Fick, we zeiden 't al, was 'n gastvrouw
in de hoogste zin van 't woord.
De volgende morgen zetten we ons weer tegenover
haar in 't voorhuis, dat voorhuis, zo intiem in al
zijn eenvoud. 'n Rustbank waarnaast 'n tafel met 'n
schemerlamp, enkele stoelen, dan de tafel bij 't raam,
dat was al. Doch de kleur van 't geheel maakte 't
zo huiselik, niet te vergeten de ouderwetse bruin-beschoten
trap die naar de zolder voerde. Langs de
muren portretten van grote vaderlanders: Paul Kruger
en Steyn en de Wet en anderen. Daar was wel 'n
grote, mooie ontvangkamer, doch daar kwamen we
alleen om oude albums te bekijken of andere bezienswaardigheden.
't Gezellige praathoekje was nu eenmaal
bij 't raam in 't voorhuis.
"Kind, wat sal ik nou vertel?" schudde 't oude
hoofd in nadenken. "Se maar, wat jij wil weet."
We zeiden dat we alles wilden weten, zij moest
maar vertellen.
"Ag, mij kind," pruilde de lieve ingevallen mond,

37
"jij moes gekom het toe mij man nog geleef het, hij
het altijd so pragtig kan vertel, niewaar Lenie?"
Lenie liep of en aan, huisvrouw en plaatsbestuurster,
waren de ochtenduren haar goud.
"Ja, dis waar," beaamde zij, "maar ma kan
daarom tog ook so mooi vertel. Het ma al van Karel
Landman vertel en die geskiedenis met die vije?"
Mevr. Fick lachte 't leutige lachje binnensmonds
en zo kwam ze op dreef.
"Jij weet mij kind, ou-oom Karel Landman was
'n seer godsvrugtig man. Vanmelewe het hij ook
een dag hier op die plaats geblij en met sij slawe die
bos gekap, Want dit was mos eers almaal bos gewees.
Die middagete word van die huis gestuur in skottels
met doeke toegebind. Toe die kos kom, sit almaal
in die ronde en 'n endje verder sit sij slawe hul kos
reg to maak. Karel Landman was een wat die Heer
wil dien waar hij ook is, en almaal weet dat hij ook in
die veld nie sal eet vOOr hij gebid het nie. Daar was
'n witman bij horn, wat die gebruik van Karel Landman
nie geken het nie, en net toe mij ou-oom gaan
bid, het die man 'n vijg in sij mond gesteek, en hij het
net so blij sit met die vijg in sij mond, tot mij Oom
klaar gebid het en... mij kind, dit het altoos so'n
tijdje gevat... Hulle het baje pret daaroor gehad later.
Self s die slawe het deur 'n spleetje van hul oe gekijk
en hulle lag nie kan hou nie."
'n Teer jong vrouwtje was inmiddels binnengekomen,
had zich terzijde gezet, vooral z6 dat ze mevr.
Fick goed kon zien, 'n engels buurvrouwtje, dat niet
ver van De Post woonde. Grote vrienschap onderhielden
de twee gezinnen. Als ze uitbreken kon, kwam
ze luisteren en ze was 'n meer dan sympathieke toehoorster,
zij leefde gans mee. Heel jong met haar
ouders in 't land gekomen, hadden ze altijd onder de
hollandse Afrikaners geleefd en zo sprak en verstond
ze 't Afrikaans goed. Als mevr. Fick ondeugende
verhalen van "die Engelsman" deed, knipoogde 't
lieve vrouwtje eens naar ons. Ze wist 't, de ver-

38
telster bedoelde 'n ander soort Engelsen als zij vertegenwoordigde.
"Vertel tog asteblief verder, mevr. Fick," drong
nu 't jonge vrouwtje aan. Haar ferme zoontje van
zes tegen haar schoot geleund, maakte zich ook tot
luisteren klaar, ging wat zwaarder hangen.
"Ik het al baje vertel," verweerde zich onze gastvrouw.
"0, maar dit het i k nie gehoor nie," ijverde teer
vrouwtje.
En onder de koffie luisterde ze toe.
"Mij oorlede man sij grootouders vertel horn dat
hulle 'n vrind had, Ferreira, wat te Karega gewoon
het. Hij het goed die taal van die kaffers kan praat en
verstaan, en een dag hoor hij hoe die mak kaffers
praat dat sekere dag en datum Grahamstad sou aangeval
word. Hij rij vinnig Grahamstad-toe, om die
militaire hoof te waarskuw—dit was in 1819, mij kind,
daar het toe nog maar min huise gestaan, die mense
het nog in tente gewoon. En wat doen die militaire
hoof vir beloning ? Hij se: "Ferreira is 'n oproermaker,"
en hij laat horn in die tronk set. Jij weet, mij
kind, dat was mos ook een van die grote griewe dat
ons nie genoeg en nooit tijdig genoeg beskerming van
die goewernement gekrij het nie. En waarlik, op die
gesegde dag en datum, v al die kaffers onder die leiding
van die profeet Makana Grahamstad aan. Tienduisend
kaffers, mij kind, en nie een is daar klaar om
hulle te keer nie. Toe kom die Engelsman die tronk
oopsluit en vra Ferreira om te kom help. Maar Ferreira
se: "Ik sit hier veilig, loop, veg julle." Maar
natuurlik het hij later tog gegaan, want dit was mos
die burgers wat die kaffers moes verslaan? Want,
mij kind, die soldate het nie geweet hoe om met die
kaffers te werk nie. Daardeur het hulle altijd so'n
treurige lot ondergaan. In die tijd, vertel mij man sij
grootouders, het die kaffers bier op die Kol-rand die
arme soldate oopgesnij en bij tientalle op die doringborne
gespalk."

39
Klein zoontje was weggekropen uit moeders arm,
't werd hem te luguber. Buiten tuimelde hij in 't gras
met Ponto, de logge jonge plaatshond. Zijn moeders
staalblauwe ogen waren groter gegroeid onder 't verhaal.
"Partij keer het daar ook mense op wonderlike
manier ontkom," vervolgde de trouwe vertelster. "In
die kaffer-oorlog van 1845-46 had Jan Ferreira en
Gert Ferreira en Kootje Buurman, wat ook te Karega
gewoon het, amper die dood gevind, was hulle nie deur
'n Hogere Mag uitgehelp nie. Hul drie was in 'n bos
vasgekeer deur 'n horde kaffers wat met die assegaaie
naar hulle gooi, totdat Jan 'n gevaarlike wond
gehad het en Gert elf wonde. Toe se Jan Ferreira:
"Dis klaar met ons, laat ons bid." Toe set hij Gezang
7 in en hul sing: "Op bergen en in dalen en overal
is God," en terwijl hul so sing, boor hulle die kaffers
gil en in hul taal roep: "Kom, weg! Hul is towenaars,
towenaars, hul praat met hulle God, ons sal
verloor." En hul laat vat en vlug so gouw hul kan.
Later het van die kaffers vertel, dat toe die witmense
begin te sing, hulle arms somar lam geword het."
"Mij man," bedroomde de oude vrouw ver weg
nu van ons, "mij man was ook tweemaal gekwes. In
die '46 oorlog, 'n assegaai deur sij elboog en een
maand later was hij in die heup geskiet, gelukkig nie
ernstig nie, dit het deur die holster gegaan. Weet
jij, mij kind, wat 'n holster is ? Dit het hulle om die
geweer gedra om dit droog te hou. Dit was van geel
leer met groen baai gevoer. Die groen baai het met
die koel in die wond gegaan. Ja," zuchtte zij, "toe
die swartes eenmaal gewere gekrij het, toe het dit
nog 'n beetje swaarder geword vir ons mense."
"Die Ferreira's was 'n dappere geslag," overpeinsde
mevr. Fick, "maar hulle is nie uitsonderinge nie.
0 nee mij kind, in die droewe dae het so menige man
en vrouw dade gedoen waarvoor hulle wel honderd
keer die Victoria Cross kon gewin het, had ons so'n
instelling gehad."

40
"Dis net jammer," vond Lenie, "dat ons mense
so min aandag daaraan geskenk het. Hoe kom het
hulle dit nie opgeskrijf nie, elkeen die ondervindings
van sij familie, dan sou ons pas weet, hoe hulle in
eeuwigdurende angste geleef het en hoe moedig hul
ook die verskriklikste weerstaan het. Nou lees jij in
ons geskiedenis-boeke: "Die grense was nie voldoende
beskerm nie," en dis al... maar wat dit beteken het in
die lewe van onse grootouders, dit voel die nageslag
Me."
Wij herinnerden ons 'n verhaal door Ds. de Kock'
van Grahamstad verteld, toen wij aan zijn gastvrije
dis aanzaten.
"In die Alice-distrik leef 'n familie Erasmus. Die
plaas het al aan hul oorgrootvader behoor. Dit was
'n mooie plaas, en die ou Erasmus was 'n werksame
man en so het die familie goed aangegaan. Hut
sou heelmaal gelukkig geleef het, was dit nie dat die
barbaarse kaffers die skrik van die buurt gewees was
nie. Dan roof hulle die veekrale leeg, dan moor hulle
die beste onder die 1este uit. Een dag is Erasmus
besig in die lande, en daar sien hij 'n horde barbare
aanswerrn. Huis-toe gaan was die eerste ding, en toe
die vrouwens raadpleeg. Daar was behalwe mevr.
Erasmus en haar kinders nog 'n vrouw wat daar met
haar kinders gekuier het. Maar een uitkoms blij oor,
die vrouwens en die kinders moes vlug en Erasmus sou
perbeer die horde teen to hou, solank hij kon. HuI
span haastig in... die afskeid van Erasmus en sij
vrouw moes kort wees, maar was, soos hulle wel het
kan denk, voor altoos. Die vrouwens kom veilig uit,
maar van Erasmus hoor hulle nooit meer nie. Sewe
jare later word daar bij mevr. Erasmus op die kombuisdeur
geklop. Sij gaan kijk en daar staan 'n kaffer.
Hij vra of sij mevr. Erasmus is en se, hij kom
vir haar vertel van haar man. Sij is verbaas en laat
die kaffer inkom. be hij binne is, slaat hij die mouw
van sij baatje op en... 'n baard hang aan sij arm. Hij
vra vir haar of sij die baard herken ? En sou sij nie ?

4'
Sij sien dalik, dis die" baard van haar man. Dodelik
verskrik vra sij wat dit beteken en die kaffer vertel vir
haar: Hij het bij die barbare behoor sewe jaar gelee.
Hij was al die jare weg gewees, maar nou hij weer
in die nabijheid van die plaas kom, voel hij somar hij
moes vir haar gaan se watter dapper man sij gehad
het. En dan yang hij aan vertel. Toe hul bij die huis
aankom, krij hul Erasmus daar. Hij staan met sij rug
teen die muur en sij geweer maak baje van hulle dood.
Solank hij kon skiet, het hij hulle ver kan hou, maar
daar het ''n oomblik gekom dat die roer nie meer kos
gehad het nie, en toe het hul nouwer en nouwer om
horn getrek. Erasmus slaan met die geweer nog baje
van hulle neer, maar dan is dit ook klaar, want hij wat
daar voor haar staan, gee vir Erasmus die doodsteek.
En omdat die kaffers daar baje van gedenk het dat
h ij vir so'n sterk man die doodsteek gegee het, krij
h ij die eer om vir horn af to slag. Hij snij die baard
uit, die ander kaffers dokter sij arm, snij 'n reep daaruit
en plant die baard daarin; en die baard het mooi
vasgegroei in sij vlees tot sij grote eer, omdat hulle
so baje gedenk het van die dappere witman."
Bij dit verhaal vroegen we ons af: "Waar blijft de
Aimard of Karl May, die Zuidafrika's romantiek geeft ?

43
HOOFDSTUK V.
"DIE WITTE KRAG."
Bijbie en Moskau waren weer ingespannen, 't
ging nu naar 'n gehuwde kleindochter van mevr. Fick.
Hoger dan De Post, doch even mals smaragd de hangen
waartegen 't huis gebouwd was. Hoe mooi de
wereld ook hier, louter lome lust. Ver weg, als uit
'n speelgoeddoos, huisjes tegen de berg of diep in 'n
vlei.
Na de tee met de heerlike broodjes en koek gingen
we naar 't ploegen kijken. De eigenaar hield er
' n oog op en joeg eerst voor ons de struisvogels weg.
Hoe elegant dansten ze heen. Nu de struisvogels
geen nut meer hebben, worden ze eigenlik aan hun
lot overgelaten. Ze vinden genoeg om van te leven,
doch te weinig om te tieren.
"Is 't niet 'n beetje ondankbaar ?" vroegen wij.

44
Vroeger had men voor hen gezorgd als voor kinderen.
"Ons het net gesaai vir h u 11 e en net so'n
beetje vir eie gebruik," vertelde de wakkere boer.
"Ons het nooit perbeer om die grond winsgewend to
maak nie, ons het genoeg verdien met ons vere. Maar
nou."
Zijn blik omving de wijde wijdte rondomme, 't behoorde
al aan hem, en dan bleven zijn ogen rusten op
de stoere ossen die de ploeg trokken diep door de glibberige
aarde. Twee span ossen sneden vocht glimmende
voren, berg-op, ieder aan een zij van 't afgepende
vierkant.
Toen we huistoe reden, zonk de zon achter de
bergen, 't laatste zonnegoud saamgetrokken op 'n
oud mielieland, en langs die oude gouden mieliestronken
ging 'n kaffermeid; haar fel-rode hoofddoek vlammend
er boven uit, haar bruin-gele kombaars tonig er
tussen. Wondervreemd viel dan plots de nacht om
ons. 't Werd alles zwart en in 'n beangstigende
nauwheid schok-schommelden we huiswaarts.
Mevr. Fick was al ongerust, we moesten niet zo
laat uitblijven.
"Ja, mij kind, hoe vrugbaar lijk alles nou, niewaar
nie? En vroeer niks als digte bos. En als die
bosse sou kan vertel! Sien jij, daar het menig soldaat
wat gedeserteer het uit die engelse leger, bier in onse
be sse skuiling gesoek. Daags hou hij vir horn dop,
en in die aand kom hij aangesluip en krij kos bij die
mense. Daar woon nou nog nakomelinge van daardie
soldate, bier in die omtrek."
Na 't avondmaal, mevr. Fick in de luierstoel met
d warme karos er over, wij aan tafel om de soemende
lamp.
Mevrouw Fick bepeinsde weer 't verleden. We
zagen 't en wachten af. De putjes trokken in de wangen,
in de oude vriendelike ogen vonkten speelse
lichtjes. Dan keek ze ons aan en als las ze de vraag

45
in onze ogen: "Ik denk aan ou-Schobeck. Hij was 'n
regte towenaar."
"'n Tovenaar ?" We schoven onze stoel aan.
"Ja, 'n regte towenaar het ons hier gehad; dit
was nog v6Or die trek. Die "Witte Krag" het hul vir
horn genoem, maar sij naam was Schobeck.
"In die Humansdorp-distrik het hij gewoon.
Hij was 'n seer welvarend man, hij het 'n meule gehad.
Evangelist was hij gewees en 'n braaf, godvresend
man. Hij was nie getrouwd nie. Sij hare het
in lang krulle om sij hoof gehang. Al was ik maar
klein gewees toe hij leefde, ik het tog goed vir horn
geken. Ons kinders was almal 'n beetje bang vir
born. Maar dit beteken nie veel nie, die groot mense
was ook maar bang vir horn gewees, viral die vrouwens.
Hij het nie klere gehad als die ander mans
nie, hij was soos 'n monnik gekleed gewees en hij
het altijd to voet gegaan. Ons kinders het nooit die
indruk gekrij dat hij so'n danige groot man was nie,
hij praat net soos ander mense en lijk baje eenvoudig.
Mij ouma was ook so'n baje beetje bang gewees
en sij vertel naderhand, toe ons opgegroei en
Schobeck lank al dood is, dat wanneer ons binnekom
als h ij daar is, sij so'n senuweagtige gevoel gehad het
alsof sij ons moet uit ja. "Laat staan kinders",.
fluister sij dan, "moe nou nie neul nie", en ons het
ook braaf uitgegaan. Die mense het altijd angstig
gevoel als hij in die huis is, want hulle weet goed,
elke woord wat hulle praat, boor hij, al is hij nie in die
kamer nie. Maar die mense het daarom tog die
grootste verering vir horn gehad, hij het altijd elkeen
gehelp wat in die nood was en nooit geld wil aanneem
nie. Die wonderlikste dinge bet h ij gedoen. Die
soveelste kafferoorlog, jij weet mij kind, die kafferoorloge
het maar altijd aangegaan, het die swartes
Alexandria aangeval. Dit was in '34. Die kerk
het hulle al afgebrand, en die vrouwens en kinders
wat skuiling gesoek het in die skoolhuis, wat deur

46
Karel Landman met sij slawe gebouw was—het al beginne
te bewe, jij kan maar glo. Die mans skiet wat
hulle kan, maar die kaffers is duisende. Die mans
weet nie wat om te maak nie; toe hulle sien die kerk
brand, denk hulle aan die skoolhuis. Maar Schobeck
se vir hulle: "Wees gerus, die skoolhuis sal nie
brand nie." Daar storm die hordes met vlammende
takke op die skoolhuis aan, hul steek die toorse in die
stredak.. tien, twintig, en meer en meer stompe
vuur... die dak wil nie brand nie... Die skoolhuis staan
daar vandaag nog. Veel jare later, in '73, toe ouderling
Scheepers besluit om 'n sinkdak op te laat set,
gooi die werkmense die grasdak neer om dit te verbrand,
maar, mij kind, die gras wou nie brand nie.
Hetnots het dit toe saamgevat om hulle struise mee
te dekl"
Lenie bracht dampende chocolade binnen, 't werd
al kil zo 's avonds.
"Een dag is Schobeck op Riebeek. Voor die huis
waar Piet Retief toe geblij het op sij plaats Mooirneisiesfontein
staan 'n wa met meel. 'n Kaffer steel 'n
sak meel en loop, maar blij, toe hij die hek uit is, in
die middel van die pad staan. En daar kom Schobeck
aangestap, h ij had vir die kaffer onbeweeglik
gemaak, totdat hij kom, en laat die kaffer die sak
meel terugbreng.
"Al was die mense bang vir horn gewees, hulle
bet daarom nooit 'n bed vir horn geweier nie, ooral
kon Schobeck reken op 'n bed vir die nag. Maar
daar was een vrouw gewees wat nie vir horn wou logeer
nie. Marais was haar naam, haar familie ken
ons nog goed. Schobeck is nie kwaad nie, maar hij
steek v66r sij vertrek 3 stukkies hout bokant die deur
in die dak. Hij se vir haar: "Jij moe nie vir hulle
wegvat nie ,00k nie aanraak nie." Die man lei horn
nit, en uit sij spijt daaroor, hij denk sij vrouw is nie
reg nie; maar Schobeck se: "Dit beteken niks, pas
net goed op dat sij nie die houtjes wegvat nie."

47
"En die man en die vrouw raas baje oor daardie
houtjes. H ij glo in Schobeck se towermag en sij
se, dis net spulletjes. En een dag toe sij oont
maak om brood te bak, vat sij die houtjes uit en
gooi hulle in die vuur. Die aand het sij gek geword.
Hulle het Schobeck laat roep, hij het gekom, vra of
daar niks oor geblij het van die houtjes nie. En daar
was niks oor nie. Toe se hij, hij kan haar dan ook
nie red nie. Die vrouw het later wel beter geword,
maar sij het nooit meer helemaal reg gekom nie. Dis
daarom die enige keer, wat ik van weet, dat Schobeck
so gewerk het. Hulle het horn "die Witte Krag" genoem,
omdat alles wat hij gedoen het, tot nut was van
die mense, soos jij verder sal verneem.
"Tussen Bedford en Adelaide was 'n skaapkraal,
wat aan die brand geraak het. Baje vee was daardeur
al verongeluk. Alles lijk mooi bokant, maar
onder in smeul dit altoos. Dit het ag dae gereent
en dit het die vuur nie dood gemaak nie. Nog altijd
brand die kraal. Hulle denk aan Schobeck en die
man gaan so'n-toe en krij drie wit papiertjes in 'n
sakkie Schobeck se: "Gooi dit in die brandende kraal
en loop en kijk nie om nie." Die man het zo gemaak
en binne 'n week was die vuur dood.
"En Gert Reinier, mij kind, toe hij plan maak om
saam te trek, het hij naar Schobeck toe gegaan en vir
horn gevra of hij horn nie wat kan saamgee om
horn te beskerm nie: Schobeck gee vir Gert Reinier
'n sakkie, en se, hij moet dit om sij hals hang en daar
hou, en nooit perbeer uitvind wat daarin is, dan sal
hij nooit deur die assegaai van 'n kaffer dood raak
nie. En toe hulle na die slag bij Bloedrivier in 'n
hinderlaag geval het, en deur 'n rivier moes gaan, met
die Zoeloe's op hul hakke, ja Gert Reinier ook van die
hoe wal, wat hulle moes afspring. Sij perd word onder
horn dood gesteek, maar hij ontkom. Gert Reinier
het saam met ons teruggekeer kolonie-toe; die

4 8
sakkie het altijd nog om sij nek gehang. Toe hij al
bcjaard was en Schobeck dood, wil die dogters tog
weet wat in die ou sakkie is. En daar krij hulle net
4 blank papiertjes."

49
HOOFDSTUK VI.
DE TREK.
We waren naar Alexandria geweest, 'n veertig
minuten rijden van de Post—gedurende ons verblijf
stonden Bijbie en Moskau op ekstra voer—de historiese
omgeving beheerste ons ganselik.
Juist van dit distrikt waren de voornaamste voortrekkers.
Alexandria bezit nog de school door Karel
1.,..ndman met zijn slaven gebouwd. Al is 't rietdak
verdwenen, al wordt er 'n winkel in gedreven, ze
staat er toch nog. We zagen de kast door Karel
Landman gemaakt, om de schoolboeken, "de Trap
der Jeugd," enz., in to bewaren. We zagen 't oude
kerkje, nu 'n woonhuis, waar de zorgbeladen hollandse
Afrikaner zijn troost zocht. We zagen Spioenkop,
waar altijd gespionneerd werd wat de kaffers in
hun schild voerden. De grond daar rond Alexandria
is gewijde bodem! En hoe liefelik, landelik, teer is
't berglands chap.

50
We hadden rond de oude verweerde put gelopen,
de put waaromheen 't dorp gebouwd was. De jongere
generatie vindt dat Alexandria te veel in de
laagte is en bouwt nu tegen de hangen op.
"Maar hulle kan maklik praat," de oude moeder
Fick. "Hulle weet nie hoe dankbaar 'n mens vroeer
was als hij 'n plek krij waar baje water is. En als hulle
vandag die water uit die put altijd die kop op moes
sleep, sou hul ook maar in die laagte geblij het."
We vertelden haar hoe men bezig was op 't schoolplein
't oude kerkhof te omheinen. Altijd maar waren
de voetgangers over de graven gegaan, tot 'n welvarend
inwoner op de gedachte kwam deze oude graven
te beschermen. Mevr. Fick wist nauwkeurig wie daar
onder de aarde sliepen.
"En mij kind, hoe vind jij ons kerk, mooi ne ?
Maar sien jij, die ou klein kerkie blij vir mij die
mooiste. In die ou kerkie was 't dat mij ouers en
andere moed gesoek het voor hulle die wildernis ingega
an het."
Ze zweeg even, dan richtte ze 't hoofd op, en
ernstig strak de anders zo glanzende ogen, als zag ze
't gebeuren heel ver weg, vervolgde ze:
"Karel Landman was 'n beetje vooruitgegaan,
om die menigte mense wat hij bij horn had en om
hulle beeste. Dit was mos duisende en duisende
stuks vee en daar moes plek voor wees, sodat hulle
so'n dagreis van mekaar getrek het. Ons was met
Gert Maritz en ontmoet Karel Landman na enkele dae,
en toen sien mij vader dat daar baje woelinge is.
Partij had vir Karel Landman gekies als hulle leier,
omdat hul geweet het, dat hij so'n betrouwbare, eerlike
man was. Maar daar was wat ander leiers wou
kies, en dit het nie in orde geraak voordat Piet Retief
kwam nie. Hij stel eenvoudig vir Karel Landman
aan als die hoof en dan ook nog Gert Maritz en Gert
Rudolf. Nou was die meeste tevrede, net 'n klompie
nie. Hulle het hulle eie voorman gekies en met

5 '
Potgieter saamgegaan. Dit was 'n kwessie van kerkelike
verskil gewees.
"Toe alles nou mooi gereel is, trek hulle weg.
En ik kan gerus se, mij kind, dat ik op mij voete
Natal-toe gestap het. Ons moes touwlei, of andere
hulp gee, maar soos ons in die woeste wereld kom,
was ons tog nooit onder die oe van die moeders weg
gewees nie. Die moeders sit agter op die wa, met
die kleinste kinders en die bijbies, en hulle hou wag
dat ons nie die vergiftige bessies eet wat daar baje
groei.
"Om die twee of drie dae staan ons stil en dan
gaan die moeders was en strijk en koffie brand en
brood bak. Hulle maak in groot walle die oont en
die kinders soek koemes, want daar is mos nie bout
it die Vrijstaat nie."
"En waar streken de vrouwen dan hun wasgoed
?"
"Op die wae-kis. En jij kan maar glo, dat ons
moeders nie so'n beetje trots was nie als hul kinders
weer netjes en skoon loop. En meeste van ons moeders
kOn trots wees, want hulle was nooit gewoon gewees
om to werk nie; die meeste het baje slawe gehad,
en nou moes hulle klaar kom sonder hulp. Daar
was, soos ik gese het ,net 'n paar meid-slawe saamgegaan
met hul mans, maar die had ook weer hulle
werk. Als ons dan so stil staan ,speul ons lekker
spulletjes, die vaders looi die leer vir ons skoene. En
eet jij, mij grootvader Landman het 'n meuletje gemaak
van twee stene opmekaar; Noormannetje het
hulle dit genoem. Hij maak daar 'n ijster slinger
aan en 'n holte waarin die koren of mielies gemaal
word. Hul set gebreide vel en vlaamse linne op, dan
word die meule aan die agterwiel van die wa vasgemaak
en als ons rij, maal dit vans-elf. Met die
melk het ons ook maar op die manier gewerk. Ons
het volop melk en boter gehad. Die karn was wijd
onder en nouw bo, die deksel met 'n gat in die mid-

52
del en 'n gekruiste plankie, wat aan die kante uitsteek,
sodat dit nooit kan insak nie. VOOr hulle die
deksel opset, kom daar 'n nat doek om die rand om
die spatte te belet. Dit plaats hulle somaarso op die
wa en van die skud karn dit vanself. Ik het nog enkele
stukke wat ons van die trek terug gebreng het.
Ik sal dit vir jou wijs."
"En waarmee speelde u, als de anderen werkten
?
"0, ons het baje mooie poppe gehad, die vaderlandske
poppe, 6 so mooi!"
"Vaderlandse poppen, wat meent u?" wij nieuwsgierig.
"Die verfpoppe, die houtpoppe, mij kind, wat uit
Holland gekom het."
"En noemde u die vaderlandse poppen?"
"Seker ons het altijd van die vaderlandske pop
gepraat, al was ons onder engelse vlag."
Getroff en luisterden we toe en vertelden dat nu
ndg die vaderlandse pop, Lijs genaamd, in Holland
door menig dochtertje gekoesterd wordt.
Dan vervolgde onze gastvrouw: "Natuurlik het
daar gouw 'n end gekom aan die kosbare vaderlandske
poppe en ons moeders het lap-poppe vir ons gemaak."
"En waarmee hielden de jongens zich bezig als
er zo'n halt gehouden werd?"
"0 hulle het allerhande beeste gemaak van klei,
en waans, en dan krij hulle 'n vrag om te rij... Maar
hul is partijkeer ook skelm gewees, mij kind."
't Binnensmondse lachje, de putjes werden kuiltjes.
"Denk 'n beetje, wat mij man oorgekom het. Sij
moeder was 'n weduwe, wat met haar drie seuns getrek
het en mij oorlede man was 17 jaar gewees. Hij
speul een dag met 'n klomp jongens op 'n rand, so'n
rukkie gaans van die uitspanplek. Hulle gooi klippe
van die rand, en boor hoe dit rol en storm_

53
En hul stoei en raas en opeens val mij man oor die
rand. En tot sij grote skrik val hij op 'n tier.... Sij
maters, wat gouw-gouw kom afloop om te sien wat
van horn geword het, blij stom van die skrik toe huI
die tier bemerk. Mij man was natuurlik in die begin
baje verskrik gewees en hij weet nie hoe vinnig hij
sal trap nie. Hij neem glad g'n tijd om te ondersoek
waar hij die meeste seer gekrij het nie, en hardloop
wat hij kan. Maar toe gebeur die wonderlikste. Die
tier blij le waar hij le. Toe mij man moed vat en
nader kom, sien hij die tier is dood! Een van hulle
klippe had hom raak geslaan."
Mevr. Fick leefde korte tijd daar waar niemand
haar volgen kon. Als ze over haar man sprak, ontglipte
ze ons. Was 't geen half leven dat ze leefde
zonder hem ? Ze wachtte slechts om weer met hem
verder te gaan. De scheiding was immers tijdelik ?
"Mij kind," had ze ons toevertrouwd, "ons is
amper 62 jaar getrouwd gewees, en van d i e dag dat
ons huwelik ingeseen is, het elke jaar korter geword,
totdat dit maar weer een dag gewees het, die dag
dat hij van mij weggeneem is."
't Werd stil in 't voorhuis, totdat Lenie met de
koffie weer levendigheid bracht.
"Die swaarste is wel gewees, die trek oor die
Drakensberge," verhaalde moeder Fick nu. "Baje
het die agterwiele van die waans geneem. Ons kinders
het takkebosse aangebreng war voor die wiele
gele moes word om die wa so lang te hou. Is dan
alles reg, dan gaan hulle of en laat die agterste end
sleep. Partij het ook rernskoene gehad en partij het
die hele wa uit mekaar geneem. Partij waans is leeggehaal
en elk sjouw sij besittinge self oor die Drakensberg.
Ja, mij kind, dit was nie somaarso 'n kleine
gedoente nie, dit was 'n grote ding gewees. En ag als
ons dan weer stil hou en hul sing in die aand: "0
grote Christus", of vroeg teen dagbreek die moregesang:
"Wij danken U, barmhartig God", dan het dit

54
te mooi geklink. Mij oupa het altijd gese, dit was na
so'n gesang alsof hulle voel, hul word beskerm. En
is hulle dan ook nie beskerm gewees nie ? Kijk, watter
woeste wereld het hulle deurgegaan, vol ongedierte,
vol giftige plante wat hulle nie geken het nie
en die miljoene barbaarse kaffers. En kijk dan hoe
min ongelukke daar gebeur is en verbaas jou dat
daar nog genoeg oorgeblij het om nuwe lande te stig,
die Transvaal en die Vrijstaat, niewaarnie ?"
De grote moederhanden lagen ineengeslagen in
de schoot. De zachte, ronde mond trok 'n weinig
recht, de lachende blauwe ogen waasden weg.
"Sondags staan ons stil en hou godsdiens. Kan
jij glo hoe opreg daar gebid is? Want wat sou van
,ons geword het, had ons nie die vertrouwe gehad dat
Een oor ons waak nie?"
"Waren er wel die aan terugkeren dachten ?"
"Daar was, mij kind. En is dit nie natuurlik
nie ? Maar die grote geloof en die vertrouwe in die
man wat hulle almaal lief gehad het en van wie alma
al geweet het, h ij sal hul met Gods hulp lei, waar
hulle in vrijheid en vrede hulle eie lewe kan leef, het
hulle saamgehou. Dit het hulle moed gegee om vas
te trap. Piet Retief was die vader van almaal en
.daarom het hul almaal gevoel als broers en susters.'' ,
Lenie riep ons buiten. Daar had zij al de gebruiksvoorwerpen,
van de Trek teruggebracht. Mevr.
Fick, alhoewel ze 't 'n weinig guur vond, kOn toch
niet binnenblijven. In haar warme mantel goed ingemoffeld,
kwam ze ook kijken, en... uitleggen.
"Dit, mij kind, was die tafel. Als ons opbreek,
neem ons die blad of en vouw die bene op. Kijk so,
sien jij, mij kind? En bier, dis mij vader sij skoenmakerskissie.
Dit lijk nou verwaarloos, maar dit was
in die dae blink."
't Was 'n bruin houten kistje met koper beslag,
van binnen afdelingen voor verschillend gereedschap.
"En dis die boterbalie, ook van onvergankelike
bout gemaak, mij kind. Hier, voorkant, is die gootje

55
om die water uit te gooi, en hier aan die andere kant
die greep om vast te hou. Dis almaal uit een stuk
hout gemaak, soos jij kan sien, een van mij ooms
Landman het dit gemaak. En hier ken jij die?"
" 'n Kaarsesnuister", wij blij zo'n bekend oudhollands
voorwerp te zien.
"En hier, dis die koelvorm en hier het jij mij
vader sij flijm, hiermee moes hij die beeste en perde
bloed-laat."
Wij openden 't bruin houten heft met koper beslag.
"Pas op mij kind, dis altemet nog skerp, hul het
dit altijd baje geslijp, dis seker daarom dat hulle horn
"flijm" genoem het. Hul set dit op die groot aar
en laat so die bloed uitkom. En sien jij hierdie voetstoof
? Dis gemaak van die lessenaar wat Jan Vogel
--sij vrouw was ook 'n Landman, mij kind,—saam
geneem had op trek. Nadat hij terug is, maak hij
daar voetstovies van voor 'n aandenke. Hij gee een
aan mij vader sij oudste suster en na mij tante dood
is, stuur die kinders dit vir mij. Sien jij, wat eers die
handvatsel van die lessenaar was, is nou die handvat
van die voetstoof. . Die Jan Vogel was ook na sij terugkoms
een van die voormanne gewees om die sustenatie-fonds
te stig, sodat hulle uit die interes van die
kapitaal vir die PreJikant se salaris kon sorg, in plaats
van soos dit altoos gebeur het, te kollekteer. En wat
denk jij nou, sal dit wees ?"
'n Wit linnen lap werd ons voorgehouden, lang en
smal, de kanten fijntjes gezoomd.
"Dis die voortrekkers-servet. 1k het van mij ouma
nog baje gekrij, maar hoe gaan dit mij kind, jij
gebruik hulle dan maar. 1k het daarom bier die ene
goed bewaar. En dis mij oorlede man sij geweer, die
Hayton-geweer. Dit skiet baje ver, dit was 'n virname
geweer gewees.
"Mij vader sij geweer, wat ons teruggebreng het
van die trek, het mij oudste broer geerf. Toe die '46

56
•oorlog kom, is hij nog maar net 17 en die geweer was
swaar vir horn gewees. Toe het mij man die familie
gevra of hij die ou roer mag krij en vir Willem
Adolf, mij broer, het hij 'n nuwe in die plek gegee.
Later kom die Basoeto-oorlog en mij man stuur mij
vader sij ou-geweer naar sij broer, die latere Generaal
Fick, als 'n present. Een dag sal ik die geskiedenis
van daardie geweer verder vertel, mij kind, dis baje
interessant.
"En hierdie het in die wa gehang, dit was die
gereedskapsak. Ons moes baje suinig wees met
ons gereedskappe. Dit moes altijd mooi opgepas
word dat daar niks soek raak nie."
Twee smalle plankjes, van boven toegepunt, daarin
'n gat geboord aan beide kanten.
"Die skone vel het hulle als dit nog nat is, langs
,die kante van die plankies gespijker. Wat bedoel
is als die agterkant, het ho'er gekom
als die voorkant. Dan het hulle 'n riempie
deur die gate van die plankies getrek wat dit
in die wa sij tent laat hang het. So het hulle ook
tentsakke gehad van tijk gemaak, met alnriaal afskortings.
Daarin het hulle van alles gehad, wat 'n mens
so aldag nodig het. Hulle berg daarin die kam en
borsels en handdoeke en boeke en 'n bottel water en
'n beker. Als mens rij, dan wil jij weet als jij iets
wil he, waar om dit te haal, net soos in jou huis, dat
jij nie hoef te soek en rondkrap nie.
"En in die ou-plank huisie is nog die bout katel
wat in die wa gehang het," zei Lenie en nam ons mee
naar 't oude plank-huisje door de familie Fick bewoond
voor 't geriefliker grote huis gebouwd werd. 't Staat
'n weinig lager dan 't woonhuis en wordt nu gebruikt
als melkhuis. In 't grootste vertrek staan alle dingen
die nodig zijn voor 't maken van boter. In 'n
kleiner vertrek allerhande gereedschap en daar hii.g de
•oude kartel.

57
"Mij kind, jij kan nie glo hoe lekker dit slaap op
so'n katel nie. Hij hang in die wa en ons voel Me die
skokke en skudde nie, ons sukkel lekker in slaap."
We vonden er nog 'n remschoen. Helaas ontbrak
daar een deel aan, toch kregen we 'n denkbeelci
van 't gebruik van de remschoen gemaakt toen de verbluffende
tocht over de Drakensbergen plaats vond.

59
HOOFDSTUK VII.
BLAUWKRANS.
"Jij weet," vervolgde de zachte donkere stem 't
verhaal van de Trek, "jij weet dat Retief naar Dingaan,
die koning van die Soeloes, gegaan het om van
horn land te koop om ons te vestig. Oupa Retief vertel
later hoe hij die eerste maal bij Dingaan ingekom
het en moet beloof, eers die vee, wat Sinkonjella van
Dingaan gesteel het, terug te breng en hoe hij dan
Sinkonjella gekrij het. Hij kom met 'n sestig
man en enkele kapteins en ook 'n paar van Dingaan
sij yolk onder aan die berg, waar Sinkonjella blij.
Retief stuur tc,e 'n boodskap, dat Sinkonjella moet
uitkom, hij wil met horn praat. Sinkonjella het 'n
sendeling bij horn gehad en vra vir horn of dit veilig
sal wees: "Sal hij niks vir mij maak nie ?" vra hij. Die
sendeling se: "Dis goed, hij sal niks vir jou maak
nie." En Sinkonjella kom uit, en oupa Retief praat
met horn, maar hij wil nie die vee teruggee nie."
"Goed," se Retief, "dan hou ik jou vas, totdat
jij 'n ander beslissing geneem het. Glo vir mij, dis
baje beter vir jou in vrede te leef dan oorlog te maak."

6o
Retief laat Sinkonjella boei en hou horn vas en na
Brie dae se hij dat hij van sij yolk sal saamgee om die
vee te wijs. Hulle gaan uit, mij kind, maar geeneen
kan meer 'n spoor van die vee krij nie, die kapteins nie
en die yolk van Dingaan en Sinkonjella ook nie. Want
ons het met ons waens die spoor doodgerij. Maar
Retief gee nie so gouw in nie... en hij kijk en hij
kijk, en h ij krij die spoor tog nog. Sinkonjella moet
meer beeste terugbreng als wat hij geneem het, voor
vergoeding. Daar was ook baje vee bij wat van ons
gesteel was.
"Toe gaan oupa Retief vir die tweede maal Dingaan
toe. Sij vrouw het bij ons klompie aan die
Boesmansrivier geblij. Almaal het so pleisierig gevoel.
Nou sal al die swaar virbij wees, denk hul, nou
sal 'n heerlike vrije lewe begin. Retief het Dingaan
so mooi gehelp, hij sal horn sekerlik dankbaar wees
en graag die koop sluit. Want, mij kind," onderbrak
de vertelster, en haar goede moederhand drukte ernstig
overtuigend de onze, "mij kind, daar is gese dat
ons altoos land van die swartes geneem het en dis 'n
leun, 'n groot leun. Ons het betaal. Natuurlik was
dit nie so baje als wat 'n mens nou sou gee nie, maar
die grond was mos ook veel minder werd, niewaar-
Me, maar ons het altoos betaal met geld en met vee,
en met morele steun ook, mij kind.
"So leef ons lekker en helemaal tevrede. Maar,
toe die tijd verloop, dat Retief met sij manne terug
woes wees, word onse vaders onrustig en hulle stuur
'n klompie Jong mans uit om die vee bijmekaar te
maak. Bij die klompie was ook mij oorlede man gewees,
toe nog 'n jonkman van 17 jaar, soos jij weet,
ne."
Weer dreven even haar gedachten weg, dan lokte
haar stem innig-lief: "So mooi als h ij dit altoos kon
vertel. Dat jij tog nie vroeer gekom het nie, mij
kind."
Dan keerde ze terug tot Boesmansrivier. "Goed,
die mans gaan uit om die vee bijmekaar te maak en

6 i
hulle ontmoet 'n Engelsman op 'n skotskar. Hij kom
juis van die kant waar Retief vandaan moes kom, en
hulle vra vir horn of hij ook iets van hulle weet. Hij
se nee, hij het vir dae geen mens ontmoet nie. Hul
vra of hij ook kaffers gesien het, hij se nee, hij het
ook geen kaffers gesien nie. En hij rij verder, en
gerusgestel gaan die jonkmans hul pad. Maar kort
daarna sien hulle ver weg 'n wonderlike beweging op
die berge... Mij man vertel later, dit het gelijk soos
'n swerm sprinkhane. Die lug het somaar donker
geword. Hij had nog nooit soveel lewende goed bijmekaar
gesien nie."
"Draai om, draai om," skreeuw Leech, sij wader
was 'n Engelsman wat 'n boermeisie getrouw het, hul
was ook met die Trek saamgegaan. Die twee seuns,
Leech en Fick, was groot vrinde en was altijd bjmekaar
gewees. "Draai om", skreeuw nou almaal vir
mekaar en hulle draai om en loop vir hulle lewe, want
die assegaaie het al om hul geloei. En..."
't Bekende lachje, de kuiltjes deden guitig mee,
dan onderging de olike mond 'n verandering, de ondeugende
lach werd 'n vergoelikende lach, 'n verheven
lachje van al begrijpen.
"Mij kind, mij man kom in die laer aan en hij is
so bang, dat hij somaar wil broek oprol en terug die
binnenland-toe. Maar hul bedui gouw vir hom dat hij
moet help veg."
Hoe in-menselik scheen ons de angst van de jonge
Fick, en hoe hoog stond de vrouw, die dit moment
van zwakheid in de man, die ze zó had lief gehad, niet
verzweeg.
"Die vrouwens help gouw-gouw laer trek, maar
hulle is so haastig dat hul dit nie mooi kan reg krij
nie. Dit was 'n sware werk. Hul trek dit in 'n halve
maan, maar daar is een plek, waar hulle die waans
nie aanmekaar kan krij nie, sodat daar 'n gat is. Maar
Gert Rudolf rij die kanonnetje, wat op wieletjes staan,
die Stelletje het hul dit genoem, naar die gat, en daar-

62
die kanonnetje het die eerste kanonskoot in Natal afgegee.
"Terwijl hul in die laer alles reg maak, gaat daar
'n klompie uit onder Gert Maritz, om die eerste stormers
die oortog oor die Boesmansrivier te belet. Mij
bang jong Fick was ook daarbij gewees. Die Soeloes
gaan hand aan hand die sterke rivier deur en ons
mense skiet die middelste ene, dan laat hij los en die
ander spoel weg. Die wat oorkant die wal staan, verlies
nie tijd nie en gooi hul assegaaie om die oortog
molik te maak. Daar sien ons mense op eenmaal,
die Soeloes het 'n ondiepe gedeelte gevind en soek
daar deur te raak, nou moet die klompie terug naar die
laer. Hulle hardloop 'n end en laai ondertussen die
roer, dan blij hul staan en skiet 'n sarsie, hardloop
weer en laai opnieuw en skiet weer, en so gaan dit
tot hulle bij die laer is. Die kanonnetje breng onderwijl
die skrik onder die swartes. Als daar 'n skoot
val, le hul somaar plat en als die skrik oor is, gaan
hulle weer aan. Die kanonnetje het mooi die terugtog
naar die laer molik gemaak, maar daar het tog sewe
van ons manne geval.
"Toe Gert Rudolf nou bemerk watter uitwerking
sij kanonnetje het, is hij heelmaal ontevrede. Sien
jij, die kanonkoels gaan net soos ", onze gastvrou\,,
zocht 'n vergelijking en vond er spoedig een
welke ons volkomen de bedoeling duidelik wist te maken.
"Sien, mij kind, die kanonkoels gaan net soos
'n tennisbal, hul raak maar net een plek. Toe maak
Gert Rudolf 'n plan en die vrouwens breng at wat hul
aan pepermunt-blikkies besit bijmekaar. Die mense
had baje blikkies pepermunt saamgeneem op die Trek,
mij kind. En hul het die le'e blikkies mooi bewaar.
Ons het nooit iets weggegooi, want ons het mos niks
kan koop nie.
"Gert Rudolf gooi d.e bek van die kanon, soos
hulle die voorkant genoem het, agter-toe en set 'n
perpermunt-blikkie in. Dan set hulle in die blikkie 'n

63
sakkie kruit, hul gee 'n sneedje in die sakke dat die
kruit maklik kan ontbrand. Dan gooi hul 'n handvol
geweerkoels in, hulle stamp alles goed vas met die
laaistok en om nou te maak dat dit nie sal uitval, stop
hulle die bek toe met pluisies. Die bek word weer
reg Beset en een kom en skiet sij revolwer in die setgat
agter en dan vlieg dit, dit vlieg met die pepermunt-blikkie
en al. Die kaffers het nie geweet hoe
om te maak nie. Wat nie geraak is, durf lang Me op
te kom nie. Die pepermunt-blikkies was 'n groot sukses
gewees. Maar mij kind, als die kanonnetje klaar
geskiet het, le hij somaar op sij rug van die skok, en
dan moes die mense lag, hoe swaar hul ook gekrij
het."
"Ma moet nie vergeet om ook van Martinus
Oosthuizen en van Rensburg te vertel nie", kwam
Lenie tussenbeide. Zij ging af en aan door 't voorhuis,
en hoewel zo bezig, miste ze weinig van 't geen
haar moeder vertelde.
"0 nee, mij kind, hoe sou ik dit vergeet ?" ijverde
onze gastvrouw. "Martinus Oosthuizen was 'n held,
'n grote held."
En tot ons weer: "Mij kind, soos jij weet het ons
Me almaal dig opmekaar gestaan nie en so was daar
van Rensburg gewees en die van Oosthuizens en nog
meer andere, wat 'n goeie rukkie gaans van ons geblij
het. Toe die mense, wat verder af gestaan het, die
eerste sarsie boor, wat die mans afskiet om die Soeloes
die oortog oor die rivier te belet, denk hulle dis
vreugde-skote ,omdat oupa Retief terug is. Maar toe
hulle die aanhoudende geskiet boor en later die kanon,
weet hulle daar is iets verkeerd en die wat naaste
aan was, perbeer om ons laer te bereik. Die vaders
en moeders dra die kleintjes. Hul skreeuw nie anders
als "loop hard, loop hard", teen die grotere kinders
wat agteraan kom."
tig.
Even stokte de stern, de oude ogen waasden voch

64
"Denk 'n beetje mij kind, hoe hulle moet gevoel
het... So kom ook Martinus Oosthuizen aan gehardloop
en hij kom onderlangs waar van Rensburg staan.
Van Rensburg was met sij mense op 'n kop gevlug.
Hij skreeuw vir horn dat hulle munitie klaar is, of hij
nie uit die wakis onder a an die kop munitie sal kan
krij nie, hul sal vir horn vrijskiet. Want wat was daar
met van Rensburg se mense gebeur ? Die vrouwens
het haastig die kruit uit die wakis gekrij en partij
van die mense het in die wakiste ook sakkies rijs
geberre. Jij weet rijs was 'n kosbare ding vir ons,
dit het hulle net vir die sieke bewaar. En nou had die
vrouwens in hulle angs en haas in plaats van almaal
kruit ook sakkies rijs daarbij geneem. Watter skrik
dit gewees is, toe die mans die kruithoorns wil vul en
hulle ontdek, dis net sakkies rijs wat daar oor is, kan
jij somaar begrijp. En Martinus Oosthuizen h e t sij
lewe nie te goed geag om hulle te red nie. Hij het
nie eers aan horn self gedenk nie, maar die munitie
gaan haal, al loei die assegaaie bij honderde om sij
kop. Hij het die waans bereik en die sakkies kruit
uit gebreng. Martinus Oosthuizen is hier van onse
buurt gewees. Hij het te Olifantshoek gewoon, sij
vrouw was 'n suster van Gert Rudolf. Hul het in
Natal geblij na die anneksasie."
"En hoe ging 't in 't lager aan de Boesmansrivier
?"
"Jij kan glo dat hul swaar gekrij het. Die mense
het nie tijd gehad om op of om te sien, nie eers om
te eet nie. Die groot meisies help die geweers laai
of hulle pas die klein kinders op. Gert Maritz het
die eintlike kommando gehad. Hij was al 'n beetje
oud gewees, 'n waardige man met 'n lang baard.
"Mij kind, die hele dag had die geveg aangehou
en toe die son wegsink, bekruip die mense die angs
vir die nag. Hoe sal hulle in die nag die laer kan
beskerm, hoe sal hulle in die duisternis kan veg ? Hulle
het niks van die Soeloe-natie geweet nie mij kind; nie

65
geweet wat is hulle manier van veg nie en hulle denk,
hul is verloor. Maar toe die aand kom, trek die Soeloes
of en ons is gered. En hulle het ook nie die ander
dag teruggekom nie. Mij man het altijd gese: "Die
Soeloes is 'n dapper nasie. Hulle bekruip jou nie van
agter nie, hulle sluip nie aan in die nag nie, hul storm
jou altoos teen dagbreek. En lafhartigheid word met
die dood gestraf. Als daar 'n kaffer kom met 'n koel
in sij rug, steek sij kaptein horn somaar dood, want
hij weet so een het gevlug." Maar dit was ons mense
toe nie bekend nie. En d i e geluk toe hul sien, die
hordes trek weg; die geluk, mij kind, was te groot !
Hulle val mekaar in die arme en huil van dankbaarheid.
"Toe die eerste ontroering virbij is, word Leech
en Fick gouw-gouw uitgestuur om die gewondes te
help. Hulle kom langs 'n gewonde kaffer en wil
vir horn hulp gee, maar die barbaar gooi 'n assegaai
naar Leech. Dit het net deur sij mouw gegaan,
maar hulle slaan daarom vir hom dood."
Wij meenden dat die kaffer hun zuivere bedoelingen
niet begreep en zich daarom nog verweerde
wat hij kon.
"Dit kan so wees, maar die jonkmans het vir hulle
nie eers rekenskap gegee watter redes die kaffer
kon he om nog hulle dood te soek nie. Hulle slaan horn
dood. Dit was die veiligste. Later yang hul 'n Soeloe
wat perbeer vlug en hulle wil van horn weet wat geword
het van Retief en sij manne. Hij w i 1 nie praat
nie. Hulle slaan horn, hij moet spreek. En eindelik
krij hulle dit uit horn. Hij vertel hoe alles gegaan
het en hulle is so verskrik en voel so seer en is
so verontwaardig dat hulle horn op die plek doodskiet.
Dis die eerste berig gewees wat daar van
Retief se dood ingekom het. Later het nog meer kaffers
die verhaal bevestig."
"En hoe droegen ze dat vreselike nieuws ?" wij
in spanning, " 't verliais van 'n man als Retief ?"

66
Berusting, 't gouden wonder op zo veler gelaat,
lichtte ook bier.
"Hoe sou hulle, mij kind? Die eerste gedagtes
het naar almaal uitgegaan. Daar was amper sewentig
to betreur, en in die eerste het elkeen sij eie leed
die meeste gevoel. Ja... later, toe het almaal meer
aan die verlies van hulle leier gedenk."
Mevr. Fick dwaalde af, ze doolde gaarne in de
hof van haar herinnering. Als we haar slechts tijd
lieten, kwam ze van zelf terug.
"Dit was 'n sware dag gewees en dan die nuws
van die verskrikkelike, jij kan gerus se onoorkomelike
ramp. Toe ons ou-klein klompie die aandgesang aanhef,
toe beef die stemme van die sterkste manne."

67
HOOFDSTUK VIII.
DE STICHTING VAN PIETERMARITZBURG.
"Toe almaal wat nog leef, in Maritzburg saarn
kom, was die geween nie om aan to hoor nie, mij kind.
Daar was nie een gesin gewees waar nie 'n dierbare
bloedverwant ontbreek nie. Partij een, partij twee of
meer, en daar was ook ganse gesinne wat gemis
word, en baje, o so baje weesies wat jammerlik skrei
om hulle ouers."
De oude trouwe ogen schoten achter de ivoren
luikjes, de warme moederhanden klemden stijf ineen.
HOOrde ze nog 't geween, 't geklaag ? Zag ze weer
die witte lijdens-gezichten ? Ze was toen nog maar
'n kind, doch blijkbaar 'n kind dat sterk meegeleefd
had. En wat maakt meer indruk op 'n gevoelig
wezentje dan de diepe droefheid van volwassenen?
"Daar word 'n vergadering gehou of ons maar
nie terug sal keer nie. Maar die vrouwens se "nee",
en ons blij."
Donkerder dofte de droeve stem, "En alsof ons
lijde nog nie genoeg was nie, kom daar die masels

68
pla, wat baje van ons mense weggeneem het. Mij
moeder sterf daaraan en al mij mense het swaar siek
gele. Net mij oupa Vermaak en 'n suster van mij
moeder het nie siek geword nie. Hulle twee was amper
net die enige gesondes in die kamp. Hier le siek en
dAar le siek, en mij tante loop net van die een tent
naar die ander om te help. Ons het mos nie dokter
gehad en ook nie medisijne nie. lk weet nog goed,
toe mij moeder baje siek was, haal mij wader Erasmus
Smit. Ik hoor nog, hoe hij praat met so'n bewerige
stem. Hij was al oud. Lang grijs krulhare
het hij gehad.
"Mij moeder het 'n bijbie nagelaat van twee
maande, en toen se 'n vrouw v. d. Berg, sij wil die
bijbie vat. Mij Pa is al te blij dat sij kind goeie versorging
sal krij, maar twee maande later is albei dood
aan die masels, die versorgster en die kind. Dit was
'n baje treurige tijd. Die mense het so hulpeloos gestaan
teenoor daardie kwaad, maar viral het die
gebrek aan goeie kos ons baje swaar laat krij. Ons
het net van mielies geleef, mielies wat die mans gaan
haal als die nood dring. Weet jij, mij kind, die Soeloes
het hulle mielies begraaf in hulle struisse onder
die vuurplek. Die vuurplek is in die middel van die
struis. Daar is 'n gat gemaak, wat uitgesmeer word
met mis en aarde. Dit word hard en daarop kom die
vuur. Wel, ons mense het geweet daar onder die
vuurplek bewaar die Soeloes hulle mielies. Soos ik se,
als die nood dan dring, gaan daar mans te perd 22
tot 23 Mijl ver en breng uit die verlate struisse die
mielies. Mij Pa het altijd gese, was dit nie vir die
mielies nie, dan het ons almaal van die hunger omgekom.
Daar is dan ook in Pietermaritzburg 'n verbond
gemaak, dat ons en ons nakomelinge al dag
gestampte mielies op tafel sal he, omdat die mielies
ons lewe gered het."
Nu begrepen we meteen, waarom we elke dag
'n weinig gestampt koren op ons bord kregen. We
bespraken de bijbelse herkomst van dit verbond en

69
de grote waarde van tradities. Dan ging mevr. Fick
vcort.
"Jij moe nie glo dat die kamp somarso 'n kleine
ding was nie. 0 nee, dit het net soos 'n regte stad
gelijk met strate en pleine. En voor onse veiligheid
was ook gesorg. Rondom die stad het hulle mure
gebouw van pale, wat almaal skuin gestaan het en
,daar was hekke ook, met kettings afgesluit. Buitekant
die stad was die wagte met die vee.
"Ons het volop melk gehad, en die kalfies was
met 'n riem 's nags an die wawiel vas gemaak,
dat hulle nie die koeie sal ititsuip nie. Die
mooiste was daarom gewees hoe die water ingelei en
beskerm was. Bo in die stad het hulle 'n sloot gemaak
en dit het dan weer onder in die stad uitgekom,
en die water was so gelei dat als die Soeloes ons omsingel,
hulle nie die water kan afsnij nie.
"Die lewe was so swaar gewees, al die siektes en
sterfte. Op die wal Tangs die rivier le almaal begrawe.
Mij moeder le ook daar. Als mij man dan
vertel hoe ou Erasmus Smit, sonder rus rond gegaan
het bij die mense om te troos en op te beur, ook in
die aand—mij man het horn partij keer aan sij arm
huistoe gebreng—dan het ons daar altoos oor gepraat
dat ons die ou predikant nooit dankbaar genoeg
kon wees vir wat hij vir ons mense gedoen het
nie, hij en eerwaarde Lindley wat ook so bemin gewees
het. Die twee eerwaarde manne, mij kind, 'n
Hollander en 'n Amerikaan, het meer vir ons gedoen
,dan ons eie predikante, wat net vir die swartes uitgestuur
was en nie eers ons kinders mag doop het nie.
Ons was mos rebelle?"
'n Zwijgen, dan vond 't lieve lachje binnensmonds,
Lang niet gezien en gehoord, weer even 'n uitweg.
De ogen straalden blijde herinnering.
"Mevr. Erasmus Smit het skool gehou. Sij was
'n suster van Gert Maritz. 1k sien nog hoe ik op 'n
voetstofie aan haar voete sit. Sij was so 'n vrindlike
vrouw en het so mooi kan vertel Ik weet ook

70
nog goed hoe die kerkie gelijk het, wat hulle later
gebouw het. Dit het bo in die dorp gestaan en die
deur was naar die afdraande kant van die dorp."
"Preekte dominee Smit mooi?"
"Ah-ja, mij kind. Ik het altijd gehoor dat hij
partij keer so mooi preek, dat die mense heelmaal
vergeet hoe lang hij daar staan. Ik self herinner
net sij stern, wat so sag geklink en so gebeef het.
"Toe nou alles reg was, die mense weer gesond
en fris, toe kom die wens om die dood van Piet Retief
en al die andere te wreck. Die moeilikheid was
net, om die groot man te vind, v ,ir die opperste leiding.
Die man wat soos Retief, die vertrouwe het nie van
'n klompie nie, maar van almaal. Die man wat net
deur sij persoonlike invloed alle onenigheid uitwis.
Want jij kan tog goed begrijp daar is selfs onder
broers en susters dikwels meningsverskil, hoe sou dit
dan nie wees bij mense net deur die toeval bijmekaar
gebreng? Maar soos 'n verstandige moeder baje dinge
weet reg te set, so kon oupa Retief sij mense krij
om die rusies te laat staan en die vrede te bewaar..
Toe die plan gemaak is om Dingaan te verslaan, toe
Piet Retief nie meer daar was om hulle te help nie, toe
denk menigeen aan Andries Pretorius. Partij het
horn vroer goed geken in die kolonie, partij het
horn leer ken, toe hij in Natal gekuier en ons laers
besoek het, partij weet ook dat Retief horn altijd genoem
en groteliks vereer het. Mij kind, Andries
Pretorius was 'n rijk man gewees, maar hij had ook
lang al gevoel, dat hij die ongeregtigheid van die
engelse goewernement nie kon dra nie. Hij was
veldkornet te Graaff-Reinet, en hij was nes Retief in
sij distrik, altijd die voorste gewees met die kafferoorlo'e.
Nadat Piet Retief vermoor was en Piet Uijs
geval het met die 7 ander mans ,was dit baje deurmekaar.
Hendrik Potgieter het teruggetrek, Vrijstaat
in. Toe het Gert Maritz en sij mense vir Kornmandant
Karel. Landman aangestel als die hoofd-

7 1
kommandant, en Landman en Maritz het toe saam
planne gemaak, om Andries Pretorius te laat vra
of hij nie vir hulle wil kom help nie. Hulle het geweet
dat hij lus had om te trek, mij kind, anders sou
hulle seker nie vir horn gestuur het nie. En hij het
gekom, en jij weet watter brawe en goeie leier hij was.
Mij man het altoos gepraat van sij krag en sij dapperheid.
Bij Bloedrivier het die generaal 'n assegaaisteek
deur sij hand gekrij, en 'n neef van mij wader,
Meijer was sij naam, het op die generaal afgekom,
toe hij sien hoe sake daar staan. Die generaal was
helemaal alleen gewees en net toe hij sij roer afgeskiet
het, gooi die Soeloe die assegaai. Meijer sien
hoe die generaal die Soeloe storm, en toe hij nader,
het Pretorius die Soeloe al op die grond. Pretorius
had nie tijd gehad die assegaai uit te trek nie, en so
worstel hij met die barbaar ,en dit was 'n groot sterk
Soeloe, se Meijer. Die generaal hou die barbaar
met sij gesonde hand onder en met die hand wat die
assegaai deur het, krij hij sij knipmes en perbeer dit
met sij mond oop te maak. Maar die Soeloe is fris
en sterk, mij kind, en hij kruip op sij rug, met Pretorius
op hom, nader naar sij bos assegaaie, wat nabij
geval het, toe Pretorius horn gestorm het. Toe
Meijer kern, was die generaal deur die inspanning en
pijn nat van die sweet, en sij oe het so verwilderd gelijk.
Pretorius het gese, Meijer het net in tijd gekom,
hij ken nie meer hou nie. •Meijer het later die
assegaai uitgetrek en die hand verbind.
"Maar ik was besig te vertel hoe hulle uitgaan om
Dingaan te beveg. Die afskeid was te swaar vir
die wat agterblij. Sou hulle mekaar ooit in die lewe
terugsien? Hulle was maar 'n klein klompie, en daar
het ook baje, baje kinders saamgegaan. 1k meen natuurlik
jongetjeskinders. Daar moes ook mans in
die stad blij vir o n s beskerming. Als 'n mens agteraf
daaroor denk, was dit tog ' n danig grote waagstuk
om te onderneem. Die handjevol manne teen

72
tienduisende barbare. Die oorweldigende blijdskap,toe
die oorwinning bekend word! Ik sien nog die
oorwinnende kommando Maritzburg binnetrek.
breng Panda saam, die broer van Dingaan, h ij sal
nou koning wees oor die Soeloes en wil in vrede met
ons leef. En mij kind, Panda het so vet gelijk en so
groot, dit was waarlik om bang van te word. En hij
had nog nooit witkinders gesien nie, en met sij groot
vet hand lig hij die kappie van die gesiggie om dit
goed te kan beskouw. En duisende stuks vee breng
die kommando saam, wat hulle van die Soeloes gevat
het als vergoeding en hul breng ook baje vee wat van
ons gesteel was.
"En die verhale hoe dit almaal gegaan hc; - .
Ons kon nooit genoeg daarvan hoor nie. Hoe hulle
alweer beskerm was, so min verliese gelij het. Dit
was vir ons te mooi om te sit en luister naar ons vaders
en ooms.
"Van Karel Landman vertel die mense dat hij
na die slag van Bloedrivier so dapper en fluks sij
manne aangevoer het, en hoe mooi hij vir hulle uit 'n
hinderlaag gebreng het.
"Daar was 'n Soeloe-kaptein gevang. Ons
mense denk, hij kom spioen en breng hom naar hulk'
kommandant, Karel Landman. Hulle hou horn stewig
aan 'n riem gebind. Maar die kaptein se, hij kom met
'n boodskap van Dingaan. Dingaan laat weet, hij huil
baje, en wil vrede maak. En so geveins als daardie
kaffer was... Hij het net bedoel die aandag of te lei;
want al die tijd was die Soeloes besig om vir ons mensevas
te keer. Op die koppe het baje vee gewei en die Soe,
Toes het self beestvelle omgehang en hulk op hande en.
voete tussen die vee begewe. be Karel Landman
nou sien dat hij omsingel is, stuur hij haastig boodskappe
rond aan al die manne: "Hou die Heer voor
oge en moe nie na die koppe skiet nie, maa.r na die;
lijf." Hul skiet regtig vir hulle vrij en vlug deur die
rivier, en ontkom gelukkig, sonder eon man te verloor."

73
"En wat was er van de gevangen kapitein geworden
?"
"0 mij kind, hij het geweet om horn los te ruk,
net toe die mans tot hulle skrik gewaar, hul is omsingel.
Met die riem is hij weg en...", ondeugend
twinkelden de ogen, "altemet hardloop hij vandag
nog.
"Maar laat ik nie vergeet om te vertel watter
wonderlike ding daar gebeur het nie, toe ons mense
vlug. Net toe hulle in die rivier is, spring daar 'n
perd, wat deur 'n Soeloe berij word, somar tussen
hulle in. Dit was een van ons perde, en die ou-ding
het sij maters herken. Hul skiet die Soeloe en die
perd draf mooi met sij ou-maters saarn, laer toe."
'n Blond dochterke kwam birmen en bracht mevr.
Fick zoetlemoenen. Blondjt bleef beteuterd staan
omdat ze 'n vreemde zag.
"Kom bier, mij kind," de welsprekende hand
strekte en ving 't schuwe kinderknuistje. "Jij moet
nou mooi Hollands praat, en laat hoor, hoe goed jij
aangaan."
Blondje was 'n dochtertje van Engelsen uit de
omtrek; ze ging nog niet school, maar Lenie leerde
haar Hollands. We konden niet beoordelen of ze goede
vorderingen gemaakt had, 't pruimemondje dorst al-
"ja" en "neen" en "dankie" aan.
Toen ze weg was nam onze vertelster weer gemoedelik
haar verhaal op.
"Nadat Dingaan verslaan was, kom die mense
eindelik so'n beetje tot rus. Daar kom Duitsers wat
winkels open; ik ken hulle name nog goed. Dit was
Ortmann gewees en Navel, en daar het toe
ook 'n hollandse dokter gekom, Poortman was
sij naam. Hij was 'n flukse man en ons
mense het baje van horn gedenk. Dan het ons eie
mense ook begin winkels opset. Gert Rudolph het 'n
slagterij begin en ouma Retief 'n bakkerij."
We kregen even 'n visie van deze patrisiese.
Eerst als heerseres in haar deftige huizinge te Mooi-

74
meisiesfontein, dan als hoofd van 'n bezigheid. 't
Verschil was wel groot.
"Toe begin hulle die plase uit te gee. Hul had
nie landmeters nie, dit word met die oorlosie afgerij.
Een rij 'n vooraf bepaalde tijd te perd 'n aangewese
stuk grond of en se die oorlosie dat die aangegewe
tijd verstreke is, dan is dit klaar en die grond
gemeet en die eienaar kan daar besit van neem.
"Mij Pa krij grond aan die Oemvotie, op die
grens van Soeloeland. Hij het intussen hertrou met
'n dogter van Piet Retief. Sij was 'n weduwe Meijer,
'n fijnerige vrouw, wat nooit gewoon gewees het om
te werk nie. Sij het 'n opvoeding gehad soos al die
jongmeisies uit die dae. Piano speul en handwerkies
maak. Jij kan nie denk watter pragtige handwerke
sij gemaak het nie."
"Nog mooier dan Lenie ?" We hadden 'n doos
vol van de sierlikste en meest ingewikkelde handwerken
gezien, alle door Lenie gemaakt en op tentoonstellingen
met eerste prijzen bekroond.
De oude ogen moedwillig uitdagend naar Lenie,
glunderde de moeder: "NOg mooier. Maar mij kind,
dit het niks gehinder dat mij stiefmoeder nie kon
werk nie, want mij wader het baje bediendes gehad
om vir horn te laat werk, en ook arm mense wat
saamgegaan het Oemvotie toe."

75
HOOFDSTUK IX.
DE DRAGERS DER BESCHAVING.
VOor we geheel afscheid nemen van de yolksheld
Piet Retief, zullen we 't voornaamste gedeelte
uit 'n brief van hem weergeven, waaruit zijn karakteristiek
zo prachtig spreekt, en waaruit o.a. zo
helder blijkt, waarom men de wildernis verkoos boven
't verblijf in 't reeds in kultuur gebracht binnenland.
Men wilde in vrede leven.
't Schrijven is van Coroemo-bos, gedateerd 25
Augustus 1832, en gericht aan D. Campbell, Siviele
Kommissaris. 't Schijnt dat Piet Retief 'n weigerend
antwoord ontving op 't verzoek 'n vergadering te mogen
houden. Hij gaat in zijn schrijven op die weigering
in en zegt:
"Als ons niet aller weegen belet waare tot opneemingen
van beswaarnissen soude ik selfs meede
werksaam sijn UEd. alles compleed voor te leggen.
"Ten andere moed ik getuijge dat ik niet heb
kunnen verwagten dat so daanige objectie soude ge-

76
maakt worden op so noodige versoek van getrouwe err
gewillige dienstverrigtende onderdaanen. Heb UEdle
eenige blijk van ongetrouwheijd, van opsettende gevaar
of schaadelikheijd van onse Burgers van uwe
Distrikt ? Gelief ons daar kennis van te geven. Sal
ik UE. getrou alle assistensie bieden ter uitroeijing
van sodaanige kwaad.
"Mogt ik niet vraagen of er ooijd in de teijd van
UEdle Regeering het geringste gevaar of onrust heb
ontstaan waarvan ik geen kennis heb gegeven ? Wat
voor reeden kan nu voor UEd sijn om mistrou te
neem in ons gedaan versoek of gaad UE. gelooven,
dat ik onder een schijn van goed, kwaad sal bewerken.
Het is moogelijk dat ik door mijn voorige Landdrost
Rivers bij het goevernemend door dat persoon .
mooglijk slegter sijn aangeduid, en mooglijk ook,
door kwaade en valse tongen bij UE. Dog mijn roem
is deese dat geen Persoon kan of durf seggen dat ik
ooyd ieds gesegt of geschreeven hebbe dat strijdig
sijn teegens de goede Rust en wetten. Als ik en meer
met mijn niet insag dat onse versogte bijeenkomst
tot den algemeene vrede en Rust kan dienen, hadden
wij dat ook niet versogd. Met vreyje gemoede
durf ik UE. voor God verklaaren dat soverre ik de
stemmen der Burgers heb gehoord dat se ongeveijnsd .
tragten in vreede met haare overheijd te leeven en
deselve te dienen. Ik wil niet hoope WelEdl. Heer dat
UE. sal gelooven dat als onse Burgers kwaadaardige
Rebellers waare dat se door het beletten van bijeenkomst,
van het kwaad terug gehouden sal worden.
Sal ik UE. de waarheijd getuigen, moed ik ver 7
kla.are dat soverre ik se leer kennen, dat se met toe-stemming
van het Goevernement ha a r d a n e e r
in een woeste land tewoon sal begeven
als met haare Overheijd te
t w i s t e n. Laat mijn toe dat ik UE. ook mogt
vragen of een Hoofdgebieder hoe hoog of laag hij ook
gesteld mogt sijn, voor den oppersten Regter sal kun-- .
*) Spatiering van ons.

77
nen verantwoorden sijn onderdaan te beletten, sijn
beswaard gemoed ter verligting aan hem te oopenbaren.
En sal het sijn onderdaan niet eer tot haad
en nijd geleijden als tot Beminning en getrouheijd?
Dat ik tot hier toe heb gedaan UEd1. Heer mogt UE.
vreij gelooven dat het alleen voortkomd uit een opregte
sugt voor mijn moederland en desselfs inwooners"
enz.
Hoe kort mochten de moedige mannen en vrouwen
die "e er in een woeste land" te woon
gingen "dan met haare overheijd te
t w i s t e n", in die nieuw gewonnen wereld genieten,
van dat waarnaar hun ganse ziel hunkerde:
"rust en vrede".
Van de tijd toen men dacht vrij te zullen leven,
nadat Dingaan verslagen was, vertelde mevrouw
Fick 'n morgen, toen zij haar plekje aan 't raam weer
had ingenomen.
"Soos ik gese het was ons plek aan die Oemvotie."
"Waren uw ouders niet bang, op de grens van
Zoeloeland 'n plaats te nemen, zo dicht op de vroegere
vijand ?"
't Lieve hoofd nadenkend in de hand gestut, als
om 't verleden op te rakelen, schudde zij zeer beslist:
"Nee, o nee! Alleen mij moeder, sij was nooit
heelmaal gerus nie, maar mij vader... Ik weet nog
goed. Een dag staan ons op 'n heuwel en ons sien
van ver 'n klompie Soeloes aankom. En mij ma is so
verskrik... sij word somar wit. Maar hul kwam net
vra of mij vader wil saamgaan. Daar is 'n kudde olifante,
wat die gesaaide baje verniel en of mij vader
nie wil kom skiet nie. Mij Pa is dadelik bereid en laat
sij perd haal, set sij bandelier om en klim op. Toe
sien mij moeder dat die Soeloes mij Pa sij roer afneem
en dit vas hou... Nou is dit klaar met haar, en
sij smeek mij vader nie saam te gaan nie, sij vertrouw
die ding nie. Maar mij vader se haar: "Als die

7 8
Soeloes regtig kwaai wil, kan ons daar niks teen doen
nie, hulle is die meerderheid en kan somar almaal
uitmoor. Sij moes daaraan denk, se mij vader, en hom
laat gaan en gerus wees. So rij hij met die Soeloes
saam om olif ante te skiet. Dit was maar net die gebruik
van die Soeloes om 'n mens nie sij geweer te
laat dra nie."
"En heeft-ie er geschoten ?"
"Ik sou so denk, mij kind, als hij uitgaan om te
skiet, dan skiet hij rank. Hij was 'n voorname jagter.
Hij het 'n sekere pak klere g'had met almaal strepe
en die Soeloes het horn van ver daaraan herken. Die
wat 'n slegte gewete had, het gevlug als hulle horn
sien en die andere het horn kom help. Mij vader
vertel naderhand, hoe hij in die lande die olifante
skiet en hoe baje rivier-toe draf.
"Maar dit gee niks nie, die Soeloes agter aan en
mij vader moes nog lag, toe hij bij die huis sit en
vertel hoe die olifante al die swartes papnat gegooi
het met hul slurpe. Die olifantgeweer skiet daarorn
ver, en die buit was nie min nie."
"Hoe huisde u aan de Oemvotie ?"
"Eers in tente, mij kind, en juis toe ons 'n mooie
kleihuisie gebouw het... kom die Engelse en
ons stap somar weer uit. Dit was nadat ons 'n paar
jaar lekker geleef had en net mooi op streek gekom
het.
"Toe mij vader sij plaas aangewijs krij, passeer
ons Durban op ons trek naar die Oemvotie. En daar in
Durban ontmoet ons die mense, wat met Trigardt sij
trek saamgegaan was. Daar was onder ons mense
in Natal genoeg gekollekteer orn 'n skip of te huur,
wat die arme reisigers van Lourenco Marques kon
gaan haal. Die skip, Mazeppa was die naam, het
juis ingekom en, ag mij kind, dit was nou die treurigste
lot mense wat jou oe kon sien. Almaal het geel
gelijk coos kaffers, en maer, deur die koors. Mij vader
was baje besig om sij tente op te set, ons sou en-

79
kele dae uitkarnp. Toe se die kaptein van die skip,
hij was 'n Hollander, sij naam was Botha; ons kan
maar in sij tent slaap. Was dit nie vrindelik van horn
nie? En ons het in sij tent geblij. Die arme ou Trigardt-trekkie
wat daar uitspan—verskeie het nog hul
waans saamgebreng,—praat baje van die wat hulle
agtergelaat het in Lourenco Marques, baje is daar
begrawe, ook Louis Trigardt en sij vrouw. En
hulle meen vir seker dat Karel Trigardt ook dood
is, hulle had so lang niks van hom gehoor nie. Eindelik
kom ons dan op ons plek en almaal werk hard.
Eers word die tente opgeset, dan word daar twee
erwe afgeskut net soos dit in Maritzburg gewees het,
'n muur van pale en hekke, soda t daar niks bij ons
kan kom nie. En ons kinders het nooit buite die muur
mag gaan nie, die gras was mos hoog, en die slange
en ander ongedierte baje. Soms het ons tog uitgeloop,
al was dit stout, en die gras sluit somar bo onse
hoofde.
"Daar was ook 'n Wolwe-huis gebouw van harde
pale, wat almaal skuin staan; die deure was plankdeure.
Die aas was aan 'n lijn gewees, pal bij die deur.
Gaan nou 'n dier in en hij ruk aan die lijn, dan val
die deur toe en hij sit binnekant gevang."
Luider dan anders lachte moeder Fick, 'n knipoogje
naar Lenie, als wilde ze zeggen: "Weet je wat
nu komen gaat ?"
"Mij kind, eendag sien mij broertje en ik, die
wolwe-deur is toe. Ons se, laat ons gaan kijk, daar het
sekerlik 'n dier in gekom. En ons maak die deur oop
en gaan in, want ons sien eers niks nie. Maar ik sal
vanmelewe die skrik nie vergeet nie, daar sit heeltemaal
teen 'n hoek gedruk 'n tier. Ons weet amper
nie hoe om te maak nie en ons goof die deur weer oop
en skreeuw, en daar sien ons 'n man te perd aankom.
Dit was mij Pa sij broer, oom Gert Landman, wat van
Maritzburg kom kuier. Hij hoor ons gil en rij vinnig
naar ons toe. Ons kan maar net wijs, nie praat nie.

So
Die tier brul en het die loop geneem. Maar oom Gert
skiet nog mooi vir horn dood. En toe die skoot val,
herinner ik mij opeens, dat ik die nag ook 'n skoot
gehoor het. Ik het toe gedenk dat dit van die kalwerhok
se kant gekom het. Ik vertel dit oom Gert
en ons gaan met horn saam om te kijk. Bij die kalwerhok
het ons ook 'n val vir ongedierte gehad,
maar die was weer anders gebouw gewees. Hierdie
huisie was van hoe spaanse riet teun die hok gebouw.
Daar was 'n opening in gesnij soos hierdie raam. Aan
'n lijn word die geweer gestel. Als nou 'n ondier inklim
raak hij die lijn, die geweer gaan of en skiet horn deur
sij lijf. Bij die kalwerhok sien ons in die hoe gras 'n
tier. Hij le plat, net of hij leef, maar ik het goed gehoor
die nag: die koel had horn op die plek doodgeskiet."
"Dat was zeker wel 'n biezondere dag," meenden
wij, "zo twee tijgers gevangen."
"Ja sekerlik, dit was goed, maar daar was 'n
menigte van leos en tiers. Buitekant die omheining
was die looikuip of looibalie, soos hulle dit genoem
het. Dit was gemaak van vier pale, waaraan hulle
'n vel vasgemaak het. In die vel kom die water, en
in die water doringbas, en die velle wat hulle later
wil looi om sole en oorleer van te maak, le hulle daarin.
Maar dan het jij in die nag die slaap nie kan yang
nie, omdat die leos op die reuk van die velle afkom
en om die looikuip sluip en daar langs skuur. Partijkeer
het mij pa in die nag op hulle geskiet; die een
slag was dit raak, maar soms mis, en als die gewonde
leos dan brul, is dit nie uit te hou nie Jij kan
jou nie voorstel nie, hoe vreeslik dit in die nag is die
woedende gehuil van 'n gekweste leo."
"Ja," bepeinsde onze gastvrouw, "die ongedierte
het baje gepla, maar ons het aan die andere kant
ook danige voordele daardeur gehad. Jij weet nie van
watter nut die velle vir ons was nie. En met die olifantstande,
die spek en die vel van die seekoei het ons

8 r
handel gedrijwe. En mij kind, sou jij wil glo dat die
spek van die seekoeie baje lekkerder is als die spek
van 'n vark ? Veel fijner en nie so magtig nie. Maar
die lekkerste van die seekoei was wel die pote. 0,
dit was te heerlik, mij kind. Als die Soeloes die seekoei
afslag, was dit 'n grote feestelikheid, want hulle
krij mos ook daarvan. Ons vat die pote. Maar die
Soeloes se, die kop is vir hulle die lekkerste en hul
krij die kop. Dit was 'n grote ding so'n kop. Ik weet
nie of hulle reg was, ons het nooit anders als die
pote geeet. Mij Pa se daar was niks wat daarteen
kon nie. In die aand laat mij vader oond maak in
'n grote miershoop. Als die oond mooi warm is, word
die pote ingeset en die volgende morre... ag, maar
dit was te heerlik !... En buffel-biltong!... Nee, dit
moet jij eers proef."
Wij smulden mee, z6 smakelik genoOt de vertelster
nog na.
"Die Oemvotie was nie baje ver van die plek
waar ons woon nie. Eers krij jij die grote rivier en
oorkant is nes gelijke vlakte, en daar is 'n kransie
en onder die kransie die seekoeigat. Ons kon horn
somar sien, als die seekoei uitkom om te eet. Hij
pluk die blad en riet met sij tong af en eet so. Die
wonderlikste is dat 'n seekoei nie loop soos ander
diere nie. ledere agtervoet en voorvoet het sij voetpaadje
allenig. En dan loop hij altoos dieselfde
paadje, sodat dit diep yore word. In die middel kom
vanself 'n walletje. Natuurlik word die yore dieper en
dieper en die walletje hoer en hoer. Soos die seekoei
nou las krij dat die walletje sij lijf te veel skuur,
maak hij 'n nuwe pad. Die seekoei knijp sij neus
toe als hij onder water gaan, dan krij hij nie water
in sij neus nie. Kom hij bo, dan gaan die neuskleppie
oop en hij blaas die water op. Soos hij opblaas, skiet
mij vader, wat doodstil gesit en gewag het. Hij dood
horn op die plek of wond horn, en dan gaan die
koei woel en mij vader skiet tot hij dood is. Dan
haal die Soeloes horn uit. Twee of drie, of meer

82
swem in, klim op die koei en rij hom naar die kant;
hulle maak roeiers van hulle bene. En al die tijd sit
mij vader stil om die krokodille, wat daar in menigte
was, te skiet, mog hulle nader kom. Het die Soeloes
nou die seekoei naar die kant gebreng, dan word hij
met osse uitgesleep. Die yolk is gelukkig, hulle hou
van so'n gedoente en ons is almaal blij... 0, dit was
te mooi, mij kind, en die Soeloes was so dankbaar vir
alles wat 'n mens vir hulle gedoen het. Nooit het
hulle gesteel of ongehoorsaam gewees nie. Hulle
breng lekker wilde vrugte vir ons in mooie mandjes,
wat die Soeloes self gemaak het van die blare van
wilde koffie. Jij kan glo dat ons lekker geleef het.
Daar was van alles, mij kind, wat die goeie God ons
kon skenk. Vlees en mielies en rijs en pompoen, en
o sulke mooie blomme. Die rooi lelies, wat jij hier
in ons tuin sien, het ons uit Natal gebreng en is nou
oor die hele kolonie. Daar was waterlemoen, waar
ons moeder die heerlikste konfijt van gemaak het.
Eers het sij dit met koue water opgeset en als dit
kook, laat sij die water afloop. Dan word dit lang,
en heel stadig met wilde heun ig opgekook, want
suiker het ons nie altijd gehad nie. Mij Pa het vrugbome
van die Kolonie laat kom en ons dans om die
boompies als daar weer geplant is. En saad laat ons
stuur en alles groei voordelig. Maar een ding het ons
partijkeer baje gemis en dit was sout Ons het glad
nie om gegee nie, als die suiker klaar was nie; daar
was baje wilde heunig maar sout! 'n Mens kan
mos nie sonder sout leef nie, mij kind. Maar weet jij
wat ons gemaak het ?"
We keken in 't lieve gezicht, verjongd door 'n
tere gloed van geestdrift.
"Mij kind, ons het self sout gemaakt van seewater.
Ik sal vir jou vertel. Die seewater word net so
lang gekook tot die sout oorblij. En die vermakelikste
van daardie ding is, dat hulle op die manier ook
nog salpeter gekrij het. Soos die seewater kook,

83
kom daar drade op; hulle proef en bemerk dat dit
salpeter is.
"Dan het ons ook potas gekrij van 'n struik. Die
struik word gebrand en die as wat daarvan kom,
gekook. Die loog wat in die as oorblij, gaan in die
seeppot. Die witste as is apart gehou, hul kook dit
op en wat onder blij gebruik ons vir koek. 0, en
Lenie... Lenie... wag, ik sal jou wijs watter mooie
kerse ons gehad het."
Lenie kwam natuurlik aangedraafd op moeders
roepstem. Wat zou moeder Fick aanvangen zonder
Lenie? We wachtten, en daar kwam de voortrekkerskaars
op tafel, zeegroen van kleur en mooi van vorm.
"Sien jij, mij kind, die kers is gemaak van die
gammabosbessies. Die gammabessies groei in Natal
fangs die see op die sand. Dit rank so op die duine.
Is die bessies rijp,. dan gaan die yolk uit. Hulle
sakke en doeke om die bossie en skud die struik.
Die bessies lijk net soos was. Ons vat half vet en half
bessies en kook dit saam en daar is nou vandaag nie
mooier kerse als die gammaboskerse nie. Hul brand
lang en skoon, mij kind."
Onze gedachten gingen op haar over, ze wist
dat wij die kaars eens wensten to zien branden. Haar
zachte ogen zochten raad bij Lenie.
"Ons kan dit maar doen," besliste deze in begrijpen,
kort en raak als ze alles besliste. "Sou u die
kers graag sien brand?" vorste ze, aanmoedigend
lachend.
"Nee, nee," stribbelden wij, heel niet gemeend,
tegen.
"Kom," en mevr. Fick nam impulsief doosje
vuurhoutjes van tafel.
"Eventjes dan?" zuchtend wij, ons 'n beetje
kinderachtig voelend dat we 't konden vragen. Was
't geen heiligschennis ?
Daar flakkerde zacht-geel met 'n blauw hart de
voortrekkerskaars. We leunden alien er omheen

84
Hoe stil vlamde nu 't licht-ovaal, boven 't zeegroen pilaartje.
We hielden de adem in en betuurden 't kuiltje,
vol gesmolten vet rond de brandende pit.
"Als we er eens 'n gewone kaars bij zetten,"
dreven wij 't interessante spelletje door, "dan konden
we de vlammen..."
"0 ja," juichte Lenie, "dan kon ons eers reg
sien watter ene die mooiste brand", en ze was al
weg naar haar moeders kamer en in 'n zucht met
de blaker terug.
Deze naast de voortrekkerskaars, 'n vuurhoutje
schuurde, 't danste om de witte parafienkaars en
alsof we 't wel geweten hadden, fluisterden we: "Zie
je, lang zo mooi
En in waarheid, de voortrekkerskaars brandde
rustiger, straalde mooier, heller schijnsel.
"Kijk ons brawe ou-kersie lek nie eers nie,"
kirde zoet moeder Fick, "en sien hoe die nuwe goedje
dalik afdrup."
"Willen we hem nu maar niet...", wij bang dat
die enige voortrekkerskaars te ver zou wegbranden.
"Effentjes nog," zuchtte zacht de oude vrouw.
Haar ogen glansden als van 'n gelukkig kind.
Muisstil bleven we om 't intieme kaarslicht. Dan
leunde Lenie meer naar voren; de parafienkaars was
plots gedoofd. 'n Aarzelende blik naar de moeder, 'n
adem-vleugje, de puur azuren kaarse-ziel schoot uit
't gele vlammenlichaam en de dierbare gammabossiekaars
stond smetteloos naast de vies-vetbedropen indringer.
"Waarom gebruiken ze nu met meer die wasbesjes
?" overdachten we luid.
"Die mense is te lui, te gemaksugtig," meende
mevr. Fick.
"Maar de fabrieken, waarom moeten we of zulke
onsmakelike afdruipende kaarsen in onze blakers
hebben, of ingevoerd goed ?"
Geen oplossing kunnende vinden, keerden we
van 't heden tot 't verleden terug.

85
"U was daar dus volmaakt gelukkig aan de
Oemvotie ?"
"Volmaak gelukkig, dit kan jij glo. Ons klompie
was anders wel uit mekaar. Oupa Landman blij
18 mijl van ons plek, dit was aan die Toegelaval, en
Karel Landman het bij Durban sij plaas gehad en 'n
suster van mij vader, tante Buchner, blij aan die
Oemlaasrivier. DAL- tussen in woon oom Dirk van
Rooy en Teunis Oosthuise. Weer andere blij in Maritzburg.
Maar ons het gehad wat ons wou he, rus
en vrede. Totdat die Engelsman agter ons aan kom,
hij het mos altoos agteraan gekom... Maar eers moet
ik jou nog 'n regte treurige geskiedenis vertel."
'n Wijl toefde de vertelster alleen in haar herinneringskluis,
dan haalde ze er ons weer liefderijk
binnen.
"Soos ik gese het, ons leef eers in tente. En
een dag sit mij vader en mij stiefmoeder in hulle tent.
Mij vader maak sij David-Steller-geweer reg. Hij het
verneem dat daar seekoeie is en nou wil hij die gaan
skiet. Die geweer was nie soos 'n gewone geweer nie,
dit word gestel soos die naam dit al se; hulle gebruik
dit net vir seekoeie. Terwijl hij besig is,. vat
die haak aan 'n baaikleedje, wat op 'n tafeltje
en... die skoot gaan los en deur die tent. Ik en een
van mij vrindjes, 'n seuntje du Preez,—sij ouers was
bijwoners bij mij Pa,—speul 'n endje van die tent."
't Kneep haar in de keel, bijna geluidloos hok
te ze:
"Mij vrindje was op die plek dood en hulle krij
mij ook plat vooroor op die grond. Hul denk Me anders
dan dat ik ook dood is nie. Maar ik was net ge
wond, bier aan mij hoof, vlak bij mij oog.
Sien jij die litteken, mij kind ? Wel, die wond
was daarom gevaarlik genoeg en mij pa rij
gouw-gouw Durban toe om wat van die dokter
to krij. Jij kan begrijp watter narigheid daar
somar ineens bij ons ingekom het. Mij moeder
dokter mij so'n beetje, maar wat gebeur ?

86
Daar waarskuw die yolk haar, 'n wonderlike optog
kom aan. Mij moeder gaan kijk en sij skrik,
want dit het so'n snaakse klompie gelijk. Eers denk
sij, dis Soeloes wat ons wil kom vermoor. Toe die
optog digter bij is, sien sij dis nie almaal Soeloes
nie, daar was ook Knopneuskaffers bij. Die stoet
bestaan uit pakosse, wat gelei word aan ringe deur
die neus, en perre, pakperre en rijperre. En toe
hulle nabij is, stap daar 'n man op haar toe; hij
het vir haar ook rnaar coos 'n kaffer gelijk... Maar
denk 'n beetje, hoe verbaas moet sij gewees het;
die man spreek haar toe in haar eie taal. Dit was
Karel Trigardt, mij kind, wat van sij lange reise teruggekom
het. Hij se, ons is die eerste witmense
wat hij in Natal ontmoet; hij het oorland van die
Portugese afgegaan. Mij moeder nooi hom gouw in
en toe sij horn vertel van die vreselike ongeluk, toe
het hij sij huisapoteek gehaal, en hij het mij oog
gedokter. En toe mij pa nou terug bij die huis
kom, kan jij sij blijdskap begrijp dat hij daar die
doodgewaande Karel Trigardt vind, en mij oog mooi
verbind. Oom Trigardt het mij oog heelmaal beter
gedokter. Hij het veertien dae bij ons geblij, denk
ik. Hij was siek. Later het ik bedenk dat dit
disentrie was. Die laaste tijd kon hij amper nie meer
•ij nie; nou moes hij loop, en dan weer 'n slaggie rij.
Toe dit beter met horn gaan, kon hij ure sit en vertel
van die reise. Dan toon hij ons die pragtige goedjes
wat hij van Sansibar saamgebreng het. Die prag-
-tigste gebloemde sij en porselein en skulpe, o so
mooi!"
"Was-ie al oud?"
"Nee, hij het heelmaal jong gelijk, hij was net
baje siek en amper so geel als sij Knopneus-kaffers.
Van ons het hij Durban-toe gegaan en vandaar naar
_Maritzburg, waar nog van sij mense geblij het."

87
HOOFDSTUK X.
DE VOORTREKKERs VERSPREID.
Verlaten lag 't landschap, donker doorsieperd
van regen. Over de zacht begrasde koppen der bergen
joegen woest de grauwe wolken. De bomen
steenden. Gierend gilde 't om 't huis, striemend
zwiepte de wind de regen tegen de ramen, zo-
Cat we soms even van schrik achteruit deinsden, bevreesd
dat 't glas tot scherven zou worden geslagen.
Dan had onze gastvrouw pret. Zij wist wel
beter, hoe vele stormen had zij niet om 't huis horen
loeien.
Zo triest als buiten, zo knus was 't binnen. Geen
oien naden, waardoor kil de iocht kon blazen. 't Was
er warm en smoek. Leine zocht meer 't intieme voorhuis
dan op zonnige dagen, Aja Mina maakte van pure
"grilligheid", zoals ze zei, nog lekkerder koffie, 't
gezelste nog prettiger in 't hoekje bij 't raam.
"Als 't in Natal zo regende, hadt u 't zeker ellendig
in die tenten ?" riepen wij weer het verleden op.

S8
"Dit kan jij denk," ving de lieve ingevallen
mond onmiddellik te vertellen aan. "Maar ons het,
ik denk dit was in '39 of '4o 'n kleihuis gekrij. Amper
al die mense had toen al huise gebouw, dit was
natuurlik in elke opsig baje beter dan om in tente te
woon. Ver van ons huis of le die dro'e beestekraal,
en dan is daar die melkkraal en so langsaam
aan, het alles sij plek gekrij. Maar...," de
ronde schouders schokten weemoed, 't scheen of opeens
alle licht uit de blauwe ogen week. " Mij kind,
ik kan,nie so presies vir jou se, wanneer dit nou juis
begin het nie, ik weet net dat dit was, nadat ons in
die kleihuisie getrek het... toe kom 'n ander gevoel
oor ons mense. Partijkeer kuier bloedverwante of
vrinde van Durban of Maritzburg bij ons en hulle
gesels nie meer so vrolik als wat hulle altoos gedoen
bet nie. Ik hoor hoe hulle praat dat die Engelse ontevrede
is met die bestuur van Andries Pretorius, en,
alhoewel ik nog 'n kind was, het ik tog goed geweet
daar het weer swaar gekom vir ons mense. Is dit
nie 'n wonderlike droewe ding, mij kind, dat 'n mens
altoos agtervolg moes wees? Soos jij alle moeilikhede
deurworstel het en net begin om onbesorg te leef,
horn dit weer. Net toe ons in die mooi kleihuisie woon
en so gelukkig moes wees als 'n mens sou kan wens,
i s ons nie gelukkig nie, is ons vaders en moeders
beangs en besorg. Die angs was viral, dat die Soeloes
die beweging sal merk, sal uitvind wat aangaan:
partij van die witmense sleggesind teen die ander
witmense. En die bangigheid het ook nie vir
niks gewees nie, mij kind, daar is vreselike dinge gebeur."
Haar zakdoek kreukelde in haar hand, 't witte
linnen werd naar de ogen gebracht. Dan weer de
zakdoek frommelend tussen de wingers, ging ze
voort:
"Ik het vertel, niewaarnie, dat Oom Dirk van Rooy
en Theunis Oosthuise tusse ons en Maritzburg ge-
'Dlij het. Een dag kom hulle vrouwens en kinders bij

89
ons...", de zakdoek drukte opnieuw de ogen. "Hulle
is in 'n verskrikkelike toestand, heelmaal nakend of
amper kaal." De sterke moederhanden beefden.
"Wat het gebeur, mij kind? Sekere more kom kaffers
aan bij Theunis Oosthuise en se hulle kom
waarskuw, daar is ongedierte bij die melkkraal. Natuurlik
gaan Oosthuise saam. Hij klim op sij perd
en soos dit mos die gewoonte onder die Soeloes is,
vat hulle sij geweer. Geen mens het daar iets van
gedenk nie. Toe hulle bij die melkkraal kom, krij
Oosthuise daar 'n paar witmense. Wat daar nou gebeur
is, het nooit iemand presies geweet nie. Hulle
eie Soeloes vertel later dat hulle net gesien het, hoe
die klomp kaffers wat saam met die witmanne was,
Oosthuise aanval en vermoor.
"Die vrouw van Oosthuise is ewe gerus besig
in die huis toe die klomp kaffers met die witmanne
in kom. Hulle vra, waar die baas is en toe merk die
vrouw dadelik dat daar iets verkeerd is, en sij vat die
besemsteel om hulle uit te jaag. Maar voor sij een
kan raak, stap daar 'n kaffer op haar toe en steek
sij assegaai bo bij haar klere in en snij die oop sodat
sij moederna,kend daar staan. En die dogtertjes en
seuntjes almaal word met die assegaai die klere oopgesnij.
Daarna ja hulle die arme stumpers die huis
uit. Toen het die skandelike klompie mar Oom Dirk
van Rooy gegaan en daar gebeur die selfde. Oom
Dirk word uit sij huis gelok en bij die kraal vermoor.
Tante van Rooy wis somaar toe sij die kaffers sonder
haar man en met die witmanne sien aankom, dat
sij en haar kinders in groot gevaar is. Toe sij sien
hoe die kaffers die groot meisies nader en hulle Klere
stukkend snij, val sij op die grond en rol voor die
voete van die witmanne. Sij smeek om vir haar tog
haar klere te laat behou. En die witmanne se vir
hulle Soeloes dat hulle die vrouw moet laat staan.
Toen word die moeder met haar kinders ook uitgeja.
Soos hulle ver genoeg weg is, trek die moeder haar

90
klere uit en verdeel dit, sodat elk tog een stukkie het
om hulle te dek.
"Die arme juffer Oosthuise het met haar kinders
naar Oom van Rooy toegestap om hulp en
tante van Rooy het Oosthuise toegestap met dieselfde
gedagte, en so ontmoet die droewige geselskap
elkaar. Hulle het 70 mijl geloop voor hulle mense
krij. En niks om die wonde te verbind wat die assegaai
gemaak het, toe hij bo in die klere ingesteek
word nie. 0 mij kind, toe die trop bij ons kom..."
"En wat was de reden van die afschuwelike
ha ndelwij ze ?"
De schouders schokten in onweten. "Ik was
mos nog 'n kind en dan gaan so baje aan jou virbij.
Ja later, veel later word daar soms in eens 'n
gedagte wakker in jou, waar jij eers niet begrijp het
nie. Ik het wel gedenk, die enige doel moet gewees
het om te roof, want als dit mij goed voorstaan, was
hulle, toe ik later weer vir hul ontmoet, maar arm
mense.
"Ons het heel kort daarna van ons plaas weggetrek.
Mij Pa was siek en mij oupa Landman kom
vir ons haal om bij horn te blij. Mij stiefmoeder gaan
met mij nuwe sussie naar Maritzburg bij ouma Retief,
en mij pa gaan Durban-toe om die dokter te
raadpleeg. Jij weet Oom Karel Landman het sij plek
gehad nabij Durban en mij vader blij bij horn. Elke
dag breng hij mij vader in om die dokter te sien."
De stem, sterk bevend, de zakdoek tot 'n vochte
prop ineengeknepen, mompelde ze als voor zich heen:
"Ons stap somar uit die huis uit en ons het nooit weer
ingekom nie... Mij pa sterf in Durban. Hij le op die
plaats van Oom Karel begrawe."
"Ma moe nie huil nie," gevoelig Lenie, "ma was
later mos so gelukkig ne ?"
Buiten viel de regen. Van de bomen dropen de
droppels als tranen. Droef klaagde de wind.
"0 ja, hoe gelukkig is ik nie gewees nie," de lieve

91
oude stem. "En tog... waar het ik nie deurgegaart
nie ?"
De ogen die zoveel zagen, zochten door 't raam,
ver weg. Zon-doorschenen wolken dreven aan, ras
achterhaald door zwart bezwangerde gevaarten.
"Die voortrekker s'n lewe, mij kind, is als daardie
lugte gewees. Net soos jij denk, nou word dit
lig, kom die swart agteraan geja en geen mens kan
dit keer nie. Ons moes daardeur."
Even poosde ze, weer weg in 't verleden, en dan
vervolgde de zachte stem:
"Ons was dus weeskindertjes. Ouma Vermaak
wou mij he, maar oupa Landman se: "Nee, ik het genoeg
vir almaal." Later het daar tog verandering
gekom. Die ooms en tantes wou almaal graag een
van ons aanneem. Hulle was so gek gewees na mij
vader en het so baje van horn gedenk. Mij jongste
broertje word, na lang oorwe'e, bij Oom Jan Vogel
geset. Jij weet, sij vrouw was 'n suster van mij pa.
Die arme kleinkerel was amper sewe jaar, hij het
nie kan leef sonder sij broertjes en sussies nie en een
dag, mij kind, het hij weggeloop en allenig oupa toegestap.
Denk 'n beetje, dit was seker 6 mijI wat hij
deur die wildernis moes stap. Natuurlik het Oom Vogel
weer vir horn kom haal. Maar al was sij oom en
tante baje lief, die verlange was te groot en 'n tweede
keer weet hij te ontsnap. En so 'n oulike ding," mev.
Fick's ogen glinsterden nog van bewondering, "hij
moes deur die rivier om bij ons te kom, maar hij laat
sig eenvoudig deur kaffers oordra. Was hij nie ouwerwets
nie?"
"En toen?" wij in spanning innig medelijdend
alsof 't niet reeds meer dan 70 jaar geleden, doch die
zelfde dag gebeurd was.
"Jij kan begrijp mij kind, nou krij oom Vogel die.
kind nie meer nie, hoe hij ook soebat. Mij Ouma het
oupa omgepraat, en hij blij. Die vreugde dat ons
weer almaal bijmekaar was! Maar, dit het ook nie so

9 2
heel lang geduur nie. Nabij grootvader Landman
woon tante Buchner. Sij was 'n regte voren-toe
vrouw, so'n stipse vrouw. Tante Buchner het getuie
gewees bij mij doop. Sij had self nie kinders nie
en nou se sij dat s ij die grootste reg het op mij. En
al die mense denk: sij het 'n reg op mij, en teenstand
sou nie help the. Ik het baje gelukkig gewees bij mij
tante en sij het altijd nabij grootvader Landman geblij,
sodat ik nie van mij broertjes hoef te skei nie.
"Die mense was nie meer gerus nie, hulle voel
daar gaan wat aan. Mij man het dit altoos so mooi
vertel; hoe een dag die Soeloes kom se dat daar witmense
aan die Oemzinkoeloe-rivier was... Soldate mij
kind, engelse soldate. Maar die rivier was vol, hulle
kan nie deur nie. Eers het hulle perbeer deur te trek;
maar ons mense skiet en hulle moet dit opgee. En mij
man het altijd gese: "Daai- is gebaklei, gebaklei, totdat
die Engelse sien hul verloor en Smith uitstel vra."
Hulle had dit nooit moet toelaat nie, het mij man gemeen,
dan had dit altemet heeltemaal anders gekom.
Maar nee, dit was maar net dieselfde gewees tie?"
'n Bitter lachje, dan vervolgde 't voortrekkerskind:
"Wel, natuurlik, toe die Engelse uitstel krij,
was dit 'n mooie kans om hulle vas te graaf, en te
wag tot hulle oor die Oemzimkoeloe kan kom. Later
vertel Soeloes, die Engelse gaan deur en dadelik word
'n klompie jonkmans gekommandeer om die rivier in
te gaan en berig te breng of dit waar is. Eers sukkel
hulle met perde, maar die stroom is te sterk. Toe
gaan twaalf man in met rieme stevig aanmekaar gebind.
Maar die stroom is tog nog te sterk en trek die
mense weg en hulle moet ook die plan opgee. Dan
word mij man ingestuur, sonder riem en hij swem
en... hij breng die berig dat die Engelse geland is.
Hulle het die Engelse daarom swaar genoeg laat krij,
amper sonder te veel kruit te verskiet. Die honger
het die Engelse baje gepla. Die vijand gaan in die
nag uit om kos te krij. Een nag het mij man en sij
broer die wag en hulle stoot op 'n paar soldate wat

93
gate le om hulle weg te steek. Die soldate val
hulle aan, maar is so swak van honger dat hulle niks
kan maak nie. Hoe dit verder gegaan het?... Og mij
kind, die end was weer, die engelse vlag oor onse
hoofde. Mij oupa wou nie blij nie, hij wou ook nie
soos baje andere gedoen het, opnieuw gaan trek nie.
Hij se: "Ik het reeds eenmaal getrek om onder die
ijster juk uit te kom, en nou is ik tog weer daaronder.
Ik is te oud en te swak om soos die ander weer te perbeer.
En wat sal dit bodien help? Die Engelse sal
altijd agter ons aan kom als die sware werk klaar is."
Daar was baje, mij kind wat liewers verkies terug te
gaan naar die ou-binnenland. Die familie wat daar agtergeblij
het, had altoos geskrijwe: "Kom tog weer
bij ons." Karel Landman het in Natal blij woon. Sij
plaats, ik kan die naam nie onthou nie, sij plaats het
pragtig geword en hij het nie die moed gehad om verder
te trek en weer van die staanplek of te begin nie.
En hij het ook maar gedenk: Dit blij op die end almaal
die selfde; die Engelsman kan jij nie ontloop
nie.
"Ons keer terug. Daar was 'n hele klompie. In
Ma - itzburg was die saamkomplek. Toen ons uitgaan,
kom almaal afskeid neena, en hulle sing "Die
Afskeidslied van die Voortrekkers." En al die mans en
seuns te perd doen ons uitgeleide."

95
HOOFDSTUK XI.
DE TERUGKEER.
"Die afskeid van al ons mense was aandoenlik."
"Vir baje wat agter blij, was ons vertrek ook
maar die begin gewees van hulle oppak. Die
wat nie in Natal wou blij nie, mij kind, bet
gaan trek naar wat nou Transvaal en Vrijstaat
is. En hull e het nog swaar gehad...,"
't Oude hoofd neigde voorover, weg was ze in
haar eigen sfeer. Wij staarden gedachteloos voor
ons uit. 't Was haast te veel geweest, aan de
hand van deze gevoelige leidster alles door te gaan.
Zwaar drukte op ons 't verleden vol onheil en
rampen, al had ook liefliks niet ontbroken. En nu
we de teleurstelling van hen, die zoveel opofferden,
't ineenzakken van hun idealen, 't uiteenspatten van
die door hartzeer aan elkaar verknochten hadden
meedoorleefd, nu voelden we ons als doortrokken van
bun wee.
'n Hand wuifde langs onze ogen. Warm straalde
mevr. Fick's blik naar ons uit.

96
"Dis lang virbij,, mij kind," troostte zij, "en
ons het al weer soveel jare in vrede geleef... Daar
is baje gras oor gegroei."
Dan hing weer stilte om ons, tot de droeve stern
dof tot ons doordrong:
"Jij sou denk, dit is non vergeet... maar dit
staan altoos weer op... altoos. En ons ellende was
nog nie geeindig nie, mij kind. In die ou-binneland
vind ons nog dieselfde toestande als vroeer. 'n Mens
meen dat die Goewernement 'n les sou geleer het
nit wat gebeur was. Dis mos g'n bewijs van goeie
beleid, niewaarnie, als daar in 'n land hele distrikte
ontvolk word? Maar nee, mij kind, daar was niks in
die verhouding verander nie, en vir ons was daar nog
ekstra swaar; vir die Goewernement het ons altijd
rebelle geblij.
"Ik het nog nie vir jou vertel nie, dat na ons
mense die Soeloes oorwin had, baje ou-klein Soeloekindertjies
verlate in die bosse rondloop. Die moeders
was gedood of gevlug. Die arme goed verhonger in
die bosse en ons neem almaal 'n paar van hulle.
Toe ons weggaan, skreeuw 'n klomp, hul wil saam
gaan en so gebeur dit. En mij kind, ons was nog nie
lang terug in die ou-binneland nie of ons word aangekla
bij die kaapse Regering dat ons slawe saam
gebreng het. Die Goewernement stuur manne rond
om te verneem, en daar kom 'n brief: die mense
moet dan en dan op die kantoor te Uitenhage wees,
en self die Soeloe-kinders breng. Mij oupa het twee
gehad, Roeba en Jacob. Tante Buchner en Scheepers
en Vogel en almaal moes L5 boete betaal vir
elke kind; die kaffertjes word hulle afgeneem en vir
hulle oe ingeboek op die name van engelse settelaars.
"Ong was nie arm mense nie, ons het al ons vee
teruggebreng en vele van ons had baje geld gemaak
met handel. En weet jij waar ons uitgespan het, tot-
dat ons seker wis watter woonplek ons sou krij ?"

De Heer en Mevrouw FICK - LANDMAN.

97
Voor 't eerst die dag lonkten de lieve blauwe
ogen weer opgewekt.
"Hier op Die Post, mij kind. Ons het hier uitgekamp.
Toe koop oom Jan Vogel en oom Karl Buchner
Dekselfontein vir 25,000 rijksdaalders en ons
trek soontoe, mij grootouders en mij oom en tante
Buchner. En daar op Dekselfontein het ik groot geword."
"En daar het Pa naar Ma kom vrij," plaagde
Lenie.
Goed deed 't bekende lachje na zO lange afwezigheid.
De mondhoekjes krulden om, de ogen vertelden
van 'n liefde-leven warm en diep en hecht.
"Ma moet vertel van die pop...," Lenie in-vergenoegd.
De grote moederhanden speelden verlegen met'
de franje van 't tafelkleed. Zoete vreugde bloeide
gans haar wezen. Ze was weer 't kind dat leer-.
de, onbewust van de grote liefde die naast haar
ontlook.
"Ik was 15 jaar en die jonge Fick het baje bij
ons kom kuier .Hij was 24. Een dag sped ik met vriendinnetjes
en hulle het die regte vaderlandske poppe
van hulle Pappa gekrij. Ik se vir hulle: "Ag, hoekom
het ik nie 'n pappa wat vir mij ook so'n mooie vaderlandske
pop koop nie." En mij kind, 'n paar dae
later kom daar 'n groot pak aan mij geadresseer en
daarin krij ik die pragtigste vaderlandske pop wat
ik vammelewe gesien had. Jong Fick het dit vir mij
gestuur. Hij het nabij gesit, ons sien sped en alles
gehoor. Was dit nie goed van horn Me ?"
"En 'n jaar later kom hij naar die kind, wat
nog met die pop speel, vrij," voegde Lenie toe.
"Ag ja, en jij kan glo dat ik nooit geweet het ;
dat hij altoos daarvoor gekom het nie. Maar
hij het eers mooi met .mij katechisasie gehou...."
Ze lachte, lachte. "Ik moes lidm aa.t
word, en in die dae was daar nie predikante nie; jij

98.
moes ‘7,1- jou self die vrae leer. Mij broer oorhoor
mij partijkeer. Dit was die boekie van Hellenbroek
en soms kom dan jong Fick en vat die
boekie van horn weg en dan oorhoor hij mij. En een
dag, dat hij weer nagaan of ik mij vrae goed geleer
het...," ze aarzelde; ondeugend vulde Lenie aan:
"Draai hij die saak om en h ij stel sij eie vrae."
"So is dit," glorieuselik glansden de oude blauwe
ogen. "Ik wil eers nie, ik is bevrees: wat het ik
van liefde geweet ? Ik kon nie eers se nie of ik van
horn hou soos hij dit wens nie. Maar mij broer praat
met mij; hij is 'n flukse voren-toe man, al is hij arm—
want hij had niks dan sij sael en toom uit Natal gebreng—
en hij is so'n eerlike, trouwe vrind en ouma
al so oud. Ik sal seker gelukkig met horn wees. En
so het ik "ja" gese. En daar is nie een dag in mij
lange lewe gewees nie, dat ik mij broer nie dankbaar
was vir sij goeie raad in daardie moeilike beslissing
nie. Mij broer het later met ons saam gewoon
bier op Die Post, maar sij vrouw had 'n slegte
hors en daarom het hulle later naar Platrug getrek,
waar sij tog gouw daarna dood was. Mij ouma is
blij dat sij mij goed besorg kan weet, maar sij wil
he, ik moet eers lidmaat word, voor ik trouw. En s_
het ik Uitenhage toegegaan om aangeneem to word.
En ik weet nog goed, ons kuier bij ouma Landman
haar suster en die ou tante was so dik en sij het sulke
pragtige klere gehad. Sij was baje, baje rijk. Die
rokke staan wijd-uit van die sware sij en...", 't
lachje dat de kuiltjes dieper toverde, "mij kind, een
dag het ik en 'n arm meisie, wat bij mij ouma grootgemaak
word en wat saamgekom het Uitenhage-toe,
een dag het ons so'n deftige lijfie geneem; dit was
met so'n skerpe punt, en perbeer of ons saam in
kon..."
We proestten 't uit om dit echt meisjesachtig
2, credoe.
"Ons kon maklik inkom, sij in die een mouw en
ik in die andere. Toe die lijfie voor mooi toegesnoer

99
en so kom ons bij ou tante binnengestap. Sij was 'n
danige liewe vrouw; sij het lekker gelag. Denk 'n
beetje, mij kind, toe sij dood is, het sij in haar testament
selfs nie haar vroeere meid-slaaf vergeet nie;
die het ook van die erfenis gekrij."
"En is u toen kort daarna getrouwd ?"
"Nie so lank daarna nie. Maar ik was nog so'n
kind. Partijkeer krij hij mij," we begrepen natuurlik
onmiddellik wie die "hij" kon zijn, "partijkeer krij
hij mij met die ander kinders bij die melkkraal. Ons
het daar van gehou om daar te sit en toekijk. Die
mans melk en die meide dra, die melk aan naar die
melkhuis. Dit was elke dag weer ewe mooi vir ons
oni daar te sit. En dan breng ons ons bekertje en
ons krij lekker louw vars melk dat dit so skuim.
"Toe ons trouw, het dit vier dae geneem met
die waens van Dekselfontein naar Uitenhage."
"Ma moet vertel hoe sij gekleed was," ijverde
Lenie.
En maar al te graag weidde ze daarover uit.
"Mij kind, mij tabbert was van geel perse weerskijn
sij, en die manteltje met blonde... Ken jij die
soort kant ?"
"0 ja," wij.
"Nou dan kan jij vir jou goed 'n voorstelling
van daardie pragtige manteltje maak, niewaarnie?
En 'n witte hoedje... so met 'n luifel..."
"Nes die prentjes van Kate Greenaway," legde
Lenie uit.
"En oopgewerkte witte handskoene." De vertelster
bekeek haar handen of ze er nog de handschoenen
aan zag. "En oopgewerkte witte kouse...
"Toe ons uit die kerk kom, staan ou kolonel
Crewe bij die deur. Hij was getrouwd met oupa Vermaak
sij suster. En sij kar staan daar om ons naar
mij oud-tante te breng en bij haar verversinge te
seem. Hulle had die afkondiging van die gebode in
die kerk gehoor en so ontdek dat ik familie was. Dit
was die 28ste Mei 1848 dat ons getrouwd is en tot

100
i8og het ons saam een pad gegaan. In al die 6r
jare van ons getrouwde lewe was ons gelukkig deur
lief en leed. Die jare is te vinnig virbij gegaan, mij
kind."
En bijna onhoorbaar lispte ze: "Dit het een
skone, lange dag gelijk."
"Ma moet nou nie afdwaal nie, ons moet nou
boor, hoe lekker ma gekuier het langs die pad terug
naar Dekselfontein."
"0 ja, dit was te mooi. Ons gaan eers familie
langs bij Ruigfontein. Nou beet dit Spring Mount.
Jij het dit uit die trein kan sien toe jij gekom het.
En daar op Ruigfontein was baje vrinde genooi en
ons het gedans, en die fees-vier het so'n paar dae
aangehou. Toe gaan ons ouma toe en daar krij ons
weer partij mense en weer dans en pret, en toe...
toe, mij kind, gaan ons na 'n paar dae Witplaats- toe,
anderkant Alexandria, waar mij man sij plek was.
En daar het ik heimwee gekrij. Jij kan begrijp,"
meende zij zich te moeten verontschuldigen,
"jij kan mos begrijp, ik was nog 'n kind, amper 17
gewees en ik was so gewoon baje mense om mij been
te he. En nou sat ik al dag allenig in die stille huisie.
Mij man is die hele dag in die lande... Hij wil
fluks voren-toe kom. Maar dit was te eensaam vir
mij en ik huil die hele dag. Toe hij sien, ik is so
verdrietig, kan hij dit nie langer dra nie en hij het
'n plan gemaak met oom Jan Vogel en ons het sewe
jaar bij horn gewoon op Dekselfontein. Daar het ik
helemaal weer opgeleef, tussen al mij ou-maters. Ag,
mij kind, ik het daar elke grassie geken... Mij man
het mooi aangeboer en toe hij geld genoeg had, het
hij met mij broer saam op 'n vendusie te Uitenhage
Die Post gekoop, eers maar woo morge en later het
ons nog r000 daarbij gekoop. Soos ik vir jou
vertel het, moes mij broer naderhand uittrek om sij
vrouw haar gesondheid, maar ons had lange tijd gelukkig
saam gewoon. Hierdie tafel, waaraan ons altijd
sit, mij kind, was mij man sij jonkmans-tafel.""

10I
"Laat ik jou wijs," en trots sloeg ze 't afhangende
kleed op en wij moesten de stevige tafel met de
rondgedraaide poten bewonderen.
"Hij was so'n regverdig man, dat elkeen van
horn moes hou, al was hij streng. En vrees het hij
nie geken nie. Eens moes hij 'n klomp osse haal bij
sij broer, wat uit Natal naar die Vrijstaat getrek
het. Dit was die latere Generaal Fick. Ficksburg is
naar horn genoem, soos ik al vertel het ne?"
"Ja, en we krijgen nog de geschiedenis van 't
voortrekkersgeweer," brachten wij in herinnering.
"Seker, maar eers sal ik jou van mij man vertel,
hoe hij allenig met net een kleine Hotnot van bier
naar die Vrijstaat en vandaar naar Transvaal gegaan
het en terug. Kijk, mij kind, dit was so. Mij man
'noes van Natal osse breng naar die Rudolphs in
die binneland. En net in die tijd dat hij Kaap-toe is,
wind die okkupasie van Natal plaas en mij man wil
nie terug nie. Sij broer het toe sij osse saamgeneem,
toe hij naar die Vrijstaat trek en nou sou mij
man sij osse gaan haal. Met kleine ruste het hij
dit in 14 dae gedoen. Hij kom op die plek, waar sij
broer blij en verneem daar, hij is met sij vee Transvaal-toe.
Mij man agter horn aan en hij yang horn
aan die Mooirivier. Nadat hij 'n rukkie bij sij broer
gekuier het, gaan hij terug met die vee. Die Hotnot
word altoos so'n beetje vooruitgestuur met die osse.
Na sonop gaat mij man verder. Een dag rij hij en hij
rij en tot sij verbasing krij hij nergens sij hotnot en
sij beeste nie. Hij keer terug op die pad, gaan ander
pad in en soek vir ure en ure, tot die son amper sak.
Eindelik, eindelik sien hij die Hotnot en die ou-goed
huil dat hij sij oe amper nie meer kon oophou nie.
Hij had die verkeerde pad gevat en kon toe nie uit
kom nie; daar was twee leos wat in die pad le.
Hulle eet aan 'n wildebeest en al laat hulle vir horn
staan, hij durf daarom nie virbij nie. Toe het mij
man die osse uitgekeer en weer veilig op die goeie

101
pad gebreng, sonder dat die leos enige aandag aan
horn of sij beeste geskenk het."
Mevr. Fick was bijna uitverteld. Ze speurde in
de meest afgelegen hoekjes van haar geheugen of zij
daar nog iets mocht vinden wat haar yolk van nut kon
zijn. Want ze was zo blij iets van haar weten aan
haar yolk te kunnen mededelen. Vaak had ze weifelend
gevraagd:"Denk jij, mij kind, dis interessant genoeg
om vir hulle te vertel?" Zij was er van doordrongen
dat ze feitelik niet o n s vertelde, doch haar
mensen voor wie zij, dit hadden we gehoord en ook
gemerkt, vol liefde was, en milddadig, "die steun van
die distrik," zoals iemand ons zei.
"Ik het jou nog nooit van die olifante vertel, wat
hier so baje gewees het nie. Die naam van ons distrikt
was in die ou-dae mos Olifantshoek gewees. Mij vader
het baje olifante geja. Een dag het mij oupa 'n
clifant geskiet nie ver van die huis nie, dit was nog
op Platrug, en hij kom bij mij grootmoeder om dit te
vertel. Jij weet, mij kind, dit was 'n grote ding,
daar is baje te doen gewees als daar 'n olifant geskiet
is. Mij grootmoeder en haar dogters gaan almaal
kijk, en hulle gaan bo op die olifant staan our te sien
hoe groot hij is. Toe gee mij oupa heel soetjies
dat hulle niks sal merk nie, vir 'n slaaf 'n mes en se
vir horn: hij moet die olifant bij die lies oop snij. Dit
gee 'n vreselike geluid, jij kan nie glo watter geluid
dit is nie. Die kaffer snij 'n gat in die lies en mij
ouma en mij tantes laat vat... hulle weet self nie hoe
hard hulle loop. Mij ouma verlies haar pantoffel en
sij het nooit weer vir horn gekrij nie."
Ze wiste zich de tranen uit de ogen van 't lachen.
"Maar die jag het sours ook treurige gevolge
gehad. 'n Trop olifante is baje gevaarlik. Natuurlik
het daar vaak ongelukke voorgekom, 'n mens kan dit
verstaan. Maar deur roekeloosheid is daar ook menigeen
in die ellende gekom."
"Ma moet van Barend Marais vertel," onderbrak
Lenie.

103
"Ja, mij kind, ik het juis aan horn gedenk," verzekerde
de moeder en hervatte: "Die Barend Marais
was nog 'n jong man gewees, hij was getrouwd met 'n
tante van mij man, hulle het nog maar net een kind
gehad. Een dag gaan hij met vrinde op die olifants
jag en hulle sien 'n grote mannetjes-olifant in die
doringbos. Barend Marais maak 'n weddingskap: hij
sal so nabij gaan dat hij 'n haar uit sij stert kan
trek en eers als die olifant omkijk, sal hij skiet. En
die domme klompie gaan regtig die weddingskap aan
en Barend Marais word deur die olifant met sij slurp
gevang en deur die doringbossies gesleep, dat sij
vlees aan flenters afhang en daarna gaan die vervaarlike
dier op horn sit en kraak horn stukkend. Die
vrinde was eers lam gewees van skrik en is toe
gaan skiet, maar toe hulle die olifant dood het, is
Barend Marais niks meer dan morsige bloedige
massa. Dit het hier anderkant ons plaats gebeur."
"Ik moet nog wat vir u wijs. Weet u wat dit
is ?" kwam Lenie met 'n wit katoenen pet aandragen.
"Dit was vader sij kepsie. Vertel 'n beetje, ma..."
"Ja, sien jij, in 58 het die Engelse van ons distrikt
'n korps opgerig en hulle wil dat die boerseuns
sal saamgaan. Maar mij grootmoeder se: "Nee,
nee, die Hollanders en die Engelse apart." Sij was
bang gewees, daar steek kwaad agter, hulle wil soldate
van ons manne maak. En om nou te wijs, dat
ons helemaal gewillig is om op so'n vreemde ding in
te gaan, word 'n hollands korps opgerig en mij man
was ;:aptein daarvan. Hier die wit kepsie was die
oortrek, die pet was van lake met 'n glimmende klep.
Die ofsiere had 'n rand van tiervel om die pet en voor-
kant bo 'n wit wilde-struisveer. Die manskappe had
net 'n wilde-struisveer. Die uniform was van 'n skot-
se ruit, groen en swart. Maar dit het nie lang geduur
nie. Ons mense is nie voor sulke spulletjes nie.
!Fn het die Goewernement hulle nodig gehad dan i s
hulle mos altoos klaar gewees?"

104
Terwijl we zo zaten kwam mevr. Fick's oudste
zoon aangestapt. Zijn zware, gezonde lichaam, zijn
breed gebaar en zijn forse stem vulden bijna 't voorhuis
en zijn oude moeder leek kleintjes in haar stoel
bij 't raam. Innig lief luisterde ze naar zijn nieuws.
Ze bezat niet alleen de gave van goed vertellen, doch
ook de zeldzame gave van goed en graag luisteren.
Toen de politiek was besproken en de oorlog, zei
mevr. Fick trots: "Hij is ook partij keer uitgegaan om
te help als ons mense in die nood was. Hij is in
Transvaal gewees en in die Vrijstaat... Vertel 'n
beetje...", noodde ze de grote zoon Paul, zoals ze zeker
'n zestig jaar geleden ook klein zoontje Paul aangemoedigd
had. En grote zoon Paul vond 't leuk om
zo 'n half uurtje te gezelsen. Maar lang kon-ie niet
zitten, hij had 't druk, hij moest ploegen. De lange
benen gestrekt begon hij, soms druk illustrerend met
de grote zware handen, handen waarmee hij
meestal geen raad wist, nu in de zakken, dan op de
knieen, dan op de tafel, dan weer in de armsgaten
van zijn vest.
"Ik sal u maar vertel, wat mij nou net voor die
gees kom. 0 ik sou ure en ure vir u kan vertel."
"ja", beaamde de moeder, "hij weet baje".
"Maar ik het nie tijd nie, dis nou ploegtijd en
it die aand is ik te moeg om of te kom. Sja", de dikke
vingers drongen diep in de nog weelderige witte
haardos, "sja... wat sal 'n mens nou so gauw bijmekaar
denk. Ma se, jij moet vertel en ik is mos so 'n
gehoorsame seuntje ne? Nou ja... Weet u 'n mens
staan partij keer verbaas als jij nagaan hoe jou levee
net van 'n kleinigheid afhang. Dit was in die Malaboch-oorlog.
Daar was die hele dag geveg en Martinus
Pretorius was vreselik dors. Hij kruip uit en soek
of hij nie altemet ergens water kan krij nie. Daar
sier. hij 'n karba met water en hij drink lekker. Net
toe hij wil ophou en die karba van sij mond neem,
skiet die kaffers en die karba in stukke. Hij het hoe-

105
genaam geen letsel gekrij nie. Van die tijd noem almaal
vir horn Martinus Karba.
"Amper so'n selfde ding het mij neef Koenraad
Fick beleef. Hij is in die Tabantsjoe-laer en sit in die
more en brekfis. Hij het wors en brood en honger
wat nog die kostelikste is ne als 'n mens gaan eet.
Hij eet net lekker, toe skiet die Makkatees die bord in
twee . En neef Koen se ewe gemoedereer: "Hoe onverskillig
is die vabond", en eet sij brekfis klaar. 0,
die mense weet nie watter dapper klompie daar die
Ficks was nie.
"Mij neef Paul Fick was een slag met
vrouw en kinders gijselaars gewees van 'n
kafferkaptein. Genl. Fick, die vader, het Malap
die kafferkaptein van Basoetoland daartoe
gekrij om vrede te maak. Maar die oorlog
met Masoes duur voort en Malap vra watter borg
hij het dat hulle niks vir horn sal maak nie. be gee
Generaal Fick sij seun Paul met sij vrouw en twee
kinders als gijselaars. Hulle het drie maande bij
Malap eensaam bo op die berg geblij tot dit vrede
was. Die selfde Paul sij vrouw was een van die flukste
vrouwe wat daar in die tweede Vrijheidsoorlog gewees
het. Die Engelse het nooit vir haar en haar
kinders gekrij nie. Sij was 'n grote sterke vrouw en
toe sij hoor die Engelse kom aan om haar in 'n kamp
te set, vlug sij met haar kinders op 'n wa uit. En
die oorlog deur het sij niks gedoen als gevlug
nie, en sij het nie allenig geblij nie, sij het so 'n kleine
kommando gehad van almaal vrouwens, wat ook nie
in die kampe wil gaan nie. Toe hulle klere klaar• was,
het hulle tabberts gemaak van gelooide leer, en die
tabbert van neef Paul sij vrouw was so mooi dat sij
dit later vir £2 5 verkoop het. Hulle had so'n beetje
gebrek aan alles, maar hulle was daarom vrij: die Engelse
het hulle nooit in hande gekrij nie.
"En voor ik nou gaan, want ik is jammer genoeg
'n beetje haastig, wil ik nog vertel hoe getrouw 'n
Soeloe gewees het vir Generaal Fick en sij kinders.

Io6
001D . Fick had in Natal 'n klein Soeloe-seuntje aangeneem,
wat in die bosse amper van die honger omgekom
het, nadat Dingaan verslaan was. En die Soeloetje
het later met horn saam Vrijstaat-toe gegaan
en bij oom Fick groot geword. Na die dood van Generaal
Fick het hij bij die een seun geblij en in die
boeroorlog die vrouw en kinders opgepas tot hulle
naar die kamp gehaal is. Toe het hij die plaats
mooi versorg. Was dit nie goed nie? Hij le op die
familie-kerkhof van die Ficks begrawe."
Zoon Paul was heengegaan en liet 'n merkbare
leegte na. De oude moeder zei: "Is hij nie 'n mooie
man nie." Zag ze in de zoon de vader terug ? Ze
bleef lange tijd stil in gepeinzen.
Lena wekte haar uit haar dromen. "Ma skuld
nog die verhaal van die voortrekkersgeweer", en moeder
Fick knikte eens en ging gewillig haar schuld afdoen.
"Die Ficks was van die regte soort, mij kind.
Paul het niks to veel gese nie. Soos ik al vertel het,
had mij broer mij vader se geweer met mij man geruil
voor een, wat nie so swaar was nie. Toe kom die
Basoeto-oorlog en mij man stuur die geweer naar Generaal
Fick vir 'n present. Bij Boomplaats het ons
mense, soos hul meen verloor, in waarheid was dit
nie so nie, mij kind; hulle had gewin, maar daar was
'n fout, die Engelse skreeuw en skreeuw en die domme
boere denk dis omdat die vijand gewin het en
loop vir hulle lewe. Die Engelse is a gteraan:
Mij man sij broer kon sij perd nie krij nie, die perd
had hom losgeruk met die skieterij. Fick loop wat
hij kan, maar die geweer is so swaar en hij was al
helemaal klaar van die geveg. Hij kijk agterom en
sien daar is drie Tommies amper op sij hakke. Hij
weet, hij kan nie ontkom nie, maar hij wil nie gevang
word nie, hij wil liewers sij lewe so duur moontlik
verkoop. Hij blij staan, vat sij geweer en le aan. Die
Tommies kruip die een agter die ander en skiet...
Maar Fick het so gebeef van die hardloop dat hij nie

IOC
kon skiet nie. Toe vat hij die laaistok, stoot horn in
die grond en leun daarop met sij roer en so skiet
En hij dood twee in een skoot en die derde hardloop
weg. Voor daar weer ander agter horn aankom, het
een van sij mense sij perd gevang en dit vir horn gebreng
en so kom hij uit."
Even 'n zwijgen, dan lachte de mond zo zoet en
we wisten dat ze eigenlik haar man eerde in de ver-halen
van zijn dappere familie. Als bevreesd haar vaders
bloedverwanten vandaag niet genoeg aandacht
gewijd te hebben, vervolgde ze: "Maar die Landmans
was daarom ook dapper en parmantig! Toe ik aI
heel oud is, kom daar een dag die kaptein van politie
Sissison bij mij en vertel van mij ooms wat in Natal
geblij het. Hij se, dit was nou die regte voren-toe
mense, maar..." ze brak af, niet om te zwijgen,
doch lachen en praten ging niet en ze moest lachen
voor ze voortging.
"1k moet nog lag, als ik denk hoe hij hier sit en
vertel, dat mij oom Jan Abraham Landman een dag
vir horn geslaan het. Oom Jan was opsigter in die
rietsuikerlande en kaptein Sissison het iets gese wat
horn glad nie aanstaan nie en hij gee horn 'n klap in
sij gesig. Natuurlik was kaptein Sissison vreselik
kwaai en hij se, hij sal oom Jan tronk-toe laat breng,
En al die werksmense kom soos bije om oom Jan heen
en hulle soebat, hij is so goed en die kaptein moet
tog vir horn laat staan. En hij het toe ook maar ingesien,
vertel hij, dat hij liewers nie met 'n Landman
politiek moet praat nie en hij het vrinde met horn gemaak
. Ag ja, mij kind, die politiek is die ongeluk
van hier die ou-land. Kan jij mooier wereld vind dan
wat jij hier in ons land krij ?" Haar arm wees naar
buiten, waar na de felle regen de bergen loom dommelden
onder de heerlike zonnebroeiing.
"Die klimaat is pragtig, die natuur groots en lieflik
tegelijk, alles, alles kan jij hier vind. En hoe rijk
is die land, goud en diamante en wat nie? Dis net
die mense wat al die narigheid skep. Hulle verdien

o8
nie die heerlike land te bewoon nie. Als daar nie
oorlog is Me, dan is daar rusie totdat die oorlog weer
uitbreek. Ons eie mense net so goed... Ik weet nie
wat dit is nie, maar ons arm ou land lij daaronder.
Ons in die kolonie het lang geslaap en gesukkel en vir
'n oomblikkie wakker geword en weer ingeslaap. Maar
dis seker, als die Transvaal en Vrijstaat swaar gekrij
het, dan het partij van ons tog gevoel "dis ons eie
mense", en ontwaak. Maar die klaarste het ons wakker
geskrik in die tweede Vrijheidsoorlog. Eers die
Jamesoninval... ons maak ons oe wijd-oop en ons sukkel
nie so gouw weer in slaap nie. Maar toe kom
die oorlog... Ons is maar altoos gebrandmerk gewees
als rebelle, want mij man se geweer word in beslag
geneem en ons perre gevat en ons karre gekommandeer.
En die speurder is nie van ons plaats nie. Ik se
eendag vir horn: "Kijk bier jou Engelsman, ik sal vir
jou so 'n beetje vertel wat daar alma al gebeur het
met daardie ou klein klompie mense en als jij dit almaal
gehoor het, sal jij kan begrijp dat ons nie met
julle kan inkruip nie, en dat ons nie kan nalaat om vir
hulle te help nie. Als jij alles weet, sal jij somaar
stil blij."
"En", wij schertsend—we konden ons zo wel
voorstellen, hoe mevr. Fick haar vinger in zachte dreiging
omhoog, vOOr de speurder gestaan had—"en
is-ie stil gebleven ?"
"Hij i s, mij kind, hij was 'n verstandige man,
en het ons so vrindelik beje'en als wat hij in die omstandighede
kon doer.
"Daardie oorlog het ons heelmaal wakker geskud.
Baje van ons seuns het uitgegaan, alhoewel
hulle goed geweet het dit kan hulle lewe kos, wanneer
hul nie veilig die laers van ons mense bereik nie. So
was daar ook ons jong vrind Roux gewees, Johannes
Hermanus Roux. Hij was amper ig jaar. Sij broer
David Roux was blind. Hij het so mooi kan lees met
sij vingerS, mij kind. Toe sij vrinde horn kom
vertel, die Engelse het sij broer laat doodskiet, omdat

log
hij die boere die pad gewijs het, toe wil hij dit nooit
glo nie. Hulle moet horn eers die graf wijs, se hij,
voor hij dit sal glo. Sij vrinde breng horn naar
Graaff-Reinet en bij die graf. Daar gaan hij op sij
kniee en met sij vingers voel hij Tangs die letters van
die naam, en toen weet hij dat sij broer werkelik
dood is."
Dromerig staarde ze in 't niet, dromerig draaide
ze dan naar ons zonder ons to zien, dromerig fluisterde
ze voor zich heen: "Die beskuldiging was dat hij
verraad aan die engelse vlag gepleeg het. Ag, dat but
wou begrijp dat jij wel 'n vlag kan verander, maar
nie die siel van 'n nasie nie."

F. ROMPEL-K

in het Land van Piet Retief
DOOR
L. ROMPEL-KOOPMAN.
DE VOLKSTENI-PRETORIA
1919.

Voorwoord
INHOUD.
Once Gastvrouw II
Wat Mevr. Fick vertelt T7
Naar 't Mckka van 't Afrikanerdom 23
Uit Droeve Dagen 33
Die Witte Krag •- 43
De Trek 49
Biauwkrans 59
De Stichting van Pieter Maritzburg 67
De Dragers der Beschaving 75
De Voortrekkers verspreid 87
De Terugkeer 95

INLEIDING.
In de tweede helft van 19[7 ging ik in opdracht
van de Z.A. Akademie naar 't 2.0, van .de Kaap Pro-
vincie, waar op de plaats De Post, nabij de Kol-halte,
Alexandria-lijn, Mevrouw J. C. Fick woonde, die be-
langrijke hiezonderheden van de Grote Trek kon mee-
delen. Zij leeft nog in de wereld waar Piet Retief
gewoond heeft, en is zeif 'n dochter van Willem Land-
man, 'n broer van de Kommandant Landman, een
der voormannen van de Trek. Haar tweede moeder
was 'n dochter van Piet Retief. Het verhaal van de
mededelingen die Mevrouw Fick mij wel heeft willen
doen, verscheen oorspronkelik in De Volk ste m,
en wordt hier in boekvorm opnieuw uitgegeven.
Pretoria, April, 1918.
L. ROMPEL—KOOPMAN.

In het Land van Piet Retief.

n het Land van Piet Retief.
HOOFDSTUK I.
ONZE GASTVROUW.
Na 'n reis van twee dagen in de •stoffige trein
werd de rit per kaapse kar, van de Kol-halte naar de
plaats De Post, 't einddoel van • onze tocht, als 'n
reinigingsbad. juffrouw Leine Fick, de dochter, die
met de oude Mevrouw Fick samenwoont, was ondanK:,
't late uur aan de halte aanwezig, beredderde snel en
afdoend de berging van de koffers op de kar, dan
kreeg outa Salmon, de basterd, 'n .xf)ri - Vooruit
maar!" en tangs maambelichte landen trokken ons de
twee sterke paarden. Dankbaar ademden wij diep
•de pure lucht in, we snoven de zee.
"Seker," lichtte jnffr. Fick toe, "als u goed luister,
kan u selfs die see boor."
Heerlik I Then outa Salmon van de weg afdraaide,
de kar als op 'n tapijt voortrolde, dan met 'n draai
inhield voor 't in rnaanlicht dromende witte huis, toen
•we 't hek door, de stoep op stapten, speet 't ons bij-
-na dat de rit nu al geeindigd was.

12
Node sloten we de toverschone manenacht buiten.
"Ma is nog wakker," zei juffr. Fick, "haar Ithrs
brand nog," en ze ontstoot de boven- en onderdeur
van 't voorhuis.
"U kan maar ingaan, ma wit u graag begruet."
Hoezeer waardeerden we dit; de oude mevrouw,
die tot bijna elf uur vs akker bleef um ons te verwelkomen.
Later wisten we nog te meer deze vrieudedelikheid
te schatten, toen we merkten hoe vroeg zij
zich anders 's avonds naar haar kamer beghf. Beschroornd
traden we over de drempel. Er was ons
zoveel van haar verteld. Hoe lief zij was, hoe Mnig
braaf en verstandig. Langs do wijd-open-deur stunden
we midden in 't slaapvertrek, flikkerend kaarslicht
viel op de hewoonster, die kussengesteund in
bed zat, beide haar oude handen uitgestrekt naar ons.
We naderden, drukten die warme harden, keken in
een pair trouwe, blauwe ogen, 'n zachte ingevallen
mond kuste ons welkom, en 'n gevoelige stem, stem
ons daarna dierbaar geworden, sprak:—
"En s6 ver te kom, ik dank die liewe Heer your
Sij beskerming."
Vluchtig vertelden we van onze reis, dan lieten
we haar alleen, ze moest nu slapen gaan. Lenie,
zoals we de dappere dochter, die na haar waders dood
alleen de piaats bestert, nu maar verder zullen noemen,
Lenie had 'n volmaakt maal Maar, van de opwekkende
soep, tot de koele pudding. Dit late maal
het ons waarlik niet dromen, we lagen in 't hoge
veren bed als bij moeder thins, toen harde gezondheidsmatrassen
nog onbekende dingen waren.
De volgende morgen waren we nog niet teenhaar,
teen 't belIetje voor 't onthijt klingetde.
We haastten ens duchtig en hadden net tijd veer
'n lange 0! van verrukking, then we naar 't voorhuis
gingen. We meenden ogenblik te drernen. Waren
we in Duitsland of in Zwitserland met zijn green

13
golvende bergen, zijn vruchtbare lappen zwart om.
ploegde grond naast sere tapijten van uitpiepend gewas?
De bovendeur was opengeslagen, we bagel] ons
over de onderdeur om 't grendeltje te vinden, zagen
terwijl mevr. Fick in 'n hoekje bij 't raam aan 'n
tafel zit ten. De verdere dagen konden we ons dit
gezellige voorhuis niet meer denken zonder haar daar
bij 't venster dat op 't pad uitzag, zodat geen kar
haar nog ontsnapte; en...als voorbij gereden werd!
Dan kon de eigenaar, kwam hij later aan, rekenen op
'n sang niet malse berisping. Maar... alleen mevr.
Fick mocht links en rechts de waarheid zeggen, ze
deed 't naief streng. Als men zich uitputte in verontschuldigingen,
dan lachte ze hinnensmonds 'n heerlik
lachje en met 'n "'t Is goed, maar jij is claarom
tog verkeerd gewees", was de storm geluwd en de
man ging, de zakken gevuld met granaatappels of andere
versnaperingen, voor zijn kinderen.
Zodra ze ons zag, strekten weer haar vriendelike
handen, die 'n taal op zichzelf spraken.
"More, mij kind, en hoe het jij gerus?" Dan
verzuchtte ze na ons geru.ststellend antwoord: "Sien
jij mij kind, wie is ik? Mij lewe is klaar geleef, ik
sit maar net en wag. lk is niemand nie, ik kan niks
vir jou doen nie, mij hart, weet jij mij kind. Maar
Lenie, sij doen mos alles vir mij, sij sal sorg, ik is
daaroor nie bevrees nie. Maar ik is niemand nie,
stel mij non net gerus dat jij jou heelt -na.al thuis sal
ma k hier... SaI jij?"
'n Goed gevuld gelaat was tot ons opgeheven,
niet te veel rirnpels en nog in de wangen putjes, die
olik moeten hebben saamgelachen als nooi Landman
ondeugend was. Want, stout m6et ze geweest zijn,
en mooi ook en... altemet heeft ze dat ook wel 'n
beetje, o 'n heel klein beetje maar, geweten.
We merkten intussen al heel gauw dat
onze allerliefste gasvrouw volstrekt niet "niemand
nie" was, integendeel, ook waar zij zich

1 4
moeide om de bedienden en huishoudelike zaken. Haar
wil regeerde nog. Over 't zachte, in 't midden gescheiden
witte haar, droeg ze to zijden doekje. Lenie
had haar 'n deftige muts van zwarte zijde gemaakt,
maar dat was niet naar moeder Fick's zin, te opgetooid,
en wij waren blij dat ze er zo over dacht, want
de zijden doek vleide veel nicer 't gezichtje.
"Sal ma kom?" vroeg Lenie uit de eetkamer.
Mevr. Fick richtte zich op, 'n beetje rnoeilik ieunend
op de tafel. Hoog en recht stond ze daar...
zonder statig te zijn, in heel haar wezen Al-moederlike
buigzaamheid, Al-moederlike liefde. Wij wilden,
haar ouderdom erend, haar laten voorgaan, doch met
'n mooi gebaar van haar arm, wees ze die hulde af,
verzocht ons binnen te stappen; wij waren gast in
haar huis.
De eetkamer, 'n ladder vertrek met veel Licht
door 't raam, dat 'n vrije kijk gaf op 't glinsterend
bedauwde, wijde berglandschap, de grote tafel berekend
your veel onverwachte gasten, in 'n hock 'n maklike
stoel met 'n karos erover. Daar zat 's avonds na
de maaltijd mevr. Fick te gezelsen tot ze zich terugtrok
naar haar kamer om haar Bijbel te lezen. En
op 'n avond riep Lenie ons: "Ga kijk hoe ma sit en
lees." Op onze tenen waren we de eetkamer uitgeslopen,
't schemerverlichte voorhuis door naar mevr.
Fick's kamer. Geruisloos voorbij de open deur, en
daar zat ze, de grote Bijbel your zich op de tafel, 'n
kaars er naast, 't oude . hoofd in overgave gebogen.
De lippen prevelden onhoorbaar de woorden en alsof
't te vermoeiend was alleen met de ogen te volgen,
ging 't gehele hoofd van links naar rechts, van rechts
naar links mee met de regels.
We zaten tegenover mevr. Fick en haat zorgende
ogen keken voortdurend tangs de bloemen, gele
en witte chrysanten, naar ons bord, of daar inlets
ontbrak. Aja Mina, 'ii zuster van outa Salmon,
bracht de thee en "daar is nie suiker in nie", glans-

15
lachten haar kooltjes-ogen. We liadden haar bij de
vroeg-koffie al verteld dat we geen suiker gebruikten
en nu had ze daar waarlik aan gedacht. En gedurende
de 16 da.gen van ons verblijf op de Post, heeft
Aja Mina zich nooit vergist. Ze was niet weinig
trots als we haar dankbaar prezen of alleen maar met
'n blik van verstandhouding ons kopje aarinamen...
We waren Aja Mina's gast evenzeer en... zo heer,
zo knecht, zij wilde voor haar ou-nooi niet onderdoen
in vriendelike zorgen.
't Ontbijt afgelopen, kwam nog even mevr. Fick's
zoekende blik naar ons: "WiI jij dan nie nog 'n koppie
tee, mij kind?" en op onze ontkenning: "Dan sal
oils bid."
Dit herhaalde zich na elke maaltijd, de gastvrouw
bang dat zij zou beginnen te bidden, terwijl wij misschien
nog iets rnochten wensen.
En toen we in luistering ons hoofcl bogen, ving
011 S oor gebed op, ontroerend schoon van zegging
en strekking, doch bovena] van zegging. Helaa.s,
we kunnen bier niet weergeven de Ideur en klank van
de kinderlik-devote stem; wel zulIen we die altijd in
•onze oren }louden:
"Hemelske Vader, wij danken U dat Gij onze
houwvallige lichamen gevoed hebt met Uwe tijdelike
gaven, voed ook onze zieIen met betere gaven van
Uw Koninkrijk..." Dan volgde 'n allerliefste dankzegging
voor 't veilig geleide dat ons geschonken was,
en dan.... 0, er was zoveel te danken en ook zoveel
te smeken. Elke dag was alleen 't begin
'tzelfde, daarna 'n improvisatie inmg vroom en
aanbiddelik van eenvoud.
Mevr. Fick nam haa.r plaatsje in 't voorhuis bij
't raam weer in, wij gingen papier en potlood haler,.
en daar ons verblijf 'n stoepkamer was, toefden we
eerst buiten om 't landschap beter in ons op to nemen.
Al golvend groen, geen vlakte, alleen stijgen en dalen.
Ver weg de Bergen, donker bosbegroeid, dichterbij
heploegde en hezaaide heuvelen.

16
In de bomen ruiste de zeewind, zachtkens aangestuwd
van de Indiese Oceaan en langs de bergen
sleepten ragfijne s]uiers, van zeedamp geweven. En
dit van God geschonken paradijs hadden ze verlater',
de voortrekkers, om in de wildernis 't onbekende
tegemoet te gaan. ❑ns hart zwol eens te meer
van bewondering voor zo groot 'n daad nu we met
eigen ogen aanschouwden wilt de trekkers achter zilch
hetet). Doch niet a] te Lang hid den we ons op, we
waren te verlangend hun geschiedenis te horen en
spoedig zaten we dan ook dicht hij onze gastvrouw,
aan de tafel bij 't raam.

7
HOOFDSTUK IL
"WAT MEVR. FICK VERTELT."
Onze gastvrouw, Johanna Cornelia Landman,
clochter van Maria Vermaak en Willem Adolf Landman,
werd in 383 t geboren te Zokama.
"Non noern hnlle dit Platrug, rnij kind," had
mevr. Fick toegelicht.
In 1836 waren haar orders en grootouders met
Karel Landman weggetrokken nit de Kaap.
"Dias het dit in die dae nie Kolonie genoem nie;
ons praat toe almaal van die binneland. En rnij
kind, jij kan nie glo hoe swaar die mense daarorn gekrij
het, orn bier die mooi ou land te verlaat nie. Kijk
om jou heen en jij sal hegrijp."
Mevr. Fick's hand wees naar de open hovendeur.
In de vierkante omlijSting vredigde 't stille landschap,
zon-overgoten.
"Vooral Karel Landman het baje, haje die grate
verantwoordelikheid gevoel. Mij pa vertel jare later
nog hoe aandoenlik Landman, toe die laaste bijeenkorns
op sij plaas anderkant Alexandria gehou

is, gebid het. Net toe die gebed klaar is, val Dom
Karel somar flouw. En ja, mij kind, dit beteken so
lets vir 'n man als wat Karel Landman was. Hij
was 'n pure man, en sterk en kragtig en dat h ij kon
flouw val."
't Lieve oude hoofd schommelde in overdenking.
"jij moe nie glo dat dit ahnaal arm mense was,
wat wou gaan trek nie. Nee, dis inteendeel die
rijkes gewees wat alles wou . opgee, alles om maar
order die ijster juk vandaan te korn.lle het die
pragtigste huise en plase gehad, en hulk het dit amper
virniet weggegee. Die enige wens was gewees:
weg, onder die druk weg, want mij kind, jij kan tog
denk dat daar baje griewe gewees het om ons vaders
te verlei a] hulle besittinge op te offer? Daar was
geen regverdigheid in die dae nie, en dit het ons mense
nie langer kon staan nie. jij weet mos van Slagtersnek?
Nou ja, dit was net... hoe sal ik dit noem?...
Daar was baje voorafgegaan aan die geskiedenis van
Bezuidenhout. Dit was soos ik se. net..."
"De druppel, die de emmer deed overlopen?"
hie]pen wij.
"juis, mij kind, dis die ding. ❑ns was nie veilig
gewees op onse plase nie, onse vaders was nie
baas gewees in hulle eie huise nie. Mij ouma Landman
het rnenig keer vir,mij vertel, hoe daar, in die ou
dae, die soldate s-omarso hij haar ma binnekom en
'n mens durf niks te se nie, want raak jij aan hulle,
dan beledig jij die uniform van Hare Majesteit. Sokom
daar eendag een van die meid-slawe en breng 'n
ties in, om in die voetstoof te set. Dit was op Zokama,
en die soldate wat altijd agter die slavinne aan
was, stap agter haar in en foeter met die meld, waar
haar ma lewend bij staan. Die slavin siaan van haar
af en roep: "Vooruit, julle.lelike niksnutse, soort seek
snort en gelijk bij gelijk," Daar, vertel mij ouma,
kern haar varier binne en sien wat daar aangaan, en
hij wil die soldate uitja. Maar haar moeder het gesoebat
om tog voorsigtig te wees. "Daar is mos

19
geen genade iir 'n Afrikaner op die Kasteel nie."
Sij is bang, hul sal horn wegvat, soos hulle eendag
twee van haar broers—Scheepers was hul naamweggevoer
het, Kasteel-toe. Op 'n dag kom daar
'n troep manskappe. 'n Hotnot het aangebreng dat
bij Scheepers in die huis gese! is: "HuIle wil nie onder
die Engelse staan nie." Sonder haatjes, boos hulk
op die plans besig was, raves hul saam gaan, nie eers
hulle vrouwens het hul mag groet nie. Die hotnots
rij te perd naas die soldate en hulle moes loop, Hulle
bet nooit weergekeer nie... Ja, ja, mij kind, 'n kwaai
hotnot kon jou in die dae aan die galg help, vir niet..."
't Was inmiddels koffietijd geworden en 'n bezoekster
van Alexandria had zich bij ons gevoegd. Zo
onder de koffie, terwijl rnevr. Fick wat uitrustte, vertelde
zij: "Die twee Botma's wat bij Slagtersnek gehang
is, was ooms van mij ou-Ma. Sij vertel dat
haar wader, Gert Vosloo, een dag 'n kanon uitgedenk
het. Die planne was daar al lank om die Engelse nit
te skiet, die saak was maar net hoe krij hulle dit reg?
Dit was te Graaff Reiner gewees. Die kanon was
van hoot_ Nou was die moeilikhcid gewees om uit
te vied, hoeveel munisie daarvoor nodig was. Eon
donker aand dra hulle die kanonnetje uit op 'n kop,
hul wit dit perbeer. Hul set een pond kruit in..."
"Jij weet, mij kind, die kruit was maar altijd in
sakkies van een pond...", viel geheel er in onse gastvrouw
bij.
"Wel," lachte de bezoekster, "toe vat hulle 'n
handvol geweerkoels, hul desk dit sal voldoende wees
en skiet af... Die kanon spat nit mekaar met 'n vreselike
knal, dat dit so kraak oar die berge."
Mevr. Fick's zachte rnond plooide rond, de putjes
in de wangen verdiepten zich ,apes lachte, lachte cm
de tekenende vertel]ing.
"Natuudik sit Gert Vosloo die volgende morre
in die blok, somarso openbaar tentoongestel. Daar
kom 'n hotnot voorbij, hij draai om en blij vlak voor

20
die blok staan en hij staan en lag met lekkere Icedvermaak.
"So, so Baas Vosloo, sit jij pier?" Enige
tijd later toe Vosloo int is, ontmoet hij die hotnot in
die veld. Hij wou juis sij pijp aansteek en hij vat
sij pijp met die tabaksakkie in die een hand en grijp
die hotnot met die ander hand, en hij vertel later dat
die hotnot seker voor 'n pa ar dae die son nie aanskouw
het nie."
"The besluit word om te trek, kom oupa Retief
en Karel Landman veel bijmekaar," vervolgde onze
gastvrouw, "en dan was daar nog Gert Maritz en Gert
Rudolf; hulle vier het baje goed met mekaar klaar
gekom, het mij vader altoos vertel. En, mij kind,
hij se, dit kon nie anders wees nie. Piet Retief was
'n man van opvoeding, 'n man wat ver 136 andere
mense uitgeblink het en daarom het hulle vir horn als
die hoof-leier erken, somaar van staanspoor af, solider
dit eers te bespreek. Piet Retief had nooit die oplossing
gesoek nie, was dit nie drat hij gevoel het hulle
sal ondergaan deur ontevredenheid; want Piet Retief
was 'n man van die vrede. "Solider vrede geen ge-
Tuk," se hij. "Vrede is meer dan aardse goed." En
omdat die mense almaal dit met horn gevoel het, deed
hulle oak nie eers moeite am hulle plase voordelig te
verkoop nie. Mij pa gee "Baksteenvlei", 'n groat
stork grond, aan Newcombe. 'n Engelsman, voor 'a
bulldog en 'n wa. Ik weet nog goed hoe hij geliik
het," monkelde de vertelster. "Dit was 'n graft
bond en hij was altijd vasgebind gewees aan die trappe
van die wa." En in droef naleven, overdacht ze:
"Deur 'n tier is hij later gebijt.... in Natal &ad._
Ons het ham altoos gemis,"
"Weet u nok van anderen, wat zij voor hun plaatsen
ontvingen?" vroegen wij.
"Baje het net rnaar voor 'n beetje negosie hulle
plase weggegee. Piet Relief het, meen ik, In,ocoo
rijksdaalders gekrij voor sij plaas, Mooimeisiesfonteita.
jij weet, mij kind, Piet Retief was baje riik

21
gewees, maar allerlei teenwerking van die Goewerne-ment
het horn agteruitgeset."
"ja., dit lazen we uitvoerig in Preller's P i e t R etief,"
voorkwamen we, om haar 't vertellen van ons
reeds bekende feiten te sparen.
"Seker," viel Lenie in, die eens even tijd vond
genoegelik 't gezelschap te vergroten. "Maar ma
moet u vertel van Mooimeisjesfontein, waar Retief
gehlij het nadat alles van horn verkoop was orn sij
proseskoste en die skade, wat hij gehad het met diebouw
van die ❑rostdij, te dek. Hij was toe moeg
gewees vir die hele wereld, het pa vaak vir ons vertel
en van Karega trek hij Mooimeisiesfontein-toe, 25
:nig van Grahamstad. Hij het Mooimeisiesfontein
van die Goewernement in ruil gekrij vir grand in Grahamstad.
'n Paar jaar v66r die trek het hij uitgevind
dat hij nog te dig op die Engelse sit en het hij op
sij plaas Post Retief in die Winterberge gaan woon."
"Moe tog nie denk nie, mij kind," nam mevr.
Fick 't verhaal over, "moe tog nie denk nie dat
pa Retief in vijandskap met die Engelse geleef het.
❑ nee, daarvoor was hij veel te fijn, daarom het hij
hewer pad gegee."
"Hoe leek Piet Retief eigentlik?" We wilder
ook graag de materie zien, waar 't geestelike zd aantrekkelik
ons werd voorgehouden.
"Oupa Retief was klein van stick,.. jij weet ik
was nog maar 'n kind, en al het ik dikwels vir horn
ontmoet, wat sien jij?... Mos niks nie. Van mij self
herinner ik mij alleen dat hij haje fief vir kinders
was."
Mevr Fick droomde even weg, dam vervolgde ze
fris: "Maar ik het natuurlik haje oor horn hoor praat;
mij pa, mij stiefrnoeder wat 'n dogter van Piet Retief
was, maar viral mij man, wat 'n jongeman van 17
was toe hij gaan trek het. En hulk se almaal, dat
Retief 'n mooi gebouwde man was, al was hij nie•
groot van postuur gewees nie. En baje sterk oge
het hij gehad, wat 'n mens maar so dalk oortuig het

22
dat daar 'n man staat wat sijpaadjes onbekend is.
En hij was ook nie so'n danige rustige man gewees
nie. 0 nee, hij kon tnaar mocilik stil sit, en hij het
altijd baje haastig gelijk."
"Maas mij kind, ik het nog nooit iemand gehoor
wat so bemin gewees is van iedereen. So fijne maniere
het hij gehad cm met iedereen om te gaan. Mij
stiefmoeder het later alles mooi beskrijf. Sij het
dit naar die argiewe gestuur en nooit is daar iets van
teruggevind nie. Is dit nie jammer nie?"
Wij plaagden: "Dan had u 't ook niet zo zwaar
gekregen op uw oude dag om ons te moeten vertellen."
"Dis niets, mij kind, ik doen dit graag," meende
onze gastvrouw ons gerust te rnoeten stellen.
"Weet tt wa.t baje jamtner is?" klaagde Lenie.
"Daar moet op Mooimeisiesfontein, Op cell van die
tnure 'n portret geskilder wees van Piet Retief, en dis
later somar oorgeskilder. Om nou uit te vind, ne?...
Sou dit nie moot wees, als dit weer kon aan die Iig
gehreng word nie?"
"Ja, mij kind, die portret moet daar wees," hevestigde
de moeder, "ik het daar altijd van gehoor.
'n Hollander, 'n skoolmeester, het dit geskilder. Dit
stel oupa Retief veer met die pt-rd aan die loom. Toe
die famine Bos die huis koop, laat ]tulle die muur skilder
en die portret kom onder die verf."
"Maar nou laat ens die verlede rus. Ma, ons
meet ook 'n heetje aan die hede denk. Kijk aja
Mina breng die skotels a] in."
En we aten smakelik gebraad en heerlike melktaart
als toespijs. Lenie is 'n voortreffelike huis-
-VrOuw.

2 3
HOOFDSTUK
NAAR 'T MEKKA VAN 'T AFRIKANERDOM.
"Dit is te wonderlik oni te glo, mij kind, maar
dis daarom die waarheid als ik vir jou se, hoe mooi
die Trek agter mekaar was. Piet Retief was 'n gebore
organiseerder. Hij het ook mos baje ondervinding
gehad, hij was altijd die hoof gewees in die kafferoorloe,
altijd die mense moet lei en soos ik al vertel
het, was sij maniere om met allerhande soort van
mense te werk, so beminnelik en tewens so kragtig.
Van uit die Winterberge op sij pIaas, Post Retief, het
hij alles voor die Trek gereel."
Wij zaten weer in 't voorhuis. Van uit 't man"
hadden we 'n kijkje op de kombuisdeur en nu en dan
zagen we kaffermeideu binnengaan, 'n za.kje op 't
hoofd, om hun schouders de tonige geel-bruine kombaars
die ze blijkbaar alien in deze omgeving droegen.
Ze hrachten mielies, vertelde mevr. Fick, en ja, daar
was in dit distrikt Met een kaffermeid of zij verfde
haar kornbaars in dezelfde tint.

24
"En jij weer, mii kind, Piet Retief het sij huise
.00k almaal geelagtig geskilder. 'n Mens het somar
aan die kleure kan sien, dis 'n huis van Piet Retief."
Had zijn oog zich verlustigd in de rake kleurenkeus
der zwarten en ha.d hij , daardoor beinvloed, zijn
huizen geschilderd in de toon, die zo wel deed in dit
landschap?
"jij sal dit self sien, mij kind, als jij Grahamstad-toe
gaan, hoe mooi dit iijk," verzekerde onze
ga.stvrouw.
We waren naar Grahamstad gegaan. Met 'n motor
van Alexandria, ging 't langs Boesmansrivier over
bosbegroeide bergen, langs varen-rijke kloven. 'n
Aapje zat aan de rand van 't bos, nieuwsgierig afwachtend
wat dit snorrende monster mocht zijn, even
'n waarschuwend gesprekje met zijn makkers diep
verscholen in 't dichte groen, en dan hoIderdeboider,
staart over kop, toen we heel dicht bij kwamen, zelf
redding zoekend.'
"Daar is Karega," zei juffrouw Fick, die met
ons mee was gegaan. In 'n vlei Iag de plaats waar
Piet Retief woonde voor hij Mooiineisiesfontein bezat.
Welk 'n weelderige plantengroei we joegen als door
'n groats aang.elegd park.
"Daar beneden was sij tuin," wees de dochter
van onze Voortrekster ons weer.
Even stil, dan ging 't zuchtend en stampencl weer
opwaarts. 'n Motor heeft 't zwaa.r to verantwoorclen
in die wereld.
"Wie was Piet Retief?" vroeg verbaasd onze bestuurder,
'n Engelsman. Hij spreekt uitmuntend
Afrikaans, loch... van Piet Retief had hij nooit gehoord
en begreep dos Met onze pieteit voor 't landschap,
waarover Retief's nog eens weidde, dat hem
eens in zich besloot.
Nu leefde de motorman meer met oils mee. Hij
wees ons, toen we Grahamstad naderden de nude weg,
die afdra.aide om de andere kant van de kop. De
weg reeds bijna toegegroeid, gaf ons daarom Loch 'n

De Kozel-cc le Grithamatati gebottwa door Piet Reid

25
visie hoe 't was geweest teen Piet Retief van Grahamstad
huistoe reed naar Karega or ► dear waarheid te
vinden en Iiefde.
Met 'n zwaai waren we de kop on] en Grahamstad
lag open voor onze gretige hlik.
Grahamstad, 'n mooi aangelegd dorp, de meeste
huizen tegen de koppen opgebouwd, wijde straten.
veel Dude bomen. Ds. de Kock, vriendelik door de
predikant te Alexandria Ds. Hanekom, op ons bezoek
voorbereid, ontmoetten we aan 't politie-kantoor, waar
hij ons in kennis bracht met de nit de tweede vrijheidsoorlog
om zijn dapperheid en zware verwonding -
zo welbekende Kapt. Mike du Tait, tans kolonel van
Politie.
Al gauw zaten we gebogen over 'n brief van Piet
Retief. Welk 'n beminnelik, ouderwets handschrift,
met de deftige overtollige krullen nit die tijd, doch...
welk 'n stijl! Zacht hidden we 't geel papier tussen
cure vingers, stil gingen onze ogen de woorden na,
diep griften we zijn taal in ons geheugen. Want de.
Stijl van Piet Retief is niet alleen waardig, cinch ook
literair. En daar snoven we op nit de droge blaren,
'n gent- van wee. Dan kregen we 'n brief van de voortrekker
Louis Trigardt, de wader van de beroernde
reiziger Karel Trigardt, de enige brief die er van hem
bestaat, in keurig korrekt schrift, de handtekening
vast en statig als de man zelf geweest meet zijn.
"Als u saam wil gain: ik het met Professor Cory
'n plan gemaak, hij saI maar al te blij wees u rand te
onderhrak kolonel do Toit onze lektuur. Node
lieten we af.
Professor Cori -, wiens levenswerk "The Rise of
South Africa" voor hem zal blijven spreken, nam opgetogen
de leiding op zich. Wit de lokken die afkrullen
langs zijn nek, wit de large snor, doch niet
cud zijn tintelend Dog, Jong zijn gloedvolle voordracht
over... Piet Retief en zijn werken. Hoe verstond en
begreep deze Engelsman de voortrekker, hoe grate
cerbied had hij voor de leider, hoe raak beoordeelde-

26
hij de hollandse Afrikaners dier dagen, hoe vol liefde
betastte hij de oorzaken die de waardigste onder die
mannen dreven tot wat hij nooit gewenst had weg
uit zijn land, lt toverschone land van zijn liefde. En
bijna niets was er over van 't werk zijner harden, ver-
-namen we. Van de kazerne en zijn mooie dorpshnis
stonden alleen nog de buitenmuren.
"Maar wacht, ik zal u Grahamstads statigste
gebouw tonen nog in zijn geheel, de Drostdij, door
Piet Retief gebouwd." •
De Drostdij deed prachtig tegen de ijl-blauwe
lucht, in de grijze, wazige winter-atmosfeer.
Langs de brede trappen, in de holklinkende gangen,
voelden we de schaduw van de bouwmeester om
ons. 'n Sornbere schaduw, droef dolend door de vertrekken.
Had de bouw van de Drostdij niet die teleurstellingen
en moeilikheden gebracht, welke Piet
Retief knanwden, zou hij zich niet meer en meer ontwikkeld
en Z.A. nog schoner werk hebben geschonken?
vroegen wij ons af. Zou de Trek ooit hebben
plaats gevonden, als Piet Retief niet had willen gaan?
Zou men de Trek zonder hem hebben dreven onderriemen?
Karel Landman, Gert Maritz, Gert Rudolph
en anderen, uitmuntende kommandanten, doch Piet
Retief alleen d e generaal.
En makliker kwamen we tot deze vraag,
omdat, later na de moord op Piet Retief, toen
't kommando gevorrnd werd am Dingaan te hevechten,
de opperste leider bliikbaar niet kon worden
gevonden onder de knappe kommandanten te Maritzburg,
zodat uit de Kolonie Andries Pretorius werd ge-
'haald.
In dat Licht beschouwd, voelden we de historiese
betekenis van de Drostdij als tweevoudig, en toen we
vernamen dat 't bestaan bedreigd werd van dit geschiedkundig
gedenkteken, viel 't heengaan ons zwaar
als scheidden we van 'n vriend, die in grate -flood verkeerrle.

27
Toen Retief de Drostdij bouwde, stonden er nog
Triaar 'n paar huizen en van de Drostdij nit is later Grahamstad
uitgelegd. Toen in 1823 'n wolkbreuk heel
Grahamstad plat spoelde, bleef 't work van Retief's
hamden, hoewel onvoltooid, overeind staan.
"En dit," zei de professor, "dit zal eeuwig voor
zijn bouw pleiten."
Van Grahamstad joegen we de 25 mijl naar Riebeek
langs dorre vlakten. Juffr. Fick woes rechts.
van ons "Daar ver weg sien u die Winterherge, waar
Post Retief te."
Hoag stegen de koppen uit in de nevelige verte.-
We reden Riebeek binnen, '-n schitderachtig -
dorpje met fantastiese doorkijkjes langs grillige takken
van heel oude homer. En al vonden we in 't
dorp weliswaar niets van Retief zelf, we konden tpchr
wijlen ander de plechtig oude wilgen, misschien was
hij eens bier langs.gekomen als hij Zondags ter kerke
toog.
Ds. Rudman'', predikant te Riebeek, was zo voorkomend
ons zijn geleide te schenken naar Mooimeis-iesfontein,
nabij Riebeek gelegen. Wij vernamen
intussen dat de kerk de goede geclachte had gehad
Mooimeisiesfontein te kopen, opdat deze historiese
plek bewaard zou hlijven en men had er—kon 't beter?—'n
arbeidskolonie gesticht. Reeds vonden 'n
25 families er 'n bestaan. 't Huis echter, 't historiese
huis, waar zeker over de Trek gewikt en gewogen
is geworden, waar zeker de planners gemaakt zijn
tot 't winnen van 'n nieuwe wereld, dat huis had men.
verkocht met 25 morgen grand, waarbij Piet Retief's
kostelike twin.
We gingen 'n verroest, in twee stukken hangend
hek door, op 't huis af, dat 'n vervallen indruk maakte.
't Lag verlaten, 't scheen onbewoond. Doch
dit was slechts schijnbaar, 't huisvestte 'n gezin met
13 kinderen. Aan de deur, met de oud-hollandse
build en 't oud-hollandse bovenlicht, verscheen de
eigenares en noodde ons vriendelik binnen.

28
"Ma.ar dis nie die voorhuis nie. Wat het julle met
die pragtige voorhuis gemaak?" Juffr. Fick sloeg ontdaan
de handen ineen. Zij had als jong meisje vaak
hier gekuierd bij de fam. Bos, de toenmalige eigenaars
en bewoners van Mooimeisiesfontein.
"0," lachte mevr. Nel, 'n weinig verlegen, "ons
het dit so Me gelijk nie en ons het 'n gang gemaak."
Toen we de lamer aan onze rechterhand ingingen,
konden we, de muur van de gang wegdenkend,
'n voorstelling maken hoe 't deftige voorhuis eens
,geweest moest zijn. Hong en raim, de muren dik,
de ramen lang en van mooie afflicting, door de intieme
ruitjes 't wijde landschap. Links en rechts in de
buitenzijmuur, oud-hollandse kastjes, met de kleine
ruitjes, waarachter wellicht nog 'n overschot van 't
blauw porselein te pronk gestaan heeft, in Preller's
"Piet Retief," op de verkooplijst genoteerd.
We gingen verder. In de gang links van de buitendeur
ook 'n kastje in de muur en, even verder, 'n
deur naar 'n groot vertrek. ❑ok hier de lange oude
ramen, en we fluisterden elkaar toe: "Waar zou dat
portret zijn?"
Dan nog 3 grote slaapkamers en de kombuis.
"En waar is clan die trap, waar ons so dikwels
opgcklim het naar die solder?" juffr. Fick weer, toen
we huiten kwamen.
"0, ons het die laat afbreek," was 't hescheid
van de eigenares.
Verslagen stonden we elkaar toe te zuchten.
'n Klein bloemetuintje aan de voorkant, zeker
door mevr. Retief eens onaerhouden, sloot 't huis of
van de werf. De vruchtetuin, eindje verder gelegen,
vol oude bomen, lemoenbomen, notebomen, pereen
was juist hezig er enige om te
hakken. Verhorgen in 't dichte groen was 't fonteintje,
waaraan de plaats zijn naam dankte. Retief's
dochters heten mooi geweest te zijn—ligt de
kombinatie Mooimeisiesfontein niet voor de hand?
Van under 't donkere loof 'n mooi vergezicht op de

29
wijd-uitlopencle koppen. Dit was wel de plaats waar
Piet Retief gelukkig had kunnen zijn, ware hij niet
een der meest geplaagden onder zijn yolk geweest.
Hoe zwaar moet bier 't scheiden gevallen zijn, vooral
ook voor mevr. Retief.
Terug in Grahamstad, vertelde Ds. de Kock van
Post Retief te Adelaide in de Winterbergen. 't
finis zelf wend niet rneer bewoond, 't was geen groot
huis geweest en de engelse eigenaars hadden zich 'n
nieuw woonhuis laten houwen. "HuIle onderhou dit
mooi, dis nou die melkhuisie, maar geen steen het
hulle verleg nie. Hui pra.at voI eerbied van Retief's
huisie. Dit doen jou hart goed om daar te kom.
1k kan u gerus se: daardie klein ou huisie is vir die
engelse eigenaars 'n heiligdom."
Dat was wel 'n pleister op de wond, doch...over
Mooimeisiesfontein zijn we niet minder ongerust.
Maar Ds. Rudmann zal zeker trachten te doen wat hij
hi' mogelikheid kan.
"Die oumense," had rnevr. Fick al verzekerd,
"het baje mooier huise bewoon als the jongere geslag.
Selfs die slawe van mij oupa het ordentlike gehouwe
gehad en nie maar blik huisies soos wat die men se
nou gee. 1k weet nog goed. Die woninge van die
slawe was anmekaar gebouw, maar...," 't ons zo lief
geworden binnensmondse lachje, dat putjes in de wangen
toverde, waardoor 't oude gelaat zo vernmoid
word, "rnij kind, die oumense het die regte wijsheid
gehad, die woninge, soos ik se, was anmekaar gewees:
maar... elkeen het 'n ander ingang gehad. Die
een sijne was aan die voorkant, die ander aan die
agterkant, die derde wa.s links, die vierde regs, en so,
mij kind, het hulk nie aan die desire kan staan en gesels
nie, en daardeur ook baje minder rusie kan
maak... Begrijp die wijsheid, mij kind."
Ja inderdaad, dit was hoge wijsheid.
"Mij oupa het baje slawe gehou en hij het goed
geweet hoe met hulk te werk. En toen hij gaan
trek, het twee van sij meid-slawe met hulle mans en

3 0
kinders saamgegaan. Hulle wdu nie agterblij nie-
Dit was Aja Dolfine en Aja Rosine. En so het daar
weer slawe nie van hulk meesters wil skei nie. Die
regering het maar weer die slegste van ons mense gedenk,
en gemeen, ons het die slawe gedwing om saam
Natal-toe te gaan. Maar toe die Regering 'n skip
stuur om hulle terug te haal, toe het haje nie gegaan
nie, ook ons sijne nie.
"In Maritzburg sterf Dolfine aan die masels en
sij laat 'n seuntje van Lien maande na, Antonio. Ons
kinders was die sorg vir die weesie opgedra, en ik
kan jou se, mij kind, dat mij oupa goed opgelet
het, hoe ons agter die dingetje kijk. Hij Iaat 'n gat
in die grond maak; daarin le ons 'n sagte skaapvel,
die wol bokant, en daarin kom die seuntje. Is die
skaapvel vuil, dan vat ons 'n nuwe en die ander word
skoongemaak. IVIaar...sne tog, ons kinders het swaar
gekrij."
De vertelster schokte van de lach.
"Daar was 'n mannetjes-eend, mij kind, en hij
het 'n haat teen ditardie arme goed gehad. Hij was
'n kwaai eend en sons hij 1 11 leans krij, loop hij naar
die gat en pik die kind. Dan skreeuw die arme ding
natuurlik en ons hard loop gouw-gouw so'n toe. Ons
ja horn. Dan gaan ons Weer speul, en net is ons lekker
hesig, of die kind skreeuw weer dat ons alles weer
laat staan om die kwaai oit-cend te gaan ja. Jij kan
maar glo dat oils die eend en die kind nie so'n beetje
moeg geword het nie. Later toe ons terug Kolonietoe
trek, het al ons bediendes saarngeg-aan en Antonio
het bij ons groat geword en hij het oupa en ouma opgepas
tot hulle dood. Daar is baje geskender oor
ons mense, dat ons so sIeg is vir die swartes, maar
die swartes is ook nie dam nie, sou hulle dan so lank
hlij? ❑n-Salmon" (de basterd sinds zijn achtste jaar
bij mevr. Fick) "on-Salmon sij ouma was slavin gewees
bij Karel Landman. Sij mense is tot die vierde
geslag in ons familie gewees. Hulle raak almaa]
wel af. Die gewoonte was als hulle 14 jaar is, krij

3 1
.hul 'n vers en dit feel so aan, tot hulle 'n mooi klornpie
vee bijmekaar het. Vir !dere en al die goeters
hoef hulle nie te sorg nie, die krij hul altoos en die
kos vanseIf ook; so het hul 'n onbesorgde lewe."
Du-Salmon, nu amper 70, zorgt nog van die honderd
kleine zorgen, zodat de hewoners van De Post
zeer ontriefd zouden zijn, wannecr ou-Salmon hun ontviel.
Zijn trouwe Aja, 'n inktzwarte inboorlinge van
Sint Helena, vergat nook, wanneer ze waste, bij ons
te komen vragen of we ook iets wilder laten meewassen
en dit vroeg ze steeds, alsof 't haar 'n grate teleurstelling
zou zijn, indien we weigerden.

Sehoolgebouw re Alexnndrin geirourid door Mel Retie].

3 3
HOOFDSTUK IV.
UIT DROEVE DAGEN.
Mev. Fick troonde na 't middagmaal al weer bij
't raam.
"Rust U nooit op de dag? Zo'n uurtje?" Wij
zeif zo gewoon 's middags even 't bed op te zoeken,
hadden deze pretoriase neigingen maar opgegeven,
want na, de eten ging 't gewoonlik er van door, de
rijke, wijde wereld in, of._ juist als we onze luiheid
dienden, klopte Lenie op de deur en waarschuwde dat
er hezoek was.
Lenie, van 'n huitengewone aktiviteit, te levendig,
te bezig om ook maar 'n half uur te dommelen,
wekte onze bewondering, maar de 86-jarige moeder
bestaarden we vol verhazing. Wel ging ze 's avonds
vroeg naar haar kamer, loch hoe vroeg vond de morgen
haar niet reeds in 't vertrouwde voorhuis?
"Wil jij miskien eers 'n beetje gaan le en rus, mij
kind, v6or jij uitrij vanmiddag? Maar jij moet nie
vergeet nie die middae is kort."

34
Mevr. Fick keek ons eens goed aan, 'n lieve moederlik
onderzoekende blik...
"Sal dit nie te vermoeiend wees, mij kind, jij is
seker so'n andere lewe gewoon ne? En ons moet oppas
dat jij Eris en gesond in Pretoria terugkom,"
\JO& we konden antwoorden, klapte buiten de
zweep en Lenie's stem haastte: "Sal u gouw klaar
maak?"
"Ag, Lenie, Lenie tog," de bezorgde moeder
stapte de stoep op, "altemet wit sij liewers cers
tog..."
We lachten haar bezorgheid weg: "Och dat
arme stadsmensje, netnou sukkelt ze at rijdende op
de kar in slaa,p," en renden haar voorhij naar onze
'carrier en kleedden ons niet al te warm, want de zon
stoofde de landen. Mevr. Fick bemoederde ons, de hals
moest meer bedekt en of daar wen 'n deken was:
"Want Lenie, mij kind, jij weet tog, als die son sak
dan word dit somar koud."
De deken was er en met dalen en klimmen la.ngs
vette oingeploegde landen, tangs smaragden velden,
langs geethout-bamen en wag-'n-beetjes, ging 't naar
de plaats van Paul Fick, de 68-jarige noon van onze
gastvrouw.
De Post, meer dan 2000 rnorgen groat, huist niet
alleen de oude moeder en haar dochter, doch oak de
oudste noon en enkele kleinzonen. Een noon van
mevr. Fick boerde in de Vrijstaat, en "finks ook",
zoals de moeder met grate voldoening vertelde.
De heer Paul Fick, 'n stoere reus, en zijn klein,
heel klein vrouwtje, traden ons tegemoet toen we kwamen
aanrijden. We waren blij hem eens op eigen
domein te zien, madden als hij bij zijn moeder kuierde,
hoe uitgegroeid en breed en dominerend zijn persoonlikheid
oak was, altijd gevoeld dat z ij hier de scepter
voerde, zij de moeder die, als 't erop aankwam, de
reuzezoon van bijna zeventig, no sterk vullencl haar
huis met zijn gezonde kracht, zijn sterke stem, haar
meerderheid in alle lieve zachtheid dorst te tonen.

35
Na de koffie en koek begeleidde de beer Paul
Fick en zijn noon ons naar 'n kloof, niet ver van zijn
woning. Over de glooiende weide achter 't huis zet
ten we de malle biggetjes na, die grappig voor ons uit
krijgertje speelden. Bange, levenswijze rnoeder-zeug
beduidde haar kroost naar 'n wild vijgebosje, weg
van de gevaarlike mensheid, maar de kinderen lieten
moeder-zeug in vijgebosje zorgbeladen 't gejaag en
en gestoei aanzien.
We daalden 'n Goo voet, tot we 'n oerwoud bereikten
waar varens en orchideeen en bescheiden witte
en lila klokjes verborgen bloeiden in 't vochte gras.
Blauwe schemer hing om dicht geboomt, de zon
slechts vermoed, boven ons, warm end de vrij gekapte
wereld. Want nog niet zo heel lang geleden waren al
die vruchtbare akkers bos geweest. Door nauw begaanbare
paadjes vonden we ons plots als in 'n
sprookjeswereld. 'n Wild grasveld, waariangs heel
hoge born en als trouwe wachters. We zetten ons op
'n omgevallen boom, grijs mosbegroeid. Stil zaten
we, onheweeglik en wilder wel wren wijlen, want we
waren er zeker van, als we maar wachtten, zouden
ons de lieflikste openbaringen uit de dierewereld geworden.
Deftige konijnen en nog deftiger hazen zouden
opgaan naar 'n vergadering rond die oude, dikke
geelhoutboom: de hazen- en konijnenjeugd dol spelen
op 't grasveld, de oudere afdwalen in zoet minnekozen.
Aardvarkens zouden gluren uit hun holen, de
kleine ,slimme oogjes toeknijpend van de lach om dat
malle gedoe. Htin tijd zou later komen als it dat
hinderlike licht was geweken voor de donkere nac ht
vol avontuur. Apen, brutale ape-kinderen zouden
speels rich slingeren langs de bavianentouwen,
eeuwen-oude ranken; bedrijvige moeder-apen langs de
grilIige takken kruipen om de ragfijne doekjes, de havianen-zakdoeken,
van zee-groene draden gesponnen,
in to halen v66r de vochte nacht ze onbruikbaar maken
mocht.

36
"En hier is die Dingaansboom," wees de heer
Fick ons, "op hierdie plek het ons Dingaansfees gevier;
Laurens," de won in ons gezelschap, "het hier
vir dae die bas gekap um plek te maak. Is dit nie 'n
ideale plek nie?"
Hutten door de natuur zelf gebouwd, gaven 'n
drornerig zitje; waardiger, mooier plek tot viering van
dit vaderlandse feest, was er zeker niet te vinden,
meenden wij.
Toen we 's avonds aan 't maal rond de lamp in
de eetkamer zaten, vroeg mevr. Fick: "Is dit nie 'n
pragtige land, mij kind?"
En dan began ze over Holland en Wilhelmina de
Koningin, am ons uit te lokken ook van 't nude land
onzer geboorte te vertellen, als voelde ze dat wij toch
daaraan moesten hechten. En in haar gebed gedacht
ze dat landje en die Koningin en dankte ze dat 't tot
dan gespaard was gebleven your de rampen van 'n ciorlog.
Mevr. Fick, we zeiden 't al, was 'n gastVrouw
in de hoogste zin van 't woord.
De volgende morgen zetten we ons weer tegenaver
haar in 't voorhuis, dat voorhuis, zo intiem in al
zijn eenvoud. 'n Rustbank waarnaast 'n tafel met 'n
schemerlamp, enkele stoelen, dan de tafel bij 't raam,
dat was al. Doch de kleur van 't geheel maakte 't
zo huiselik, niet te vergeten de ouderwetse bruin-beschoten
trap die naar de zoider voerde. Langs de
muren portretten van grate vaderlanders: Paul Kruger
en Stevn en de Wet en anderen. Daar was wel 'n
grote, mooie ontvang-kamer, doch daar kwamen we
alleen um oude albums te bekijken of andere bezienswaardigheden.
't Gezellige praathoekje was nu eenmaal
bij 't raam in 't voorhuis.
"Kind, wat sal ik nou vertel?" schudde 't oude
hoofd in nadenken. "SA maar, wat jij wil weet."
We zeiden dat we alles wilden weten, zij moest
maar vertellen.
"Ag, mij kind," pruilde de lieve ingevallen mond,

3 7
moes gekorn het toe mij man nog geleef het, hij
het altijd so pragtig kan vertel, niewaar Lenie?"
Lenie liep of en aan, huisvrouw en plaatsbestuurster,
waren de ochtenduren haar goad.
"Ja, dis waar," beaamde zij, "maar ma kan
daarom tog ook so mooi vertel. Het ma al van Karel
Landman vertel en die geskiedenis met die vije?"
Mevr. Fick lachte 't leutige lachje binnensmonds
en zo kwam ze op dreef.
"Jij weet mij kind, ou-oom Karel Landman was
'n seer godsvrugtig man. Vanmelewe het hij ook
een dag hier op die plaats geblij en met sij slawe die
bos gekap, want dit was mos eers almaal bos gewees.
Die middagete word van die huffs gestuur in skottels
met doeke toegebind. Toe die kos kom, sit almaal
in die ronde en 'n endje verder sit sij slawe hul kos
reg to maak. Karel Landman was een wat die Heer
wil dien wrath- hij ook is, en almaal weet dat hij ook in
die veld nie sal eet v66r hij gebid het Me. Daar was
'n witman bij horn, wat die gebruik van Karel Landman
nie geken het nie, en net toe mij ou-oom gaan
hid, het die man 'n vijg in sij mond gesteek, en hij het
net so blij sit met die vijg in sij mond, tot mij Qom
klaar gebid het en... mij kind, dit het altoos so'n
tijdje gevat... Hulle bet baje pret daaroor gehad later.
Selfs die slawe bet deur 'n spieetje van hul oe gekijk
en hulle lag nie kan hou nie."
'n Teer jong vrouwtje was inmiddels binnengekomen,
had zich terzijde gezet, vooral z6 dat ze mevr.
Fick goed kon zien, 'n engels huurvrouwtje, dat niet
ver van De Post woonde. Grote vrienschap onderhielden
de twee gezinnen. Als ze uitbreken kon, kwam
ze luisteren en ze was 'n meer clan sympathieke toehoorster,
zij leefde gans mee. Heel jong met haar
ouders in 't land gekomen, hadden ze altijd onder de
hollandse Afrikaners geleefd en zo sprak en verstond
ze 't Afrikaans goed. Als mevr. Fick ondeugende
verhalen van "die Engelsman" deed, knipoogde 't
Iieve vrouwtje eens naar ons. Ze wist 't, de ver-

3 8
telster bedoelde 'n ander soort Engelsen als zij vertegenwoordigde.
"Vertel tog asteblief verder, mevr. Fick," drong
nu 't jongc vrouwtje aan. Haar ferrne zoontje van
zes tegen Naar schoot geleund, maakte zich ook tot
luisteren klaar, ging wat zwaarder hangen.
"Ik het al baje vertel," verweerde zich onze gastvrouw.
"0, maar dit het i k nie gehoor nie," ijverde teer
vrouwtje.
En onder de koffie luisterde ze toe.
"Mij oorlede man sij grootouders vertel horn dat
hulk 'n vrind. had, Ferreira, wa.t te Karega gewoon
het. Hij het goed die taal van die kaffers kan praat en
verstaan, en een dag hoor hij hoe die mak kaffers
praat dat sekere dag en datum Grahamstad sou aangevaI
word. Hij rij vinnig Grahamstad-toe, orn die
militaire hoof te waarskuw—dit was in I8rg, mij kind,
daar het toe nog maar min huise gestaan, die rnense
het nog in tente gewoon. En wat doen die militaire
hoof vir beIoning? Hij se: "Ferreira is 'n oproermaker,"
en hij Iaat horn in die tronk set. Jij weet, mij
kind, dat was mos ook een van die grate griewe dat
ons nie genoeg en nooit tijdig genoeg beskerming van
die goewernernent gekrij bet nie. En waarlik, op die
gesegde dag en datum, v a 1 die kaffers onder die leiding
van die profeet Makana. Graharnstad aan. Tienduisend
kaffers, mij kind, en nie een is daar klaar orn
hulk te keer nie. Toe kom die Engeisman the tronk
oopsluit en vra Ferreira orn te kom help. Maar Ferreira
se: "Ik sit bier veilig, loop, veg julle." Maar
natuurlik bet hij later tog gegaan, want dit was mos
die burgers wat die kaffers moes verslaan? Want,
mij kind, die soldate het nie geweet hoe om met die
kaffers te werk nie. Daardeur het huIle altijd so'n
treurige lot ondergaan. In die tijd, vertel mij man sij
grootouders, het die kaffers bier op die Kol-rand die
arme soldate oopgesnij en bij tientalle op die doringhome
gespalk."

39
Klein zoontje was weggekropen nit moeders arm,
't werd hem te luguber. Buiten tuimelde hij in 't gras
met Panto, de logge jonge plaatshond. Zijn moeders
staalblauwe ogen waren groter gegroeid ender 't verha
al .
"Partij keer het daar ook mense op wonderlike
manier ontkom," vervolgde de trouwe vertelster. "In
die kaffer-oorlog van 1845-46 had Jan Ferreira en
Gert Ferreira en Kootje Buarman, wat oak te Karega
gewoon bet, amper die flood gevind, was hulle nie deur
'n Hogere Mag uitgehelp nie. Hul drie was in 'n hos
vasgekeer deur 'n horde kaffers wat met die assegaaie
naar hulle gooi, totdat Jan 'n gevaarlike wend
gehad bet en Gert elf wonde. Toe s6. Jan Ferreira:
"Dis klaar met ens, laat ens bid." Toe set hij Gezang
7 in en hul sing: "Op bergen en in dalen en overal
is God," en terwijI hul so sing, hoer hulk die kaffers
gil en in hul taal roep: "Kern, weg Hui is towenaars,
towenaars, hul praat met hulle God, ens sal
verloor." En hul laat vat en vlug so gouw hul kan.
Later het van die kaffers verte!, dal toe die witmense
begin te sing, hulle arms somar lam geword het."
"Mij man," bedroomde de code vrouw ver weg
no van ons, "mij man was ook tweetnaal gekwes. In
die '46 oaring, 'n assegaai deur sij elboog en een
maand later was hij in die heup geskiet, gelukkig nie
ernstig nie, dit het deur die holster gegaan. Weet
jij, mij kind, wat 'n holster is ? Dit het hulle om die
geweer gedra om dit droog te hou. Dit was van geel
leer met groen baai gevoer. Die green haai het met
die keel in die wend gegaan. Ja," zuchtte zij, "toe
die swa.rtes eenmaal gewere gekrij het, toe het dit
nog 'n beetje swaarder geword vir ens mense."
"Die Ferreira's was 'n dappere gesIag," overpeinsde
mevr. Fick, "maar hulle is nie nitsonderinge nie.
0 nee mij kind, in die droewe dae het so menige man
en vrouw da.de gedoen waarvoor hulk wel honderd
keer die Victoria Cross ken gewin het, had ens so'n
in s t ell ing gehad."

40
"Dis net jammer," vond Lenie, "dat ons mense
so min aandag daaraan geskenk het. Hoe kom het
hulle dit nie opgeskrijf nie, elkeen die ondervindings
van sij familie, dan sou ons pas weet, hoe hulk in
eeuwigdurende angste geleef het en hoe moedig hul
ook die verskriklikste weerstaan het. Nou ices jij in
ons geskiedenis-boeke: "Die grense was nie voldoende
beskerm nie," en dis al... maar wat dit beteken het in
die lewe van onse grootouders, dit voel die nageslag
Me."
Wij herin_nerden ons 'n verhaal door Ds. de Kock'
van Grahamstad verteld, toen wij aan zijn gastvrije
dis aanzaten.
"In die Alice-distrik Ieef 'n familie Erasmus. Die
plaas het al aan hul oorgrootvader behoor. Dit was
'n mooie plaas, en die nu Erasmus was 'n werksarne
man en so het die familie goed aangegaan. Hui
sou heelmaal gelukkig geleef het, was dit nie dat die
barbaarse kaffers die skrik van die buurt gewees was
nie. Dan roof hulk die veekrale keg, dan moor hulk
die beste onder die 1este uit. Een dag is Erasmus
besig in die laude, en daar sien hij 'n horde barbare
aanswer i7. Huis-toe gaan was die eerste ding, en toe
die vrouwens raadpleeg. Daar was behalwe mevr.
Erasmus en haar kinders nog 'n vrouw wat daar met
haar kinders gekuier het. Maar eon nitkoms blij oor,
die vrouwens en die kinders moes vlug en Erasmus sou
perbeer die horde teen to hou, solank hij ken. Hui
span haastig in... die afskeid van Erasmus en sij
vrouw moes kort wees, maar was, soos hulk wel het
kan denk, voor altoos. Die vrouwens kom veilig uit,
maar van Erasmus hoor hulk nooit meer nie. Sewe
jare later word daar hij me -vr. Erasmus op die kernhuisdeur
geklop. Sij gaan kijk en daar staan 'n kaffer.
Hij vra of sij mevr. Erasmus is en se, hij kom
vir haar vertel van haar man. Sij is verbaas en laat
die kaffer inkom. Toe hij hinne is, slaat hij die mouw
van sij baatje op en... 'n haard hang aan sij arm. H&j
vra vir haar of sij die baard herken ? En sou sij nie?

4 1
sij sien dalik, dis die baard van haar man. Dodelik
verskrik vra sij wat dit beteken en die kaffer vertel vir
haar: Hij het bij die barbare behoor sewe jaar geled.
Hij was al die jare weg gewees, maar nou hij weer
in die nabijheid van die plaas kom, voel hij somar hij
woes vir haar gaan se watter dapper man sij gehad
het. En dan yang hij aan vertel. Toe hul bij die huis
aankom, krij hul Erasmus daar. Hij staan met sij rug
teen die muur en sij geweer maak baje van hulle dood.
Solank hij kon skiet, het hij hulk ver kan hou, maar
daar het ''n oomblik gekom dat die roer nie meet kos
gehad het nie, en toe het hul nouwer en nouwer om
horn getrek. Erasmus slaan met die geweer nog baje
van hulle neer, maar dan is dit ook klaar, want hij wat
daar voor haar staan, gee vir Erasmus die doodsteek.
En omdat die kaffers daar baje van gedenk het dat
h ij vir so'n sterk man die doodsteek gegee het, krij
h ij die eer am vir horn af to slag. Hij snij die baard
uit, die ander kaffers dokter sij arm, snij 'n reep daaruit
en plant die baard daarin; en die baard het mooi
vasgegroei in sij vIees tot sij grote eer, omdat hulle
sc baje gedenk het van die dappere witman."
Bij dit verhaal vroegen we ons af: "Waar blijft de
Aimard of Karl May, die Zuidafrika's romantiek geeft ?

43
HOOFDSTUK V.
"DIE WITTE KRAG."
en Moskau waren weer ingespannen, 't
ging nu naar 'n gehuwde kleindochter van mevr. Fick.
Boger dan De Post, doch even mals srnaragd de hangen
waartegen 't huis gebouwd was. Hoe rnooi de
wereld oak hier, looter lome lust. Ver weg; als uit
'n speelgoeddoos, huisjes tegen de berg of diep in 'n
vlei,
Na de tee met de heerlike broodjes en koek gingen
we naar 't ploegen kijken. De eigenaar hield er
n oog op en joeg eerst voor ons de struisvogels weg.
Hoe elegant dansten ze been. Nu de struisvogels
geen nut meer hebben, warden ze eigenlik aan bun
lot overgelaten. Ze vinden genoeg om van te leven,
doch te weinig om te tieren.
"Ts 't niet 'n heetje ondankbaar ?" vroegen wij.

44
Vroeger had men your hen gezorgd als voor kinderen.
"Ons het net gesaai vir h u 11 e en net so'n
beetje vir eie gebruik," vertelde de wakkere boor.
"Ons het nooit perbeer orn die grand winsgewend to
maak nie, ons het genoeg verdien met ens vere. Maar
nou."
Zijn blik omving de wijde wijdte rondomme, 't behoorde
a1 aan hem, en dan bleven zijn ogen rusten op
de stoere ossen die de ploeg trokken diep door de glibberige
aarde. Twee span ossen sneden vocht glimmende
voren, berg-op, ieder aan een zij van 't a fgepende
vierkant.
Toen we huistoe reden, zonk de zon achter de
bergen, 't laatste zonnegoud saamgetrokken op 'n
cud mielieland, en langs die oude gouden mieliestronken
ging 'n kaffermeid; haar fel-rode hoofddoek ylammend
er boven uit, haar bruin-gele kombaars tonig er
tussen_ Wondervreemd vial dan plots de nacht om
ons. 't Werd alles zwart en in 'n beangstigende
nauwheid schok-schommelden we huiswaarts.
Mevr. Fick was al ongerust, we moesten niet zo
laat uitblijven.
"ja, mij kind, hoe vrugbaar lijk alles nou, mewaar
nie? En vroeer niks als digte bus. En als die
bosse sou kan vertel! Sien jij, daar het menig soldaat
wat gedeserteer het uit die engelse Leger, hier in onse
bcsse skuiling gesoek. Daags hou hij vir horn dop,
en in die aand kern hij aangesluip en krij kos hij die
mense. Daar weon nou nog nakornelinge van daardie
soldate, bier in die omtrek."
Na 't avondmaal, mevr. Fick in de luierstoel met
rk• warme karos er over, wij aan tafel om de soemende
lamp.
Mevrouw Fick bepeinsde weer 't verleden. We
zagen 't en wachten af. De putjes trokken in de wangen,
in de nude vriendelike ogen vonkten speelse
lichtjes. Dan keek ze ons aan en als las ze de vraag

45
in onze agen: "Ik denk aan ou-Schobeck. Hij was
regte towenaar."
"'n Tovenaar ?" We schoven onze stoel aan.
"ja, 'n regte towenaar het ons bier gehad; dit
was nog v66r die trek. Die "Witte Krag" het but vir
horn genoem, maar sij naam was Schobeck.
"In die Humansclorp-distrik het hij \gewoon.
Hij was 'n seer welvarend man, hij het 'n meule gehad.
Evangelist was hij gewees en 'n braaf, godvresend
man. Hij was nie getrouwd nie. Sij hare het
in lang krulle am sij hoof genang. Al was ik maar
klein gewees toe hij leefde, ik het tog goed vir horn
geken. Ons kinders was almal 'n beetje bang vir
horn. Maar dit beteken nie veel nie, die groat mense
was ook maar bang vir horn gewees, viral die vrouwens.
Hij het nie klere gehad als die ander mans
nie, hij was soos 'n monnik gekleed gewees en hij
het altijd to voet gegaan. Ons kinders het nooit die
indruk gekrij dat hij so'n danige groot man was nie,
hij praat net soos ander mense en lijk baje eenvoudig.
Mij ouma was ook so'n baje beetje bang gewees
en sij vertel naderhand, toe ons opgegroei en
Schobeck lank al dood is, dat wanneer ons binnekom
als h ij daar is, sij so'n senuweagtige g-evoel gehad het
alsof sij ons moet nit ja. "Laat staan kinders",
fluister sij dan, "nave nou nie neul nie", en ons het
ook braaf uitgegaan. Die mense het altijd angstig
gevoel als hij in die huis is, want hulle weet goed,
elke woord wat hulle praat, hoor hij, al is hij nie in die
kamer nie. Maar die mense het daarom tog die
grootste verering vir horn gehad, hij het altijd elkeen
gehelp wat in die nood was en nooit geld wil aanneem
nie. Die wonderlikste dinge het h ij gedoen. Die
soveelste kafferoorlog, jij weet mij kind, die kafferoorloge
het maar altijd aangegaan, het die swartes
Alexandria aangevaI. Dit was in '34. Die kerk
het hulle al afgebrand, en die vrouwens en kinders
wat skuiling gesoek het in die skoolhuis, wat deur-

46
Karel Landman met sij slawe gebouw was—het al beginne
te bewe, jij kan rnaar glo. Die mans skiet wat
hulle kan, maar die kaffers is duisende. Die mans
weet nie wat om te maak nie; toe hulle sien die kerk
bland, denk hulle aan die skoolhuis. Maar Schobeck
se vir hulle: "Wees gerus, die skoolhuis sal nie
brand nie." Daar storm die hordes met vlammende
takke op die skoolhuis aan, hul steek die toorse in die
strodak y . tien, twintig, en rneer en meer stompe
vuur... die dak wil nie brand Me._ Die skoolhuis staan
daar vandaag nog. Veel jare later, in '73, toe ouderling
Scheepers hesluit can 'n sinkdak op te laat set,
gooi die werkmense die grasdak neer om dit te verbrand,
maar, mij kind, die Bras wou nie brand nie.
1-Iotnots het dit toe saamgevat om hulk struise mee
te dek:"
Lenie bracht dampende chocolade binnen, 't werd
al kil zo 's avonds.
"Een dag is Schobeck op Riebeek. Voor die huis
waar Piet Retief toe geblij het op sij plaats Mooimeisicsfontein
staan 'n wa met meel. 'n Kaffer steel 'n
sak meel en loop, maar blij, toe hij die hek uit is, in
die middel van die pad staan. En daar kom Schobeck
aangestap, h 0 had vir die kaffer onbeweeglik
gemaak, totdat hij kom, en laat die kaffer die sak
meel terugbreng.
"Al was die mens-e bang vir horn gewees, hulle
het daarom nooit 'n bed vir horn geweier nie, ooraI
kon Schobeck reken op 'n bed vir die nag. Maar
daar was een vrouw gewees wat nie vir horn wou 10geer
nie. Marais was haar naarn, haar familie ken
ons nog goed. Schobeck is nie kwaad nie, maar hij
steek vd6r sij vertrek 3 stukkies bout bokant die deur
in die dak. Hij se vir haar: "Jij mac nie vir hulk
wegvat nie ,00k nie aanraak Hie." Die man lei horn
nit, en uit sij spijt daaroor, hij denk sij vrouw is nie
reg nie; maar Schobeck se: "Dit beteken niks, pas
net goed op dat sij nie die houtjes wegvat nie."

47
"En die man en die vrouw raas baje oor daardie
houtjes. Hij glo in Schobeck se towermag en sij
se, dis net spulletjes. En een dag toe sij oont
maak om brood te bak, vat sij die houtjes uit en
gooi hulle in die vuur. Die aand het sij gek geword.
Hulle het Schobeck laat roep, hij het gekom, vra of
daar niks oor geblij het van die houtjes nie. En daar
was niks oor nie. Toe se hij, hij kan Naar dan ook
nie red nie. Die vrouw het later wel beter geword,
maar sij het nooit meer helemaal reg gekom nie. Dis
daarom die enige keen, wat ik van weet, dat Schobeck
gewerk het. Hulk het horn "die Witte Krag" genoem,
omdat alles wat hij gedoen het, tot nut was van
die mense, sons jij vcrder sal verneem.
"Tussen Bedford en Adelaide was 'n skaapkraal,
wat aan die brand geraak bet. Baje vee was daardeur
al verongeluk. Mks lijk mooi bokant, maar
ander in smeul dit altoos. Dit het ag dae gereent
en dit het die vuur nie dood gemaak nie. Nog altijd
brand die kraal. Hulle denk aan Schobeck en die
man gaan so'n-toe en krij drie wit papiertjes in 'n
sakkie. Schobeck se: "Gooi dit in die brandende kraal
en loop en kijk nie om nie." Die man het zo gemaak
en binne 'n week was die vuur dood.
"En Gert Reinier, mij kind, toe hij plan maak om
saam te trek, het hij naar Schobeck toe gegaan en vir
horn gevra of hij horn nie wat kan saamgee oat
horn te beskerm Schobeck gee vir Gert Reinier
• 'n sakkie, en se, hij moet dit om sij hals hang en daar
hou, en nooit perbeer uitvind wat daarin is, dan saI
hij nooit deur die assegaai van 'n kaffer dood raak
nie. En toe hulle na die slag bij Bloedrivier in 'n
hinderlaag geval het, en deur 'n rivier moes gaan, met
die Zoeloe's op hut hakke, ja Gert Reinier ook van die
hoe wal, wat hulle moes afspring. Sij perd word under
horn dood gesteek, maar hij ontkom. Gert Reinier
het saam met ons teruggekeer kolonie-toe; die

4 8
sakkie het altijd nog om sij nek gehang. Toe hij al
bciaard was en Schobeck dood, wil die dogters tog
weet wat in die ou sakkie is. En daar krij bulle net
4 blank papiertjes."
•

49
1-100FDSTLIK VI.
DE TREK.
We waren naa.r Alexandria geweest, 'n veertig
minute') rijden van de Post—gedurende ons verblijf
stonden Bijbie en Moskau op ekstra voer—de historiese
omgeving beheerste ons ganselik.
Joist van dit distrikt waren de voornaamste voortrckkers.
Alexandria bezit nog de school door Karel
Lz.ndman met zijn slaven gebouwd. AI is 't rietdak
verdwenen, al wordt er 'n winkel in gedreven, ze
st6.6.t er tech nog. We zagen de kast door Karel
Landman gemaakt, em de schoolboeken, "de Trap
der Teugd," enz., in to bewaren. We zagen 't oude
kerkje, nu 'n woonhuis, waar de zorgbeIaden hollandse
Afrikaner zijn troost zocht. We zagen Spleenkop,
waar altijd gespionneerd werd wat de kaffers in
hun schild voerden. De grond daar rand Alexandria
is gewijde borlem! En hoe liefelik, Iandelik, teer is
berglandschap.

5 0
We hadden rand de oude verweerde put gelopen,
de put waaromheen 't dorp gebouwd was. De jongere
generatie vindt dat Alexandria te veel in de
laagte is en bouwt nu tegen de hangers op.
"Maar hulle kan maklik praat," de aude moeder
Fick. weet nie hoe dankbaar 'n mens vroeer
was als hij 'n plek krij waar baje water is. En als hulle
vandag die water uit die put altijd die kop op macs
sleep, sou hul ook maar in die laagte geblij het."
We vertelden haar hoe men bezig was op 't schoolplein
't oude kerkhof te ontheinen. Altijd maar waren
de voetgangers over de graven gegaan, tot 'n welvarend
inwoner op de gedachte kwam deze nude graven
te heschermen. Mevr. Fick wist nauwkeurig wie daar
coder de aarde sliepen.
"En mij kind, hoe vind jij ons kerk, mooi ne ?
Maar sien jij, die ou klein kerkie blij vir mij die
mooiste. In die on kerkie was 't dat mij ouers en
andere moed gesoek het vOlir hulle die wildernis ingeg
a an het."
Ze zweeg even, dan richtte ze 't hoofd op, en
einstig strak de anders zo glanzende open, als zag ze
't gebeuren heel ver weg, vervolgde ze:
"Karel Landman was 'n beetje vooraitgegaan,
orn die menigte mense wat hij bij horn had en am
hulle beeste. Dit was rnos duisende en duisende
stuks vee en daar macs pick your weer, sodat hulle
so'n dagreis van mekaar getrek het. ❑ns was met
Gert Maritz en ontrnoet Karel Landman na enkele dae,
en toen sien mij varier dat daar baje woelinge is.
Partij had vir Karel Landman gekies als hulle leier,
orridat hul geweet het, dat hij so'n betrouwbare, eerlike
man was. Maar daar was wat ander ]eiers won
kies, en dit het nie in orde geraak voordat Piet Retief
kwam nie. Hij stet eenvoudig vir Karel Landman
aan als die hoof en dan ook nog Gert Maritz en Gert
Rudolf. Non was die meeste tevrede, net 'n klompie
nie. Hulle het hulle eie voorman gekies en met

5
Potgieter saarngegaan. Dit was 'n kwessie van kerkelike
verskil gewees.
"Toe alles nou mooi gereel is, trek hulle weg.
En ik kan gems se, mij kind, dat ik op mij voete
Natal-toe gestap het. Ons aloes touw]ei, of andere
hulp gee, maar soos ons in die woeste wereld kom,
was ons tog nooit onder die oe van die moeders weg
gewees nie. Die moeders sit agter op die wa, met
die kleinste kinders en die bijbies, en hulk hou wag
dat ons nie die vergiftige bessies eet wat daar baje
groei.
"Om die twee of drie dae staan ons stil en dan
gaan die moeders was en strijk en koffie brand en
brood bak. Hulk maak in groot walle die oont en
die kinders sock koemes, want daar is mos nie hout
it die Vrijstaat nie."
"En waar streken de vrouwen dan hun wasgoed?"
"Op die was-kis. En jij kan maar gin, dat ons
moeders nie so'n beetje trots was nie als hul kinders
weer netjes en skoon loop. En meeste van ons moeders
kali trots wees, want hulk was nooit gewoon gewees
om to werk nie; die meeste het baje slawe gehad,
en nou 'noes hulle kiaar kom sonder hulp. Daar
was, soos ik gesé het ,net 'n paar meid-slawe saamgegaan
met hul mans, maar die had ook weer hulle
werk. Als ons dan so stil staan ,speul ons lekker
spulietjes, die vaders iooi die leer vir ons skoene. En
weet jij, mij grootvader Landman het 'n meuletje gemaak
van twee stene opmekaar; Noormannetje het
hulk dit genoem. Hij maak daar 'n ijster slinger
aan en 'n holte waarin die koren of mielies gemaal
word. Hui set gebreide vel en vlaamse linne op, dan
word die rneule aan die agterwiel van die wa vasgemaak
en als ons rij, maal dit vanself. Met die
melk het ons ook maar op die manier gewerk. Ons
het volop melk en boter gehad. Die karn was wijd
under en nouw bo, die deksel met 'n gat in die mid-

52
del en 'n gekruiste plankie, wat aan die karate uitsteek,
sodat dit nooit kan insak nie. V66r hulle die
deksel upset, korn daar 'n nat dock urn die rand um
die spatte te belet. Dit plaats hulle somaarso op die
wa en van die skud karn dit vanself. 1k het nog enkele
stukke wat ons van die trek terug gebreng het.
1k sal dit vir jou wijs."
"En waarmee speelde u, als de anderen werkten
?
"0, ons het baje mooie poppe gehad, die vaderlandske
poppe, 6 so mooi!"
"Vaderlandse poppen, wat meent u ?" wij nieuwsgierig.
"Die verfpoppe, die houtpoppe, mij kind, wat uit
Holland gekom het."
"En noemde u die vaderlandse poppen?"
"Seker ons het altijd van die vaderlandske pop
gepraat, aI was ons under engelse vlag."
Getroffen luisterden we toe en vertelden dat nu
nog die vaderlandse pop, Lijs genaamd, in Holland
door menig dochtertje gekoesterd wordt.
Dan vervolgde onze gastvrouw: "Natuurlik het
daar gouw 'n end gekom aan die kosbare vaderlandske
poppe en ons moeders het lap-poppe vir ons gemaak."
"En waarmee hielden de jongens zich bezig als
er zo'n halt gehouden werd?"
"0 hulle het allerhande beeste gemaak van klei,
en waans, en dan krij hulle 'n vrag am te rij... Maar
hul is partijkeer ook skeini gewees, mij kind."
't Binnensrnondse lachje, de putjes werden kuiltjes.
"Denk 'n beetje, wat mij man oorgekom het. Sij
moeder was 'n weduwe, wat met haar drie seuns getrek
het en mij oorlede man was 17 jaar gewees. Hij
speul een dag met 'n klomp jongens op 'n rand, so'n
rukkie gaans van die uitspanplek. HulIe gooi klippe
van die rand, en boor hoe dit rof en storm.

53
En hul stoei en raas en opeens val mij man oor die
rand. En tot sij grote skrik vat hij op 'n tier.... Sij
maters, wat gouw-gouw kom afloop orn te sien wat
van horn geword het, bIij stom van die skrik the hul
die tier bemerk. Mij man was natuurlik in die begin
baje verskrik gewees en hij weet nie hoe vinnig hij
sal trap nie. Hij neem glad g'n tijd urn te ondersoek
waar hij die meeste seer gekrij het nie, en hardloop
wat hij kan. Maar toe gebeur die wonderlikste. Die
tier hlij 1e waar hij le. Toe mij man moed vat en
nailer korn, sien hij die tier is cloud! Een van hulk
klippe had horn raak geslaan."
Mevr. Fick Ieefde korte tijd daar waar niemand
haar volgen kan. Als ze over haar man sprak, outglipte
ze ons. Was 't geen half Leven dat ze leefde
zonder hem ? Ze wachtte slechts urn weer met hem
verder te gaan. De scheiding was immers tijdelik?
"Mij kind," had ze ons toevertrouwd, "ens is
amper 62 jaar getrouwd gewees, en van d i e dag dat
ons huwelik ingeseen is, het elke jaar korter geword,
totdat dit maar weer een dag gewees het, die dag
dat hij van mij weggcneem is."
't Werd stil in 't voorhuis, totdat Lenie met de
koffie weer levendigheid bracht.
"Die swaarste is wet gewees, die trek oor die
Drakensberge," verhaalde moeder Fick nu. "Baje
het die agterwiele van die waans geneem. Ons kinders
het takkebosse aangebreng wat your die wick
gelé moes word em die wa so lang te hou. Is dan
alles reg, dan gaan hulle of en laat die agterste end
sleep. Partij het ook remskoene gehad en partij het
die bele wa uit mekaar geneem. Partij waans is leeggehaaI
en elk sjouw sij besittinge self our die Drakensberg.
fa, mij kind, dit was nie somaarso 'n kleine
gedoente nie, dit was 'n grote ding gewees. En ag als
ons dan weer stil hou en hul sing in die aand: "0
grote Christus", of vroeg teen dagbreek die moregesang:
"Wij danken U, barmhartig God", dan het dit

54
te mooi geklink. Mij oupa het altijd gese, dit was na
so'n gesang alsof hulle voel, hul word beskerm. En
is hulle dan ook nie beskerm gewees nie? Kijk, watter
woeste wereld het hulk deurgegaan, vol ongedierte,
vol giftige plante wat hulle nie geken het nie
en die miljoene barbaarse kaffers. En kijk dan hoe
ongelukke daar gebeur is en verbaas jou dat
daar nog genoeg oorgeblij het om nuwe lande te stig,
die Transvaal en die Vrijstaat, niewaarnie?"
De grote moederhanden lagen ineengeslagen in
de schoot. De zachte, ronde mond trok 'n weinig
recht, de lachende blauwe ogen waasden weg.
"Sondags staan ons stil en hou godsdiens. Kan
jij glo hoe opreg daar gebid is? Want wat sou van
.ons geword het, had ons the die vertrouwe gehad dat
Een oor ons waak nie ?"
"Waren er wel die aan terugkeren dachten?"
"Daar was, mij kind. En is dit nie natuurlik
nie? Maar die grote geloof en die vertrouwe in die
man wat hulle almaal lief gehad het en van wie almaal
geweet het, h ij sal hul met Gods hulp lei, waar
hulle in vrijheid en vrede hulk cie lewe kan leef, het
hulle saamgehou. Dit het hulle rimed gegee om vas
te trap. Piet Retief was die vader van almaal en
daarom het hul almaal gevoel als broers en susters." ,
Lenie riep ons buiten. Daar had zij al de gebruiksvoorwerpen,
van de Trek teruggebracht. Mevr.
Fick, alhoewel ze 't 'n weinig guur vond, kdn toch
niet binnenblijven. In haar warme mantel goed ingemoffeld,
kwarn ze ook kijken, en... uitleggen.
"Dit, mij kind, was die tale'. Als ons opbreek,
neem ons die blad of en vouw die bene op. Kijk so,
sien jij, mij kind? En hier, dis mij vader sij skoenmakerskissie.
Dit lijk non verwaarloos, maar dit was
in die dae blink."
't Was 'n bruin houten kistje met koper beslag,
-van binnen afdelingen voor verschillend gereedschap.
"En dis die boterbalie, ook van onvergankelike
bout gemaak, mij kind. Hier, voorkant, is die gootje

55
om die water uit te gooi, en hier aan die andere kant
die greep om vast te hon. Dis almaal uit een stuk
hout gemaak, soos jij kan sien, een van mij ooms
Landman het dit gemaak. En bier ken jij die ?"
"'n Kaarsesnuister", wij blij zo'n bekend oud-hollands
voorwerp te zien.
"En hier, dis die koelvorm en hier het jij mij
vader sij flijm, hierinee moes hij die beeste en perde
bloed-laat."
Wij openden 't bruin houten heft met koper beslag.
"Pas op mij kind, dis altemet nog skerp, hul het
dit altijd baje geslijp, dis seker daarom dat hulle horn
"flijm" genoem het. Hul set dit op die groot aar
en laat so die bloed uitkom. En sien jij hierdie voetstoof?
Dis gemaak van die lessenaar wat Jan Vogel
—sij vrouw was ook 'n Landman, mij kind,—scam .
geneem had op trek. Nadat hij terug is, maak hij
daar voetstovies van voor 'n aandenke. Hij gee een
aan mij vader sij oudste suster en na mij tante dood
is, stuur die kinders dit vir mij. Sien jij, wat eers die
handvatsel van die lessenaar was, is non die handvat
van die voetstoof. Die Jan Vogel was-ook na sij terugkorns
een van die voorrnanne gewees om die sustenatie-fonds
te stig, sodat hulk uit die interes van diekapitaal
vir die Predikant se salaris kon sorg, in plaats
van soos dit altoos gebeur het, te kollekteer. En wat
denk jij nou, sal dit weer?"
'n Wit linnen lap werd ons voorgehouden, bag en
smal, de kanten fijntjes gezoornd.
"Dis die voortrekkers-servet. 1k het van mij ouma
nog baje gekrij, maar hoe gaan dit mij kind, jij
gebruik hulk dan maar. 1k het daarom hier die ene
goed bewaar. En dis mij oorlede man sij geweer, die-
Hayton-geweer. Dit skiet baje ver, dit was 'n virname
geweer gewees.
"Mij vader sij geweer, wat ons teruggebreng het
van die trek, het mij oudste broer geerf. Toe die '46.

56
ourlog kom, is hij nog maar net 17 en die geweer was
fP swaar vir horn gewees. Toe het mil man die familie
gevra of hij die on roer mag krij en vir Willem
Adolf, mij broer, het hij 'n nuwe in die plek gegee.
Later kom die Basoeto-oorlog en mij man stuur mij
vader sij ou-geweer naar sij broer, die latere Generaal
Fick, als 'n present. Een dag sal ik die geskiedenis
van daardie geweer verder vertel, mij kind, dis baje
interessant.
"En hierdie het in die wa gehang, dit was die
gereedskapsak. Ons moes baje suinig wees met
ons gereedskappe. Dit moes altijd mooi opgepas
word dat daar niks sock raak nie."
Twee smalle plankjes, van boven toegepunt, daarin
'n gat geboord aan beide kanten.
"Die skone vel het hulle als dit nog nat is, langs
die kante van die plankies gespijker. Wat bedoel
is als die agterkant, het ho'er gekom
als die voorkant. Dan het hulle 'n riernpie
.dear die gate van die plankies getrek wat dit
in die wa sij tent laat hang het. So het hulle ook
tentsakke gehad van tijk gemaak, met almaal afskortings.
Daarin het hulle van alles gehad, wat 'n mens
so aldag nodig het. Hulle berg daarin die kam en
borsels en handdoeke en boeke en 'n bottel water en
'n beker. Als mens rij, dan wil jij weet als jij iets
wil he, waar am dit te haal, net sous in jou huis, dat
jij nie hoef te sock en rondkrap nie.
"En in die ou-plank huisie is nog die hout kateI
wat in die wa gehang bet," zei Lenie en nam ons mee
naar 't oude plank-huisje door de familie Fick bewoond
vddr 't geriefliker grate huis gebouwd wend. 't Staat
'n weinig lager dan 't woonhuis en wordt nu gebruikt
als melkhuis. In 't grootste vertrek staan aIle dingen
die nodig zijn your 't waken van hater. In 'n
kleiner vertrek allerhande gereedschap en daar hi,,g de
oude kartel.

5 7
"Mij kind, jij kan nie 0o hoe Iekker dit slaap op
so'n katel nie. HO hang in die wa en ons noel nie die
skokke en skudde ons sukkel lekker in slaap."
We vonden er nog 'n remschoen. HeIaa,s ontbrak
daar een deel aan, toch kregen we 'n clenkbeeId
van 't gebruik van de remschoen gemaakt toen de verbluffende
tocht over de Drakensbergen plaats vond._

59
HOOFDSTUK VII.
BLAUWKRANS.
" jij weet," vervolgde de zachte donkere stem 't
verhaal van de Trek, "jij weet dat Retief naar Dingaan,
die koning van die Soeloes, gel; aan het om van
hom land te koop om ons te vestig. Oupa Retief vertel
later hoe hij die eerste maal hij Dingaan ingekom
het en moet beloof, eers die vee, wat Sinkonjella van
Dingaan gesteel het, terug te breng en hoe hij dan
Sinkonjella gekrij het. Hij kom met 'n sestig
man en enkele kapteins en ook 'n paar van Dingaan
sij yolk under aan die berg, waar. Sinkonjella blij.
Retief stuur 'n boodskap, dat Sinkonjella moet
uitkom, hij wil met horn praat. Sinkonjella het 'n
sendeling bij horn gehad en vra vir horn of dit veilig
sal wees: "Sal hij niks vir mij maak nie ?" vra hij. Die
sendeling se: "Dis goed, hij sal niks vir jou maak
nie." En Sinkonjella kom uit, en oupa Retief praat
met horn, maar hij wil nie die vee teruggee nie."
"Goed," se Retief, "dan hou ik jou vas, totdat
jij 'n ander beslissing geneem het. Glo vir mij, dis
baje beter vir jou in vrede te leef dan oorlog te maak."

fio
Retief laat Sinkonjella boei en hou horn vas en na
Brie dae se hij dat hij van sij yolk sal saamgee om die
vee te wijs. Hulle gaan uit, mij kind, maar geeneen
kan meer 'n spoor van die vee krij nie, die kapteins nie
en die yolk van Dingaan en Sinkonjella ook nie. Want
ons het met ons waens die spoor doodgerij. Maar
Retief gee nie so gouw in nie... en hij kijk en hij
kijk, en h ij krij die spoor tog nog. Sinkonjella moet
nicer beeste terugbreng als wat hij geneem het, voor
vergoeding. Daar was ook baje vee bij wat van ons
gesteel was.
"Toe gaan oupa Retief vir die tweede rnaal Dingaan
toe. Sij vrouw het bij ons klompie aan die
Boesmansrivier geblij. Almaal het so pleisierig gevoel.
Nou sal al die swaar virbij wees, denk hul, nou
sal 'n heerlike vrije lewe begin. Retief het Dingaan
so mooi gehelp, hij sal horn sekcrlik dankbaar wees
en graag die troop sluit. Want, mij kind," onderbrak
de vertelster, en haar goede moederhand drukte ernstig
overtuigencl de onze, "mij kind, daar is gese dat
ons altoos land van die swartes geneem het en dis 'n
leun, 'n groot leun. Ons het betaal. Natuurlik was
dit nie so baje als wat 'n mens nou sou gee nie, maar
die grond was mos ook veel minder word, niewaar-
Me, maar ons het altoos betaal met geld en met vee,
en met rnorele steun ook, mij kind.
"So leef ons lekker en helemaal tevrede. Maar,
toe die tijd verloop, dat Retief met sij manne terug
ropes wees, word onse vaders onrustig en hulle stuur
'n klompie jong mans nit om die vee bijmekaar te
maak. Bij die klompie was ook mij oorlede man gewees,
toe nog 'n jonkman van 17 jaar, soos jij weet,
ne."
Weer dreven even haar gedachten weg, dan lokte
haar stem innig-lief: "So mooi als h ij dit altoos kon
vertel. Dat jij tog nie vroeer gekorn het nie, mij
kind."
Dan keerde ze terug tot Boesmansrivier. "Goed,
die mans gaan nit om die vee bijmekaar te maak en

ulle nntrnoet 'n Engelsman op 'n skotskar. Hij kom
juis van die kant waar Retief vandaan moes kom, en
hulle vra vir horn of hij ook iets van hulk weer. Hij
se nee, hij het vir dae geen mens ontmoet nie. Hul
vra of hij ook kaffers gesien het, hij se nee, hij het
ook geen kaffers gesien nie. En hij rij verder, en
gerusgeste) gaan die jonkrnans hul pad. Maar kart
daarna sien hulle ver weg 'n wonderlike heweging op
die Berge... Mij man vertel later, dit het gelijk soos
'n swerm sprinkhane. Die lug het somaar donker
geword. Hij had nog nooit soveel lewende goed bijmekaar
gesien nie."
"Draai om, draai om," skreeuw Leech, sij varier
was 'n Engelsman wat 'n boermeisie getrouw het, hul
was ook met die Trek saamgegaan. Die twee semis,
Leech en Fick, was groat vrinde en was altijd b6jmekaar
gewees. "Dra.ai orn", skreeuw nou almaal vir
rnekaar en hulle draai om en loop vir hulk lewe, want
die assegaaie het al om bul geloei. En..."
't Bekende lachje, de kuiltjes deden guitig mee,
dan onderging de alike mend 'n verandering, de ondeugende
lach werd 'n vergoelikende lach, 'n verheven
lachje van al begrijpen.
"Mij kind, mij man kom in die laer aan en hij is
so bang, dat hij somaar wil broek oprol en terug die
hinnenland-toe. Maar hul bedui gouw vir horn dat hij
moet help veg."
Hoe in-men selik scheen ons de angst van de jonge
Fick, en hoe hong stond de vrouw, die dit moment
van zwakheid in de man, die ze z6 had lief gehad, niet
verzweeg.
"Die vrouwens help gouw-gouw laer trek, maar
butte is so haastig dat hul dit nie mooi kan reg krij
nie. Dit was 'n sware werk. Hul trek dit in 'n halve
maan, maar daar is een plek, waar hulle die waans
nie aanmekaar kan krij nie, sodat daar 'n gat is. Maar
Gert Rudolf rij die kanonnetje, wat op wieletjes staan,
die Stelletje het hul dit genoern, naar die gat, en daar-

62
die kanonnetje het die eerste kanonskoot in Natal afgegee.
"Terwijl hul in die laer alles reg maak, gaat daar
'n klompie uit onder Gert Maritz, om die eerste stormers
die oortog oor die Boesmansrivier te belet. Mij
bang jong Fick was ook daarbij pewees, Die Soeloes
gaan hand aan hand die sterke rivier deur en ons
mense skiet die middelste ene, dan laat hij los en die
ander spoel weg. Die wat oorkant die wal staan, verlies
nie tijd nie en gooi hul assegaaie om die oortog
molik te maak. Daar sien ons mense op eenmaal,
die Soeloes het 'n ondiepe gedeelte gevind en sock
daar deur te raak, nou moet die klompie terug naar die
laer. Hulle hardloop 'n end en Iaai ondertussen die
roer, dan blij hul staan en skiet sarsie, hardloop
weer en laai opnieuw en skiet weer, en so gaan dit
tot hulle bij die laer is. Die kanonnetje breng anderwijI
die skrik ander die swartes. Als daar 'n skoot
val, le hul somaar plat en als die skrik oor is, gaan
hulle weer aan. Die kanonnetje het mooi die terugtog
naar die laer molik gemaak, maar daar het tog sewe
van ons manne gevat.
"Toe Gert Rudolf nou bemerk watter uitwerking
sij kanonnetje het, is hij heelmaal ontevrede. Sien
jij, die kanonkoels gaan net soos onze gastvroui,
zocht vergelijking en vond er . spoedig een
welke ons volkomen de bedoeling duidelik wist te maken.
"Sien, mij kind, die kanonkoels gaan net soos
'n tennisbat, hul raak maar net een plek. Toe maak
Gert Rudolf 'n plan en die vrouwens breng al wat hul
aan pepermunt-blikkies besit bijmekaar. Die mense
had baje blikkies peperrnunt saamgeneem op die Trek,
rnij kind. En but het die lefre blikkies moni bewaar.
Ons het nooit lets weggegooi, want ons het mos niks
kan koop nie.
"Gert Rudolf gooi die bek van die kanon, soos
hulle die voorkant genoem het, agter-toe en set 'n
perpermunt-blikkie in. Dan set hulle in die blikkie 'n

63
sakkie kruit, hul gee 'n sneedje in die sakke dat die
kruit maklik kan ontbrand. Dan gooi hul handvol
geweerkoels in, hulle stamp alles goed vas met die
laaistok en um nou te maak dat dit nie sal uitval, stop
hulle die bek toe met pluisies. Die bek word weer
reg genet en een kom en skiet sij revolwer in die setgat
agter en dan vlieg dit, dit vlieg met die peperrnunt-blikkie
en al. Die kaffers het nie geweet hoe
om te maak nie. Wat nie geraak is, durf lang nie op
te kom nie. Die pepermunt-blikkies was 'n grout sukses
gewees. Maar mij kind, als die kanonnetje klaar
geskiet het, le hij somaar op sij rug van die skok, en
dan moes die mense lag, hoe swaar hul ook gekrij
het."
"Ma meet nie vergeet om ook van Martinus
Oosthuizen en van Rensburg te vertel nie", kwam
Lenie tussenbeide. Zij ging af en aan door it voorhuis,
en hoewel zo bezig, miste ze weinig van 't geen
Naar moeder vertelde.
"0 nee, mij kind, hoe sou ik dit vergeet ?" ijverde
onze gastvrouw. "Martinus Oosthuizen was 'n held,
'n grote held."
En tot ens weer: "Mij kind, sees jij weet het ons
nie alinaal dig opmekaar gestaan nie en so was daar
van Rensburg gewees en die van Oosthuizens en nog
meer andere, wat 'n goeie rukkie gaans van ons geblij
het. Toe die mense, wat verder af gestaan het, die
eerste sarsie hour, wat die mans afskiet om die Soelees
die oortog our die rivier te helet, denk hulk dis
vreugde-skote ,omdat oupa Retief terug is. Maar toe
hulk die aanhoudende geskiet hour en later die kanon,
weet hulle daar is jets verkeerd en die wat naaste
aan was, perbeer urn ons laer te bereik. Die waders
en moeders dra die kleintjes. Hul skreeuw nie anders
als "loop hard, loop hard", teen die grotere kinders
wat agteraan kom."
Even stokte de stem, de oude ogen waasden voch-

64
"Denk 'n beetje rnij kind, hoe hulle moet gevoel
het... So korn ook Martinus Oosthuizen aan gehardloop
en hij kom onderlangs waar van Rensburg staan.
Van Rensburg was met sij mense op 'n kop gevlug.
Hij skreeuw vir horn dat hulk munitie klaar is, of hij
nie uit die wakis onder aan die kop munitie sal kan
krij nie, hul sal vir horn vrijskiet. Want wat was daar
met van Rensburg se mense gebeur ? Die vrouwens
het haastig die kruit uit die wakis gekrij en partij
van die mense het in die wakiste ook sakkies rijs
geberre. jij weet rijs was 'n kosbare ding vir ons,
dit het hulk net vir die sieke bewaar. En nou had die
vrouwens in hulle angs en haas in plaats van almaal
kruit ook sakkies rijs daarhij geneem. Witter skrik
dit gewees is, toe die mans die kruithoorns wiI vu] en
hulk ontdek, dis net sakkies rijs wat daar nor is, kan
jij somaar begrijp. En Martinus Oosthuizen h e I: sij
lewe nie te goed geag orn hulle te red nie. Hij het
nie eers aan horn self gedenk nie, maar die munitie
gaan haal, al loei die assegaaie bij honderde orn sij
kop. Hij het die waans bereik en die sakkies kruit
uit gebreng. Martinus Oosthuizen is hier van onse
buurt gewees. Hij het te Olifantshoek gewoon, sij
vrouw was 'n suster van Gert Rudolf. Hui het in
Natal geblij na die anneksasie."
"En hoe ging 't in 't lager aan de Boesmansrivier
?"
"jij kan glo dat hul swaar gekrij het. Die mense
het nie tijd gehad urn op of om te sien, nie eers om
te eet nie. Die grout meisies help die geweers laai
of hulle pas die klein kinders op. Gert Maritz het
die eintlike kommando gehad. Hij was al 'n beetje
end gewees, 'n waardige man met 'n lang baard.
"Mij kind, die hele dag had die geveg a.a .ngehou
en toe die son wegsink, bekruip die mense die angs
vir die nag. Hoe sal hulk in die nag die laer kan
beskerm, hoe sal hulle in die duisternis kan veg ? Hulle
het inks van die Soeloe-natie geweet nie mij kind; nie

65
geweet wat is hulk manier van veg nie en hulle denk,
hul is verloor. Maar toe die aand kom, trek die Soeloes
of en ons is gered. En hulk het ook nie die ander
dag teruggekom nie. Mij man het altijd gese: "Die
Soeloes is 'n dapper nasie. Hulk hekruip jou nie van
agter nie, hulle sluip nie aan in die nag nie, hul storm
jou altoos teen dagbreek. En lafhartigheid word met
die dood gestraf. Als daar 'n kaffer kom met 'n koel
in sij rug, steek sij kaptein horn somaar dood, want
hij weet so een het geving." Maar dit was ons mense
toe nie bekend nie. En d i e geluk toe hul sien, die
hordes trek weg; die geluk, mij kind, was te groot I
Hulle val mekaar in die arme en buil van dankbaarheid.
"Toe die eerste ontroering virbij is, word Leech
en Fick gouw-gouw uitgestuur om die gewondes te
help. Hulle kom fangs 'n gewonde kaffer en wil
vir horn hulp gee, rnaar die harhaar gooi In assegaai
naar Leech. Dit het net deur sij mouw gegaan,
maar hulk slaan daarom vir horn dood."
Wij meenden dat die kaffer hun zuivere bedoelingen
niet begreep en rich daarom nog verweerde
wat hij kon.
"Dit kan so weer, maar die jonkmans het vir hulle
nie eers rekenskap gegee waster redes die kaffer
kon he om nog hulk dood te sock nie. Hulk slaan horn
dood. Dit was die veiligste. Later yang hul 'n Soeke
wat perbeer viug en hulk wil van horn weet wat geword
het van Retief en sij marine. Hij w i I nie praat
nie. Halle slaan horn, liij moet spreek. En eindelik
krij hulle dit uit horn. Hij vertel hoe alles gegaan
het en hulle is so verskrik en voel so seer en is
so verontwaardig dat hulk horn op die plek doodskiet.
Dis die eerste berig gewees wat daar van
Retief se dood ingekom het. Later het nog weer kaffers
die verhaal bevestig."
"En hoe droegen ze dat .vreselike nieuws ?" wij
in spanning, " 't verlie:s van 'n man aIs Retief?"

66
Berusting, 't gouden wonder op zo veler gelaat,
lichtte ook bier.
"Hoe sou hulle, mij kind? Die eerste gedagtes
het naar almaal uitgegaan. Daar was amper sewentig
to betreur, en in die eerste het elkeen sij eie leed
die meeste gevoel. Ja... later, toe het almaal meer
aan die verlies van hulle leier gedenk."
Mevr. Fick dwaalde af, ze doolde gaarne in de
hof van haar herinnering. Als we haar slechts tijd
lieten, kwam ze van zelf terug.
"Dit was 'n sware dag gewees en dan die nuws
van die verskrikkelike, jij kan gerus se onoorkomelike
ramp. Toe ons ou-kkin klompie die aandgesang aanhef,
toe beef die stemme van die sterkste marine."

67
HOOFDSTUK VIII.
DE STICHTING VAN PIETERMARITZBURG.
"Toe almaal wat nog leef, in Maritzhurg sa,ant
kom, was die geween nie om aan to hoor nie, mij kind.
Daar was nie een gesin gewees waar nie 'n dierbare
bloedverwant ontbreek nie. Partij een, partij twee of
nicer, en daar was ook ganse gesinne wat gemis
word, en baje, o so baje weesies wat jammerlik skrei
om hulle oilers."
De nude trouwe ogen schoten achter de ivoren
luikjes, de warme moederhanden klemden stiff ineen.
HMI-de ze nog 't geween, 't geklaag ? Zag ze weer
die witte Iijdens-gezichten ? Ze was toen nog maar
'n kind, dpch hlijkbaar 'n kind dat sterk meegeleefd
had. En wat maakt meer indruk op 'n gevodig
wezentje dan de diepe droefheid van voIwassenen?
"Daar word 'n vergadering gehon of ons maar
nie terng sal keer nie. Maar die vrouwens se "nee",
en ons blij."
Donkerder dofte de droeve stem, "En alsof ons
lijde nog nie genoeg was nie, kom daar die rnasels

58
pla, wat baje van ons mense weggeneem het. Mij
moeder sterf daaraan en al mij inense het swaar siek
gele. Net mij oupa Vermaak en 'n suster van mij
moeder het nie siek geword nie. Hulle twee was amper
net die enige gesondes in die kamp. Hier le siek en
dzIar le siek, en mij tante loop net van die een tent
naar die ander om te help. Ons het mos nie dokter
gehad en ook nie medisijne nie. lk weet nog goed,
toe mij moeder baje siek was, haal mij vader Erasmus
Smit. 1k boor nag, hoe hij praat met so'n bewerige
stem. Hij was al oud. Lang grijs krulhare
het hij gehad.
"Mij moeder het 'n bijbie nagelaat van twee
maande, en toen se 'n vrouw v. d. Berg, sij wil die
bijbie vat. Mij Pa is al te blij dat sij kind goeie versorging
sal krij, maar twee maande later is albei dood
aan die masels, die versorgster en die kind. Dit was
'n baje treurige tijd. Die mense het so hulpeloos gestaan
teenoor daardie kwaad, maar viral het die
gebrek aan goeie kos ons baje swaar laat krij. Ons
het net van mielies geleef, mielies wat die mans gaan
haal als die nood dring. Weet jij, mij kind, die Sae-
Ines het hulle undies begraaf in hulle struisse ander
die vuurplek. Die vuurplek is in die middel van die
struis. Daar is 'n gat gemaak, wat uitgesmeer word
met mis en aarde. Dit word hard en daarop kom die
vuur. Wel, ons mense het geweet daar onder die
vuurplek bewaar die Soeloes hulle mielies. Sacs ik se,
als die flood dan dring, gaan daar mans te perd 22
tot 23 mijl ver en breng uit die verlate struisse die
mielies. Mij Pa het altijd gese, was dit nie vir die
mielies nie, dan het ons aImaal van die hanger omgekorn.
Daar is dan oak in Pietermaritzburg 'n verbond
gemaak, dat ons en ons nakomelinge al dag
gestampte niches op tafel sal he., omdat die niches
ons lewe gered het."
Nu begrepen we meteen, waarom we elke dag
'n weinig gestampt koren op ons bord kregen. We
bespraken de hijbelse herkomst van dit verbonci en

6g
de grate waarde van tradities. Dan ging mevr. Fick
voort.
"Jij moe nie glo dat die tramp somarso 'n kleine
ding was nie. 0 nee, dit het net sons 'n regte stad
gelijk met strate en pleine. En voor onse veiligheid
was oak gesorg. Random die stad het hulle mure
gebouw van pale, wat almaal skuin gestaan het en
daar was hekke oak, met kettings afgesluit. Buitekant
die stad was die wagte met die vee.
"Ons het ❑olop melk gehad, en die kalfies was
met 'n riern 's nags an die wawiel vas gemaak,
dat hulle nie die koeie sal aitsuip nie. Die
rnooiste was daarom gewees hoe die water ingelei en
beskerm was. Bo in die stad het hulle 'n sloot gemaak
en dit het clan weer under in die stad uitgekom,
en die water was so gelei dat als die Soeloes ons omsingel,
hulle nie die water kan afsnij nie.
"Die lewc was so swaar gewees, al die siektes en
sterfte. Op die wal langs die rivier le almaal begrawe.
Mij moeder 16 ook daar. Als mij man dan
vertel hoe on Erasmus Smit, sander rus rand gegaan
het bij die mense om te typos en op te bear, ook in
die aand--mij man het horn partij keer aan sij arm
huistoe gebreng—dan het ons daar altoos oor gepraat
dat ons die on predikant nooit dankbaar genoeg
kon weer vir wat hij vir ons mense gedoen het
nie, hij en eerwaarde Lindley wat ook so bemin gewees
het. Die twee eerwaarde manne, mij kind, 'n
Hollander en 'n Amerikaan, het meer vir ons gedoen
.dan ons eie predikante, wat net vir die swartes uitgestuur
was en nie eers ons kinders mad; doop bet nie.
Ons was mos rebelle?"
'n Zwijgen, dan vond 't lieve Jackie binnensmonds,
Mang niet gezien en gehoord, weer even 'n uitweg.
De ogen straalden blijde herinnering.
"Mevr. Erasmus Smit het skool gehou. Sij was
'n suster van Gert Maritz. 1k sien nog hoe ik op 'n
voetstofie aan haar voete sit. Sij was so 'n vrindlike
vrouw en het so mooi kan vertel Ik weet ook

70
nog goed hoe die kerkie gelijk het, wat hulle later
gehouw het. Dit het bo in die dorp gestaan en die
deur was naar die afdraande kant van die dorp."
"Preekte dominee Smit rnooi?"
"Ah-ja, mij kind. Ik het altijd gehoor dat hij
partij keer so mooi preek, dat die mense heelmaal
vergeet hoe lang hij daar stain. Ik self herinner
net sij stem, wat so sag geklink en so geheef het.
"Toe nou alles reg was, die mense weer gesond
en fris, toe kom die wens om dood van Piet Retief
en al die andere te wreek. Die rnoeilikheid was
net, om die groot man te vied, \kir die opperste leiding.
Die man wat sons Retief, die vertrouwe het nie van
'n klompie nie, maar van almaal. Die man wat net
deur sij persoonlike invloed ale onenigheid uitwis.
Want jij kan tog goed begrijp daar is selfs onder
broers en susters dikwels rneningsverskil, hoe sou dit
darn nie wees bij mense net deur die toeva] bijmekaar
gebreng? Maar sons 'n verstandige moeder baje dinge.
weet reg te set, so kon oupa Retief sij mense krij.
om die rusies te laat stain en die vrede te bewaar.
Toe die plan gemaak is om Dingaan te verslaan, toe
Piet Retief nie meer daar was om hulle te help nie, toe
denk menigeen aan Andries Pretorius. Partij het
horn vroer goed geken in die kolonie, partij het
limn leer ken, toe hij in Natal gekuier en ons laces
besoek bet, partij weet ook dat Retief horn altijd genoem
en groteliks vereer het. Mij kind, Andries
Pretorius was 'n rijk man gewees, maar hij had ook
lang al gevoel, dat hij die ongeregtigheid van die
4ngelse goewernement nie kon dra nie. Hij was
veldkorriet te Graaff-Reinet, erg hij was nes Retief in
sij distrik, altijd die voorste gewees met die kafferoorlo'e.
Nadat Piet Retief vermoor was en Piet Uijs
geval het met die 7 ander mans ,was dit baje deurmekaar.
Hendrik Potgieter het teruggetrek, Vrijstaat
in. Toe het Gert Maritz en sij mense vir Kornmandatit
Karel Landman aangestel als die hoofd-

71
kommandant, en Landman en Maritz het toe saam
planne gemaak, am Andries Pretorius te laat vra
of hij nie vir hulk wii kom help nie. Hulle het geweet
dat hij lus had ern te trek, mij kind, anders sou
hulk seker nie vir horn gestuur het nie. En hij het
gekom, en jij weet watter brawe en goeie leiar hij was.
Mij man het altoos gepraat van sij krag en sij dapperheid.
Bij Bloedrivier het die generaal 'n assegaaisteek
deur sij hand gekrij, en 'n neef van mij vader,
Meijer was sij naam, het op die generaal afgekom,
toe hij sien hoe sake daar staan. Die generaal was
helemaal alleen gewees en net toe hij sij roer afgeskiet
het, gooi die Soeloe die assegaai. Meijer sien
hoe die generaal die Soeloe storm, en toe hij nader,
het Pretorius die Soeloe al op die grand. Pretorius
had nie tijd gehad die assegaai uit te trek nie, en so
worstel hij met die barbaar ,en dit was 'n grant sterk
Soeloe, se Meijer. Die generaal hou die barbaar
met sij gesonde hand ander en met die hand wat die
assegaai deur het, krij hij sij kniprnes en perbeer dit
net sij mond oop to maak. Maar die Soeloe is fris
en sterk, mij kind, en hij kruip op sij rug, met Pretorius
op horn, nader naar sij has assegaaia, wat nabij
geval het, toe Pretorius horn gestorm het. Toe
Meijer kom, was die generaal deur die inspanning en
pijn nat van die sweet, en sij oe het so verwilderd gelijk.
Pretorius het gese, Meijer het net in tijd gekom,
hij ken nie meer hou nie. Meijer het later die
assegaai uitgetrek en die hand verhind.
"Maar ik was besig to vertel hoe hulle uitgaan oin
Dingaan to beveg. Die afskeid was te swaar vir
die wat agterhIij. Sou hulle mekaar ooit in die !ewe
terugsien? Hulle was maar 'n Mein klornpie, en daar
het oak baje, baje kinders saamgegaan. 1k meen natuurlik
jongetjeskinders. Daar moes oak mans in
die stad blij vir o n s beskerming. Als 'n mens agteraf
daaroor denk, was dit tog danig grate waagstuk
om to anderneem. the handjevol manne teen

7 2
tienduisende barbare. Die oorweldigende blijdskap,
toe die oorwinning hekend word! lk sien nog die
oorwinnende kommando Maritzburg binnetrek. Hid
breng Panda saam, die broer van Dingaa.n, h ij
nnu koning wees oor die Soeloes en wil in vrede met
ons leef. En mij kind, Panda het so vet gelijk en so
groot, dit was waarlik om bang van te word. En hij
had nog nooit witkinders gesien nie, en met sij groot
vet hand lig hij die kappie van die gesiggie om dit
goed te kan beskouw. En duisende stuks vee breng
die kommando saarn, wat hulle van die Soeloes gevat
het als vergoeding en hul breng ook baje vee wat van
ons gesteel was.
"En die verhale hoe dit almaal gegaan
Ons kon nooit genoeg daarvan boor nie. Hoe hulk:
alweer heskerm was, so min verliese gelij het. Dit
was vir ons te mooi 01/1 te sit en luister naar ons vaders
en owns.
"Van Karel Landman vertel die mense dat hij
na die slag van Bloedrivier so dapper en fluks sij
manne aangevoer het, en hoe mooi hij vir hulle uit 'n
hinderlaag gebreng het.
"Daar was 'n Soeloe-kaptein gevang. Ons
mense denk, hij korn spioen en breng hom naar hullekommandant,
Karel Landman. Hulk hou horn stewig
aan 'n riem gebind. Maar die kaptein se, hij korn met
boodskap van Dingaan. Dingaan laat weet, hij hurl
baje, en wil vrede maak. En so geveins als daardie
kaffer was... Hij het net hedoel die aandag af te lei;
want al die tijd was die Soeloes besig om vir ons mensevas
te keer. Op die koppc het baje vee gewei en die Soeloes
het self heestvelle omgehang en hulk op halide en
voete tussen die vee hegewe. Toe Karel Landman
nou sien dat hij omsingel is, stuur hij haastig boodskappe
rend aan al die manne: "Hou die Heer voor
oge en moe nie na die koppe skiet nie, rnaar na die
lijf." Hul skiet regtig vir hulle vrij en vlug deur die•
rivier, en ontkom gelukkig, sonder eon man te verloor."

73
"En wat was er van de gevangen kapitein gewarden?"
"0 mij kind, hij het geweet om horn los te ruk,
net toe die mans tot hulle skrik gewaar, hul is omsingel.
Met die riem is hij weg en...", ondeugend
twinkelden de ogen, "altemet hardloop hij vandag
nog.
"Maa.r laat ik nie vergeet om te vertel watter
wonderlike ding daar gebeur het nie, toe ons mense
vlug. Net toe hulle in die rivier is, spring daar 'n
perd, wat deur 'n Soeloe berij word, somar tussen
hulle in. Dit was een van ons perde, en die ou-ding
het sij maters herken. Hut skiet die Soeloe en die
perd draf moor met sij ou-maters saarn, laer toe."
'n Blond dochterke kwam binnen en bracht mevr.
Fick zoetlemoenen. Blondje bleef heteuterd staan
omdat ze 'n vreemde zag.
"Kom bier, mij kind," de welsprekende hand
strekte en ving 't schuwe kinderknuistje. ' jij meet
nou mooi Hollands praat, en laat hour, hoe goed jij
aangaan."
Blondje was 'n dochtertje van Engelsen uit de
ointrek; ze ging nog niet school, maar Lenie leerde
haar Hollands. We konden niet beoordelen of ze goede
vorderingen gemaakt had, 't pruimemondje dorst al-
"ja" en "neen" en "dankie" aan.
Teen ze weg was nam onze verteIster weer gemoedelik
haar verhaal op.
"Nadat Dingaan verslaan was, kom die mense
eindelik so'n beetje tot rus. Daar kom Duitsers wat
winkels open; ik ken hulk name nog goed. Dit was
❑rtmann pewees en Navel, en daar het toe
ook 'n hollandse dokter gekom, Poortman was
sij naam. Hij was 'n flukse man en ons
mense het baje van horn gedenk. Dan het ons eie
mense ook begin winkels opset. Gert Rudolph het 'n
slagterij begin en ouma Retief 'n bakkerij."
We kregen even 'n isie van deze patrisiese.
Eerst als heerseres in haar deftige huizinge te Mooi-

74
meisiesfontein, dan als hoofd van 'n bezigheid. 't
Verschil was wel grout.
"Toe begin hulle die plase uit te gee. Hul had
Me landmeters nie, dit word met die oorlosie afgerij.
Ein rij In vooraf bepaalde tijd te perd 'n aangewese
stuk grond of en se die oorlosie dat die aangegewe
tijd verstreke is, dan is dit klaar en die grand
gen:wet en die eienaar kan daar besit van neem.
"Mij Pa krij grond aan die Oemvotie, op die
grens van Soeloeland. Hij het intussen hertrou met
'n dogter van Piet Retief. Sij was 'n weduwe Meijer,
'n fijnerige vrouw, wat nooit gewoon gewees het orn
te werk nie. Sij het 'n opvoeding gehad soos al die
jongmeisies uit die dae. Piano speul en handwerkies
maak. jij kan nie denk watter pragtige handwerke
sij gemaak het nie."
"Nog mooier dan Lenie?" We hadden In duos
vol van de sierlikste en meest ingewikkelde handwerken
gezien, alle door Lenie gemaakt en op tentoonstellingen
met eerste prijzen bekroond.
De oude ogen moedwillig uitdagend naar Lenie,
glunderde de moeder: "N6g rnooier. Maar mij kind,
dit het niks gehinder dat mij stiefmoeder nie lion
werk nie, want mij vader het baje bediendes gehad
am vir hom te laat werk, en oak arm mense wat
saamgegaan het Oemvotie toe."

a
75
HOOFDSTUK IX.
DE DRAGERS DEP. BESCHAVING.
V6or we geheel afscheid nernen van de volksheld
Piet Retief, zullen we 't voornaamste gedeelte
uit 'n brief van hem weergeven, waaruit zijn karakteristiek
zo prachtig spreekt, en waaruit o.a. zo
helder blijkt, waarom men de wildernis verkoos boven
't verblijf in 't reeds in kultuur gebracht binnenland.
Men wilde in vrede leven.
't Schrijven is van Coroemo-bos, gedateerd 25
Augustus 1832, en gericht aan D. Campbell, Siviele
Kommissaris. 't Schijnt dat Piet Retief 'n weigerend
antwoord ontving op 't verzoek 'n vergadering te mogen
houden. Hij gaat in zijn schrijven op die weigering
in en zegt:
"Als ons niet aller weegen belet waare tot opneemingen
van beswaarnissen soude ik self s meede
werksaam sijn UEd. alley compleed voor te leggen.
"Ten andere cooed ik getuijge dat ik niet heb
kunnen verwagten dat so daanige objectie soude ge-

76
maakt worden op so noodige versoek van getrouwe en
gewillige dienstverrigtende onderdaanen. Heb UEdIe
eenige blijk van ongetrouwheijd, van opsettende gevaar
of schaadelikheijd van onse Burgers van uwe
Distrikt? Gelid ons daar kennis van te geven. Sal
ik UE. getrou alle assistensie bieden ter uitroeijing
van sodaanige kwaad.
"?Mgt ik niet vraagen of er ooijd in de teijd van
UEcIle Regeering het geringste gevaar of onrust heb
ontstaan waarvan ik geen kennis heb gegeven ? Wat
your reeden kan nu voor UEd sijn um mistrou teneem
in ons gedaan versoek of gaad UE. gelooven,
dat ik ender cen schijn van goed, kwaad sal hewerken.
Het is moogelijk dat ik door mijn voorige Landdrost
Rivers bij het goevernemend door dat persoon.
mooglijk slegter sijn aangeduid, en mooglijk ook,
door kwaade en valse tongen bij UE. Dog mijn roem
is deese dat geen Persoon kan of durf seggen dat ik
ooyd ieds gesegt of geschreeven hebbe dat strijdig
sijn teegens de goede Rust en wetten. Als ik en meer
met mijn niet insag dat onse versogte hijeenkomst
tot den algemeene vrede en Rust kan dienen, hadden
wij dat ook niet versogd. Met vreyje gemoede
durf ik UE. your God verklaaren dat soverre ik de
stemmen der Burgers heb gehoord dat se ongeveijnsd
tragten in vreede met haare overheijd te leeven en
deselve te dienen. 1k wil niet hoope WelEcll. Heer dat
11E. sal gelooven dat als onse Burgers kwaadaarclige
Rebellers waare dat se door het beletten van bijeenkomst,
van het kwaad terug gehouden sal worsen.
Sal ik UE. de waarheijd getuigen, moed ik verklaare
dat soverre ik se leer kerinen, dat se met toestemming
van het Goevernernent ha a r d an e e r
in een woeste land tewoon sal beg-
even als met haare Overheijd te
twiste n. ') Laat mijn toe dat ik UE. ook mogt
vragen of een Hoofdgebieder hoe hoog of laag hij ook
gesteld mogt sijn, your den oppersten Regter sal kun-'
•) Spatibring van ons.

77
nen verantwoorden sijn onderdaan te beletten, sijn
beswaard gemoed ter verligting aan hem te oopenbaren.
En sal het sijn onderdaan niet ecr tot haad
en nijd geleijden als tot Beminning en getrouheijd?
Dat ik tot bier toe heb gedaan UEd1. Heer mogt UE.
vreij gelooven dat het alleen voortkomd uit een opregte
sugt veer mijn moederland en desselfs inwooners"
enz.
Hoe kort mochten de moedige mannen en vrouwen
die "eer in een woeste land" te woos
gingen "dan met haare overheijd te
t w i s t e n", in die nieuw gewonnen wereld genieten,
van dat waarnaar hun ganse ziel hunkerde:
"rust en vrede".
Van de tijd toen men dacht vrij te zullen leven,
nadat Dingaan verslagen was, vertelde mevrouw
Fick 'n morgen, toen zij haar plekje aan 't raam weer
had ingenomen.
"Sees ik gese het was ons plek aan die ❑emvotie."
"Waren uw ouders niet bang, op de grens van
Zoeloeland 'n plaats te nemen, zo dicht op de ► roegere
vija.nd?"
't Lieve hoofd nadenkend in de hand gestut, als
om 't verleden op te rakelen, schudde zij zeer beslist:
"Nee, o nee! Aileen mij moeder, sij was nooit
heelmaal gerus nie, maar mij vader... 1k weet nog
goed. Een dag staan ons op 'n heuwel en ens sien
van ver 'n klompie Soeloes aankom. En mij ma is so
verskrik... sij word somar wit. Maar hul kwarn net
vra of mij vader wil saamgaan. Daar is 'n kuddc olifante,
wat die gesaaide baje vernid en of mij vader
nic wil kom skiet nie. Mij Pa is dadelik bereid en laat
sij perd haal, set sij Bandelier om en klim op. Toe
sien mij moeder dat die Soeloes mij Pa sij roer af-
Ileern en dit vas hou... Non is dit klaar met haar, en
sij smeek mij vader nie scam te gaan nie, sij vertrouw
die ding nie. Maar mij vader haar: "Als die

7 8
Soeloes regtig kwaai wil, kan ons daar niks teen doen
nie, hulle is die meerderheid en kan somar almaal
uitmoor. Sij moes daaraan denk, se mij vader, en hom
laat gaan en gerus woes. So rij hij met die Soeloes
saam om olifante te skiet. Dit was maar net die gehruik
van die Soeloes om 'n mens nie sij geweer te
laat dra nie."
"En heeft-ie er geschoten?"
"1k sou so denk, mij kind, als hij uitgaan um te
skiet, dan skiet hij raak. Hij was 'n voorname jagter.
Hij het 'n sekere pak klere gehad met almaal strepe
en die Soeloes het horn van ver daaraan herken. Die
wat 'n slegte gewete had, het gevlug als hulle horn
sien en die andere het horn kom help. Mij vader
vertel naderhand, hoe hij in die lande die olifante
skiet en hoe baje rivier-toe draf.
"Maar dit gee niks nie, die Soeloes agter aan en
mij vader moos nog lag, toe hij bij die huis sit en
vertel hoe die olifante al die swartes papnat gegooi
het met hul slurpe. Die olifantgewecr skiet daaroni
ver, en die buit was nie min nie."
"Hoe huisde u aan de Oemvotie?"
"Eers in tente, mij kind, en juis toe ons 'n mooie
kleihuisie g,ebonw het._ kom die Engelse en
ons stap somar weer uit. Dit was nadat ons 'n paar
jaar lekker geleef had en net mooi op streek gekom
het.
"Toe mij vader sij plaas aangewijs krij, passeer
ens Durban op ens trek naar die Oemvotie. En daar in
Durban ontmoet ens die mense, wat met Trigardt sij
trek saamgegaan was. Daar was onder ens mense
in Natal genoeg gekollekteer om 'n skip of te huur,
wat die arnie reisigers van Lourenco Marques kon
gaan haal. Die skip, Mazeppa was die naam, het
juis ingekom en, ag rnij kind, dit was nou die treurigste
lot mense wat jou oe kon sien. Almaal het geel
gelijk sous kaffers, en maer, deur die koors. Mij vader
was baje besig ant sij tente op te set, ons sou en-

79
kele dae uitkamp. Toe se die kaptein van die skip,
hij was 'n Hollander, sij naam was Botha; ons kan
maar in sij tent slaap. Was dit nie vrindelik van horn
nie? En ons het in sij tent geblij. Die arme nu Trigardt-trekkie
wat daar uitspan—verskeie het nog hul
waans saamgebreng,—praat baje van die wat hulle
agtergelaat het in Lourenco Marques, baje is daar
begrawe, ook Louis Trigardt en sij vrouw. En
hulle meen vir seker dat Karel Trigardt ook good
is, hulk had so lang niks van horn gehoor nie. Eindelik
kom ons dan op ons plek en almaal werk hard.
Eers word die tente opgeset, dan word daar twee
erwe afgeskut net soos dit in Maritzburg gewees het,
'n muur van pale en hekke, soda t daar niks bij ons
kan kom nie. En ons kinders het nooit buite die muur
mag gaan nie, die gras was mos hoog, en die slange
en ander ongedierte baje. Soros het ons tog uitgeloop,
al was dit stout, en die gras sluit somar be, arise
hoofde.
"Daar was ook 'n WoIwe-huis gehouw van harde
pale, wat almaal skuin staan; die deure was plankdeure.
Die aas was aan 'n lijn gewees, pal bij die deur.
Gaan nou 'n diet in en hij ruk aan die lijn, dan vaI
die deur toe en hij sit binnekant gevang."
Luider dan anders Iaehte moeder Fick, 'n knipoogje
naar LerTie, als wilde ze zeggen: "Weet je wat
nu komen gaat?"
"Mij kind, eendag sien mij broertje en ik, die
wolwe-deur is toe. Ons se, hat ons gaan kijk, daar het
sekerlik 'n dier in gekom. En ons maak die deur ()op
en gaan in, want ons sien eers niks nie. Maar ik sal
vanmelewe die skrik nie vergeet nie, daar sit heeItemaal
teen 'n hoek gedruk 'n tier. Ons weer amper
nie hoe om to maak nie en ons gooi die deur weer oaf)
en skreeuw, en daar sien ons 'n man to perd aankom.
Dit was mij Pa sij broer, oom Gert Landman, wat van
Maritzburg kom kuier. Hij hour ons gil en rij vinnig
naar ons toe. Ons kan maar net wijs, nie praat nie.

So
Die tier brul en het die loop geneem. Maar oom Gert
skiet nog mooi vir horn dood. En toe die skoot val,
herinner ik mij opeens, dat ik die nag ook 'n skoot
gehoor het, Ik het toe gedenk dat dit van die kalwerhok
se kant gekom het. Ik vertel dit oom Gert
en ens gaan met ham saann orn te kijk. Bij die kalwerhok
het ons ook 'n vat vir ongedierte gehad,
maar die was weer antlers gebouw gewees. Hierdie
huisie was van hoe spaanse riet teen die hok gebouw.
Daar was 'n opening in gesnij soos hierdie raam. Aan
lijn word die geweer gestel. Als non 'n ondier inklim
raak hij die lijn, die geweer gaan of en skiet horn deur
Bij lijf. Bij die kalwerhok sien ons in die hoe gras 'a
tier. Hij le plat, net of hij leef, maar ik het goed gehoor
die nag: die koel had horn op die plek doodgeskiet."
"Dat was zeker wel 'n biezondere dag," meenden
wij, "zo twee tijgers gevangen."
" Ja sekerlik, dit was goed, maar daar was 'n
menigte van leos en tiers. Buitekant die ornheining
was die looikuip of looibalie, saes hulle dit genoem
het. Dit was gemaak van vier pale, waaraan hulle
'n vel vasgemaak het. In die vel kern die water, en
in die water doringbas, en die velle wat hulle later
wil looi our sole en oorleer van te maak, le hulle daarin_
Maar dan het jij in die nag die slaap nie kan yang
nie, omdat die lees op die reuk van die velle afkom
en om die looikuip sluip en daar tangs skuur.
keer het mij pa in die nag op hulle geskiet; die een
slag was dit raak, maar souls Tins, en als die gewonde
leas dan brul, is dit nie uit te hou nie Jij kan
jou nie voorstel nie, hoe vreeslik dit in die nag is die
woedende gehuil van 'n gekweste leo."
"Ja," hepeinsde onze gastvrouw, "die ongedierte
het haje gepla, maar ens het aan die andere kant
ook danige voordele daardeur gehad. Jij weet nie van
watter nut die velle vir ens was nie. En met die olifantstande,
die spek en die vel van die seekoei het ons

81
handel gedrijwe. En mij kind, sou jij wil glo dat die
spek van die seekoeie baje lekkerder is als die spek
van 'n vark? Veel fijner en nie so magtig nie. Maar
die lekkerste van die seekoei was wel die pate. ❑ ,
dit was te heerlik, rnij kind. Als die Soeloes die seekoei
afslag, was dit 'n grate feestelikheid, want hulk
krij mos oak daarvan. Ons vat die pate. Maar die
Soeloes se, die kop is vir lzulle die lekkerste en hul
krij die kop. Dit was 'n grate ding so'n kop. lk weet
nie of hulle reg was, ons het nooit tinders als die
pote geeet. Mij Pa se daar was niks wat daarteen
kon nie. In die aand bat mij vader oond maak in
'n grate miershoop. Als die nand inooi warm is, word
die pate ingeset en die volgende morre... ag, maar
dit was te heerlik!... En buffel-biltong!.., Nee, dit
moet jij eers proef."
Wij smulden mee, z6 smakelik genoo. t de vertelster
nog na.
"Die Oeinvotie was nie baje ver van die plek
waar ons woon nie. Eers krij jij die grate rivier en
oorkant is nes gelijke vlakte, en daar is 'n kransie
en onder die kransie die seekoeigat. 0-ns kon horn
somar sien, als die seekoei uitkom am te eet_ Hij
pluk die blad en riet met sij tong of en eet so. Die
wonderlikste is dat 'n seekoei nie loop soos ander
diere nie. ledere a.gtervoet en voorvoet het sij voetpaadje
allenig. En dan loop hij altoos dieselfde
paadje, sodat dit diep yore word. In die middel kom
vanself 1n walletje. Natuurlik word die yore dieper en
dieper en die walletje hoer en hoer. Soos die seekoei
nail las krij dat die walletje sij lijf te veel skuur,
maak hij 'n nuwe pad. Die seekoei knijp sij neus
toe als hij onder water gaan, dan krij hij nie water
in sij neus nie. Kom hij bo, dan gaan die neuskleppie
oop en hij bla.as die water op. Soos hij opblaas, skiet
mij vader, wat doodstil gesit en gewag het. Hij dood
horn op die plek of wand horn, en dan gaan die
koei woel en mij vader skiet tot hij dood is. Dan
haal die Soeloes horn uit. Twee of drie, of meer

8 2
swem in, klim op die koei en rij hom naar die kant;
hulle maak roeiers van hulle bene. En at die tijd sit
mij varier stil am die krokodille, wat daar in menigte
was, te skiet, mog hulk nader kom. Het die Soeloes
nou die seekoei naar die kant gebreng, dan word hij
met osse uitgesleep. Die yolk is gelukkig, hulk hou
van so'n gedoente en ens is almaal blij... 0, dit was
te mooi, mij kind, en die Soeloes was so dankbaar vir
alles wat 'n mens vir hulle gedoen het. Nooit het
bulk gesteel of ongehoorsaam gewees nic. Hulle
breng lekker wilde vrugte vir ens in mooie mandjes,
wat die Soeloes self gemaak het van die blare van
wilde koffie. Jij kan glo dat ens lekker geleef het.
Daar was van alles, mij kind, wat die goeie God ons
kon skenk. Vlees en mielies en rijs en pompoen, en
o sulke mooie blomme. Die rooi lelies, wat jij hier
in ons tuin sien, het ons uit Natal gebreng en is nou
oor die hele kolonie. Daar was waterIemoen, waar
ons moeder die heerlikste konfijt van gemaak het.
Eers het sij dit met koue water opgeset en als dit
kook, laat sij die water afloop. Dan word dit lang,
en heel stadig met wilde heunig opgekook, want
suiker het ens nie aItijd gehad nie. Mij Pa het vrugborne
van die Kolonie laat kom en ons dans om die
boompies als daar weer gcplant is. En saad Iaat ens
stuur en alles groei voordelig. Maar eon ding het ens
partijkeer haje geniis en dit was soul Ons het glad
nie om gegee nie, als die suiker klaar was nie; daar
was baje wilde heunig maar scut! 'n Mens kan
mos nie sonder sout Ieef nie, mij kind Maar weet jij
wat ons gemaak het?"
We keken in 't Iieve gezicht, verjongd door 'n
tere gloed van gcestdrift.
"Mij kind, ens het self sout gemaakt van seewater.
Ik sal vir jou vertel. Die seewater word net so
lang gekook tot die soul oorblij. En die verma.kelikste
van daardie ding is, dat hulk op die manier ook
nog salpeter gekrij het. Saos die seewater kook,

83
kom daar drade op; hulle proef en bemerk dat dit
salpeter is.
"Dan het ons ook potas gekrij van 'n struik. Die
struik word gebrand en die as wat daarvan kom,
gekook. Die bog wat in die as oorblij, gaan in die
seeppot. Die witste as is apart gehou, hul kook dit
op en wat onder 110 gebruik ons vir koek. 0, en...
Lenie... Lenie... wag, ik sal jou wijs watter rnooie
kerse ons gehad het."
Lenie kwam natuurlik aangedraafd op moeders
roepstem. Wat zou moeder Fick aanvangen zonder
Lenie? We wachtten, en daar kwam de voortrekkerskaars
op tafel, zeegroen van kleur en mooi van vorm.
"Sien jij, mij kind, die kers is gemaak van die
gammabosbessies. Die gammabessies groei in Natal
fangs die see op die sand. Dit rank so op die duine.
Is die bessies dan gaan die yolk uit. Hulk le
sakke en doeke orn die bossie en skud die struik.
Die bessies lijk net soos was. Ons vat half vet en half
bessies en kook dit saam en daar is nou vandaag nie
mooier kerse als die gammaboskerse nie. HuI brand
sang en skoon, mij kind."
Onze gcdachten gingen op haar over, ze wist
dat wij die kaars eens wensten to zien brand en. Haar
zachte ogen zochten raad bij Lenie.
"Ons kan dit maar doen," besliste deze in begrijpen,
kort en raak als ze alles besliste. "Sou u die
kers graag sien brand?" vorste ze, aanmoedigend
lachend.
"Nee, nee," stribbelden wij, heel niet gemeend,
tegen.
"Kom," en rnevr. Fick nam impulsief doosje
vuurhoutjes van tafel.
"Eventjes dan?" zuchtend wij, ons 'n beetje
kinderachtig voelend dat we 't konden vragen, Was
't geen heiligschennis?
Daar flakkerde zacht-geel met 'n blauw hart de
voortrekkerskaars. We leunden alien er =hem

84
Hoe stil vlamde nu 't licht-ovaal, boven 't zeegroen pilaartje.
We hidden de adern in en hetuurden 't kuiltje,
vol gesmoIten vet rand de brandende pit.
"Als we er eens 'n gewone kaars bij zetten,"
dreven wij 't interessante spelletje door, "clan konden
we de viammen..."
"0 ja," juichte Lenie, "clan kon ans eers reg
sien watter ene die mooiste brand", en ze was al
weg naar haar moeders kamer en in 'n zucht met
de blaker terug.
Deze naast de voortrekkerskaars, 'n vuurhoutje
schuurde, 't danste am de witte parafienkaars en
alsof we 't wel geweten hadden, fluisterden we: "Zie
je, king zo mooi niet."
En in waarheid, de voortrekkerskaars brandde
rustiger, straalde mooier, heller schijnsel.
"Kijk ons brawe ou-kersie lek nie eers nie,"
kirde zoet moeder Fick, "en sien hoe die nuwe goedje
dalik afdrup."
"Willen we hem nu maar niet...", wij bang dat
die enige voortrekkerskaars te ver zou wegbranden.
"Effentjes nag," zuchtte zacht de oude vrouw.
Haar ogen glansden als van 'n gelukkig kind.
Muisstil bleven we om 't intieme kaarslicht. Dan
leunde Lenie /neer naar voren; de parafienkaars was
plots gedoofd. 'n Aarzelende blik naar de moeder, 'n
adern-vleugje, de puur azuren kaarse-ziel schoot uit
't gele vla.rnmenlichaam en de dierbare gammabossiekaars
stand smetteloos naast de vies-vetbedropen indringer.
"Waarom gebruiken ze nu niet meer die wasbesjes
?" overdachten we luid.
"Die mense is te lui, te gemaksugtig," meende
mevr. Fick.
"Maar de fabrieken, waarom inoeten we of zulke
onsmakelike afdruipende kaarsen in onze blakers
hebben, of ingevoerd geed?"
Geen oplossing kunnende vinden, keerden we
van 't heden tot 't verleden terug.

8 5
"U was daar dus volmaakt gelukkig aan de
Oemvotie?"
"Volmaa.k gelukkig, dit kan jij glo. Ons klompie
was anders wel uit mekaar. Oupa Landman hlij
18 mijI van ons plek, dit was aan die Toegelaval, en
Karel Landman het bij Durban sij plaas gehad en 'n
suster van mij vader, tante Buchner, hlij aan die-
Oemlaasrivier. D6.ar tussen in woon oom Dirk van
Roov en Teunis Oosthuise. Weer andere blij in Maritzburg.
Maar ons het gehad wat ons wou he, rus
en vrede. Totdat die Engelsn-ian agter ons aan kom,
hij het mos altoos agteraan gekom... Maar eers moet
ik jou nog 'n regte treurige geskiedenis vertel."
'n Wij1 toefde de vertelster alleen in haar herinneringskluis,
dan haalde ze er ons weer liefderijk
binnen.
"Sons ik gesé het, ons leef eers in tente. En
een dag sit mij vader en mij stiefmoeder in hulle tent.
Mij vader maak sij ❑avid-Steller-geweer reg. Hij het
verneem dat daar seekoeie is en nou wit hij die gaan
skiet. Die geweer was nie soos 'n gewone geweer nie,
dit word gestel soos die naam dit al se; hulle gebruik
dit net vir seekoeie. Terwiji hij besig is,. vat
die haak aan 'n baaikleedje, wat op 'n tafeltje IC
en... die skoot gaan los en deur die tent. 1k en een
van mij vrindjes, 'n seuntje du Preez,—sij ouers was
bijwoners bij mij Pa,—speul 'n endje van die tent."
't Kneep haar in de keel, bijna geluidloos
te ze:
"Mij vrindje was op die plek dood en hulle krij
mij ook plat vooroor op die grond. Hul denk nie anders
dan dat ik ook dood is nie. Maar ik was net g -ewond,
bier aan mij hoof, vlak bij mij oog.
Sien jij die litteken, mij kind? Wei, die wond
was da a rom gevaarlik genoeg en mij pa rij
gouw-gouw Durban toe om wat van die dokter
to krij. Jij kan begrijp watter narigheid daar
somar ineens hij ons ingekom het. Mij moeder
dokter mij so'n hectic, maar wat gebeur ?

86
Daar waarskuw die yolk haar, 1n wonderlike optog
kom aan. Mij moeder gaan kijk en sij skrik,
want dit het so'n snaakse klompie gelijk. Eers denk
sij, dis Soeloes wat ons wit kom vermoor. Toe die
optog digter bij is, sien sij dis nie almaal Soeloes
nie, daar was ook Knopneuskaffers bij. Die stoet
bestaan uit pakosse, wat gelei word aan ringe deur
die neus, en perre, pakpérre en rijperre. En toe
hulk nabij is, stap daar 'n man op haar toe; hij
het vir haar ook maar soos 'n kaffer gelijk... Maar
denk 'n beetje, hoe verbaas moet sij gewees het;
die man spreek haar toe in haar eie taal. Dit was
Karel Trigardt, mij kind, wat van sij lange reise teruggekom
het. Hij se, ons is die eerste witrnense
wat hij in Natal ontmoet; hij het oorIand van die
Portugese afgegaan. Mij moeder nooi horn gouw in
en toe sij horn vertel van die vreselike ongeluk, toe
het hij sij huisapoteek gehaal, en hij het mij oog
gedokter. En toe ririj pa nou terug bij die huis
kom, kan jij sij blijdskap begrijp dat hij daar die
.doodgewaande Karel Trigardt vind, en mij oog mooi
verbind. Oorn Trigardt het mij oog heelmaal beter
gedokter. Hij het veertien dae bij ons geblij, denk
ik. Hij was sick. Later het ik bedenk dat dit
disentrie was. Die laaste tijd kon hij amper nie meer
rij nie; nou moes hij loop, en dan weer 'n slaggie rij.
Toe dit beter met horn gaan, kon hij ure sit en vertel
van die reise. Dan toon hij ons die pragtige goedjes
wat hij van Sansibar saamgebreng het. Die pragtigste
gebloemde sij en porselein en skulpe, o so
mooi!" -
"Was-ie al oud?"
"Nee, hij het heelmaal jong- gelijk, hij was net
baje siek en amper so geel als sij Knopneus-kaffers.
Van ons het hij Durban-toe gegaan en vandaar naar
Maritzburg, waar nog van sij mense geblij het."

87
HOOFDSTUK X.
DE VOORTREKKER VERSPREID.
Verlaten lag 't landschap, donker doorsieperd
van regen. Over de zacht begrasde koppen der bergen
joegen woest de grauwe wolken. De bomen
steenden. Gierend gilde 't om 't huffs, striemend
zwiepte de wind de regen tegen cle ramen, zodat
we sums even van schrik achteruit deinsden, bevreesd
dat 't glas tot scherven zon warden gesla.gen.
Dan had ooze gastvrouw pret. Zij wist wel
beter, hoe vele stormen had zij niet am 't huis horen
loeien.
Zo triest als buiten, zo knus was 't binnen. Geen
open naden, waardoor kil de iocht kon bIazen. 't Was
et warm en smock. Leine zocht meer 't intieme voorhuis
dan op zonnige dagen, 'Oa Mina maakte van pure
"grilligheid", zoais ze zei, nog lekkerder koffie, 't
g,ezelste nog prettiger in 't hackie bij 't raam.
"Als 't in Natal zo regende, hadt u 't zeker ellendig
in die tenten ?" riepen wij weer het verleden op.

88
"Dit kan jij denk," wing de Iieve ingevallen
mond onmiddellik te vertellen aan. "Maar ens het,
ik denk dit was in '39 of '40 'n kleihuis gekrij. Amper
al die mense had teen al huise gebouw, dit was
natuurlik in elke opsig haje peter dan em in tente te
woon. Ver van ens huffs of 16 die dro'e beestekraal,
en dan is daar die melkkraal en so langsaam
aan, het alles sij plek gekrij. Maar...," de
ronde schouders schokten weemoed, 't scheen of opeens
alle licht uit de blauwe ogen week. " Mij kind,
ik kan,nie so presies vir jou se, wanneer dit nou juis
begin het nie, ik weet net dat dit was, nadat ens in
die kleihuisie getrek het... toe kern 'n ander gevoel
oor ens mense. Partijkeer kuier bloedverwante of
vrinde van Durban of Maritzburg hij ens en hulk
geseis nie weer so vrolik als wat hulle altoos gedeen
het nie. Ik hoer hoe hulk praat dat die Engelse ontevrede
is met die bestuur van Andries Pretorius, en,
alhoewel ik nog 'n kind was, het ik tog goed geweet
daar het weer swaar gekom vir ens mense. Is dit
nie 'n wonderlike droewe ding, mij kind, dat 'n mens
altoos agtervolg aloes wees ? Sees jij ale moeilikhede
deurworstel het en net begin em onhesorg te leef,
kern dit weer. Net toe ons in die mooi kleihuisie woon
en so gelukkig moos wees als 'n wens sou kan wens,
i s ens nie gelukkig nie, is ens vaders en moeders
beangs en besorg. Die angs was viral, dat die Soelees
dic beweging sal merk, sal uitvind wat aangaan:
partij van die witmense sleggesind teen die ander
witmense, En die bangigheid het ook nie vir
inks gewees nie, rnij kind, daar is vreselike dinge gebeur."
Haar zakdoek kreukelde in haar hand, 't witte
linnen werd naar de ogen gebracht. Dan weer de
zakdoek frommelend tussen de vingers, ging ze
voort:
"Ik het vertel, niewaamie, dat Dom Dirk van Rooy
en Theunis Dosthuise tusse ens en Maritzburg ge-
'ij het. E6n dag kom hulle vrouwens en kinders hij

89
ons...", de zakdoek drukte opnieuw de ogen. "Hulk
is in 'n verskrikkelike toestand, heelmaal nakend of
amper kaal." De sterke moederhanden beefden.
"Wat het gebeur, mij kind? Sekere more kom kaffers
aan bij Theunis Oosthuise en se hulle kom
waarskuw, daar is ongedierte bij die meikkraal. Natuurlik
gaan Oosthuise saam. Hij klim op sij perd
en sops dit mos die gewoonte under die Soeloes is,
vat hulle sij geweer. Geen mens het daar jets van
gedenk nie. Toe hulle bij die inelkkraal kom, krij
Oosthuise daar 'n paar witmense. Wat daar nou geheur
is, het nooit iernand presies geweet nie. Hulle
eie Soeloes vertel later dat hulle net gesien het, hoe
die klomp kaffers wat saam met die witmanne was,
Oosthuise aanval en vermoor.
"Die vrouw van Oosthuise is ewe gems besig
in die huis toe die klomp kaffers met die witrnanne
in kom. Hulk vra, waar die Naas is en toe merk die
vrouw dadelik dat daar jets verkeerd is, en sij vat die
besemsteel urn hulk uit te jaag. Maar your sij een
kan rack, stap daar 'n kaffer op haar toe en steek
st) assegaai bo bij ha.ar klere in en snij die clop sodat
sij moedernakend daar staan. En die dogtertjes en
seuntjes almaal word met die assegaai die klere oopg•snij.
Daarna ja hulk die arme stumpers die Inns
nit. Toen het die skande3ike klonapie naar Qom Dirk
va.n Rooy gegaan en daar gebeur die selfde. Qom
Dirk word uit sij huis gelok en bij die kraal vermoor.
Tante van Rooy wis somaar toe sij die kaffers sander
haar man en met die witrnanne sien aankom, dat
sij en haar kinders in groot gevaar is. Toe sij sien
hoe die kaffers die groot meisies nader en hulle Jere
stukkend snij, val sij op die grand en rol your die
voete van die witmanne. Sij smeek om vir haar tog
haar klere te laat behou. En die witmanne se vir
hulle Soeloes dat }tulle die vrouw moet laat staan.
Toen word die moeder met haar kinders nok uitgeja.
Sons hulk ver genoeg weg is, trek die moeder baar

90
Here uit en verdeel dit, sodat elk tog een stukkie het
om hulle te dek.
"Die arme juffer Oosthuise het met hair kinders
naar Oom van Rooy toegestap om hulp en
tante van Rooy het Oosthuise toegestap met dieselfde
gedagte, en so ontmoet die droewige geselskap
etkaar. Hulle het 70 mijl geloop vO6r hulle mense
krij. En niks om die wonde te verbind wat die assegaai
gemaak het, toe hij bo in die klere ingesteek
word nie. 0 mij kind, toe die trop bij ons kom..."
"En wat was de reden van die afschuwelike
handelwijze ?"
De schouders schokten in onweten. "1k was
mos nog 'n kind en dan gaan so baje aan jou virbij.
ja later, veel later word daar soms in eens 'ri
gedagte wakker in jou, waar jij eers niet begrijp het
nie. 1k het wel gedenk, die enige doel moot gewees
het em te roof, want ats dit mij goed voorstaan, was
hulle, toe ik later weer vir but ontmoet, maar arm
rnense.
"Ons het heel kart daarna van ons pla.as weggetrek.
Mij Pa was sick en mij oupa Landman kern
vir ens haal om bij horn te blij. Mij stiefmoeder gaan
met mij nuwe sussie naar Maritzburg bij ouma Retief,
en mij pa gaan Durban-toe cm die dokter te
rnadpleeg. jij weet Oom Karel Landman het sij plek
gehad nabij Durban en mij vader blij bij horn. Elke
dag breng hij mij vader in om die dokter te sien."
De stem, sterk bevend, de zakdoek tot 'n vochte
prop ineengeknepen, mompelde ze als voor zich heen:
"Ons stag somar uit die huis uit en ons het nooit weer
ingekom nie... Mij pa sterf in Durban. Hij 16 op die
plaats van Qom Karel begrawe."
"Ma moe nie huil nie," gevoelig Lenie, "ma was
tater mos so gelukkig tie?"
Buiten viel de reden. Van de bomen dropen de
droppels als tranen. Droef klaagde de wind.
"0 ja, hoe gelukkig is ik nie gewees nie," de lieve

9'
nudestem. "En tog... waar het ik nie deurgegaan
Me?"
De ogen die zoveel zagen, zochten door 't raam,
ver weg. Zan-doorschenen wolken dreven aan, ras
achterhaald door zwart bezwangerde gevaarten.
"Die voortrekker s'n lew; mij kind, is als daardie
lugte gewees. Net soos jij desk, nou word dit
lig, kom die swart agteraan geja en geen mens kan
dit keer nie. Dos moes daardeur."
Even poosde ze, weer weg in 't verleden, en dan
vervolgde de zachte stem:
"Ons was dus weeskindertjes. Ouma Vermaak
wou mij he, rnaar oupa Landman se: "Nee, ik het genoeg
vir alrnaal." Later het daar tog verandering
gekom. Die ooms en tantes wou almaal graag een
van ons aanneem. Hulle was so gek gewees na mij
vader en het so baje van horn gedenk. Mij jongste
broertje word, na lang oorwe'e, hij Qom Jan Vogel
geset. Jij weet, sij vrouw was 'n suster van mij pa.
Die arme kleinkerel was amper sewe jaar, hij het
nie kan leef sonder sij broertjes en sissies nie en een
dag, mij kind, het hij weggeloop en allenig oupa toegestap.
Denk 'n heetje, dit was seker 6 mijl wat hij
deur die wildernis moes stap. Natuurlik het Dom Vogel
weer vir horn kom haal. Maar al was sij corn en
tante baje lief, die verlange was te groot en 'n tweede
keer weet hij te ontsnap. En so 'n oulike cling," mev.
Fick's ogen glinsterden nog van bewondering, "hij
moes deur die rivier am hij ons te kom, maar hij Iaat
sig eenvoudig deur kaffers oordra. Was hij nie ouwerwets
nie?''
"En teen?" wij in spanning innig medelijdend
alsof 't niet reeds meer dan 70 jaar geleden, loch die
zelfde dag gebeurd was.
"Jij kan begrijp mij kind, nou krij oorn Vogel die
kind nie meer nie, hoe hij nok soebat. Mij Ouma bet
oupa omgepraat, en hij blij. Die vreugde dat ons
weer almaal bijrnekaar was! Maar, dit het ook nie so

92
heel sang geduur nie. Nabij grootvader Landman
woon tante Buchner. Sij was 'n regte voren-toe
vrouw, so'n stipse vrouw. Tan to Buchner het getuie
gewees bij mij loop. Sij had self nie kinders nie
en nou sa sij dat s ij die grootste reg het op mij. En
al die mense denk: sij het 'n reg op mij, en teenstand
sou nie help nie. II( het baje gelukkig gewees bij mij
tante en sij het altijd nabij grootvader Landman geblij,
sodat ik nie van mij broertjes hoef te skei nie.
"Die mense was nie meer genus nie, hulle voel
daar gaan wat aan. Mij man het dit altons so mooi
verrel; hoe eon dag die Soeloes kom se dat daar witmense
aan die Oemzinkoeloe-rivier Sold ate mij
i.:i nd. engelse soldate. Maar die rivier was vol, hulle
kan nie deur nie. Eers het hulk perbeer deur te trek;
maar ons mense skiet en hulle moet dit opgee. En mij
man het altijd gese: "Daar is gebakIei, gebaklei, totdat
die Engelse sien hul verloor en Smith uitstel vra."
Hulle had dit nooit moet toelaat nie, bet mij man gemeen,
dan had dit altemet heeltemaal antlers gekom.
Maar nee, dit was maar net dieselfde gewees ne?"
'n Bitter lachje, dan vervolgde 't voortrekkerskind:
"Wel, natuurIik, toe die Engelse uitstel krij,
was dit 'n mooie kans om liulle vas te graaf, en te
wag tot hulk oor die Oemzimkoeloe kan kom. Later
vertel Soeloes, die Engelse gaan dear en dadelik word
'n klompie jonkmans gekommandeer om die rivier in
te gaan en berig te breng of dit waar is. Eers sukkel
hulle met perde, maar die stroom is te sterk. Toe
gaan twaalf man in met rieme stevig aanmekaar gebind.
Maar die stroom is tog nog to sterk en trek die
mense weg en bulk moet ook die plan opgee. Dan
word mij man ingestuur, sonder riem en hij swem
en... hij breng die berig dat die Engelse geland is.
HuIle het die Engelse daarom swaar genoeg laat krij,
amper sonder te veel kruit te verskiet. Die honger
het die Engelse ba.je gepla. Die vijand gaan in die
nag uit om kos te krij, Een nag het mij man en sij
broer die wag en hulle stoot op 'n paar soldate wat in

93
gate le om hulk weg te steek. Die soldate vaI
hulle aan, maar is so swak van hanger dat hulle niks
kan rnaak nie. Hoe dit verder gegaan het ?... Dg
kind, die end was weer, die engelse vlag - oor onse
hoofde. Mij oupa wou nie blij nie , hij wou ook nie
soos baje andere gedoen bet, opnieuw gaan trek nie.
Hij "Ik het reeds eenmaal getrek om onder die
ijster juk uit te kern, en non is ik tog weer daaronder.
lk is te oud en te swak orri soos die ander weer te perbeer.
En wat sal dit bodien help? Die Engelse sal
altijd agter ons aan kern a]s die sware werk kla.ar is."
Daar was baje, mij kind wat liewers verkies terug te
gaan naar die ou-binnenland. Die familie wat daar agtergeblij
het, had altoos geskrijwe: "Korn tog weer
bij ans." Karel Landman het in Natal blij worm. Sij
plaats, ik kan die naam nie on thou nie, sij plaats het
pragtig geword en hij bet nie die moed gehad om verder
te trek en weer van die staanplek of te begin nie.
hij het ook maar gedenk: Dit blij op die end alniaal
die selfde; die Engelsrnan kan jij nie ontloop
Me.
"Ons keer terug. Daar was 'n hele klompie. In
Ma- itzhurg was die sa.amkomplek. Teen ons uitgaan,
kom almaal afskeid neem, en hulk sing "Die
Afskeidslied van die Voortrekkers." En a] die mans en
seuns te perd doen ons uitgeleide."

9S
HOOFDSTUK Xl.
DE TERUGKEER.
"Die afskeid van al ons mense was aandoenlik."
"Vir baje wat agter blij, was ons vertrek ook
maar die begin gewees van hulle oppak. Die
wat nie in Natal won blij nie, mij kind, het
gaan trek naar wat TI011 Transvaal en Vrijstaat
is En hulle het nog swaar gehad...,"
't Dude hoofd neigde voorover, weg was ze in
haar eigen sfeer. Wij staarden gedachteloos voor
ons uit. 't Was haast te veel geweest, aan de
hand van deze gevoelige leidster alles door te gaan.
Zwaar drukte op ons 't verleden vol onheil en
rampen, al had ook liefliks niet ontbroken. En nu
we de teleurstelling van hen, die zoveel opofferden,
't ineenzakken van hun idealen, 't uiteenspatten van
die door hartzeer aan elkaar verknochten hadden
meedoorIeefd, nu voelden we ons als doortrokken van
hun wee.
'n Hand wuifde langs onze ogen. Warm straalde
mevr. Fick's blik naar ons uit.

96
"Dis lang virbij,. niij kind," troostte zij, "en
ons het al weer soveel jare in vrede geleef... Daar
is baje gras oar gegroei."
Dan hing weer stilte om ons, tot de droeve stem
dof tot ons doordrong:
"jij sou denk, dit is non vergeet... maar dit
staan altoos weer op... altoos. En ons ellende was
nag nie geeindig nie, mij kind. In die ou-hinneland
vied ons nog dieselfde toestande als vroeer. 'n Mens
meen dat die Goewernement 'n les sou geleer het
nit wat gebeur was. Dis mos g'n bewijs van goeie
beleid, niewaarnie, als daar in 'n land hele distrikte
ontvolk word? Maar nee, mij kind, daar was niks in
die verhouding verander nie, en vir cos was daar nog
ekstra swaar; vir die Goewernement het ons altijd
rebelle geblij.
"Ik het nog nie vir jou vertel nie, dat na ons
mense die Soeloes oorwin had, baje au-klein Soeloekindertjies
verlate in die bosse rondloop. Die moeders
was gedood of geviug. Die arme goed verhonger in
die bosse en ons neem almaal 'n paar van hulle.
Toe ons weggaan, skreeuw 'n klornp, hul wil saam
gaan en so gebeur dit. En mij kind, ons was nog nie
lang terug in die ou-binneland nie of ons word aangekla
bij die kaapsc Regering dat ons slawe saam
gebreng het. Die Goewernement stuur manne rand
om te verneem, en daar korn 'n brief: die mense
moet dan en dan op die kantoor te Uitenhage wees,
en self die Soeloe-kinders breng. Mij oupa het twee
gehad, Roeba en Jacob. Tante Buchner en Scheepers
en Vogel en almaal moes ;65 boete betaal vir
elke kind; die kaffertjes word hulle afgeneem en vir
hulle oe ingehoek op die name van engelse settela
ars.
"Ons was nie arm mense nie, ons het al ons vec
teruggebreng en vele van ons had baje geld gemaak
met handel. En weet jij waar ons uitgespan het, totdat
ons seker wis watter woonplek ons sou krij ?"

De Heer en Mevrouw FICK - LAND:VIAN.

97
Voor 't eerst die dag lonkten 'de lieve blauwe
ogen weer opgewekt.
"Hier op Die Post, rnij kind. Ons het hier uitgekamp.
Toe koop oorn Jan Vogel en oom Karl Buchner
Dekselfontein vir 25,000 rijksdaalders en ons
trek soontoe, mij grootouders en mij oom en tante
Buchner. En daar op Dekselfontein het ik groat geword."
"En daar het Pa naar Ma kom vrij," plaagde
Lenie.
Goed deed 't bekende lachje na z6 Iange af wezigheid.
De mondhoekjes krulden orn, de ogen vertelden
van 'n liefde-leven warm en diep en hecht.
"Ma Enact vertel van die pop...," Lenie in-vergenoegd.
De grate moederhanden speelden verlegen met
de franje van 't tafelkIeed. Zoete vreugde biocide
gans haar wezen. Ze was weer 't kind dat leerde,
onbewust van de grate liefde die naast haar
ontlook.
"lk was 15 jaar en die jonge Fick het baje bij
ons kom kuier .Hij was 24. Een dag sped ik met vriendinnetjes
en hulle het die regte vaderlandske poppe
van hulle Pappa gekrij. 1k se vir hulle: "Ag, hoekom
het ik nie 'n pappa wat vir mij oak so'n mooie vaderlandske
pop koop nie." En rnij kind, 'n paar dae
later kom daar 'n grout pak aan mij geadresseer en
daarin krij ik die pragtigste vaderlandske pop wat
ik vammelewe gesien had. Jong Fick het dit vir mij
gestuur. Hij het nabij gesit, ons sien sped en alles
gehoor. Was dit nie goed van horn nie?"
"En 'n jaar later kom hij naar die kind, watt
nog met die pop sped, vrij," voegde Lenie toe.
"Ag ja, en jij kan gIo dat ik nooit geweet het,
dat hij altoos daarvoor gekom het nie. Maar
hij het eers mooi met r mij katechisasie gehou...."
Ze lachte, lachte. "1k macs lidmaat
word, en in die dae was daar nie predikante nie; jij

woes vir jou self die vrae leer. Mij broer oorhoor
mij partijkeer. Dit was die boekie van Hellenbroek
en soms kom dan Jong Fick en vat die
boekie van horn weg en dan oorhoor hij mij. En een
dag, dat hij weer nagaan of ik mij vrae goed geleer
het...," ze aarzelde; ondeugend vulde Lenie aan:
"Draa.i hij die saak om en hij stel sij eie vrae."
"So is dit," glorieuselik glansden de nude Blauweogen.
"Ik wil eers nie, ik is bevrees: wat het ik
van liefde geweet? Tk kon nie eers se nie of ik van
horn hou sops hij dit wens nie. Maar mij broer praat
met mij; hij is 'n flukse vorcn-toe man, al is hij arm—
want hij had inks dan sij sael en toom uit Natal gebreng—
en hij is so'n eerlike, trouwe vrind en ouma
al so oud. Ik saI seker gelukkig met horn wees. En
so het ik "ja" gese. En daar is nie een dag in mij
lange lewe gewees nie, dat ik mij broer nie dankbaar
was vir sij goeie raad in daardie moeilike beslissing
nie. Mij broer het later met ens saam gewoort
bier op Die Post, maar sij vrouw had 'n slegte
hors en daarom het hulle later naar Pla.trug getrek,
waar sij tog gouw daarna dood was. Mij ouma is
blij dat sij mij goed besorg kan weet, maar sij wil
he, ik meet eers lidmaat word, velar ik trouw. En s_
het ik Uitenhage toegegaan om aangeneem to word.
En ik weei nog goed, ens kuier bij ouma Landman
haar suster en die ou tante was so dik en sij het sulke.
pragtige klere gehad. Sij was baje, baje rijk. Die
rokke staa.n wijd-uit van die sware sij en...", 't
lachje dat de kuiltjes dieper toverde, "mij kind, een
dag het ik en 'n arm meisie, wat bij mij ouma grootgemaak
word en wat saamgekom het. Uitenhage-toe,
een dag het ens so'n deftige lijfie geneem; dit was
met so'n skerpe punt, en perbeer of ons saam in
kon..."
We proestten 't uit ern dit echt meisjesachtig
gedoe.
"Ons ken maklik inkom, sij in die een 11/011W en
ik in die andere. Toe die lijfie voor mooi toegesnoer

99
en so kom ons bij ou tante binnengestap. sij was 'n
danige liewe vrouw; sij het lekker gelag. Denk 'n
beetje, mij kind, toe sij dood is, het sij in haar testament
selfs nie haar vroeere meid-slaaf vergeet nie;
die het ook van die erfenis gekrij."
"En is u toen kort daarna getrouwd?"
"Tie so lank daarna nie. Maar ik was nog so'n
kind. Partijkeer krij hij mij," we begrepen natuurlik
onmiddellik wie die "hij" kon zijn, "partijkeer krij
hij mij met die ander kinders bij die melkkraa]. Ons
het daar van gehou orn daar te sit en toekijk. Die
mans melk en die meide dra die melk aan naar die
melkhuis. Dit was elke dag weer ewe mooi vir ons
of daar te sit. En dan breng ons ons bekertje en
ons krij lekker louw vars melk dat dit so skuim.
"Toe ons trouw, het dit vier dae geneem met
die waens van Dekselfontein naar Iiitenhage."
"Ma moet vertel hoe sij gekleed was," ijverde
Lenie.
En maar at te graag weidde ze daarover uit.
"Mij kind, mij tabbert was van geel perse weerskijn
sij, en die manteltje met blonde... Ken jij die
snort kant?"
"0 ja," wij.
"Nou dan kan jij vir jou goed 'n voorstelling
van daardie pragtige manteltje maak, niewaartaie?
En 'n witte hoedje... so met 'n Iuifel..."
"Nes die prentjes van Kate Greenaway," legde
Lenie uit.
"En oopgewerkte witte handskoene." De vertelster
bekeek haar handen of ze er nog de handschoenen
aan zag. "En oopgewerkte witte kouse...
"Toe ons uit die kerk kom, staan on kolonel
Crewe bij die deur. Hij was getrouwd met oupa Vermaak
sij suster. En sij kar staan daar am ons naar
mij oud-tante te breng en bij haar verversinge te
neem. Hu/le had die afkondiging van die gebode in
die kerk gehoor en so ontdek dat ik familie was. Dit
was die 28ste Mei 1848 dat ons getrouwd is en tot

100
1809 het ons saam een pad gegaan. In al die 6r
jare van ons getrouwde lewe was ons gelukkig deur
lief en Teed. Die jare is te vinnig virbij gegaan, mij
kind."
En bijna onhoorbaar lispte ze: "Dit het eel]
skone, lange dag gelijk."
"Ma moet nou nie afdwaal nie, ons moet nou
boor, hoe lekker ma gekuier het langs die pad terug
naar DekseIfontein."
"0 ja, dit was te mooi. Ons gaan eers farnilie
langs bij Ruigfontein. Non beet dit Spring Mount.
Jij het dit tilt die trein kan sien toe jij gekom het.
En daar op Ruigfontein was baje vrinde genooi en
ons het gedans, en die fees-vier het so'n paar dae
aangehou. Toe gaan ons ouma. toe en daar krij ons
weer partij mense en weer dans en pret, en toe...
toe, mij kind, gaan ons na 'n paar dae WitpIaats- toe.
anderkant Alexandria, waar mij man sij plek was.
En daar het ik heimwee gekrij. Jij kan begrijp,"
meende zij zich te moeten verontschuldigen,
"jij kan mos begrijp, ik was nog 'n kind, amper 17
gewees en ik was so gewoon baje mense om mij heen
te he. En nou sat ik al dag allenig in die stille huisie.
Mij man is die hele dag in die lande... Hij wil
finks voren-toe kom. Maar dit was te eensaam vir
mij en ik huil die hele dag. Toe hij sien, ik is so
verdrietig, kan hij dit nie langer dra nie en hij bet
'n plan gernaak met oom Jan Vogel en ons het sewe
jaar bij horn gewoon op Dckselfontein. Daar het ik
helemaal weer opgeleef, tussen al mij ou-maters. Ag,
mij kind, ik het daar elke grassie gcken... Mij man
het mooi aangeboer en toe hij geld genoeg had, het
hij met mij broer saam op 'n vendusie te Uitenhage
Die Post gekoop, eers maar moo morge en later het
ons nog moo daarbij gekoop. Soos ik vir jou
vertel het, moes mij broer naderhand uittrek om sij
vrouw paar gesondheid, maar ons had lange tijd gelukkig
saam gewoon. Hierdie tafel, waaraan ons altijd
sit, mij kind, was mij man sij jonkmans-tafel."—

101
"Laat ik jou wijs," en trots sloeg ze 't afhangende
kleed op en wij moesten de stevige tafel met de
rondgedraaide poten bewonderen.
"Hij was so'n regverdig man, dat elkeen van
horn moes hou, al was hij streng. En vrees het hij
nie geken nie. Hens moes hij 'n klomp osse haal bij
sij broer, wat nit Natal naar die Vrijstaat getrek
het. fit was die latere Generaal Fick. Ficksburg is
naar horn genoem, soos ik al vertel het lie?"
"Ja, en we krijgen nog de geschiedenis van 't
voortrekkersgeweer," brachten wij in herinnering.
"Seker, maar eers sal ik jou van mij man vertel,
hoe hij allenig met net een kleine Hotnot van bier
naar die Vrijstaat en vandaar naar Transvaal gegaan
het en terug. Kijk, mij kind, dit was so. Mij man
moes van Natal osse breng naar die Rudolphs in
die binneland. En net in die tijd dat hij Kaap-toe is,
yind die okkupasie van Natal plaas en mij man wil
nie terug nie. Sij broer het toe sij osse saamgeneem,
toe hij naar die Vrijstaat trek en nou sou mij
man sij osse gaan haal. Met kleine ruste het hij
dit in 14 dae gedoen. Hij kom op die pick, waar sij
broer blij en verneem daar, hij is met sij vee Transvaal-toe.
Mij man agter horn aan en hij yang horn
aan die Mooirivier. Nadat hij rukkie bij sij broer
gekuier het, gaan hij terug met die vee. Die Hotnot
word altoos so'n beetje vooruitgestuur met die osse.
Na sonop gaat mij man verder. Een dag rij hij en hij
rij en tot sij verhasing krij hij nergens sij hotnot en
sij heeste nie. Hij keer terug op die pad, gaan ander
pad in en sock vit . tire en ure, tot die son amper sak.
Eindelik, eindelik sien hij die Hotnot en die ou-g-oed
huil dat hij sij oe amper nie meer kon oophou nie.
Hij had die verkeerde pad gevat en kon toe nie uit
kom nie; daar was twee leos wat in die pad le.
Hulk eet aan 'n wildebeest en al hat hulk vir horn
staan, hij durf daarom nie virbij nie. Toe het mij
man die osse uitgekeer en weer veilig op die goeie

I 01
pad gebreng, solider dat die leas enige aandag aan
horn of sij heeste geskenk het."
Mevr. Fick was bijna uitverteld. Ze speurde in
de meest afgelegen hoekjes van haar geheugen of zij
daar nog jets rnocht vinden wat haar yolk van nut kon
zijn. Want ze was zo blij iets van haar weten aan
haar yolk te kunnen mededelen. Vaak had ze weifelend
gevraagd:"Denk jij, mij kind, dis interessant genoeg
our vir hulle te vertel?" Zij was er van doordrongen
dat ze feitelik niet o n s vertelde, doch haar
mensen voor wie zij, dit hadden we gehoord en ook
gemerkt, vol liefde was, en milddadig, "die steun van
die distrik," zoals iemand ons zei.
"1k het jou nog nooit van die olifante vertel, wat
bier so baje gewees het nie. Die naam van ons distrikt
was in die ou-dae mos Olifantshoek gewees. Mij wader
het baje olifante geja. Een dag het mij oupa 'n
clifant geskiet nie ver van die huis nie, dit was nog
op Platrug, en hij kom hij mij grootmoeder om dit
vertel. jij weet, mij kind, dit was 'n grote ding,
daar is baje te doen gewees als daar 'n olifant geskiet
is. Mij grootmoeder en haar dogters gaan almaal
kijk, en hulle gaan bo op die olifant staan am te sien
hoe groot hij is. Toe gee mij oupa heel soetjies
dat hulle niks sal merk nie, vir 'n slaaf 'n mes en se
vir horn: hij moet die olifant bij die lies oop snij. Dit
gee 'n vreselike geluid, jij kan nie glo wafter geluid
dit is nie. Die kaffer snij 'ii gat in die lies en mij
ourna en mij tantes bat vat... hulle weet self nie hoe
hard hulle loop. Mij ouma verlies haar pantoffel en
sij het nooit weer vir horn gekrij nie."
Ze wiste zich do tranen uit de ogee van 't lachen.
"Maar die jag het sours ook treurige gevolge
gehad. 'n Trop olifante is baje gevaarlik. Natuurlik
het daar vaak ongelukke voorgekorn, 'n mens kan dit
verstaan. Maar deur roekeloosheid is daar ook menigeen
in die ellende gekom."
"Ma moet van Barend Marais vertel," onderbrak
Lenie.

103
"Ja, mij kind, ik het juis aan horn gedenk," verzekerde
de moeder en hervatte: "Die Barend Marais
was nog 'n jong man gewees, hij was getrouwd met 'n
tante van mij man, hulle het nog maar net een kind
gehad. Een dag gaan hij met vrinde op die olifantsjag
en hulle sien 'n grote mannetjes-olifant in die
doringbos. Barend Marais maak 'n weddingskap: hij
sal so nabij gaan dat hij 'n haar uit sij stert kan
trek en eers ats die olifant omkijk, sal hij skiet. En
die domme klompie gaan regtig die weddingskap aan
en Barend Marais word deur die olifant met sij slurp
gevang en deur die doringbossies gesleep, dat sij
vlees aan flenters afhang en daarna gaan die vervaarlike
diet- op horn sit en kraak horn stukkend. Die
vrinde was eers lam gewees van skrik en is toe
gaan skiet, maar toe hulle die olifant dood het, is
Barend Marais niks meet- dan morsige bloedige
massa. Dit het hier anderkant ons plaats gebeur."
moet nog wat vir u wijs. Weet u wat dit
is?" kwam Lenie met 'n wit katoenen pet aandragen.
"Dit was wader sij kepsie. Vertel 'n beetje, ma..."
"Ja, then jij, in 58 het die Engelse van ons distrikt
'n korps opgerig en hulk wil dat die boerseuns
sal saamgaa.n. Maar mij grootmoeder se: "Nee,
nee, die Hollanders en die Engelse apart." sij was
bang gewees, daar steek kwaad agter, hulk wit soldate
van ons manne maa.k. En um nou te wijs, dat
ons heleinaal gewillig is am op so'n vreemde ding in
te gaan, word 'n hollands korps opgerig en mij man
was . ,:aptein daarvan. Hier die wit kepsie was die
oortrek, die pet was van lake met 'n glimmende klep.
Die ofsiere had 'n rand van tiervel urn die pet en voorkant
bo 'n wit wiIde-struisveer. Die manskappe had
net 'n wilde-struisveer. Die uniform was van 'n skotse
rail, groen en swart. dit het nie fang geduur
Ons mense is nie voor sulke spulletjes nie.
het die Goewernement hulle nodig gehad dan i s
huIle Trios altoos klaar gewees?"

104
TerwijI we zo zaten kwam mevr. Fick's oudste
zoon aangestapt. Zijn zware, gezonde lichaani, zijn
breed gebaar en zijn forse stem vulden bijna 't voorhuis
en zijn oude moeder leek kleintjes in haar stoel
bij 't raam. Innig lief luisterde ze naar zijn nieuws.
Ze bezat niet alleen de gave van goed vertellen, dock
ook de zeldzame gave van goed en graag luisteren.
Toen de politick was besproken en de oorlog, zei
mevr. Fick trots: "Hij is ook partij keer uitgegaan om
te help als ons mense in die nood was. Hij is in
Transvaal gewees en in die Vrijstaat... Vertel 'n
beetje...", noodde ze de grate zoon Paul, zoals ze zeker
'n zestig jaar geleden ook klein zoontje Paul aangemoedigd
had. En grate zoon Paul vond 't leuk our
zo 'n half uurtje te gezelsen. Maar lang kon-ie niet
zitten, hij had 't druk, hij moest ploegen. De lange
benen gestrekt began hij, sours druk illustrerend met
de grote zware handen, handen waarmee hij
meestal geen raad wist, nu in de zakken, dan op de
knieen, dan op de tafel, dan weer in de armsgaten
van zijn vest.
"Ik sal u maar vertel, wat mij nou net voor die
gees kom. 0 ik sou ure en ure vir ti kan vertel."
"Ja", beaamde de moeder, "hij weet baje".
"Maar ik het nie tijd nie, dis nou ploegtijd en
in die aand is ik te moeg om of te korn. Sja", de dikke
wingers drongen diep in de nog weelderige witte
haardos, "sja... wat sal 'n wens nou so gauw bijmekaar
denk. Ma se, jij moet vertel en ik is mos so 'n
gehoorsame seuntje nè? Non ja... Weet u 1n miens
staan partij keer verbaas als jij nagaan hoe jou lewe
net van 'n kleinigheid afhang. Dit was in die Malahoch-oorlog.
Daar was die hele dag geveg en Martinus
Pretorius was vreselik dors. Hij kruip uit en sock
of hij nie altemet ergens water kan krij nie. Daar
sier. hij 'n karba met water en hij drink lekker. Net
toe hij wit ophou en die karba van sij mond neem,
skiet die kaffers en die karba in stukke. Hij het hoe-

1 05
genaam geen letsel gekrij nie. Van die tijd noem almaal
vir horn Martinus Karba.
"Anwer so'n selfde ding het mij neef Koenraad
Fick beleef. Hij is in die Tabantsjoe-laer en sit in die
more en brekfis. Hij het wars en brood en hanger
wat nog die kostelikste is ne als 'n mens gaan eet.
Hij eet net lckker, toe skiet die Makkatees die bord in
twee . En neef Koen se ewe gemoedereer: "Hoe onverskillig
is die vabond", en eet sij hrekfis klaar. 0,
die mense weet nie watter dapper klompie daar die
Ficks was nie.
"Mij neef Paul Fick was een slag met
vrouw en kinders gijselaars gewees van 'n
kafferkaptein. Genl. Fick, die vader, het Malap
die kafferkaptein van Basoetoland daartoe
gekrij am vrede te maak. Maar die oorlog
met Masoes duur voort en Malap vra watter borg
hij het dat hulle niks vir horn sal maak nie. Toe gee
Generaal Fick sij sewn Paul met sij vrouw en twee
kinders als gijselaars. Hulk het drie maande bij
Malap eensaam ho op die berg gehlij tot dit vrede
was. Die selfde Paul sij vrouw was een van die flukste
vrouwe wat daar in die tweede Vrijheidsoorlog gewees
het. Die Engelse bet nooit vir haar en haar
kinders gekrij nie. Sij was 'n grate sterke vrouw en
toe sij hoar die Engelse kom aan orn haar in 'n kamp
te set, vlug sij met haar kinders op 'n wa uit. En
die oorlog deur het sij niks gedoen als gevlug
nie, en sij het Me aIlenig geblij nie, sij het so 'n kleine
koinmando gehad van almaal vrouwens, wat oak nie
in die kampe wil gaan nie. Toe hulle klere klaar was,
het hulle tabberts gemaak van gelooide leer, en die
tabbert van neef Paul sij vrouw was so maoi dat sij
dit later vir £25 verkoop het. HuIle had so'n beetje
gebrek aan alles, maar hulle was daarom vrij: die Engelse
het hulle nooit in hande gekrij nie.
"En voor ik non gaan, want ik is jammer genoeg
'n beetje haastig, wil ik nog vertel hoe getrouw 'n
Soc.Ice gewees het vir Generaal Fick en sij kinders.

06
°urn Fick had in Natal 'n klein Soeloe-seuntje aangeneem,
wat in die bosse amper van die honger omgekern
het, nadat Dingaan verslaan was. En die Soe-
]oetje het later met horn saam Vrijstaat-toe gegaan
en hij corn Fick groot geword. Na die dood van Generaal
Fick het hij bij die een stun geblij en in die
boeroorlog die vrouw en kinders opgepas tot hulle
naar die kamp gehaal is. Toe het hij die plaats
mooi versorg. Was dit nie goed nie? Hij le op die
familie-kerkhof van die Ficks begrawe."
Zoon Paul was heengegaan en liet 'n merkhare
leegte na. De nude moeder zei:-"ls, hij nie 'n mooie
man nie." Zag ze in de zoon de vader terug- ? Ze
bleef lange tijd stil in gepeinzen.
Lena wekte haar nit haar dromen. "Ma skuld
nog die verhaal van die voortrekkersgeweer", en moeder
Fick knikte eens en ging gewillig haar schuld afdoen.
"Die Ficks was van die regte snort, mij kind.
Paul het niks to veel g-ese nie. Soos ik al vertel het,
had mij broer mij vader se geweer met mij man geruil
veer een, wat nie so swaar was nie. Toe kern die
Basoeto-oorlog en mij man stuur die geweer naar Generaal
Fick vir 'n present. Bij Boomplaats het ons
mense, sons hu] meen verloor, in waarheid was dit
nie so nie, mij kind; hulle had gewin, maar daar was
'n font, die Engelse skreeuw en skreeuw en die domme
boere denk dis omdat die vijand gewin het en
loop vir hulle lewe. Die Engelse is agteraan.
Mij man sij broer kon sij perd nie krij nie, die perd
had horn losgeruk met die skieterij. Fick loop wat
hij kan, 'war die geweer is so swaar en hij was al
helemaal klaar van die geveg. Hij kijk agterom en
sien daar is drie Tommies amper op sij hakke. Hij
weet, hij kan nie ontkom nie, maar hij wil nie gevang
word nie, hij wil liewers sij lewe sn duur moontlik
verkoop. Hij blij staan, vat sij geweer en 16 aan. Die
Tommies kruip die een agter die ander en skiet...
Maar Fick het so gebeef van die hardloop dat hij nie

107
kon skiet nie. Toe vat hij die laaistok, stoot horn in
die grand en leun daarop met sij roer en so skiet
En hij dood twee in een skoot en die derde hardloop
weg. Voor daar weer ander agter horn aankom, het
een van sij mense sij perd gevang en dit vir horn gebreng
en so kom hij uit."
Even 'n zwijgen, dan lachte de mond zo zoet en
we wisten dat ze eigenlik haar man eerde in de verhalen
van zijn dappere familie. Als bevreesd haar vaders
bloedverwanten vandaag niet genoeg aa.ndacht
gewijd te hebben, vervolgde ze: "Maar die Landmans
was daarom ook dapper en parmantig! Toe ik aT
heel cud is, kom daar een dag die kaptein van politie
Sissison bij rnij en vertel van mij oorns wat in Natal
geblij het. Hij se, dit was nou die regte voren-toe
mense, maar..." ze brak af, niet om te zwijgen,
doch lachen en praten ging niet en ze moest lachen
voor ze voortging.
"Tk meet nog lag, Os ik denk hoe hij hier sit en
vertel, dat rnij oom Jan Abraham Landman een dag
vir horn geslaan het. Oom Jan was opsigter in die
rietsuikerlande en kaptein Sissison het iets gese wat
horn glad nie aanstaan nie en hij gee horn 'n kla.p in
sij gesig. Natuurlik was kaptein Sissison vreselik
kwaai en hij se, hij sal corn Jan tronk-toe laat breng_
En al die werksmense kom soos bije om corn Jan been
en hulle soebat, hij is so goed en die kaptein moet
tog vir horn laat staan. En hij het toe ook maar ingesien,
vertel hij, dat hij liewers nie met 'n Landman
politiek moet praat nie en hij het vrinde met horn gemaak
. Ag ja, mij kind, die politiek is die ongeluk
van bier die on-land. Kan jij mooier wereld vind dan
wa.t jij bier in ons land krij ?" Haar arm wees naar
buiten, waar na de felle regen de bergen loom dommelden
onder de heerlike zonnebroeiing.
"Die klimaat is pragtig, die natuur groots en lieflik
tegelijk, alles, alles kan jij hier vind. En hoe rijk
is die land, goud en diamante en wat nie? Dis net
die mense wat al die narigheid skep. Hulle verdien

io8
nie die heerlike land te hewoon nie. Als daar nie
oorlog is nie, dan is daar rusie totdat die oorlog weer
uitbreek. Ons cie mense net so goed... Ik weet nie
wat dit is nie, maar ons arm ou land lij daaronder.
Ons in die kolonie het long geslaap en gesukkel en vir
'n oornblikkie wakker geword en weer ingeslaap, Maar
dis seker, als die Transvaal en Vrijstaat swaar gekrij
het, clan het partij van ons tog gevoel "dis ens eie
mense", en ontwaak. Maar die klaarste het ons wakker
geskrik in die tweede Vrijheidsoorlog. Eers die
Jamesoninval... ons maak ons oe wijd-oop en ons sukkel
nie so gouw weer in slaap nie. Maar toe kom
die oorlog... Ons is maar altoos gebrandmerk gewees
als rebelle, want mij man se geweer word in beslag
geneem en ons perre gevat en ons karre g-ekomrnandeer.
En die speurder is nie van ons plaats nie. Ik se
eendag vir horn: "Kijk bier jou Engelsman, ik sal vir
jou so 'n beetje vertel wat daar alma at gebeur het
'net daardie ou klein klompie mense en als jij dit almaal
gehoor het, sal jij kan begrijp dat ens nie met
julle kan inkruip nie, en (it ens nie kan nalaat om vir
hulle te help nie. Als jij alles weet, sal jij somaar
stil blij."
"En", wij schertsend—we konden ons zo wel
voorstellen, hoe mevr, Fick Naar vinger in zachte dreiging
omhoog, v66r de speurder gestaan had—"en
is-ie stil gebleven ?"
"Hij i s, mij kind, hij was 'n verstandige man,
el' het ons so vrindelik beje'en als wat hij in die ernstandighede
kon doer
"Daardie oorlog het ons heelmaal wakker geskud.
Baje van ens seuns het uitgegaan, alhoewel
hulle goed geweet het dit kan hulle lewe kos, wanneer
hul nie veilig die laers van ons mense bereik nie. So
was daar oak ens jong vrind Roux gewees, Johannes
Hermanus Roux. Hij was amper rg jaar. Sij broer
David Roux was blind. Hij het so mooi kan lees met
sij vingerS, mij kind. Toe sij vrinde horn kom
vertel, die Engelse het sij broer laat doodskiet, omdat

I 09
hij die boere die pad gewijs het, toe wil hij dit molt
glo nie. Hulk moet horn eers die graf wijs, se hij,
v66r hij dit sal gIo. Sij vrinde breng horn naar
Graaff-Reinet en bij die graf. Daar gaan hij op sij
kniee en met sij vingers voel hij Tangs die letters van
die naam, en toen weet hij dat sij broer werkelik
dood is."
Dromerig staarde ze in 't niet, dromerig draaide
ze dan naar ons zonder ons to zien, dromerig fluisterde
ze voor rich heen: "Die beskuldiging was dat hij
verraad aan die engelse vlag gepleeg het. Ag, dat hul
wou begrijp dat jij wel 'n vlag kan verander, maar
nie die siel van 'n nasie nie."
tii