monumentum

HANDELINGEN
V A N HET
G E N E E S K U N D I G
GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
SER VA ND IS CIVIBUS.
N E G E N D E DEEL.

HANDELINGEN
\
VAN HET
GENEESKUNDIG
GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
SERVANBIS CiFIBUS,
N E G E N D E D E E L .
Te A M S T E R D AJFÈéf \-; ;U
By PETRUS CO NM#|RI
MDCCLXXX lW. ( - Z:>\ %

INLEIDEND VERTOOG
V A N H E T
G E N O O T S C H A P .
M e n kan in twyffel ftaan of het ons moet ver-
maaken of bedroeven , wanneer wy den traagen
voortgang en de geduurige omwentelingen be«
fchouwen, zonder welke de heilzaamfte aller kun-
ften den trap, waartoe zy thans gebragt is, met
heeft beklommen, 't Is wel zeer aangenaam, de
wezenlyke vermogens die zy thans bezie, zo wel
om de gezondheid te bewaaren , als om dezelve,
wanneer zy verlooren is , te herftellen , in een
vrolyk lichc gade te (laan; en 't fchync dan zelfs
dat die genoegen word: vermeerderd door de
moeite, welke dat voordeel heefc moeten kosten;
maar aan den anderen kant overweegende hoe
verre deeze kunst noch van het gewenschte top­
punt verwyderd is , komen wy tot de treurige
voorfpelling, dat het menfchelyk geflacht, indien
zy voortaan geen fneller aanwas verwerft , noch
veele eeuwen , door eene menigte van deerlyke
kwaaien en kastydingen zal gefolterd worden. On-
dertusfehen legt 'er vooraf dit nut in opgedooten,
dat wy dus onze waare voordeden van de gewaan­
de leeren onderfcheiden; 't welk bovenal te pas
komt in eene kunstoefening, die wel groote en
* 3
u k
*

m INLEIDEND VERTOOG
uitgebreide kundigheden vereischt, maar noch veel
meer van een gezond en welgefleepen oordeel
afhangt.
- Het leven is korty, de kunst lang, - de gelegen*
held fchichtig ,^ 'de ftroefneemwg'iïedrieglyk , het
oordeel feilbaar. Met deeze weinige woorden
heeft Vader HIPPOK RATES aan zyne leerlingen
een diepen indruk willen geeven van het gewigt
der zaaken , waartoe zy hunne krachten moesten
infpannen. - Had hy 'er by gedaan, V Eenvoudige
is het Zegel der waarheid; deeze zes fpreuken
zouden genoegzaam in eenen adem de groote
hoofdles behelzen , die een Geneesheer van het
begin tot het einde zyner loopbaane onophoudelyk
moet befpiegelen. 't Was eerst na ruim twee*
duizend jaaren voor den grooten BOERHAAVE
bewaard, deeze hoofdles aldus te volmaaken. Zie
daar aireede een treffend voorbeeld, van de traage
voortgangen, waaraan het menfchelyk verftand onderhevig
is» Doch by: nadere overweeging zal ook
dit laatfte lid, of byvoegzel, wel :
het gewigtigfre
van allen fchynen ; naardien alle de voorgaande
gevoelens zich veel gemaklyker opdoen , en als
by de eerfte betrachting te voorfchyn komen ;
daar het Jaaifte zelden anders, dan na veele mislukte
onderneemingen en beklagenswaardige doolingen
te laat uit berouw en leedweezen gebooren
wordt, en dan noch dikwyls van het hoogmoedig
zelfbedrog veele verduisteringen ondergaat.
De

VAN HET GENOOTSCHAP. >vn
• De kortheid van het langde leven , dat een
fterveling zich zou kunnen belooven, is een iegé-
lyk bekend; de langheid, dat is de uitgebreidheid
der kunften in het algemeen , en der Genees­
kunst -in het byzonder , openbaart zich welhaast
in de menigvuldige verfcheidenheid van zo veeler-
leie ziekten; te meer om dat men, iets geneezen
hebbende , ftraks daarna alles geneezen wil: het
fchichtig voorbygaan der gelegenheden, het be­
drog van kwaalyk begreepene proeven, de feil­
baarheid van het oordeel in dien toedand ; dit
alles blyft niet lang voor de verftandige, onkunde
verborgen, dewyl 't haar bykans op eiken dap in
eene toeneemende verlegenheid moet brengen.
Maar in die verlegenheid, in dien zamenloop van
duistere, ingewikkelde en onverwachte verwarrin­
gen, zyne toevlugt te neemen tot eenvoudige en
in dén eerden opflag niets beduidende poogin­
gen; dat fchynt, niet alleen in den aanvang, maar
noch lang daarna , eene verbystering die buiten
alle evenredigheden loopt. Hoe! daar tot de on-
derfcheiding van ziekten en kwaaien , ja van de
geringde toevallen, eene naauwkeurige kennis van
het menfchelyk lichaam en de dierlyke huishou­
ding noodzaakelyk is; daar deeze kennis, om eeni-
gen trap van zekerheid te bekomen, in eene op­
volging van veele eeuwen door de naauwkeurigde
waarneemingen moet gefterkt worden ; daar zo
veelerleie weetenfchappen vooraf moeten veree-
* 4 nigd

vm INLEIDEND VERTOOG
nigd worden, om het verftand hiertoe te bereiden; daar
zo veele andere weetenfchappen ter voltooijinge van
deeze kennis noch dagelyks dieper moeten gepeild
Worden: daar loopt dan alles eindelyk uit op de
magere eenvoudigheid van eenige weinige maatregelen,
die, zonderal dien omflag, zo men waant,
onder het geringde verftand gemaklyk zouden gevallen
zyn ? Heeft men zich niets anders te' belooven
van eene onvermoeide kunst, die de diepstverborgene
ingewanden der Natuure befpiedc en
doorfnuffelt, dan dat zy Hechts met de bepaaling
van een onthoudenden leefregel, met een laatvlym ,
met garstwater en amandelmelk, met drie of vierderleie
zouten en gommen , en een half dozyn
wortels of basten , haare grootde wonderen zal
verrichten ? Voorzeker niet: het is maar al te
waar ; en tevens maar al te beklaaglyk dat zo
veele edele verdanden zich afgedoofd, gewordeld
en gewroet hebben , om deeze vernederende
waarheid niet te begrypen.
FLINIUS verhaalt dat Romen zeshonderd jaaren
zonder Geneesheeren, hoewel niet zonder geneesmiddelen
geweest is; en dat het in die eenvoudjge
tyden veel beter ging, dan in de dagen der
weelde, toen de Griekfche Geneesheeren daar een
grooten omdag van kostbasre middelen invoerden,
ten koste van veele ongelukkigen, die zich
aan zulk eene ydele vertooning vergaapten, donec
expmam damnaverunt. En welke waren de
voor-

VAN HET G E N O O T S C H A P .
voorheen zo eenvoudige middelen ? radys, raapen,
en kool! 't Schynt dat de Heer HALL ER zelf zich
naar dien fmaak niet wel heeft kunnen fchikken:
Pünio irato excidit, zegt hy; fchoon. wy niet gelooven
dat PLINIUS op die, en meer foortgelyke
plaatfen andere blyken van gramfchap geeft,
dan zulke als men aan de billykfte verontwaardiging
tegen een bedorven volk moet toefchryven: veel
min, dat hem dit tegen reden zou outfnapt zyn.
Het eerfte Hoofdftuk des negenëntwintigften
Boeks van PLINIUS, vergeleeken met het algemeen
beloop van de Gefchiedenisfen der Geneeskunst,
kan ons een zeer juist denkbeeld geeven
van de verwisfelingen en omwentelingen , welke
zy in haaren eigenen boezem heeft moeten ondergaan,
eer deeze zo nuttige, zo noodzaakelyke,
en voor alle waare Wyzen zo beminlyke Eenvoudigheid
genoegzaam heeft kunnen bekrachtigd
worden. HIPPOKRATES , GALENUS, SYDEN-
HAM, en eenige weinige groote Mannen meer,
hebben ze wel gekend, en, de een meer de ander
min duidelyk, begreepen; HIPPOKRATES buiten
twyffel beter dan GALENUS, en mhfchien beter
dan alle de anderen: doch UOERHAAVE fchynt de
eerfte geweest te zyn , die dit ftuk tot op den
bodem doordacht heeft; en die , het geen niet
minder tot zyne glorie ftrekt, met den vereischten
moed bezield geweest is, om het rondborftig
uit te drukken , met kracht en nadruk voor te
* < Hel-

i INLEIDEND VERTOOG
ftellen, en reeds in het ontluiken van zynen
bloei, tot fpyt van vyanden en benydersj openlyk
te beweeren.
De Natuur, die maar zelden zulke alles omva-
demende verftanden te voorfchyn brengt , fchynt
in zommige tydgewrichten het verloop der men-
fchelyke wysheid, dat onder het bellier van mid^
delbaare, of zelfs vry groote -
geesten, dagelyks in-
fluipt, krachtdaadig te willen herftellen. Maar zy
zou dus ook haar oogmerk nooit genoegzaam be­
reiken , indien zy niet meteen de nakomeling-
fchap van tyd tot tyd aanfpoorde, om de groote
trekken van die doorluchtige Wezens by herhaa­
ling te verlevendigen , en als uit hunnen naam
daarvan eene plegtige aankondiging te doen. Uit
dit beginzel was het, dat wy, verfcheidene prys-
vraagen ten nutte van het menschdom, naar ons
gering vermogen, voorgefteld hebbende , het be-
fluit namen om de onwaardeerbaare Spreuk Sim*
plex veri figillum , als een Geneeskundig onder­
werp, op te geeven aan alle waare en oprechte
beminnaars van licht en waarheid. Wy hebben
het genoegen gehad, dat een groot getal der zul-
ken , waaronder verfcheidene zeer bekwaame en
welgeoeffende pennen , zich heeft bevlytigd om
aan ons vuurig verlangen te voldoen. Wy betui­
gen openlyk hiervoor onze allerlevendiglte dank­
baarheid , zelfs aan eenigen, die, zeer veel beloo-
vende indien zy tot rypere kennis komen, echter
tot

VAN'HET GENOOTSCHAP.' xr
tót noch roe , onzes oordecis, de vereischte be­
kwaamheid niet hadden om op zulk een wit te:
fchieten.
- Het is dan met ongemeen vermaak , dat Wy.
dit boekdeel in het licht geeven , ons vleiend©
dat hetzelve met geene mindere graagte dan de
voorgaande van het Publiek zal ontfangon wor­
den : te meer, naardien ook in de niet gekroonde
Verhandelingen Veele zeer fraaie en hoogstnuttige-
aanmerkingen voorkomen , welke wy oordeelden
niet aan de Drukpers te kunnen onttrekken, zon­
der zo wel het memchelyk geflacht, als de roem*
waardige Schryvers- dier Verhandelingen, eene
zwaarc beleediging aan te doen. Doch het zal
ook,hoopen wy, zelfs de gekroonde Schryvers
riiet belgen,, dat wy óm het gewigt der zaake
hébben goedgevonden de Redevoering des groo-
ten Mans, die 't meest van alle zyne onfterflyke
fchriften op' zyne Zinfpreuk toepaslyk fchynt, in
eene Nederduitfche Vertaaling hierby te voegen;
In de kortfte gezegden van groote Mannen legt
alryd noch iets opgeflooten, 't welk men na de
zorgvuldigfle overweeging eerst gewaar wordt.
Hoe kunnen zy beter verklaard worden dan door
zichzelven ; en wie zal beter dan zy zeiven ons
oordeel beftieren, in de navolging van hunne ver­
hevene en diepzinnige lesfen? wie den zin van
het Orakel nader verklaaren, dan Apollo zelf?
Ontegenzeglyk! maar zal het nu geenen fchyn
van

XII INLEIDEND VERTOOG
van vermeetelheid , of van ecnig langer beginfel,
hebben , dat wy ook daarenboven met onze eigene
aanmerkingen te voorfchyn treeden? 't Zy verre van
ons, den wezenlyken en welverdienden roem van
onze Schryvers, of rechtftreeks of van ter zyden,
te willen verduisteren, 't Zy noch verder van
ons , het altaar van den Nederlandfchen Eskula-
pius anders dan met den diepflen eerbied te na­
deren , hem roekeloos tegen te fpreeken, of an­
ders ter ftaavinge van zyn zo welgegrond gezag
iets van het onze armhartig toe te brengen. Het
eenige, dat wy bedoelen, is, eenige bedenkingen
uit den weg te ruimen , die men waarfchynlyk
mogt aanvoeren, wanneer de meening van onzen
grooten Wetgeever eens buiten het rechte licht
geplaatst, en kwaêlyk begreepen wierd. Wy ver­
dichten deeze bedenkingen niet; wy verzamelen ze
uit hier en gins verfpreide trekken, die men, zo
in de leezing van hedendaagfche Schryvers , als
in den omgang met Kunstoeffenaars, noch al dik-
wyls ontmoet; en waaraan wy zeiven weleer, by
gebrek van doorzigt, misfchien niet gantsch on-
fchuldig geweest zyn. Indien derzelver wederleg­
ging het oordeel der zodaanigen eenigzins verlich­
ten mag, houden wy ons byna verzekerd van de
goedkeuring der bekwaamften.
Vooreerst , zal men misfchien aanmerken dat
de waarheid, zodra ze gevonden is, wel het Zegel
der eenvoudigheid met zich draagt, gelyk de afmee-

VAN HET GENOOTSCHAP. xm
meetingen van eene wiskundige figuur , na dat
alle voorbereidende lynen zyn uitgewischt: maar
dat het, juist gelyk in de wiskundige bewerking,
geheel wat anders is , zich van gevondene waar­
heden te bedienen , dan nieuwe waarheden ter
uitbreidinge van kunden en weetenfchappen op
te delven. Men zal met recht en reden zeggen,
dat dit laatde, fchoon het een geluk is dat wei­
nigen te beurt valt, niettemin altoos onder de
bedoelingen van elk rechtfchapen Geneesheer be­
hoorde plaats te vinden. En, indien nu de aan-
gepreezene Eenvoudigheid kwaêlyk overeenftemt
met dien geduchten omdag van proeven, zonder
welke zelden of nooit eene gewigtige ontdekking
gedaan wordt, zal men vervolgens beweeren dat

auv .INLEIDEND VERTOOG
welhaast tot die volkomenheid zal opleiden, waar»
van zy zullen waanen. reeds niet. verre verwydefd
xe zyn. Men zal, hoewel men in de eerde plaats
dit kwaad gevolg op de rekening van BOERHAA-
VJJ Helt, het-nochthans dien grooten Man geree-
delyk vergeeven; maar ons niet, dat wy het kwaad
yergrooc heöbemdoor.de ontydige. erinnering van
gevoelens, die hy, zal men voorwenden, te verre
getrokken heeft.
Ten derden , en wel ten hoogden , zullen zy,
•die 't zich in onze dagen tot eere rekenen vry
verre van de Bberhaaviaanfche Praktiek- af te wy-
•ken , ter liefde van deeze of geene nieuwe men-
nier, ons te gemoet voeren dat wel""alle theore-
rrifche waarheden eenvoudig zyn; maar dat deeze
eenvoudigheid in de praktiek altoos met veele be-
;kleedzelen omzwachteld en begroeid is, waardoor
•mén zé noodzaakelyk uit het oog verliezen moet.
Want, dat een iegelyk, die zich op de eenvoudigdé
b'efpiégcling al tte gerust verlaaten wil, wél niet
©nverdandigjdoolen kan, maar evenwel eindelyk tot
jOPgerymde dwaasheden vervallen zal. Anderen, die
-wat ruwer zyn, zullen verder gaan , eh-ftout be-
fweeren dar zulk een- blaam me,e récht op BOER-
-HAAVES grootde verwondaareh legt. Abfit Omen!
Wy kunnen 'dit' alles voorloopig met deeze al*
gemeenè aanmerking beantwoorden : dat geene
•les,' wet of delrégel 1
, immer onder eene zo vol-
ftrekte uitdrukking valt, dat dezelve niet of door
mis-

VAN HET GENOOTSCHAP. ixv
-misyerfland, of door kwaadwilligheid, tot eene
verkeerde uitlegging zou kunnen verdraaid worden.
Wy voegen hierby dat het reeds eene groote zaak
is, wanneer men begrypt dat-de waarheid , zó
lang zy onder zo veele fluiers en bekleedzelen
fchuilt, Hechts ten .halven gevonden is, en lig-
telyk wederom uit het oog verlooren wordt. Maar
het. zal, meenen wy, niet min nuttig dan ver-
maakelyk zyn,..by.de voorgemelde.bedenkingen
hoofd voor hoofd wat flikte Haan, om ze op te
losfen en te wederleggen. Dit zal vervolgens de
voornaamfte arbeid zyn, dien wy ons in dit ver­
boog voorftellen.. Bereiken wy inderdaad dit oog-
nierk, het zal:ons geene geringe voldoening ver-
fchaff'en; en blyven 'er integendeel, eenige weinige
•uitzonderingen over, dit zal niets anders beteke­
nen , dan dat in het; ondermaanfche de volmaakt­
heid nooit gevonden wordt.
(•j.-.< i ' .:>•• téri"röu'^h-••ogibBs^ö-'-nb ,-ivn
. i'i&L I .. 'i'l. • • ; l::)»M3.ri.3f!c-..; .2
-.rifn i< d 9b rfö^g Sb . ;

xvi INLEIDEND VERTOOG
overvloeic, en juist den kortften weg baant, om
te komen daar men weezen wil.
. De noodzaakelykheid, gepaard met de natuur-
lyke liefde tot het leven, en den afkeer van py-
nen en benaauwdheden, gaf den eerften oorfprong
aan de Genees- en Heelkunst. Het medelyden,
gegrond op wederkeerig belang, noopte den yver
meer en meer, om ze door dagelykfche oefFening
en oplettendheid te verfterken. Zeker, de ziekten
en kwaaien hebben ten minften dit zedelyk nut,
dat zy de ruwheid van het menschdom verzachten,
•en de wreedheid zelve dikwyls tot reden brengen.
De beide Kunften maakten toen., en noch lang
daarna , maar een lichaam uit. Zelfs is het vry
"zeker dat de: Heelkunst wel het voornaamfte deel
geweest zy; vermits in die fobere en gemaatigde
tyden , toen het menschdom noch maar weinige
fchreeden van den ftaat der Natuure verwyderd
was, de inwendige ziekten veel minder moeten
geheerscht hebben; terwyl aan den anderen kant
de jagt, de gevechten, zelfs de boerfche vermaa-
ken, niet zonder kwetfuuren, beenbreuken , ont­
wrichtingen , en wat dies meer is, kunnen voorge­
vallen zyn. Men bekwam dan welhaast vry bekwaa-
me Heelmeesters,'gelyk van ouds uit HOMERUS
af te neemen is : het blykt met een uit deezen
alleroudften Dichter , in welk eene achting zy
reeds ten zynen tyde ftonden, en lang te voored
hadden geftaan.
IV

VAN HET GENOOTSCHAP, xvil
iVfo'jr y«£ «vjjg ffoAAaV dnd^w olhKuv.
Toen de Aziatifche pracht en weelde zich vervol­
gens door Griekenland verfpreidden , wierden deeze
misbruiken welhaast gevolgd van een legioen koort-
fen, ontfteekingen, verzweeringen, beroerten , pest-
koolen; die als uit Pandoraas doos te voorfchyn kwa*
men. Hiertegen te voorzien, was een werk van een
geheel anderen aard, dan de heelkundige verrich­
tingen , die meest al van werktuiglyke belchou-
wing afhangen, en welker befchouwing zelve, ten
minden in die eeuwen, zelden tot afgelegene oor-
zaaken opklom. Men paste nochthans de bekende
beginzelen der Heelkunst op de Geneeskunde toe;
hoewel geenszins op die geregelde en beredeneer­
de manier, welke het menfchelyk gedacht nu aan
onzen grooten Meester verfchuldigd is, en waar­
van wy vervolgens breeder zullen fpreeken. Men
zocht, men vroeg, men raadpleegde, men beproefde
alles; maar zelden behield men het goede.
Niettemin bekwam de Kunst van tyd tot tyd
eenige vorderingen. Daartoe hielp niet weinig ,
dat zy, die van eene zwaare ziekte gebeterd wa­
ren , het verhaal en de befchryving daarvan , bene­
vens het. voor- en nadeel der gebruikte middelen,
in den Tempel ten toon delden. Zie daar de wieg
van deeze thans zo aanzienlyke Kunst, De nabe-
ftaanden der zieken begaven zich eerlang naar den
naasten Tempel , om aldaar deeze of geene, be-
fchryving te vinden, die met het tegenwoordige
** ge-

XVIII INLEIDEND VERTOOG
geval overeenkomst hebben mogt. Men volgde
gemeenlyk de maatregelen , welke men daar als
gelukkig aangepreezen vond; doch een iegelyk
begrypt dat zulks by gebrek van onderfcheiding
veelal met een hachlyken uitflag gefchiedde. Zom-
tyds bragt men ook de zieken zeiven naar den
Tempel , wanneer de geneezing den Priesteren
wierd aanbevolen; doch dit deed wederom den
opgang van de Kunst verachteren,naardien het aan
deneenen kant niet zonder bygeloof gefchiedde, en
voor het overige het bedrog hieruit maar al te
veel aanleiding nam om de hoofdrol te fpeelen.
AUISTOFANES , en LUCIANUS noch lang na
hem , veri'chaffen hier overvloedige getuigenis-
fen van.
üp het Eiland Cos hadden echter deeze zaaken
een heel ander aanzien. Dit Eiland was aan Esku-
lapius geheiligd , en zyn nagefiacht bloeide daar
in de uiterfte eere en achting. HIPPOKRATES
verfcheen. Hy was mede uit dien Ham gefproo-
ten , niet als een nazaat , maar juist als of de
goddelyke Stamvader zelf in hem verreezen waare.
Hy begreep welhaast de noodzaakelykheid om uit
den ryken fchat van zo veele alom verfpreide ver-
haaien en waarneemingen een welgefchikt geheel
te vormen. Hy bezigde daartoe vooreerst den
Voorraad der Tempelen van Cos en Cnidos, alwaar
de naauwkeurigfte en getrouwfte waarneemingen
gevonden wierden; en reisde voorts door alle de
om-

VAN HET GENOOTSCHAP. xix
omgelegene Streeken van Griekenland en klein
Azie , waar hy Hechts denken kon iets goeds te
zullen aantreffen. De brand, die omtrent deezen
tyd den Tempel van Cnidos verteerde, heeft zyne
gedachtenis bezwalkt met eenen valfchen blaam,
als of hy, dien het aan geene middelen ontbrak
om de allerzuiverfte glorie te behaalen, zich aan
zulk een misdryf zou fchuldig gemaakt hebben,
om de kunstregelen , welke hy daar had gevonden,
naderhand by uitfluiting in eigendom te
bezitten.
De verbaazende meerderheid van zyn verftand
trok welhaast een groot getal der fchranderfte
geesten tot hem , om onder zyn geleide toe te
treeden tot de nieuwe heiligdommen van eene
Kunst, die men reeds als een doorluchtig gewrocht
van zyne handen befchouwde. Maar hy, zo zedig
als eenvoudig, was van gevoelen dat hy, om geen
onwaardig Meester te worden , de Leerling van
alle zyne navolgers moest zyn, of, gelyk so KRA­
T-ES zich zou uitgedrukt hebben, de Froedmeester
•van hunne denkbeelden. Langs deezen weg volvoerde
hy dat groote werk, waarvan in de Jaarboeken
der waereld geene weergade gevonden
wordt. Hy hield de minstkundigen onder zyn
oog , en zond de bekwaamften naar afgelegener
gewesten, om, zo veel mogelyk, van alle kanten
een onmeetelyken voorraad van befchryvingen en
waarneemingen op te doen. Daaruit vormde hy
** a. een

INLEIDEND VERTOOG
een geregeld magazyn van ftellige waarheden en
regelen, die naauwlyks eenige andere miswyzing
onderhevig waren, dan dewelke men nog dage-
lyks ondervindt, en wel altoos ondervinden zal»
in de verfcheidenheid van byzondere geitellen, of
in het ongelyk beloop der Epidemifche ziekten.
Hoe eenvoudig is een welgefchikt gebouw hoe
verward zyn de bouwftoffen , zo lang zy opge­
hoopt leggen , gelyk zy door het geval of door
onbedachte werklieden zyn byeen gebragt : maar
hoe groot moet de geest van den bouwmeester
zyn, die dit alles zal doen opklaaren, afmeeten,
verdeelen, het overtollige affnyden , het noodige
te pas brengen, en het aangenaame in de ruimfte
maate daarmede paaren. Zodaanig was de geest
van HIPPOKRATES , die zonder voorbeeld uit
een mengelklomp van duisternis, doolingen, voor­
oordeel en bygeloof, de allerbeminlykfte, de over-
tuigendfte eenvoudigheid , waarvoor de grootfte
mannen zich in verwondering verliezen, heeft te
voorfchyn gebragt. Die eenvoudigheid heerscht
wel niet eenpaarig in alle zyne fchriften , maar
in de beste zo fterk, dat veele geleerde Mannen
daarom een gedeelte van zyne werken voor on­
echt houden, fchoon onze BOERHAAVE zich met
die twyffelingen niet veel opgehouden heeft. Kan
men ook niet onderftellen dat HIPPOKRATES
by trappen daartoe is opgeklommen ? Insgelyks
wordt het ook van niemand ontkend dat in dit
za-

V'AN HET GENOOTSCHAP. xxi
zamenftel noch merkwaardige gebreken zyn; maar
die moeten meest aan 's Mans leeftyd geweeten
worden; en 't is de eenvoudigheid van zyne Wer­
ken zelve, die ons in ftaat ftelt om ze gemaklyk
te onderfcheiden van het waare, het zuivere, het
edele , waaronder zy anders ongenaakbaar zouden
fchuil gaan.
Men ontmoet by HIPPOKRATES twee voor-
naame beginzelen, die, naar het fchynt, den grond-
flag van zyne Praktiek uitmaaken. Het eerfte is:
dat eigenlyk de Natuur, en niet de Geneesheer,
de ziekten tot geneezing brengt; terwyl deeze
laatfte alleenlyk verpligt is, indien hy kan, de
beletzelen weg te neemen. Het tweede: dat de
Geneesheer, die ongeneeslyke ziekten als zodaanig
onderfcheidt, even groot is als hy, die de overige
noaarlyk geneest. Het eerfte had de meeste be­
trekking tot heete en kortftondige , het tweede
tot langduurige en fleepende ziekten. En fchoon
men nu in beiden zich niet naauw aan de letter
moet bepaalen, niettemin is het zeker dat deeze
algemeene waarheden, veel zwaaren en fchadely-
ken arbeid affnydende , den Koningklyken weg
baanden, waarvan de Nakomelingfchap zich nooit
zonder merkelyk nadeel heeft verwyderd. 't Zal niet
ondienftig zyn dat wy ons noch een oogenblik
hierby ophouden.
Zodra men aan de Natuur het richtfnoer in de
«eneezing der ziekten vertrouwde , en de Arts
** 3 al-

xxrr INLEIDEND VERTOOG
alleenlyk als haar eerfte Dienaar wierd aangemerkt,
volgden daaruit onmiddellyk verfcheidene aanwy-
zingen, die over alle ziekten in het algemeen een
helder licht verfpreidden. By voorbeeld, i. Ter-
ftond in den aanvang door bekwaame ontlastin­
gen alle hinderpaalen weg te neemen. a. In het
verdere beloop de krachten des lyders te fpaa-
ren. 3. Ten deezen einde de toevallen te onder-
fcheiden van de hoofdzaak. 4. De beweegingen
der Natuure, dat is de koortfen , nu door ver­
koeling , dan door verwarmende middelen , op
haare juiste maat te temperen. 5. De tyden van
fcheiding waar te neemen, wanneer inzonderheid
de gelegenheid fchichtig is. 6. De wegen, langs
welke de Natuur die fcheiding volbrengen wil,
uit voorafgaande tekenen te leeren kennen , en
dezelve op de gemaklykfte wyze ten haaren dienfte
te bereiden. 7. Vooral, de beweegingen welke
de Natuur tot deeze fcheiding werkftellig maakt,
niet te fluiten; fchoon dezelve zomtyds naar be­
vinding eenigzins moeten gebreideld of aange-
fpoord worden. Zie hier hoe veele gewigtige
lesfen in eene enkele eenvoudige waarheid kunnen
opgeflooten zyn. Zie hier het voornaamfte richt-
fnoer van onze aderlaatingen , braakmiddelen ,
buikzuiveringen, verzachtende borstdranken, ftree-
lcnde rustmiddelen, zachte zweetdryvingen , geu­
rige verfterkingen , en wat dies meer is. Men
voege hier de afleidingen by, door mostert-pap­
pen,

VAN HET GENOOTSCHAP, xxm
pen , Spaanfche - vliegen , of dikwyls door noch
heilzaamer voetbaden. Wat ontbreekt 'er tot de
gelukkigfte Praktiek in heete ziekten , mits dat
de Geneesheer een man van oordeel zy?
Het andere beginzel is van geen minder nut
ten aanzien van fleepende ziekten en kwaaien, die
of gevolgen zyn van voorafgaande heere ziekten,
of oorfprongklyk in de ingewanden, in de bekleedzelen,
in het gebeente, of elders, zich hebben
gevest. De Cura palliativa, waaraan veele lyders
te danken hebben , dat zy met hunne kwaaien een
vry hoogen ouderdom bereiken, is hieruit gebooren.
Een Geneesheer, die behoorlyk onderfcheid weet
te maaken tusfchen geneeslyke en ongeneeslyke
kwaaien , zal nooit zynen lyder vruchteloos afmatten
met fterke en gevaarlyke middelen, die,
eene zwaare fchudding in het verzwakt geitel verwekkende
, hetzelve daarenboven door overvloedige
ontlastingen uitputten; veel min hem opofferen
aan verre gezochte befpiegelingen, die alleen
haaren grondflag in eene levendige verbeelding
hebben, of die het aangemaatigd gezag van een
onvoorzigtigen Waarneemer heeft ingevoerd. Hy
zal in tegendeel den lyder door een gemaatigden
leefregel trachten te bewaaren, en maar zomtyds
eenige toevallen te keer gaan , wanneer ze zyns
oordeels te hoog loopen. Voor het overige zal
't hem genoeg zyn alle gelegenheden af te fnyden,
waaruit de kwaal eenig nieuw voedzel zou kun-
** 4 nen

xxiv INLEIDEND VERTOOG
Hen fcheppen, by wege van lichaamelyke of gemoe-
delyke ontroeringen. Byzonder zal by , op het
voorbeeld van RAMAZZINI, bedacht zyn op de
ongemakken die aan elk beroep als verknocht
zyn, en dus met een enkel woord. menigen braa-
ven Kunstenaar behouden, die anders naar de re­
gelen had moeten vermoord worden.
Aldus wordt de teering dikwyls, met de vro-
lykheid die haar natuurlyk is, lange jaaren draa-
gende gehouden. Dus laat men ontlastingen, waar­
aan de Natuur gewend is , begaan. Dus houdt
men knoestgezwellen , die om de nabyheid van
groote vaten of zwaare zenuwen niet mogen weg­
genomen worden, ja zelfs verzweerende kankers,
niet zelden zo lang op een gelyken voet , tot
dat de lyder langs een anderen weg den onver-
mydelyken tol betaale. Men heeft wel eens ge­
zegd, wanneer fleepende ziekten niet wierden ge­
neezen , dat de fout of by den Arts of by den
lyder fchuilen moest: by den eerften , dat hy
kwaade maatregelen nam, of by den laatflen, dac
hy naar goede zich niet fchikte. Men wilde
naamelyk, daar zo veel tyd was om de zaak van
alle kanten te befchouwen en te beproeven, dat
het niet misfen konde , of onder veele vergeefs
gebruikte middelen moest eindelyk het waare ge­
troffen worden. Dit was, op zyn best genomen,
welgegrond ten opzigte van geneeslyke kwaaien;
doch het rechte middel kon ook wel te laat gevonden

VAN HET GENOOTSCHAP. xxv
den worden, na dat het kwaad door veele verkeerde
aanwyzingen getergd en verergerd waare. By den
regel ex nocentihus et juvantibus dient men de
waarfchuwing van HIPPOKRATES, experimentum
fallax, niet te vergeeten; noch ook deeze andere
, die van de aderlaating in eene byzondere
ziekte gezegd is, ni juvat occidit.
Befpiegelt de eenvoudige Geneesheer nu voorts
de ganfche Kunst in haaren wyden omtrek, zo is
geene bedenking bekwaamer, om zynen lust tot
het naarftigtte onderzoek van zaaken aan te fpocren,
dan deeze : dat het eene even groote zaak
is ongeneeslyke ziekten te kennen, als andere te
geneezen. De Natuur geneest indien zy kan: kan
deeze niet, zo moet de Kunst tot haare veriterking
aanwenden wat zy kan; cito, tuto, et jucunde-,
maar tevens fat cito, fi fat bene: Hy vraagt
dan eerst, wat kari ik; wat ontbreekt my? Straks
leert hem de ondervinding , dat hy ongelooflyk
veel vermag, door een vriendelyk gelaat , door
eene minzaame vermaaning, door het openen van
eene deur of venfter, door verfchooning van linnen
, door de goede keuze van voedzel en aangenaamen
drank, zelfs door de toelaating van iets
lchadelyks, waaraan de lyder by geval gewend is.
De Pedant zegt , heb ik daarom geftudeerd ? is
dat fcientifiek ? de groote Man antwoordt, myn
Vriend en Medeburger is behouden.
Dus ziet hy dat veelal in heete ziekten de
** 5 maat-

xxvi INLEIDEND VERTOOG
maarregelen van eene welbegr.eepene Cura palliaiiva
voldoende zyn toe de vollirekte herltelling,
mits dat men zich in dé onderfcheiding der ziekten
en toevallen weinig of niet vergisfe. Doch
hieromtrent ontmoet hy een verbaazenden zamenloop
van verfcheidenheden , die in den eerften
opflag zyn verftand te boven gaat. Evenwel, op
den rechten weg zynde , doet hy geen ftap zonder
voordeel ; en dus meer en meer aangemoedigd
, leert hy eindelyk zyn bellek in alles wat
hem voorkomt met de zelfde gerustheid maaken,
als de Wiskunltenaar , die door drie gegeevene
punten , mits niet in eene rechte Iyn geplaatst,
een cirkel weet te trekken.
Moet 'er iets meer verricht worden, gelyk zomtyds
in fleepende ziekten plaats heeft, of ook in
heete, die, anderszins niet zeer gevaarlyk , door
een of ander geweldig toeval met een droevigen
uitgang gedreigd worden; de voldoening van het
voorgemelde noopt hem aan om ook hier zynen
aandacht in te fpannen. De vaste kennis, welke
hy reeds bezit, doet hem niet zelden ftout fchynen
in het oog van onkundigen, fchoon hy altyd
voorzigtig is. Hy gebruikt nu en dan uit nood
fterke middelen, maar altoos met tegenzin; en dan
verzacht hy gemeenlyk de onvermydelyke ongemakken
, welke hy den lyder heeft aangedaan, met
een ftreelend rustmiddel of door gepaste verpoozing.
Hy ziet echter onophoudelyk om naar vei-
li-

VAN HET GENOOTSCHAP, XXVII
liger wegen, om verpoppingen te ontbinden ,
verzamelingen af te leiden en te ontlasten, flymen
te verdunnen , fcherpe vochten te verbeteren ,
zwakke vezelen te fterken, en lterke te ontfpannen.
Dus hebben de waare Kunstoeffenaars, in plaats
van vreemde gommen en balfems, de heilzaame
uitwerking van azyn en honing, van rype vruch­
ten , van zoet wei , zuuring en waterkersfe; en
in plaats van heete fpeceryen, de lieflyke falie en
rosmaryn leeren kennen, met de munte, die zo
verwonderlyk de braakzucht ftillen kan. Langs
deezen weg is men insgelyks van die geweldige
drastica , welke by de Ouden huns ondanks in
zwang gingen , tot het zacht gebruik van rhabar-
her, [enne, manna, casfïa, en tamarinden over­
gegaan ; en de ipecacoanna, welk een afrtand!
heeft zich in plaats van den helleborus aangebooden.
Gemeenlyk fchryven de Geleerden het invoeren
van deeze zachte buikzuiveringen aan de Arabie­
ren toe; hoewel KHAZES, dien men den Arabi-
fchen GALENOS mag noemen, in zommige ge­
vallen al vry krachtige middelen toediende. Onder
anderen genas hy, zegt men , de heupjicht met
koloquint-klysteeren, dat 'er het bloed na volgde.
Waarfchynlyk heeft hy , die van oordeel was
dat men geen purgeermiddel moest geeven dan na
voorafgaande braaking, veelal in deeze ontlasting
weinig belang gefceld, en daarom die zachte mid­
delen vervolgens maar fpeelende voorgefchreeven;
tot

xxvm INLEIDEND VERTOOG
tot dat AVICENNA, ALBUCASIS, en anderen,
hieruit een nieuw licht fcheppende, derzelver
gebruik algemeener uitgeftrekt hebben.
Men is den Arabieren insgelyks de Scheikunst
verfchuldigd, waarvan wy zo veel te liever fpree-
ken, om dat zy eene der fchoonfte paarlen is aan
de kroon van BOERHAAVË. Zy wisten reeds
den bytenden fublimaat te bereiden, en 't gaat
vast dat zy door deeze vermeerdering aan de Art-
fenykunde eenen vruchtbaaren tak hebben toege­
voegd, waardoor nu de drie Ryken der Natuure
aan haaren fcepter onderworpen zyn. Een aan-
zienlyke rei van andere kunften wierd welhaast
door de Scheikunst verrykt en in top gevyzeld4
maar men kan billyk vraagen of de Geneeskunde ,
fints de tiende tot de achttiende eeuw , van haare
ontdekkingen niet meer nadeel dan nut getrokken
hebbe. De Arabifche School raakte welhaast in
vergeetelheid, om plaats te maaken voor de Saler-
nitaanfche, die, in plaats van de Geneeskunst te
verryken of te befchaaven , haar een belachelyk
aanzien gaf door de Leoninifche vaerzen, waarin
zy haare regelen ter gezondheid voordroeg. Zeker,
de fmaak der Dichtkunst was 'er ook in die dagen
veel minder toe gefchikt, dan naderhand tot de
SiphyHs van FRAKASTORIUS, en thans tot de
Varis van den Hoogleeraar COOPMANS.
Een aanzienlyk getal nuttige vindingen , maar
zonder verband, was niet genoegzaam in vergel­
ding

VAN HÉT GENOOTSCHAP, xxix
ding van duizend ongerymdheden- en gedrochte-
lyke gevoelens , welke door de Scheikunst, of
liever door de overvliegende maar verwilderde
vernuften van PARACELSUS en HELMONT, wier­
den ingevoerd. De belofte van een algemeen
middel tegen alle ziekten, ja tegen de dood, (of
voor altoos , of ten minften tot den uiterften
ouderdom,) betoverde het menschdom door een
valsch voorkomen van eenvoudigheid, het welk
inderdaad zynen oorfprong uit eene verwarde
denkwyze had genomen. Deeze overvliegers be-
droogen zichzelven door trotsheid, en hunnen ligt-
geloovigen medemensch door de ydele vertooning
van een gedroomd geluk , *t welk misfchien, in­
dien het ook wezenlyk beftond , bezwaarlyk den
naam van geluk zou kunnen draagen.
't Is niet onwaarfchynlyk dat de groote BOER­
HAAVË , die de fchriften van deeze vermaarde
Mannen, en meest alle hunne Aanhangers, ernftig
had geleezen, uit dien hoofde aanleiding genomen
heeft, om de Kunst, welke in zeer veele andere
opzigten zyne herltellende hand van nooden had,
evenwel eerst en bovenal van die zyde te her­
vormen. Hoe 't zy , wy hebben 't aan zynen
onvermoeiden yver te danken , dat de Scheikunst
thans het heerlykst licht over alle onze geneeskun­
dige verrichtingen verfpreidt, met een invloed ,
die zo veel te grooter is, als haare paaien naau-
wer ingetrokken zyn.
Wi!

xxx INLEIDEND VERTOOG
Wil men een treffend kontrast van duisterheid,
verwarring en zwetfery , tegen klaare en zuivere
eenvoudigheid ; om dan te oordeelen welke van
beiden de uitbreidinge van nutte Kunlten best be­
vorderen zal? Men leeze PHILIPPUS AUREO-
LUS THEOPHRASTUS PARACELSUS BOM­
BAST AB HOHENHEIM, Paramira de origine
morborum ex fale, fuif ure & mercurio microcos-
micis, aan de eene zyde; en aan de andere HER-
MANNUS BOERHAAVE , de Igne. Moet men
niet verwonderd ftaan , als men leest dat onze
ERASMUS, die geliefde Gunfteling der Natuure,
den vriend BOMBAST noch over zyne gezondheid
heeft kunnen raadpleegen?
Eer wy nu deeze afdeeling fluiten, zal het niet
ondienftig zyn by de voorgemelde eenvoudigheid van
HIPPOKRATES insgelyks het tegenbeeld te {tel­
len van een ouden Wysgeer, die wel geen Genees­
heer was, maar niettemin als Natuurkundige by
alle Geneesheeren groptelyks plag .in .aanmerking te
komen; te meer naardien ook zyn Vader N I K O M A-
CHUS onder de Artfen van zynen tyd had uitgemunt.
Wy bedoelen ARISTOTELES, dien wy noch.
thans in geenen deele met eenen PARACELSUS
vergelyken. ARISTOTELES had inderdaad alles
wat tot een groot Man wordt vereischt, behalven
dat Eenvoudige , dat veri figillum. En 't is juist
door dit gebrek , dat hy, die zo veele eeuwen
het Orakel der Wysgeeren geweest is, gelyk HIP-
PO-

VAN HET GENOOTSCHAP. xxxi
POKRATES der Artfen , de waereld even blind
gelaaten heeft als hy ze had gevonden , terwyl
aan den anderen kant de leeringen van HIPPO-
CRATUS fchier dagelyks ten aanwas van de Kunst
gediend hebben , en noch dienen. De ingewikkelde
en verwarde Filozoofie van ARISTOTELES
was en bleef onvruchtbaar, tot aan D E S C A K T E S ...
neen tot NEWTON toe: de eenvoudige Geneeskunst
van HIPPOKRATES, zyne enkele Aforismen
, hebben geene eeuw , zelfs in de ruwlle
tyden, in weerwil van zo veele pneumatifche,
epifyntheüfche , methodistifche fekten, laaten voorbygaan
, 'zonder aanleiding te geeven tot eenig
voortreflyk gefchrift, of tot eenige fchoone ontdekking.
De fchilderachtige befchryvingen van zo veele
ziekten,als men vindt by ARETEDS CAPPADOX,
de gulde lesfen van den^velfpreekenden CELSUS,
het beste dat men by GALENUS, by de Arabieren ,
by FORESTUS, LOMMIUS en zo veel anderen
ontmoet; dit allés is, zo niet van HIPPOKRATES
ontleend, ten minden uit zyne edele eenvoudigheid
afgeleid en voortgefprooten. Maar , gelyk
wy boven reeds aanmerkten, alles heeft op aarde
zyn verloop; en hierom .was het noodig dat 'er
wederom in onze eeuw een Herftellcr kwam.
Men leeze by genoeg bekende Schryvers, of liever
by SYLVIUS zelf* wat de Syhiamfche Praktiek
omtrent den aanvang deezer eeuwe was; men
over-

XXXII INLEIDEND VERTOOG
overweege vervolgens wat de Geneeskunst heden
is. Men flaê dan eens de fchriften van den Baron
VAN SWIETEN op ; wy twyffelen geenszins of
het fterkfte vooroordeel zal zich gevangen geeven,
op het zien van zo veele voordeden , als eveneens
afgeleid en gefprooten zyn uit de leerwyze van
den grooten, den onrterflyken, den onnavolgbaa-
ren, maar alleszins eenvoudigen BOERHAAVE.
II.
Gaat het nu vast, gelyk wy meenen ten over­
vloede te hebben beweezen, dat het juist deeze
eenvoudigheid is, die ons de meeste denkbeelden
verfchaft, en de fchoonfte gelegenheden in de
oeffening en uitbreiding der Geneeskunde aan­
biedt; zo kan ons de bedenking, welke hier moet
beantwoord worden, gQjine groote bekommering
baaren. 't Staat geenszins te vreezen dat de jonge
Geneesheer , van deezen kant meer gemak ont­
moetende dan hy verwachten kon, tot onverfchil-
ligheid zal overflaan. De Kunst, die hy te voo-
ren als eene ftuurfche meesteres of trotfe Vorftin
heeft aangemerkt, zal nu in zyne oogen eene
gemeenzaame vriendin worden ; maar die gemeen­
zaamheid zal nimmer fmaakeloos zyn, enhy zal om
haare natuurlyke fchoonheid meer en meer op haar
verlieven, zo dat hem de noodzaakelyke zorgen,
die aan haaren dienst verknocht zyn, geenszins
las-

VAN HET GENOOTSCHAP, xxxm
lastig fchynen, maar veeleer eene aangenaame be­
zigheid verfchafTen. In die bezigheid, in die zorgen
zal by noch zo veel moeite vinden, dat hem 'c roe*
men vooreerst niet oirbaar weezen kan. Deeze
moeite zal door gedaurige aanmoedigingen allengs
verminderen onder den geregelden arbeid, maar
zy zal wel altoos zwaar genoeg zyn om een voor­
werp van zynen aandacht te blyven. Eindelyk zal
deeze weleer zo trotfe meesteres, deeze nader­
hand zo gemeenzaame vriendin , hem opleiden
tot de tedere gevoelens, die men heeft voor eene
weldaadige en achtbaare moeder.
Men verbeelde zich, ter ophelderinge van het
gezegde, het af beeldzel van den jongen Genees­
heer , uit eenige hoofdtrekken, die 't ons lust hier
by te voegen. Wy Hellen hem kundig van alles
wat aan de Hooge Schooien met betrekking tot
zyne kunst te leeren is: volkomen kundig, 'c geen
zelden of nooit gebeurté ALBINÜS, RUISCH,
MORGAGNE ftaan in alles levendig voor zyn ge*
heugen, en hy zou LI N NEUS in den Tuin zo
vaardig beantwoorden, als BOERHAAVE in het
Laboratorium: maar zyn geliefd onderwerp is de
kennis der ziekten, de Pathologie. Hy verftaat zyn
GAUBIUS volmaakt wel: hy weet u alle ziekten
uitvoerig te befchryven, haare afgelegene en aan-
leidende oorzaaken op te tellen , de tekenen en
meest gewoone toevallen te melden, de voorte­
kenen van dood en leven door alle tydperken heen
_*** aan

Xxxiv INLEIDEND VERTOOG
aan de hand te geeven: hy weet zo wel Praktisch
als Phyfiologisch van alle deeze onderwerpen te
fpreekcn. Hy verftaat ook het gebruik van ader­
laatingen , braaking, buikzuiverirgen , Spaanfche
vliegen , pynftillingen , ftoovingen en wat dies
meer is. Kortom, al wat in boeken fteekt is in
zyn hoofd beflooten.
Zeg ons nu, gy oude ervaarene PO DA LIER,
die grys geworden zyr onder den tabbaard , en
deezen braaven jongeling zo gunftig onder uwe
befcherming neemt; zeg ons wat gy boven hem
bezit , wat hem ontbreekt om met u gelyk te
ftaan? Gy zwygt, en wenkt ons met een goed-
aardigen lach, om ongemerkt hem benevens u te
volgen naar den eerften lyder, dien gy te zamen
zult bezoeken. Welaan!
De lyder klaagt fints drie dagen van pyn en
fpanning in den buik, meest rondom den navel,
niet zonder walging en benaauwdheden, met ge-
flooten lyf, en fterke koorts; de pols is na de
tweede aderlaating noch hard en fnel; de amandel-
melken worden terftond uitgebraakt, de poeders
van falpeter, kreeftsoogen, koraalen, camfer, enz.
hebben niets verricht, de klysteeren komen on­
verrichter zaake te rug, de purgeermiddelen, per
epicrajïn genomen, hebben zo wel als de carmi-
nantia de pyn vermeerderd, en de pappen wor­
den zelfs door haare zwaarte ondraaglyk op den
gefolterden buik. „ Is dit een Heus, of eene be-
»> gin-

VAN HET GENOOTSCHAP, xxxtf
u ginnende colica pictonum ? Moet nu opium dó
„ /kra anchora zyn ; of zal men de klyfteeren
„ noch wac verfterken ; by de hiera picra de
„ trochisci alhandal. voegen ? Wac dunkt myrt
„ Heer, van een tabaksklysteer ? immers is hec
„ een goede regel, duro nodo durus cuneus."
Als het zo verre gekomen is, treedt de oude
Heer zachtelyk naar de bedtteede , fteekt zyne
hand onder den deken , gebiedt den lyder moed
te fcheppen , trekt ze na weinige oogenblikken
te rugge ; en zie daar den armen ellendeling uit
den open muil des doods verlost , kusfende de
hand die hem behouden heeft. — „ Jonge Heer!
„ het was eene hernia incarcerata." — Maar,
myn Heer, dan braaken ze immers eene bruine
flof, als dik van koffie; daar had ik wel om gedacht:
ten minften moet dan alleen het omentum
maar uitgezakt zyn. Garengeot zegt: —
„ Zeer wel, dat kan wel zyn ; maar die bruine
„ ftof zou 'er zich welhaast bygevoegd hebben,
„ en dan had men misfchien tot eene gevaarlyke
„ Operatie moeten overgaan. Men moet", laat
hy 'er op volgen , „ wel alle tekenen van elke
„ ziekte kennen , maar tevens in 't oog houden
,, dat ze zelden allen te zamen in een geval vef-
„ eenigd zyn. Zomtyds komen 'er ook eenige
„ tusfchen beide , die naar eene andere ziekte
„ zweemen , maar inderdaad flechts aan de idio-
„ fyncrafie zyn toe te fchryven. Daar is veel mis
*** a » OP*

xxxvi INLEIDEND VERTOOG
„ op , en men moet zyne Auteurs hieromtrent
„ altyd cum grano falis verdaan. In allen ge-
„ valle, waar doorgaans beproefde middelen niets
„ afdoen, dient men de hoofd-indicatie noch wel
„ eens zorgvuldig te onderzoeken , eer men tot
„ die geweldige geleerdheid zyne toevlugt neeme.
„ Wees vooral bedacht, om nooic van den Apo-
„ theeker te verwachten, 't geen gy verpligt zyt
„ by den Chirurgyn te zoeken."
Wy bekennen dat dit geval wat fterk gefchil-
derd is; maar wy hebben zulks met voordacht ge­
daan , en hier het meerdere voorgedeld , op dat
ee'n iegelyk daar het mindere uit afleide, terwyl
niemand ontkennen zal dat jonge Geneesheeren,
zelfs door hunne uitgebreide kennis , voor dus-
daanige misdagen bloot daan. De vraag is hier
alleenlyk, of deeze lesfen van eenvoudigheid den
Jongeling , dien wy ten voorbeeld dellen , niet
zullen overtuigen , in weêrwil van zyne groote
geleerdheid , dat zyne eerde les noch maar be­
gonnen is? Indien hy dus zyne oogen opent, zal
hy dien dag in zegening houden , en femper
acerbum , femper honoratum noemen. Voortaan
zal hy de ganfche Kunst in het treffen der juiste
aanwyzing dellen, en dagelyks met blydfchap on­
dervinden , dat hem, als deeze getroffen is, al het
overige niet de minde moeite kost. Maar de
moeite, die ook hieraan verknocht is, zal de Kunst
een aanzien van verhevene eenvoudigheid byzet-
ten,

VAN HET GENOOTSCHAP, xxxvu
ten, die haar in zyne oogen aanbiddelyk maakt.
Wy kennen geene fterkere aanmoediging voor
eene edele inborst.
Van de fteilte deezer verhevene Eenvoudigheid
wilden wy nu gaarne den Leezer wac uitvoeriger
denkbeeld geeven; doch al waren onze vermogens
toereikende , gelyk wy geenszins denken , om
zulks in een ryk tafereel te doen ; wy zouden
voor onkundigen nooic genoeg kunnen zeggen; en
't zal den ervaarenen aangenaamer zyn, Hechts op
weinige voorbeelden het oog te flaan, welke wy
eenigermaate naar de wyze der Ouden , van het
hoofd beginnende, zullen aanroeren.
Hoe klaar zyn de tekenen van eene beroerte,
hoe duister dikwyls haare oorzaaken, en de aan-
wyzingen welke men daar uit haaien moet. Is
het volbloedigheid ? Schuilen 'er uitgeftorte voch­
ten na een reeds vergeetenen val of flag ? Heeft
eenig fcherp vocht, in gevolge van opgehoudene
ontlastingen, zich in de harsfenen of harsfenvlie-
zen geplaatst? Zyn de harsfenen mee wei of flym
belaaden? Hoe 'c zy, de harde en fnelle pols eischt
wel vooreerst eene ruime aderlaating ; maar die
pols zal den lyder byblyven tot zyn laatften fnik,
misfchien tot den laatften druppel bloeds: dat is
eigen aan eene beroerte. Vervolgens, Spaanfche
vliegen? ja, die moeten fterk zyn , zo de revuljïe
iets betekenen zal ; maar dan vermeerderen zy
meteen de beweeging der vaten , den harden en
*** 3 fnel-
)'

xxxvm INLEIDEND VERTOOG
fnellen pols. Klyfleeren ? maar de lyder is niet
handelbaar. Wat gebeurt 'er na zo veele over­
weegingen ? De Natuur geefc braaking , en het
blykc dat de oorzaak, die wy boven zochten, zich
in de maag onthield. Wederkeerig : men zoekt
gemeenlyk de oorzaak van het braaken in de
maag , en het blykt zomtyds dat hetzelve zyn
beginzel alleenlyk had in eene fterke fchudding
der harsfenen.
Vallende ziekte , de fterkfte fchok , dien het
harsfengeftel met alle zyne zenuwen ondergaat, is
buiten twyfFel meest oorfprongklyk uit de brein-
kasfe , maar wordt nochtans niet zelden veroor­
zaakt door wormen in den onderbuik, ja dikwyls
door eenige vreemde i aandoening in den kleinen
vinger of teen, die, allengs opklimmende, nu en
dan by afbinding fchynt bedwongen te worden.
Hoe fcherp moet het onderzoek niet zyn , eer
men zal weeten of zy geneeslyk zy, of aan haar
lot moet worden overgelaaten ?
De peripneumonia is eene ontfteeking der lon­
gen : doch haar ontbreeken twee tekenen , die
anders van eene ontfteeking byna onaffcheidelyk
zyn; naamelyk pyn, met een harden en fnellen
pols. De zelfftandigheid der longen, gelyk trou­
wens van verfcheidene ingewanden , fchynt voor
pyn niet zeer vatbaar te zyn ; en de verhinderde
doorftraaling van het bloed by ontfteekene lon­
gen, veroorzaakt wel een fnellen, maar kleinen
pols,

VAN HET GENOOTSCHAP, xxxix
pols. Benaauwdheid gaat 'er altoos mede gepaard;
maar dit toeval, benevens eenen kleinen en fnel­
len pols heeft in veele andere zeer onderfcheidene
gevallen plaats. Eene aderlaating , daar 't hier
op aankomt, zou in die gevallen doodelyk zyn,
gelyk een braakmiddel, hoe heilzaam elders, bui­
ten tegenfpraak hier; naamelyk, indien het waar-
lyk eene peripneumonia is. Wel nu; de hitte,
de droogte, de bloozende kleur; alles fchynt toch
eene aderlaating aan te wyzen. J« ! maar de hitte
is juist niet zeer groot, en de bejaarde lyder geeft
veele dikke taaie fluimen op: 't geval trekt zo wat
naar eene peripneumonia notha. Men kieze dan
den veiligften weg, met honingdranken, Spaanfche
vliegen , afleidende klysteeren, kermes, camfer, enz.
Goed...! Evenwel blyft de vraag : verzuimen wy
niets, indien wy geene aderlaating doen? of zou
eene aderlaating hem vermoorden?
Wy hebben de keelziekten overgeflagen, om
dat het onmogelyk was van alle derzeiver verfchei-
denheden te fpreeken , daar zo veele epidemijche
ziekten zich eerst onder die gedaante vertoonen,
en vervolgens of op eene peripneumonia, of op
heel iets anders uitloopen. Maar hoe dikwyls ge-
beurc het niet dat men , na vergeefs beproefde
aderlaatingen , eene keelziekte , die tot ftikkens
toe gevorderd was, oogenbliklyk geneest, door
de eenvoudige inftroojing der flores Jalis ammonia*
ci? Dit middel, waardoor naar allen ichyn voor-
*** ^ maals

BC INLEIDEND VERTOOG
tnaals de Walcherfche keelboeren beroemd ge­
worden zyn, befchaamt niet zelden de bronchoto-
mie; doch het vereischc al mede een zorgvuldig
oordeel.
Wy vermenigvuldigen de zwaarigheden niet,
als wy zeggen dat ze met de eenvoudigfte en
meest bekende ziekten noch al dikwyls gepaard
gaan. Zie daar eene Pleuris. Na twee of drie
aderlaatingen, die telkens eenige verligting hebben
toegebragt, verheffen zich de pynen op nieuw ;
misfchien wegens eene onvoorzigrigheid van den
lyder, of van zyne oppasfers. De tekenen van eene
aanftaande cri/is, die gisteren vry gunftig waren,
vertoonen zich nu in het water met een dun en
hoogdryvend wolkje. De fluimen zyn noch taame-
lyk goed, maar evenwel bloediger, en fpaarzaamer
dan te vooren: en ,fchoon de pols noch vry vast is,
de lyder is toch van geen bloedryk geitel; ook fchy-
nen, Hellen we eens, de aderlaatingen gemeenlyk
dit voorjaar zo wel niet gedraagen te worden, als
doorgaans. Wat nu gedaan ? Za] men door verlies
van bloed de crifis, die misfchien noch wel volgen
zou , verydelen ; of eene ontfteeking, die mis­
fchien noch op te losfen was, gelegenheid geeven,
om tot een empyema over te gaan. Wy hebben,
het zy gezegd zonder iemands achting te kren­
ken , voornaame Artfen in zodaanige gevallen eene
deftige confultatie in een afgezonderd vertrek zien
houden; niet zo zeer, om den lyder te behou­
den,

VAN HET GENOOTSCHAP. xu
den, als om wederkeerig elkanders fatfoen en goe­
den naam te dekken, ingevalle hy kwam te over-
lyden. De Eenvoudigheid is dan wel fteil! doch
laaten wy dit ft uk noch wat vervolgen.
Geene ziekte vertoont zich duidelyker in haare
onderfcheidene trappen en fchakeeringen, dan de
Geelzucht. Haare eerfte aankomst laat zich dui-
delyk zien in het wit van de oogen. De geele
en bruinachtige kleur verfpreidt zich verder over
het ganfche lichaam , met jeukte , die meer en
meer toeneemt, waarby zich een duizeligheid
voegt, die den lyder niet meer toelaat te gaan
of te ftaan. Ondertusfchen wordt het water, dat
eerst bruin was, ten naasten by zwart; de bleeke
afgang wordt eerlang volkomen wit. De water­
zucht voegt zich hierby , en ftraks daarna klopt
de dood reeds aan de deur. Zo duidelyk laat
zich de geelzucht onderfcheiden ; maar zyn nu
haare oorzaaken en aanwyzingen even kenbaar ?
Haare zitplaats is de lever; maar de oorzaak zit zom-
tyds in het duodenum, en dan is dezelve best te
kennen en te overwinnen. Maar indien de galvoe-
rende buizen door ontfteeking geflooten, of door
fteentjes geftopt zyn? By ontfteeking is het braa-
ken zeer gevaarlyk : zyn 'er fteenen , dan wordt
het ter loozinge vereischt. Braakzucht wordt ook
uit ontfteeking gebooren, en eene tamelyke koorts
kan zo wel uit de pooging der Natuur om zich
yan een vreemd lichaam te ontflaan, als uit ont-
*** - ftee-

XLII INLEIDEND VERTOOG
fteeking gebooren worden. Zo dat alles hiet
wederom in veeie gevallen vry duister kan voorkomen
: en waar zouden deeze befchouwingen
een einde vinden, indien men ze vervolgde?
De (tinkende galachtige ftof, die in veele ziekten
van beneden ontlast wordt; is dat bedorvene
gal , die gy verder met rhabarber en cremor
tartari moet uicdryven ; of worden de bedorvene
vochten uit den omtrek van het lichaam naar 't
gedarmte gevoerd , om zich langs dien weg té
ondasten; en zoudt gy dan met uwe purgatie evenveel
kwaad doen , als of gy eene fcheurbuikige
bloeding door aderlaaten wilde bedwingen ? Wy
gelooven dat zulks maar al te dikwyls gebeurt.
IVlaar, zegt een ander , de fchuld is dikwyls by
den Arts ; hy moest in den beginne een braakmiddel
hebben gegeeven , om de bron van dit
bederf te dempen. Movenda principïo move»
„ Goed: 'er was ook braakzucht. Maar de pok-
„ jes gaan om ; en verfcheidene verfcbynzelen
„ deeden hem gelooven, dat het met den lyder
„ die nooit gepokt heeft , daarop uit zou
„ komen. "
GALENUS heeft zeer fraai gezegd dat de kennis
van ziekten met de Kruidkunde veel overeenkomst
had; in deezen zin , dat men volwasfene
kruiden'gemaklyk onderfcheiden kan, maar dat 'er
een allerkundigsc oog wordt vereischt , om ze,
als zy eerst uit den grond opfchiecen,hunnen rechten

VAN HET GENOOTSCHAP, XLIH
ten naam te geeven. Zeer toepaslyk op beginnen­
de ziekten; maar zou men wel durven denken dat
het oordeel over eene meer gevorderde ziekte zo
vast ging, als de kennis van een volwasfen kruid?
Hoe twyffelachtig befchouwc men dikwyls de ont­
roeringen der Natuure , wanneer zy eene crifis
werkftelüg maakt? Waar, en wanneer is de toe­
gang voor depas/io hy/ïerica geflooten, om haare
bedrieglyke rol te fpeelen ? Want, fchoon de be-
naaming van dit toeval alleen het vrouwelyk ge­
nacht betreft, het manlyke is aan de zaak zelve
weinig minder onderworpen.
Aldus is de Praktiek der medicynen eene wyde
zee vol blinde klippen; daar men zich altoos, zo
geene dikke duisternis, ten minden eene mistige
lucht verbeelden moet, en daar veele bedrieglyke
dwaallichten zwerven, die noch dikwyls de Ervaa-
renheid zelve misleiden. Ook vertoonen zich de
voorwerpen daar nooit in eene geregelde opvol-
ging; maar dwarsch en fchuins, 't achterst voor,
't onderst boven, zo 't maar vallen wil, juist als
een Chaos. De Kunstoeffenaar moet zich altoos
kwyten met het befluit van een oogenblik, gelyk
'er de lyder zich aan waagt. Op deeze wyze maakt
hy 's morgefls een bedek, dat hem, 's avonds of
's anderendaags wederkomende, byna vergeeten is,
of wel averechts in 't geheugen legt. Geen won.
der: hy heefc in dien tusfchentyd ten minden vyf-
tig anderen op dezelfde wyze bezocht; waaronder
zom-

XLIV INLEIDEND VERTOOG
zomtyds weinigen zyn , die met deezen eenige
overeenkomst hebben. Het veiligfte is gemeenlyk
in den dagelykfchen wandel, zo men 't niet ver­
der weet te brengen , zich met deeze en eenige
weinige andere vraagen , voor de groffte misvat­
tingen te dekken. „ Moet 'er eene aderlaating
„ gefchieden ? zo ja, hoe fterk ? komt 'er een
„ klysteer te pas? dat kan, al was het overtollig,
„ zonder gevaar gefchieden , zo de lyder te han-
teeren is. Spaanfche vliegen? al mede. Braa-
„ king ? niet dan zeer omzigtig. Opium ? indien
„ 'er geene ontfteeking is. Laxeermiddelen ? door-
„ gaans niet kwaad. Kina? meest altoos veilig;
„ en daar ze nut doet, kan ze nooit te fterk ge-
„ bruikt worden. Merkurius ? dat heeft wel
„ tyd tot nader onderzoek. " Wy hebben een
Geneesheer gekend , die gewoon was zyne vry
fterke Praktiek veelal tot deezen Katechismus te
bepaalen,en, door het gebruik hieromtrent zelden
dooiende , over 't geheel met weinige kundighe­
den zeer gelukkig was.
Maar hoe dikwyls wordt men ook opzetlyk mis­
leid; en wel zo, dat men zelfs geene achterdocht
durft te kennen geeven. Arme lieden, vooral in de
Gasthuizen, verdichten zomtyds kwaaien en onge­
makken, of haaien zich dezelve op den hals, om het
medelyden der vermogenden te winnen, en langs
dien weg rykelyk aalmoesfen te verwerven. By an­
deren fchuilc eene kwaal, die men met geene reden
on-

VAN HET GENOOTSCHAP. XLV
onderftellen kon; de vrouw is door den man be-
fmet, zonder eenig denkbeeld van haar ongeluk
te hebben; 't welk men haar ook, al komt men
achter het geheim, niet geeven moet. Een jong
meisje , zomtyds eene aanzienlyke Juffer, klaagt
van opgehoudene (tonden, walging, opgeblazen­
heid enz. De Geneesheer wendt vruchteloos aan
al wat in zyn vermogen is ; maar valt welhaast
op de gedachten, dat deeze ganfche ziekte het ge­
volg is der overyling van een ongelukkig oogen-
blik. Hy durft zich echter niet verklaaren, maar
acht het genoeg de zaak wat verder aan den tyd
te beveelen , tot dat de verdere voortgang het
kluwen nader ontwinde. Hoe zou men hem be-
fchuldigen,zo hy,op enkel vermoeden,de veront­
waardiging van eene tedere moeder tegen haar
verwekte: maar hoe zou hy fidderen, zo hy, al
te welmeenende om argwaan te voeden , zich
fchuldig had gemaakt ... misfchien aan een dub­
belen moord!
Zo gewigtig zyn de vertwyffeldheden, waaraan
ieder Arts elk oogenblik is blootgefteld. Zo noo-
dig is het, beuzelachtige befpiegelingen van groo­
te belangen, daar leven en dood aan hangt, te on-
derfcheiden ; zo nuttig is de eenvoudigheid, om
den weidenkenden daartoe op te leiden. Maar
zo edel is meteen de voldoening voor mensch-
lievendheid en eerzucht , (men vergeeve 't ons
dat wy van geen voordeel fpreeken,) als dit oog­
merk

H.vt INLEIDEND VERTOOG
merk bereikc wordt, en dagelyks met gelukkige
gevolgen den zwaaren arbeid zegent. De jonge
Geneesheer zal, zodra hy dit begreepen heeft ,
eene fchifcing in zyne kundigheden maaken, de
nuttigde en noodzaakelykde in zulk eenen rang
fchikken, als het gemeen beloop van zaaken me­
debrengt , en al het overige op den vereischten
afftand plaatfen. Hy zal bevroeden dat de nuttig­
de meubelen in de onderde verdieping zyn , en
dat men de pronkzaal maar zelden by gelegen­
heid bezoekt. Hy zal op deezen voet de ziekten
niet meer ftukswyze befchouwen, maar in drom­
men, ry aan ry, nu dus dan zo vereenigd of ge-
fcheiden, eikanderen helpende, of tegeneen ge­
kant, en onder denzelfden naam geduurig weder­
om anders gemiddeld , en anders ingevlochten.
Daarna zal by zich als in een middelpunt plaat­
fen , van waar de zamenloop van zo veel dui-
zenderleie verfchynzelen , in andere oogen zo
verward, in de zyne niet anders dan eene natuur-
lyke en vermaakelyke omwinding fchynen zal.
Wy gelooven niet, wel is waar, dat dit juiste
middelpunt door een derveling op 't naauwde kan
gevonden worden. Men zwerft hieromtrent ge-
meenlyk, zo 't geoorlofd is eene uitdrukking van
de Starrekundigen te ontleenen, in eene foort van
excentriciteit; maar die ftaat altoos, op dat wy
de vergelyking in hunne taal vervolgen, in
eene omgekeerde reden van de natuurlyke ver-
mo-

VAN HET GENOOTSCHAP, XLVII
mogens, vermenigvuldigd mee welbeftierde op­
lettendheid.
Doch dat wy het eenvoudige, ook in de wyze
van voorftellen, niet uit het oog verliezen. Hy,
die niet zeer verre van dat middelpunt verwyderd
is, zal ook het genoegen hebben, dat hy minst be-
droogen wordt door de vermommingen , waaronder
nu deeze dan geene ziekte zich verfchuilt. Hy zal
op zyne hoede zyn, dat geene bedrieglyke ande-
rendaagfehe koorts , onder de gedaante van een ge-
rusten (hap, zynen lyder van het leven beroove,
dat geene aderlaating in eene rotkoorts het laatfte
olyfzel ltrekke , dat geen aneurysma onder zyne
oogen voor een absces geopend worde. Hy zal,
zo veel mogelyk , bedacht zyn om den kanker,
of liever het knoestgezwel, van andere verhardin­
gen te onderfcheiden, op dat hy nooit den waa-
ren kanker in zyne fchuilboeken terge, noch den
gewaanden voor ongeneeslyk uitkryte. Heeft de
Natuur hem met groote vermogens begaafd , hy
zal de onfeilbaarheid naby komen: is hy een mid­
delbaar mensch , hy zal wat minder wonderen
doen; maar niemand zal hem ook van eenig ver­
zuim befchuldigen, veel min zich beklaagen van
eenig onheil, dat door zyn toedoen veroorzaakt is.
Ondertusfchen is 'c eene noodlottige waarheid, Ne~
tno mortalium omnibus horis fapit. Wie deeze waar-
fchuwingen veracht, begrypt 'er de kracht niet van.
Onder veele voorbeelden is ons van goederhand hec
vol-

XLViu INLEIDEND VERTOOG
volgende bekend, dat wy zonder haatelykheid kun»
nen ophaalen, dewyl het reeds verfcheidene jaa-
ren oud is. Zekere vrouw vervoegde zich, met
eene reeds verzweerende hardigheid in de borst,
by veele bekwaame Genees- en Heelmeesters, en
ontfing met eenpaarige ftemmen het vonnis, dat
de bont moest afgezet worden. Zy, hiertoe niet
kunnende befluiten , verzoekt uitftel , en gaat
eenigen tyd daarna by een beroemd Hoogleeraar,
die het voorgemelde oordeel bevestigt; maar met
by voeging, dat het reeds te laat was. De wan-
hoopige vrouw fpreekt eindelyk noch eens eenen
Heelmeester van bekende bekwaamheid, die, het
ftuk onderzocht hebbende, zyne uiterfte verwon­
dering betuigt over de gemelde raadflagen, en haar
eene gelukkige geneezing beloofc, binnen weinige
weeken. Het bleef geenszins by de belofte; hy
volbragt ze, en op de allereenvoudigfte manier ,
die daarom hier niet behoeft befchreeven te wor­
den : 't was enkel de onderfcheiding van het kun­
dig oog , die in dit geval alles befliste. Deeze
braave man was de Friefche Vroedmeester JAN DE
HEUS, aan wien de waereld onder anderen ook een
voortreflyk werkje in den fmaak van waare een­
voudigheid , over de Vroedkunde, verfchuldigd is.
Wy fpreeken hiervan met zo veel te meer vermaak,
om dat by den tweeden Druk van hetzelve, ter by-
zondere aanpryzinge van het Eenvoudige, als Zegel
der waarheid •, de fraaifte aanmerkingen, die ons
ba-

VAN HÈT GENOOTSCHAP; xüx
bekend zyn, over de nacuurlyke verlosfingen der
Nageboorte 4 gevonden worden.
Zulke voldoeningen , voor het menschlievend
hart onbetaalbaar, zyn meteen fcherpe prikkelen
om zich in de allerheilzaamfte oeffening van Kunst
en kennis te verfterken. Misfchien zal onder bur-
gerlyke bedry ven'niet een kunnen genoemd wor­
den , 't welk zo veel ftoffe oplevert om zich in
weldaaden te verheugen; hoewel 'er veele zyn»
die, om de eerzucht te voldoen, meer fchitceren
en grooter gerucht maaken. De glorie is wel
eene fchaduw van de deugd; maar de deugd ftaac
zomtyds in een licht dat weinig van fchaduw ver-
fchilr. De Heelkunst heeft noch veele verrichtin­
gen die fterk de verbeelding treffen, maar de Ge^
neeskunde werkt gemeenlyk als met den invloed
van een onzigtbaaren geest; en na gedaane zaakert
weet niemand wat door haar is toegebragt. Zy
kan haare dwaalingen beter bedekken, maar ook
minder haare meesterflagen aanwyzen. Men oor­
deelt wisfer over het zetten van een trepaan, hec
ftryken van eene ftaar, het fteenfnyden, dan over
de geneezing van eene duizelhoofdigheid, van een
zwak gezigt, van het graveel of een verouderden
hoest. Het inbrengen van eene ontwrigte fchoii-
der overtuigt meer, dan het ontbinden van eene
verftopping in de klieren van het darmfcheil. Dds
behaalt ook de Vroedmeester, die een geklerhd
hoofd verlost, veel grooter roem dan de Genees-
**** heer^

INLETDEND VERTOOG
heer, die naderhand eene ontfteeking der lyfmoe-
der door de 'aderlaating en gepaste middelen ge­
neest. Beide hebben zy nochthans een even
grooten dienst gedaan; maar de een heeft den
Gordiaanfchen knoop doorgehouwen, als Alexan-
der met zyn zwaard ; terwyl de ander tot ver­
veelens toe aan den zynen getispeld heeft. De
Heelmeester is een held , die komt, en ziet, en
wint ; de Arts een zoete praater , daar men 't
evenwel niet buiten weet te klaaren. Zal deeze
lof dan een edel hart voldoen, voor V minjle dat
het, gelyk toch aan jeugdige harten eigen is, van
ongeduldige eerzucht ontvonkt worde? j.i, jonge­
ling ! dit moet u voldoen door de menigvuldige
herhaaling van gelukkige onderneemingen, en door
de enkele tusfchenkomst van gewigtige raadplee­
gingen, daar gy triomfeeren zult van de ziekte,
van den dood, ja zomtyds van Medebroeders, die
ouder en geleerder zyn dan gy.
I I I.
Wy vinden ons, eer wy 't wisten, genaderd
tot onze derde Afdeeling, waarin wy beloofd heb­
ben te antwoorden op de bedenkingen, welke van
zommigen mogten gemaakt worden op de Boer-
haaviaanfche Praktiek, als of zy al te theoretisch,
te weinig op waarneemingen gegrond, en wegens
haare eenvoudigheid niet toereikende waare, om
het wyde veld van de Kunst genoegzaam te beflaan.
Men

VAN HET GENOOTSCHAP.
Men verwachte van ons over dit onderwerp geen
breedvoerig pleitgeding: het zal den Leezer, die
de moeite neemt om na te denken wat wy tot
hiertoe over de Praktiek verhandeld hebben, aan
geene aanmerkingen ontbreeken om de Boerhaa-
viaanfche Theorie volkomen zuiver te fchouwen,
en te erkennen, dat zyne Praktiek juist zodaanig
is als ze moest zyn, om op zodaanig een Theorie
te fluiten. Zy maaken te zaamen, om duidelyk de
waarheid te zeggen , den eerften goeden grond-
flag, dien de Kunst immer heeft gehad. Heeft
men naderhand hier een hoekjen afgebeiteld , en
daar wederom iets aangeplakt, het is 'er ook niet
in alle opzigten beter om geworden. Wy ftaan
toe dat na de dagen van BOERHAAVE de Kunst
merkeiyk is verrykt; maar men betwiste hem de
eer niet van daartoe den weg gebaand te hebben.
Moet 'er iets in zyn fystema veranderd worden;
men roeme, gelyk wy boven van HIPPOKRATES
hebben gefproken , zyne eenvoudigheid zelve ,
die ons dat lachende aan de hand geeft. Maar
is hy van zommigen by gebrek van toepasfing
niet grondig begreepen; dat zy zwygen en leerenl
Terwyl wy tot dit onderwerp toetreeden, zal
het onzes oordeels niet ongerymd zyn, den afge­
broken draad van onze eerfte Afdeeling wederom
op te vatten; op dat men de tweede als eene uit­
weiding befchouwe, waarna wy ons op nieuw tot
de ftudie der Ouden, en wel na HIPPOKRATES,
**** a be^

LH INLEIDEND VERTOOG
begeeven. Ten dien einde zullen wy hier eene
beknopte fchets geeven van de traage vorderingen
en verachteringen , waarmede de Kunst zo veele
eeuwen heeft geworileld , tevens acht geevende
op de redenen die zulks veroorzaakt hebben. Men
zal dus duidelyk zien wat de Geneeskunst van
nooden had om eindelyk eens eene vaste Fyzionomie,
indien deeze uitdrukking geoorlofd is, te verkrygen;
als mede van wiens hand zy die ontfangen heefc,
en hoe gevaarlyk het is in die geregelde trek­
ken eenige merkelyke verandering te maaken. Men
zal na dit alles ook niet meer ontkennen dat be-
fpiegelingen nuttig zyn, zo lang de eenvoudigheid
in het oog gehouden wordt. Zy zyn vruchteloos
zo lang het aan juiste brandpunten ontbreekt; zy
worden recht fchadelyk, zo dra men floopen wil
wat met verftand en oordeel is gefticht, om roe­
keloos op de puinhoopen te dansfen.
Boven hebben wy gezien hoe de Ouden, eerst
uk wydverfpreide , en voorts uit meer geregelde
Waarneemingen hunne ziektekennis opmaakten, en
insgelyks daaruit hunne geneeswyze vry gelukkig
afleidden, 't Is echter niet vreemd dat men zich
met deeze enkel ondervindelyke manier geenszins
te vreden hield. Reden te willen geeven van de
verfchynzelen , die men gewaar wordt, is den
rriensch natuurlyk eigen. Het groot getal der on-
geneeslyke ziekten gaf ook billyke aanleiding om
«lies dieper te !
onderzoeken, in hoope van iets
meer

VAN HET GENOOTSCHAP. uil
meer te verrichten, indien men eenmaal tot de
kennis der oorzaaken doordringen moge.
Felix-, qui rerum potuit cognofcere caufas.
Hiertoe was in de eerfte plaats de Ontleed­
kunde noodzaakelyk; maar deeze vond in het
hardnekkiglte bygeloof onverzetlyke hinderpaalen.
Men moest zich dan gebrekkig behelpen met de
ontleeding van dieren, gelyk DEMOKRTTÜS te
Abdera reeds deed, toen hy door HIPPOKRA­
TES daar wierd bezocht; indien het anders waar
is dat dit verhaal voor echt moet gehouden
worden, 't geen veele Geleerden in twyffel trek­
ken. Deeze Ontleedkunde fcheen wel eenig licht
te geeven; maar zy was geenszins voldoende, om
dat men zelfs niet weeten kon hoe verre de over­
eenkomst der dieren die men ontleedde, met den
inensch dien men niet ontleeden mogt, moest be-
greepen worden. Ook zou de ontleeding van
menlehelyke lichaamen, behalven meerdere zeker­
heid noopens het gezond geitel, 1
aan de ziekteken­
nis een heel ander licht bygezet hebben, door
het onderzoek der deelen, welke in deeze of gee­
ne ziekte, waaraan de lyder mogt overleeden
zyn, 't meest waaren aangedaan geweest. Doch
om zulk een onderzoek met vrucht te doen ge­
fchieden, moet al een grooc getal waarneemin­
gen vooraf gaan, op dat men de uitwerkzelen
der ziekte niet in het doode lichaam voor haare
**** g oor-

uv INLEIDEND V E R T O O G
oorzaaken aanzie. Hoe veel te meer moest om
voorgemelde redenen de ontleeding der dieren, met
toepasfing op den mensch , voor de Ouden bedrieglyk
zyn? Zy was inderdaad voor hun eene
bron van valfche ftellingen, die, geduurig tegen
de ondervinding aanloopende, alles in verwarring
bragten. Wy moeten 'c nader zien.
Zy hadden geen denkbeeld van den omloop
des bloeds. By de ontleeding de aderen meest
vervuld van bloed vindende, en de flagaderen ledig,
befchouwden zy ook de aderen als de voornaamfte
verbiyfplaatfen van hetzelve, zonder te
begrypen dat de meerdere Hevigheid der flagaderen,
zich na den dood noch eenigzins te zamen
trekkende, het bloed van daar in de aderen had
gedrongen. Zy wisten echter ook dac 'er bioed
in de flagaderen van een leevend lichaam was.
Doch dit kwam minder in aanmerking, en fcheen
Hechts te dienen als een voermiddel voor de levensgeesten
, tot welker dienst de flagaderen voornaamelykgefchikt
fcheenen.Het bloed vloeide dan,dacht
men, uit de lever, daar men ook meende dat het gemaakt
wierd, naar alle deelen des lichaams; zonder
dat men zich bekommerde waar het vervolgens
bleef, en wat 'er van wierd. Zommigen begreepen
echter noch eenige gemeenfchap tusfchen de aderen
en flagaderen. ERAZISTRATUS Helde dat het
bloed van de eerfte in de laatstgemelde kon overgaan,
en dus oorzaak zyn van zwaare ziekten.
Op

VAN HET GENOOTSCHAP. -. LT
Op zulk een voet kon zelfs de opening der flag­
aderen, die ten minften reeds voor OUIBAZIUS
is bekend geweest, zwaare omfteekingen genee­
zen, zonder dat men in de kennis der dierlyke
huishouding een ftap nader aan de waarheid kwam.
Met de klopping der fladderen was niemand
verlegen; die fchreef men aan de uitzetting der
geesten 10e: zo deed ten minden de Pneumati-
fche fekte. Met de klapvliezen , die in de ade­
ren zo menigvuldig zyn, en geene andere door-
ftraaling dan naar het hart toelaacen, zou men
meer verlegen geweest zyn, had men de Ont­
leedkunst naauwkeurig genoeg geoeffcnd om daar
een juist denkbeeld van te hebben.
Het maakzel der poortader, van het algemeen
beloop der aderen zo zeer ondcrfcheiden, was in­
zonderheid bekwaam om de naauwkeurigde Waar-
neemers te misleiden. Deeze, uit een onnoeme-
lyk getal van zamenvloeiende darmfcheiladeren
voortgebragt, gaat naauwlyks in de lever, of ver­
deelt zich daar op nieuw in veele takken, die
door de zelfflandigheid der lever zich alom ver-
fpreiden, te fyn om in dien tyd nagefpoord te
•worden. Niets was derhalven natuurlyker, dan
dat men haaren dienst vlak in het omgekeerde
begreep, en het bloed, in de lever gemaakt,
door de aantrekking der milt, gelyk mede mis­
fchien door de af kleinzing der galle, gezuiverd,
door deeze ader naar de voornaamfte ingewanden
**** 4 van

LW INLEIDEND VERTOOG
van den onderbuik verzond. Dit eens gefield
zynde, was ook niets gereeder dan dat men het
overig gedeelte des bloeds naar boven door de
holle ader in het hart, en vervolgens qua data
porta, deed vlieten.
Een iegelyk, die thans den omloop des bloeds
verflaat, begrypt zonder moeite de verwarringen,
' welke uit het misverltand der Ouden moesten ontflaan,
zodra zy zich onderwonden de natuurlyke
verfchynzelen, zo wel in den gezonden ftaat als
in het beloop der ziekten , redenkundig te ver-^
klaaren. Veele verklaaringen ftrookten vry wel,
en fcheenen daarom onbetwistbaar; veele andere
liepen daar wederom regelrecht tegen aan, en
wierpen alles om verre. Zy bevonden zich dus
genoegzaam in dezelfde verlegenheid als de Starrekundigen,
zo lang men het ftelzel van PTOLE-
MEUS aankleefde, in het verklaaren van de beweegingen
der dwaalftarren. HARVEJUS heeft
de kleine waereld in zulk een helder licht gefield
, als KOPERNIKUS de groote; en \ is
al merkwaardig dat deeze beide zo gewigtige ontdekkingen
, waarvan zo veele eeuwen zyn verfteeken
geweest, in de registers der weetenfehappen
naauwelyks eene enkele eeuw van eikanderen
verwyderd zyn.
Het waar' dan beter geweest dat men zich wederom
tot de verlaatene eenvoudigheid van HIP-
POKR'ATES begeeven had. JViaar dat is het men-
fche-

VAN HET GENOOTSCHAP. LVH
fehelyk geflacht niet eigen: de nazaaten willen,
ook ten koste van hun eigen welzyn , altoos hun­
ne voorouders te boven gaan. Men floeg verfchil-
lende wegen in, en elk hield zich onverzettelyk
aan het zyne: alles ging op onderftelhng door; en
dus, hoe leevendiger verbeelding hoe breeder aan­
hang. ERAZISTRATUS, een naneef van ARIS­
TOTELES , had reeds al zyn vernuft tegen HIP­
POKRATES werkftellig gemaakt, gelyk zyn Oom
gewoon was tegen PLATO te doen: anderen
deeden hetzelfde wederom tegen hem; niet om
HIPPOKRATES te verdeedigen, maar om van
HIPPOKRATES en ERAZISTRATUS bei Je te
triomfeeren. Dus ontitond 'er een vreemd gewoel
van fekten, die , als luchtverhevelingen , verfchee-
nen en verdweenen. Zommige bleeven nochthans
een geruimen cyd in hooge achting, tot groot nadeel
van de Kunst. Van de Pneumatijche hebben wy
reeds gefproken; van de Epfynthetifche is niets
meer dan de naam overgebleeven ; van de Me-
thodifche, die 't langst geduurd heeft, zou niet
veel meer bekend zyn, zo GALENUS door zyne
wederleggingen,en COELIUS AURELIANUS door
zynen betoogtrant , dezelve niet vereeuwigd had-
den. Men zal niet verwonderd ftaan, dat deeze
laatfte, tweehonderd jaaren na GALENUS, gelyk
de Geleerden meenen, de Methodifche Pekte we­
derom heeft opgehaald; ook niet dat p ROS PER
ALPINUS omtrent het begin der zeventiende eeuw
**** g dien

LVIII INLEIDEND V E R T O O G
dien arbeid heeft hervat; maar 't moet vreemd
fchynen dat JOHAN CONRAD AMMAN, noch in
het jaar 1708 , ter verbeteringe der bedorvene Praktiek,
eene nieuwe uitgaave van COELIUS AURIJ-
LI ANUS heeft kunnen noodig achten.
Men moet bekennen dat deeze Methodisten de
eenvoudigheid zochten; maar 't was de waare niet.
Zy bragten alles tot het ftrictum en laxum, en
de ziekten hadden , volgens hen, geene andere
oorzaak , dan dat de vezelen of te flap , of re
ftyf gefpannen waren. Die wederfprak zich zeiven
dikwyls in eene zelfde ziekte, daar de hevigheid
der koorts te ftyve , en het zweet of de overvloedige
afgang te flappe vezelen fcheen te bewyzen.
Zo ftond men dan in de behandeling
verlegen : en dit bewyst meteen hoe fchielyk de
valfche eenvoudigheid moet vast loopen , terwyl
waare en verlichte kennis met wisfe fchreeden
haaren weg vervolgt.
GALENUS waande de Methodisten tot zwygen
gebragt te hebben , en beroemde zich dat de
Kunst, door HIPPOKRATES ontworpen , door
hem haar toppunt had bereikt. Hy vergeleek zich
daarom, niet zeer zedig, by Keizer TRAJAAN,
die de vervallene wegen van Italië had verbeterd
en voltrokken. Wat had hy tot HIPPOKRATES
toegevoegd? Zekerlyk wel eenige nutte waarneemingen
, meest misfchien ten aanzien van den
polsflag , daar HIPPOKRATES niet veel van
fpreekt,

VAN HET GENOOTSCHAP. ux
fpreekt, maar ook wonderlyke grollen; a's onder
anderen deeze fraaie les, dat in gevalle een geneesmiddel
in den vierden graad verwarmende
vereischt wordt, maar niet te bekomen is, in
plaats, van hetzelve twee andere moeten gezocht
worden, waarvan het eene in den derden, het
andere in den vyfden graad verwarmt. Rifum
teneatis Amici!
Het menschdom heeft zevenhonderd jaaren na
GALENUS ter genade van zulk eene Kunst gedobberd,
buiten tegenfpraak veel ongelukkiger
dan die Romeinen, daar PLINIUS van fpreekt,
in de zes eerfte eeuwen van Rome. Toen hebben
de Arabieren wederom wat goeds gedaan ; doch
meest, gelyk boven gemeld is, door het invoeren
van zachcer buikzuiveringen; want van de Scheikunst
heeft het menfchelyk gedacht , door de
buitenfpoorigheden van PARACEL sus noch veel
te lyden gehad , eer zy bekwaam was heilzaame
vruchten voort te brengen. HELMONT , die
minder buitenfpoorig was , heeft misfchien meer
kwaads gedaan , doordien zyne redeneeringen
noch eenig zweemzel van gezond oordeel met
zich droegen. Langs deezen weg heeft de Scheikunst
, zelfs in de naast voorgaande eeuw, in
Duitschland ten naasten by een onbepaald gebied
behouden, zo wel in het verklaaren der dierlyke
huishoudinge , als in het verkiezen en bereiden
der geneesmiddelen. Men haalde genoegzaam ailes
uic

LX INLEIDEND VERTOOG
uit het delfryk; de plantgewasfen waren in vergeetelheid
geraakt : en , wil men een voorbeeld
van het oordeel over dezelve ? Q u ts u c E T AN ÜS
zegt dat kruiden die een roodachtig zap hebben,
als hypericum, androfemon, enz. het bloed zuiveren:
juist om dezelfde koleur worden zy by anderen
bloedftelpende genoemd. Ook was , behalven
onkunde en verkeerdheid , het bygeloof
in hec einde der zestiende Eeuwe noch zo fterk,
dat men de enkele aanraaking van eene Koningklyke
hand onfeilbaar oordeelde ter geneezinge van
kropgezwellen. Men heeft breedvoerig getwist
of de Koningen van Vrankryk, of van Engeland,
by uitfluiting met dat vermogen begaafd waren.
ANDREAS LAURENTIÜS, onwaardig leerling
van DURETÜS, dien beroemden Hippokratifchen
uitlegger , heeft over dat belachlyk onderwerp
een geleerd boek gefchreeven. Wac moet men
denken van zulke tyden ?
Verfcheidene vreemde ziekten, welke zich omtrent
die tyden door Europa verfpreidden, bragten
niet weinig toe om de verwarring te vermeerderen.
De kinderziekte, naast afkomftig van de
Arabieren, die ze ook verftandig hadden befchreeven,
bekrachtigde echter eenigzins door verfcheidene
verfchynzelen de gisfingen, die men in het
algemeen over de natuur der ziekten had opgevat,
als of alles door Chemifche werkingen , by opbruifching,
affchuiming, neêrploffing, en wac dies
meer

VAN HET GENOOTSCHAP. mi
meer is , wierd te wege gebragt. De Amerikaanfche
pokken, waartegen men de falfaparilla
en het guajacum te zwak vondt, verfterkten het
gezag van de kwik , en tevens alle merkuriaak
begrippen. Het koliek van POITOU , te vooren
reeds aan PAULUS EGINETA bekend, maar verfcheidene
eeuwen, naar het fchynt , gezweegen
hebbende, openbaarde zich wederom met fterken
opgang omtrent 't jaar 1572 , en vermeerderde ten
minsten de droevige noodzaakelykheid, om van
zulke Artfen, als wy befchreeven hebben, hulp te
fmeeken. Dus mede het Engelsch zweet , de
Poolfche hairvlechc, en herhaalde pestziekten, die
van tyd tot tyd met dubbele woede zich vertoonden.
De zaaken veranderden merkelyk van gedaante,
na dat HARVEJUS den omloop van het bloed
ontdekt en onwederfpreekelyk beweezen had. Men
redeneerde op nieuw, maar op vaster gronden,
met meer klaarheid, en met grooter voordeel.
Men verklaarde veele duisterheden in de dierlyke
huishouding; waartoe insgelyks de nadere kennis
der melk- en watervaten, in levendige dieren nagefpoord,
benevens de vinding van den chylbuis,
omtrent dien zelfden tyd voorgevallen, niet weinig
hielp. Zommigen begreepen ook het nut
van deeze ontdekking, om ten minften alle Ziekten
, die met ontfteeking gepaard gingen, of daaruit
gebooren waren, beter te verftaan en te behandelen.
Maar anderen, niet zeer genegen tot
nieu-

LStH INLEIDEND VERTOOG
nieuwigheden, kleefden noch geduurig het oud
vooroordeel aan; 'c welk, in veele andere op-
zigten fchadelyk, allerfchadelyksc was ten aanzien
Van ontfteekingen en foortgelyke ziekten, vooral
van pokjes en meer andere zogenaamde kwaad­
aardige koortfen , die men door zweetdryvende
en verhittende middelen veelal doodelyk maakte.
En fchoon de beroemde SYDENHAM zich daar
wel tegen had verzet, vooral noopens de kinder-
pokjes, hy had zelfs in zyn Vaderland van MOR­
TON en de zynen niet genoegzaam kunnen triom­
feeren. In Nederland regeerde SYLVIUS , in
Duitschland STAHL; terwyl de Franfchen en Ita-
liaanen uit verlegenheid wederom naar de oude
ondervindelyke manier begonden om te zien; ech­
ter zo, dat zy den vervaarlyken omflag van GA­
LENUS boven de gemaklyke eenvoudigheid van
HIPPOKRATES verkoozen.
Toen was het tyd dat het albefpiegelend oog
van BOERHAAVE door alle nevelen drong, om
de verloorene eenvoudigheid in te haaien, haar
bewind te ftaaven, en haare wegen af te perken,
met eene zekerheid,
Quam nee Jovis ira, nee ignes,
Nee poterit ferrum, nee edax abolere vetustas.
Dat heeft hy gedaan in zyne Aforismen: een
werk, waarvan wy gelooven dat in geene taal,
van

VAN HET GENOOTSCHAP, LXIII
v a n wdke Kunst of Weetenfchap men fpreeke,
de weêrgaê te vinden is , in rykdom van bon­
dige gedachten, in juistheid van orde, kracht en
klaarheid van zeggen, gemaklyke eenvoudigheid,
nadrukkelyken ernst en verhevene bevalligheid;
beknopt, volledig, en overvloeiende; wiskunftig
van redeneertrant, en fchilderachtig, om niet te
zeggen Poëetisch, in alle befchryvingen: ja Poëe-
tisch, in den zin van die waare en alleen groote
Dichters, die met een enkel woord den blikfem
zwaaien , of het aardryk met vrede en voorlpoed
zegenen, ö BOERHAAVE! hadt gy onder de
Franfchen gtbloeid , wat al wierook zouden zy
noch dagelyks toezwaaien aan zulk een génie
créateurl _
De eerfte, de eenige Theorie, die het bewind
over de Kunst mag voeren, is te vinden in deeze
-aforismen. Zy verklaart niet ftukswyze deeze of
geene verfchynzelen , gelyk men te vooren ge-
woon was te doen: neen; zy plaatst zich in dat
middelpunt, waarvan wy in onze tweede Afdee-
Jing hebben gefprooken, en monitert van daar
dat ganlche heir van ziekten en kwaaien, in zulk
eene rangfchikking, als gemaklykst valt voor een
opflag van het oog, en meest overeenkomt met
de aaneen fchakeling der oorzaaken , waaruit zy
gebooren worden. Deeze Theorie beroept zich
op geene onderftelling, maar op vaste lVIechani-
fche en hydraulifche wetten, toegepast op het ge-

LXIV INLEIDEND VERTOOG
ftel, niet van een levenloos werktuig , maar van
een ademend en gevoelig lichaam. Zy toetst haare al­
gemei ne regelen aan zigtbaare en tastelyke gewaar­
wording , en verzekert niets ten aanzien van in­
wendige ziekten , dan 't geen men eveneens aan
de uitwendige deelen des lichaams verneemt;
mits dat het daarenboven bevestigd worde door
de opening van lyken, overal waar zulke ziekten
doodelyk geweest zyn. Zy verklaart met geene
mindere omzigtigheid de gefteltenis van onze
vochten in den gezonden Haat, en derzelver ont­
aarding in ziekten, uit geene gedroomde , maar
beweezene en onwrikbaare gronden der Schei­
kunst. Zy ftelt dus elke Weetenfchap of Kunst
als op haaren hoefflag , en bepaalt den invloed
die aan elk beginzel moet worden toegefcbree-
ven. Zo worden alle wegen ter verwarringe af*
gefneeden; zo wordt de waare Eenvoudigheid be­
krachtigd, die hier zo heerlyk uitblinkt, dat bui­
ten dit voorbeeld misfchien maar twee kunnen
genoemd worden, die het evenaaren: NEWTON
over het licht, en BOERHAAVE zelf over het vuur.
Wy voelen hier, 't kan niet ontkend worden,
dat ons de verwondering over deezen grooten Man
in eene foort van verrukking wegvoert, die ons,
indien men hem te hoog kon pryzen , ligtelyk
daartoe brengen zou. Maar de kundige en onbe-
vooroor ic elde Leezer ftaê met ons ftil, en beden­
ke zien , eer wy te zamen verder gaan* Is het
zo?

VAN HET GENOOTSCHAP. LXV
zo? hebben wy iets bezyden de zuivere waarheid
gezegd? iets te fterk, te zwellende uitgedrukt...?
Helaas! neen ; op verre na niet genoeg : zyne
glorie moest met heel andere klanken uitgeboe-
zemd worden, om met zyne verdienften in even­
redigheid te ftaan. Wel nu dan; zo vraagen wy
verder, of eenig mensch, die een gezond oordeel
bezit, kan twyffelen welke maatregelen men, in
de geneezing der ziekten, te wachten hebbe van
Hem, die al wat 'er betrekking toe heeft, onder­
zocht, ontwikkeld, gewoogen en gewikt had?
Buiten alle tegenfpraak de allerheilzaamfte en
voorzigtigfte , die onder menfchelyk begrip kun­
nen vallen. En deeze zyn inderdaad de maatre­
gelen der Boerhaaviaanfche Praktiek : gelukkig ,
zo wy ze maar wel verftaan en met oordeel wee­
ten te volgen. De lesfen van een groot Man ,
hoe klaar en duidelyk , hebben dit gemeenlyk,
dat zy wat te veel in den leezer of toehoorder
onderftellen. Hy doorziet alles: hoe kan hy den­
ken dat wy hier of daar eene zwarte ftip in 't net­
vlies hebben ; hoe zal hy raaden, waar die ftip
geplaatst is?
't Voornaamfte, dat men tegen deeze Praktiek
gewoon is in te brengen, loopt op deeze twee
punten uit:
Dat BOERHAAVE, gewoon meestalles uit de
ontfteeking en haare gevolgen af te leiden, zyne
tura antiPhlogistica te verre uitftrekt, en dikwyls
***** kwaê-

LXVI INLEIDEND VERTOOG
ftwaëlyk toepast op rottige , en kwaadaardige
koorden, die de natuur zo bedrieglyk overvallen,
dat zy, als overftelpt, geen breidel, maar veeieer
geduurige prikkelen van nooden hebbe , om zich
te verweeren. Gelooft men dit ernftig ?
Dat BOERHAAVE, te veel gezag toefchryvende
aan de overleveringen van HIPPOKRATES, den
lyder zomtyds in gevaar Helt door het langwylig
verwachten van eene onzekere crifis, daar men de
koorts in herba zon kunnen vernietigen.
Op dit laatfte zullen wy antwoorden, na vooraf
op het eerfte aangemerkc te hebben , dat men
flechts het oog behoeft te flaan op de zorgvul­
dige verdeeling der koortien by BOE.RHAAVE,
om van het tegendeel overtuigd te worden. Waar­
toe die naauwkeurige tekenen om de febris. con-
tinud- van eene ardens te onderlcheiden, zo het
niet was om het onderfcheid dat hieruit in de
behandeling volgde, aan te wyzen? Waar beveelt hy
ook aderlatingen :en koeldranken? veelal daar een
harde pols is, met hitte en dorst, enz. Vindt
men zulks in die loome koortfen, welke naderhand
uitvoeriger door HUXHAM befchreeven zyn?Geens­
zins: wie verbeeldt zich dan met eenig recht dat
BOERHAAVE daar zyne cura antipHlogistica zou
aanraaden ? Op de peripneumonia notha zegt hy
uitdrukkelyk, noopens de aderlaating, primo juvare
vifa, mox mala auget. Men zie over de behan­
deling van koorden in het algemeen §. 609, daar
wy

VAN HET GENOOTSCHAP, LXV»
wy wel gewaarfchuwd worden te zorgen , ne nimio
motu disfipentur liquida ; maar ook ne ante
coctionem motus torpeat nimis* Men zie, wegens
den rottigen ftaat der vochten, de aantekeningen van
den beroemden VAN SWIETEN, op §. 1393* al
"
waar van de kwaadaardiglte foort van pokjes gehandeld
wordt. Toen de Heer VAN SWIETEN
noch onder het oog van zynen groocen Meester
de Kunst oeffende, droeg hy reeds, op deszelfs
raad, altoos de tinctura croci, zeer fterk getrokken,
en door hem zelf ten dien einde bereid, in
zyn zak ; om daar de nood het eischte, in zodaanige
omltandigheden, ftraks gereed te zyn. Men
vindt in dezelfde aantekening ook eenen brief van
BOERHAAVE zelf, welks laatfte gedeelte, ten
aanzien van deeze zyne gevoelens, geen twyffel
overlaat. Neen : BOERHAAVE heeft van alexipharmaca
om geene andere reden zo weinig gefproken
, dan om dat men 'er in zyne dagen te
veel van fprak, te fterk by zwoer.
Nu tot het tweede punt. Bedriegen wy ons
niet, zo is de koorts in de inwendige Praktiek het
allermoeilykst te verklaaren; 't zy dat men fpreeke
van haare menigvuldige oorzaaken, 't zy dat men
zo veelerleie koortfen als 'er zyn tot eenig algemeen
beginzel trachte te brengen. Het zenuwgeitel,
ja zomtyds de ziel zelve, fpeek hier eene
rol onder, die niet wel te bepaalen, veel min te
begrypen is, zo lang wy deszelfs innerlyk beftaan
***** a niee

LXVIII INLEIDEND VERTOOG
niet nader kennen. Hiertoe zal noch, indien het
ooit gebeurt , eene ontdekking vereischt worden
van oneindig grooter waarde dan die van HAU-
VEJUS; en dan zal 'er wederom een BOEUHAAVE
moeten komen, om in de gezonde Theorie aan
te vullen 't geen haar thans ontbreekt , en tot
zo verre wel altoos ontbreeken zal. Vergeefs heb­
ben de grootfte Ontleeders met zo veel vlyt de
-harsfenen doorfnuffeld , den oorfprong der zenu­
wen nagefpoord, alle doorgangen gepeild, alle
heuveltjes gemeeten, alle kamertjes befpied. Nie­
mand weet iets te zeggen van 't geen hier omgaat.
Men kan u niet eens reden geeven waarom gy de
voorwerpen, die omgekeerd in uwe oogen ge-
fchilderd ftaan, rechtftandig ziet; noch ook waar­
om gy met uwe beide oogen, die elk eene ge-
lyke fchildery op hun netvlies ontfangen, maar
een voorwerp gewaar wordt, zo lang zy niet
fcheel zien. Kortom , hier komt de verklaaring
van SOK RAT ES, te weeten dat men niets weet,
inzonderheid te pas. BOERHAAVE betracht ten
deezen opzigte juist de les van dien goddelyken
Wysgeer, en bepaalt zich omtrent alles, wat van
deeze duistere beginzelen afhangt, tot de enkele
ondervinding; die, zyns oordeels, alleen in den
uitgeftrektften zin by HIPPOKRATES aan te tref­
fen is. En wie zou dat oordeel tegenfpreeken ?
't Is waar, dat federd zyne dagen de Waarneemin­
gen noch merkelyk vermenigvuldigd zyn. Men
heeft

VAN HET GENOOTSCHAP, LXIX
heefc Genootfchappen ingedeld , pryzen uitgefchreeven
, de gelegenheden om al wat nuttig
fcheen waereldkundig te maaken aan de hand gegeeven,
en alle onderlinge verftandhoudingen, fchier
over gansch Europa, algemeen gemaakt. Met vrucht;
met groote vrucht. Ons Vaderland in 't byzonder
mag roemen op eene Sociëteit tot redding der
Drenkelingen, op eene andere Sociëteit van Correspondentie
, in 's Haage onder den Heer VAN
DEN BOSCH, op al wat in deezen loflyk is.
Maar wy vraagen zonder fchroom , zo men de
zaaken in 't groot befchouwen wil, of onder alle
die vorderingen wel eene enkele gevonden wordt,
die HIPPOKRATES, SYDENHAJM, en BOER­
HAAVE logenftraft?
Mogelyk zegt iemand ; immers ja ten aanzien
van de crifis, daar men hedendaags veel minder van
afhangt, dan in hunne dagen : en dus vinden wy
ons gebragt tot het juiste punt , daar 't ganfche
gefchil op draait. De zaak, wel ingezien zynde,
zal hierop uitloopen dat het gebruik van den
koortsbast toen wat minder in zyne uitgedrektheid
bekend was, dan wy het kennen. Dit beftaat
in waarheid. Men zie , om hiervan nader overtuigd
te worden , hoe zorgvuldig de Heer VAN
SWIETEN noch fpreekt van den koortsbast in de
gangraena, en hoe veel ruimer hy eenige jaaren
laater van deszelfs gebruik gewaagt in de gangraeneerende
pokjes. Thans weet de minde baard-
***** 3 fcheer-

t«x INLEIDEND VERTOOG
fcheerder meer van deeze zaak, dan v A N SWIETEN
wist toen hy over de gangraena fchreef; maar
hoe fraai zou het ondertuslchen een baardfcheerder
ftaan, de toenmaalige onkunde van zulk een Man
te befchimpea; en te lachen, omdat in de proef­
nemingen, welke hy aanhaalt, de koortsbast maar
tot een half drachtna, of op 't hoogst vier fcru-
pelen, om de vier uuren gegeeven was ? Volgens
dat oordeel zou HANNIBAL onze verachting ver­
dienen, om dat hy volgens PLUTAUCHUS de
Alpen zo wac gebrekkig met azyn deed barften,
die immers veel gereeder zouden gefprongen zyn
door een gepast mengzel van zeer bekende zaa-
ken, falpeter, zwavel, en houtkool.
Maar zyn ook de vermogens van den bast, om
de koortfen zonder afwachting van crifis te over­
winnen , wel zo grooc als men voorgeeft ? Het
zy ons geoorlofd vrymoedig ons gevoelen voor
te draagen, Wy gelooven , op tamelyke onder­
vinding, dat het vry wel gelukt- in koortfen van
het afloopende foort, die , by verdubbeling ge-
duurig geworden zynde , onder de gedaante van
eene continua remittent haaren lóöp vervolgen.
Nochthans met deeze uitzondering, dat 'er geene
omftandigheid zy die naar een beginzel van ont­
fteeking zweemt, gelyk maar al te dikwyls in
zogenaamde Semitertiaanen plaats vindt : maar
voornaamlyk dan, wanneer men eenig verval van
krachten heeft te vreezen. En al zyn ook in zulk
een

VAN HET GENOOTSCHAP, LXXI
een geval de eerfte wegen, niet genoeg gezuiverd,
al is de rong vry zwart , zulks behoort ons niet
af te fchrikken. dewyl men naderhand gelegenheid
zal vinden om dat gebrek te vervullen. Wy hebben
zelfs, na eene dus afgefneedene koörts, de
fprouw zien komen zonder eenig kwaad gevolg:
Zie daar het weinige,, dat wy,- als dwergjes op de
fchouderen van onzen reus " geplaatst', verder
meenen te zien dan hy : men herdenke hier aan
HAN N IB AL !
Want in geduurige koortfendie met-vèrfbhefdene
foorten van uitflag , niet kritiek ',^gepaard
gaan , gelooven wy dat de bast gemeënty ;
k r
-6'nvermogende
is, en dikwyls wegens de 'groote giften,
die hy vereischt, den lyder zal :
benaauweri.
Zy, die allerhoogst deszelfs-gebruik tegen dè rdttigfte
pokjes, met bedreiging van gangraeneus bederf,
aanptyzen , waarfchuwen ons echter tegen
die omftandigheden, daar'de borst bezet is. Wy
moeten niet ontveinzen dat zommige beroemde
Geneesheeren, als onder anderen de Heer DE
HA EN te Weenen , dëszeifs; gebruik ook in de
kwaadaardigde Petechiaaten hoog hebben- opgevyzeld.
Maar wat.zal men zeggen van hooffche
Geneesheeren ? Zy blyven 'zelden zo eenvoudig
als de beminlyke.VAN SWI-EÏEN. Ten minden
meenen wy dit, indien het -aangenomen worde ,
veilig ter mogen verklaaren voor iets byzonders ,
't welk niisi'chien in deeze ,of geene - epidemie
***** 4 heeft

txxii INLEIDEND VERTOOG
heeft plaats gehad, en wederom zal plaats hebben;
gelyk 'er Komeeten geweest zyn, en wel eens
Komeeten zullen wederkomen. PETRUS SALIUS
DIVERSUS getuigt van afloopende pesckoortfen:
misfchien zyn de Weener Petechiaaten ten naasten
by van dat foort geweest, en dan kon de
zaak door onze zo even voorgeftelde gedachten
opgehelderd worden. •
Zekerlyk is 'er geen middel , dat zyn gebied
over het ganfche wyde veld der Geneeskunde zo
verre uitftrekt als de Koortsbast. In afloopende
en daaruit geboorene geduurige koortfen, periodifchepynen,
ftuipen, verftervingen , teering, waterzucht,
verlammingen: in, of na welke ziekten
komt hy niet te pas? wat middel kan maar eenigzins
zyne plaats bekleeden? hoe zelden ontbreekt
hem iets om de gegeevene aanwyzing geheel te vervullen
? Dit laatfle is in een ander Deel onzer
Verhandelingen uitvoeriger, en eenigzins van een
anderen kant, voorgedraagen. Maar is 't niet waar,
dat, in 't algemeen gefproken, meest alle hulp, die
de koortsbast van nooden heeft, zich bepaalt of tot
een greintje opium , wat ftaalvylzel, contrajerva,
eenige greinen jcilla, of tot een half drachma rhabarber,
[al polychrest enz.? De halve uitgeftrektheid
van dat gebied was -in de dagen van BOER­
HAAVE flechts bekend; maar wy meenenklaar genoeg
getoond te hebben dat in die dagen.de weg
gebaand is, dien wy thans zo vrolyk en gerust betree»

VAN HET GENOOTSCHAP, LXXIII
treeden. Wy verbeelden ons meteen, de eenvoudigheid
van het Boerhaaviaanfche Systema, indien
men 't zo noemen wil, niet alleen duidelyk
aangeweezen, maar ook van alle berisping vry gepleit
te hebben. Ook dit, dat de Theorie van
BOERHAAVE de beste blyven zal, zo lang het
menfchelyk geflacht niet wordt gezegend met
nieuwe ontdekkingen, welke men by die van
HARVEJUS of PECQUET zal kunnen vergelyken
; en dat , zo lang 'er geen nieuw middel
gevonden wordt, dat wederom in een ander opzigt
de voortreflykheid van den koortsbast evenaart,
zyne Praktiek wel zo lang de heilzaamfte, de verftandigfte
en veiligfte zal blyven; met gebreken,
die geene andere ergernis baaren dan drukfeilen in
den Bybel.
Hier zouden wy fchier meenen onze taak afgedaan
te hebben, zo niet eene enkele aanmerking ,
ter aanbeveelinge der Eenvoudigheid, noch gewigtig
genoeg fcheen om dezelve hier te laaten volgen.
Zy beftaat hierin , dat eene eenvoudige
denk- en handelwyze even bekwaam is om ons te
beveiligen tegen den opgang van verdichtzelen, of
roekeloos beftemde ondervindingen, als om ons te
fterken in de loflyke aankleeving aan waarheden,
die den tyd verduuren. Sints vyfentwintig of dertig
jaaren, dat verfcheidene leden van dit Genootfchap
de Praktiek hebben geoeffend, erinneren zy
zich veelerleie geneesmiddelen en kunsrgreepen,
***** - die

LXXIV INLEIDEND VERTOOG
die in de Genees- en Heelkunst van tyd tot tyd
zyn ingevoerd, wydluchtig aangepreezen, en niet
lang daarna wederom afgefchaft. Wy zullen 'er
geene lyst van opmaaken; vooreerst om dat wy den
Leezèr niet gaarne zouden verveelen, doch voor-
naamelyk om dat wy niemand, hoe genaamd, wil­
len kwetfen. 't- Zy genoeg dac Wy de Ckuta
noemen; een middel, 't welk voor eenige jaaren
zo veel geruchts maakte , en nu byna vergeeten
wordt. Dit kruid, wiens nuttigheid in het Uit­
wendig gebruik van ouds bekend was , is reeds
omtrent 't jaar 1600, door RENEAÜLME, inwen­
dig tegen zommige verhardingen der ingewanden
gebruikt geweest, en in onze dagen door den
Heer STORCK tegen den kanker aangepreezen.
Deeze ophef was zo groot, dac het by geen kan­
ker bleef; men gaf welhaast voor, fchier alle ffee-
pende ziekten , het Venus-fmet niet. uitgezonderd,
met de ckuta te kunnen geneezen; ja 't icheelde
weinig dat men de-waereld met geene volkomene
panacea geluk wenschte. .Wat is 'er van gewor­
den? eene chimaera in vacuo bombillans, zou RA-
BEL AIS zeggen. En langs welken weg is men zo
ichielyk van die dooling te rugge gekomen ? Hoe
anders dan' door de eenvoudige defikwyze , die
fints den leefcyd van BOERHAAVE ZO aigeraeen
is doorgedrongen? Voordeezen was men gewoon,
de middelen, waarvan men iets goeds verwachtte,
met groocen omflag van byvoegzelen te temperen ,
aan

VAN HET GENOOTSCHAP, LXXV
ttante zetten, te verzachten, te bereiden, zo men-
'c noemde. Nu zet men voet by 't ftuk , men
laat de eenvoudige ondervinding getuigen ; en
de zaak is , om zo te fpreeken, op 't oogen-
blik beflist.
Hoewel het inwendig gebruik van den meer-
gemelden bast volftrekt onfchadelyk is, 't welk
men van de ckuta zo niet kan zeggen; echter
moest hy, om in zyne kracht bekend te worden,
veel meer zwaarigheden overwinnen, dan de ch
cuta , had ze maar half zo veel gedaan als men
wenschte , zoude ontmoet hebben. De eenige
reden was, dat men, den bast in geene genoeg-
zaame hoeveelheid durvende gebruiken, de gebre­
ken welke hy niet genas , in hunnen verderen
aanwas op zyne rekening ftelde. Men had zo
dra de giften niet vergroot, of alle die vooroor-
deelen waren in rook verdweenen. Voorts ont­
dekte men ook, dat hy, als het uitgedrukte Zegel
der waarheid, op weinige uitzonderingen na, zon­
der hulp van buiten, zonder bereiding of by voeg­
sel, alleen, onvermengd, en ongerept de grootlle
dienden deed.
In waarheid, men verfchoone deeze korte uit­
weiding , geen middel kan eenvoudiger zyn; geen
middel verliest meer door de minde Kunscberei-
ding De bast behoeft alleen gedooten te wor­
den, om zyne uiterde werking te verrichten. Slaan
wy het oog op de weinige/i>^,. die buiten

LXXVI INLEIDEND VERTOOG
hem bekend zyn ; het heulzap zelfs wordt door
den Eenvoudigen SYDENHAM geoordeeld noch al
door aromatifche geuren te kunnen verbeterd
worden , 'en zyn laudanum liquidum is nu ten
minften reeds eene eeuw uit dien hoofde in ach­
ting gebleeven. Naast opium, zomtyds boven het
zelve, houden wy, onverminderd de achting van
muskus en duivelsdrek , onder de antihyfterica
voor 't beste, het oleum animale Dippelii. Maar
dat is een kunstgewrocht van langen en lastigen
arbeid. Zo is mede de geest van zeezout, die byna
onfeilbaar den waterkanker geneest, op zichzelven
geen voortbrengzel van de natuur. Het kwikzilver,
dat misfchien de grootfte wonderen doet, moet ech­
ter verfcheidene veranderingen, eer men 'er zich op
verlaat, ondergaan, en vereischt dan in het gebruik de
uiterfte omzigtigheid, om niet op het onvoorzienst
veel erger dan de kwaal te worden. De zwa­
vel, wel een zeer eenvoudig middel, en dat ook
onder de fpecifica mag genoemd worden, is ech­
ter zwak, en moet noch al vooraf in het helm­
glas opklimmen. Het raauwe fpiesglas , op dat
wy dit noch by deeze optelling voegen, geneest,
indien de maag het kan verdraagen, zommige ge*
breken van den huid: maar al het overige, dat
men van het fpiesglas geniet, moet door de be­
reiding verkreegen worden. En 't waar' misfchien
te wenfchen, zo men Hechts den tartarus eme-
iicus met het kermes minerale uitzondert , dat
des-

VAN HET GENOOTSCHAP, LXXVII
deszelfs overige bereidzelen cane pejus et angue
gefchuwd wierden ; wat men voor het inwendige
ook zegge van het vitrum antimonii ceratum, en
voor het uitwendige van het butyrum antimonii;
't welk ten minften, indien het al waar is dat men
dusdaanige dingen noodig heeft, zich door den
lapis infernalis ruim genoeg laat opweegen.
Om nu noch iets te zeggen van de meerdere
Eenvoudigheid dan voormaals,in Genees- en Heel­
kundige maatregelen , behoeven wy de Venus­
ziekte Hechts aan te roeren. Hoe yslyk was men
weleer gewoon veele lyders tot ftikkens toe te
martelen, door eene wreede kwylkuur, die met
de dagelykfche ontlasting van veele Hinkende
plasfen het vergif fcheen uit te dryven \ juist als of
die ftank , een louter voortbrengzel van het ge­
neesmiddel , bovenal de kwaadaardigheid der ziekte
bewees. Thans overwint men dien fmet zo gemak-
lyk , zo veilig, en meest overal zo zeker , dat
daaruit het gevoelen fchynt gebooren te zyn, als
of de ziekte in haar eigen beflaan veel zachter en
goedaardiger geworden waare.
Toen de Inenting der kinderziekte in ons Va­
derland begon veld te winnen, kwamen 'er En-
gelfche Kwakzalvers over, die ons wie weet wat
al voorbereidingen opdrongen: niet alleen aderlaa­
tingen en purgatien, maar zelfs kwikmiddelen tot
op den rand der kwylinge toe. Men heeft hun,
wy bekennen het , uic eene onwederftaanbaare
ligt-

LXXVIII INLEIDEND VERTOOG
ligtgeloovigheid, die onze landaard gewoon i 3
voor vreemdelingen te koesteren, te veel gehoor
gegeeven ; maar de eenvoudige maatregelen, die
men echter noch in die gevaarlyke dooling niet
vergac, bragten welhaast de verbysterde verftanden
te recht. Nu laat men niets voorafgaan, zo het
lichaam gezond is ; maakt men wegens den on­
gezonden ftaat te veel zwaarigheid, want kleinig­
heden komen ook in deezen niet meer in aanmer­
king , men verkiest liever een anderen tyd te
verbeiden.
Welk eene verfchrikkelyke ziekte is de Scheur­
buik, en onder kinderen èeRhachitis ofEngelfche
ziekte, noch zelfs in de oogen van onzen grooten
Meester. Wat ziekte wordt thans eenvoudiger
geneezen dan deeze, door lepelbladen, zuuring,
rype vruchten, en, zo de vochten te veel verdund
zyn, door mineraale zuuren ? Wy zoeken voor een
groot deel de oorzaak van dat ónderfcheid hierin,
dat voorheen bykans alle kwaadfappigheid hier
te lande voor fcheurbuik wierd gehouden, fchoon
ze dikwyls alleenlyk uit langduurige koortfen ,
met eene vervuilde maag en ligt verdopte inge­
wanden , oorfprongklyk was. Na dat men veelerleie
verbasteringen van dien aard door den koortsbast
heeft leeren geneezen , is 'er naauwlyks eenige
fcheurbuik, die niet wykt voor de bovengemelde
middelen; noch Engelfche ziekte, die zich onder
een goed bellier, tegen den bast, gepaard met
eeni-

VAN HET GENOOTSCHAP, LXXIX
eenige yzerdeelen of eenig Tacheniaansch zout,
hardnekkig draagt. EUGALENÜS heeft een in
den tyd voortreffelyk Traktaat gefchreeven, 't geen
nu niet of naauwlyks leezenswaardig is, dan om
ons in deeze gevoelens te bevestigen.
Is 'er hoop, dac wy langs de voorgeftelde we­
gen eenmaal zullen opklimmen tot de geneezing
van zo veele kwaaien als uit Podagra , jicht ,
fcrofuleuze en kankerachtige vochten ontftaan ? dat
wy den fteen zullen verdeelen, of, noch wat wis-
fer dan door kalkwater, deszelfs beginzelen in de
nieren wederllaan? dat wy de vallende ziekte in
haaren zetel met voordeel zullen aancasten , van
de teering en andere erfgebreken triomfeeren, en
de zwaarlle Epidemifche ziekten ten minden eeni-
germaate beteugelen ? Waarom geene hoop ge­
koesterd ? Mogt het verhandelde , benevens de
verklaaringen van onze lofwaardige Schryvers op
de goddelyke Spreuk van dien grooten BOER­
HAAVE, iets toebrengen om den yver van alle
kundigen , die verre boven onze onderrichting
zyn, evenwel op te wekken en te fcherpen!
Wy kunnen naauwlyks eindigen: zo rykis de ftof.;
Verfcheidene groote Wysgeeren, onder anderen de
Hoogleeraar MUSSCHUNBROEK , hebben ge­
klaagd dac de onderzoekers der Natuure gemeenlyk
een al te wyd veld verkiezen, waardoor het hun
aan gelegenheid en tyd, ook wel aan vermogens,
ontbrak om hunne waarneemingen met de vereischte

LXXX INLEIDEND VERTOOG.
te naauwkeurigheid te volbrengen. MONTAGNE
heeft reeds in zynen tyd gezegd dat veelen, die
maar het een of ander beekje wat nader kenden
dan hunne vrienden , ftraks de ganfche landouw
wilden befchryven. De Weetenfchappen zullen
zich dus wel wac ryker voordoen; maar met eene
opgeblaazene zwelling, die in kundige oogen eerst
lastig, en eerlang belachlyk wordt. Beter was
het, fchoon men de gelegenheid, als ze zich aanbiedt
, nimmer moet afwyzen , dat voor het overige
, volgens den raad der ftraks gemelde Wysgeeren,
een iegelyk zich cot eenig byzonder ftuk bepaalde,
dac besc onder zyn bereik viel of mee zynen
lmaak overeenkwam; om hetzelve oorfprongklyk,
uicvoerig, naauwkeurig , eenvoudig en opregc ce
onderzoeken, en zyne eerzuchc hiermede voldaan
te houden, al gelukte 't hem flechts de kroon van
onze heilzaamfte en verwonderenswaardigfte aller
menfehelyke kunften met een enkel juweeltje te
verryken. Zo, gelyk PRINGLE gedaan heeft
over de verrotting ; SCHLOSSEI: , die braave
SCHLOSSER, over het natuurlyk piszout; sTIN­
STRA over den roodenloop Maar ach! de
bittere droefheid over hec verfcheiden van twee
zo waardige Geneesheeren, in den bloei hunner
jaaren weggerukt, hec onherftelbaar verlies van
twee weleer zo dierbaare vrienden, ftremt hier den
loop van onze gedachten.... Hec zy genoeg!
ANT-

ANTWOORD
OP DE
V R A A G ,
VOORGESTELD DOOR HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
SER VA ND IS Cl VI BUS:
Over de Spreuk van den Grooten Boerhaave,
SIMPLEX VERI SIGILLUM.
DOOR.
C a T M M W JE n
MIedicinae Doctor, Praelector in de Vroedkonst, en
Stads Froedmeester te Leiden.
onder de zinfpreuk:
NON riGF.BIT ME SICUBI HAESITO QUAERER.E,
NEC PUDEBIT SICUBI ER.lt O Dl S CE RE.
Aan den Schryver van har, welke de Gouden
Gedenkpenning is toegeweezen.

De groote BOERHAAVE heefc door zyn ukmuntenden
yver, groote geleerdheid, byzondere
kennis in de taaien, verheven denkvvyze , gezond
verftand, voornaamlyk door't naauwkeurig onderzoeken
der oudePhilofophifche, Genees- en Heelkundige
fchriften, een onbegrypelyke verbetering
aan de Genees- en Heelkunde te weeg gebragt.
BOERHAAVE heeft de Hippocratifche Genees,
kunde zodanig hervormd, op onverzettelyke fundamenten
zo gevestigd en ter tinne toe opgehaald,
dat ze nimmer voor waggelen, ik laat ftaan voor
inftorten, behoeft bevreesd te zyn. BOERHAAVE
begon de Geneeskunde te oefenen, doch zoo, dat
het begin geenzins GALENUS fchatten beloofde.
— Zyn drempel wierd door geen drang van
raadvraageren in 't begin warm gecreeden; doch
hy zogc niet door een ydele pragtige vertooning
van onnodig rosfen en ryden den kwakzalver te
fpeelen, en door kruipende laagheden zieken op te
zoeken. Neen, BOERHAAVE'S ziel was te groot,
hy kende de waardy van den vlugtigen tyd te wel
om dien zo onnut niet te verfpillen en dood te
flaan. Hy bezogt zyn zieken, tekende naauwkeurig
alles aan, wat hy zag, gewaar wierd , en ondervond
by zyn lyders ; waarna hy zich in zyn
kamer verftak, en zich begraafde onder zyn boeken
, om de verfchynfelen, welke hy by de zieken
ondervonden hadt, te vergelyken by die van
IX. DEEL. A a de

4jp=" C. TERNE O V E R D E
de oude Geneeskundigen. VULCAANS oven Kook­
te hy önóphoudelyk, en aüe'decièn der Genees­
kunde mërgelde hy met een onbegrypelyken yver
uit. Door deezen arbeidzaamen, moeijelyken en
zoó zeldzaam nagevolgden Weg wierd BOERHAA­
VE de grootile Geneeskundige van de Waereld,
met welken Koningen en Vortlen -niet fchaamden
raad tc pleegen. B'ÜI:RHAAVI! heeft veel gedaan
en langs eenvoudige en verirandige wegen hec
waare" der Genees- én Heelkunde zoeken te be­
werken, en öok bewerkt.-
Non' finitüs est BOERHA AVIUS noster :-neque
v.nquam jinictur. BOERHAAVE leeft door zyne
fchriften in de gedagtenis van alle Genees- en Heel­
kundigen. BOERHAAVE leeft door hec herltellen
en verbeeteren der Geneeskunde tot heil van hec
menfchelyk geflagt noch in de geheele Waereld,
en wy verwonderen ons.
Vivet in aternum BOERH AAVI nobile nomen,
Qui fuit orbis honos, orbis & urbis amor,
Ddicice Piicebi; verte virtutis, imago:
Major emque virum Jecitla nuüa dabunt (a).
Hec eeuwig marmer , ter eere en gedagcenis
van onzen grooten BOCIIHAAVE in dePieters-Kerk
te Leiden geftigt, dat zoo dikmaals hec oog crekc
vin
(

SPREUK VAN BOERHAAVE. 5»
van de ruivende reizigers, bewyst meer, dan ooit een
pen kan befehryven, tot lof en grootheid van onzen
growcn,,,:)i^f e
want zo
r:
Él^ ° veel ik
' We£t
' ' S
lS|S:'Vl3iS AVli de E E N I
8 ! L E Geneeskun-
• ^illl'ï'ifël zyn dood een monumentum
^ Ut ze Republiek.
. r- • 1. 1 A,.T
\ L 4 .'.'«siAAVK ieeit in ae naucu u - i
% l ogunftigers onuitwischbaar? zulks
blykt I -hangen lauwer* van het nuttig
: l
hap AVJW» ü:

6 C. T E R N E O V E R D E
ken. In de eerfte afdeeling zal ik my tot de Ge­
neeskunde , in de tweede afdeeling tot de Heel­
kunde en eindelyk in de derde afdeeling tot de
Vroed- of Verloskunde bepaalen.
E E R S T E A F D E E L I N G .
De zinfpreuk van onzen grooten BOERHAAVE,
fimplex veri figillum, betreklyk op de
Geneeskunde gemaakt.
H oe naauwkeuriger kennis een Geneesmeester
van de ontleedkunde, natuurlyke huishouding en
werkingen der gezonde deelen heeft, hoe zeker­
der hy haare afwykingen zal kunnen bepaalen en
de waaFe bronnen en oorzaaken zal kunnen ont­
dekken van de ziektens ; hoe ervarener nu een.
Geneesmeester is in de Pathologie of ziektekun­
de , hoe meerder hy zal bevinden dat het funda­
ment der geheele geneeskunde in de natuur van
den mensch zelve gelegen is. Suis natura vi-
ribus fola , fine Mcdico, plerorumque tuetur fani-
tatem, morbis medetur. Hac deficiënte aut repug-
nante irrita artis molimina Q). Die natuur te
bellieren en te leiden is de pligt van een natio­
naal Medicus; en die beftiering kan men geen­
zins door veel geneesmiddelen, maar wel door een
goe-
(3) GAUHIUS lnflit. Pat hol. $. 18. CELSÜS Lib. III.

SPREUK VAN BOERHAAVE. ?
goede indicatie, naar den aart en natuur der afwy-
kingen ingerigt , verkrygen; unde, fi vel cognitum
naturts [olim ad morbi propulfionem fufficiens ro*
bur, vel abfoluta mali immedicabilitas, vel pravt-
fumex morbi curatione pejus nasciturum malum,
vel dubia hactenus morbi indoles&c. absquemora
periculo, agendum nihil dictant; probum est 4
prafcriptione abftinere: ne vel noceatur agro,vel
is fine necesfitate emungatur. Medici plus inter*
dum quiete, quam movendo & agendo proficiunt.
LIVIUS (c> Zoo lang door een goed regimen en
leefregel een Medicus zyn oogmerk bereiken kan,
zyn de geneesmiddelen uit de Apotheek onnodig
ja fchadelyk.
Daar waren reeds goede Artfen, eer 'er Doc­
tores gemaakt wierden. Summa medicina est non
uti medicamentis,zegt c u L s U S. Zoo de natuur niet
genoegzaam in ftaat is om de verlooren gezond­
heid te herftellen, of te hevig werkt, zoo dat een
Medicus bevreesd is, dat het lichaam des lyders 'er
onder zoude bezwyken of 'er nadeel door lyden, en
de leefregel en 't goed bcftier daartoe niet genoeg*
zaam fchynt te zyn, komen de geneesmiddelen te
pas. De minst zamengeftelde geneesmiddelen zyn
meest altoos voldoende, verdienen met regt de
voorkeur, en zyn ver boven de compoftta operofa
te verkiezep. Simplicitati quam maxime in pra-
(A GAUBIUS de Meth. Cóncinn. Form. §. XIII.
A 4
fcri-

f . C. T E R N E o v ic u c E
fcribendis remedürfntdeat .Medicus, zegt de groote
ziektekenner G A U B i LTS , «en gjoégn out nu-
mr-um , comifam brcvitatem, pompmn,
fed ejjicaciam,afeclet. En hy vervolgt:'hethapra-
parans, fimplicia compojitis., .prafiraatur , $
««MfOtt p&ftu a». Praparatio -atque com-
pofitio , pratterquam quod ex je aliquando mali
'plus, ^Uiirn boni+..a0erant, infupér a pharmaco-
pveh:jïtfe\ ac déxtcritate , nowiunquam minime
(audandis, dependent. Simplicium contra genitrix
est natura, bona fcmpér, fibiqus cpnflans Qd).
Hoe menigmaalen , helaas !. word tegen deeze
zoo heilige nuttige en noodzaakelyke eenvoudigheid
gezondigd , zoo van Genees- als Heelkundigen !
•De'zinfpreuk , welke op BOERHAA VE'S Graf­
tombe ftaat, Simplex Hert figittum , is hen niet
Onbekend, ja rolEhen daaglyks uit den mond; maar
tlezelve tot heil van de zieken in de uitoefening
te- brengen en te betragten is by veelen in onbruik
gebleeven. Het gaat met veele Genees- en Heel­
kundige - oefenaare'n , als met fomrrige ftrenge
zedenmeesteren ;• zy nellen de fchoonfte zeden-
lesfen voor, en fchetfen .de deugd met haare be-
koorlykheden op het voortreffelykite-af, maar too-
nen door flegte zeden en ondeugend gedrag, dat
zy noch de waardy van zeden , noch van deugd
kennen. Onze groote BOERHAAVE, het jam­
00 De meth. cohcinri. Form. %. 31. §j 33.
mert

SPREUK VAN BOERHAAVE. 9
mert my, dat ik het zeggen moet, die in zoo veele
gevallen, in zyn uitmuntende lchriften, het nuttige
van het eenvoudige : aangetoond heeft , en zelf
deeze zinfpreuk op de eenvoudige geneesmiddelen
toepast, is me'rgeen mogelykheid vry te pleiten, van
dezelve hier en daar niet in agt genoomen te heb­
ben. Getuigen vindmien in zyne •'materia medica,
alwaar men' ladders '-tón voorfchrifren vind , van
twintig, dertig en meerder fporten; en zoo men
eik medicament, waar uit zommige compojita za-
mengefteld worden , voor een byzonder genees-
middel neemt,- dat het waarlyk'is, dan vindt men
voorfchr ;iften,wnar honderdmiddelen in de hoeveel­
heid van zes oneen vogt door BOERHAAVE zyn
voorgefchreeven in zyn materia medica, p'ag.
49. erz. — Nog een monfter heeft BOERHAA­
VE in de Geneeskunde gedoogd , het welk hy ,
die het vertrouwen hadt, en wiens woorden
orakelen waaren , gemaklyk hadt- kunnen fmoo-
ren , naamlyk het piskyken zonder zelfs de zie­
ken te zien: een gedrogt , 'dat thans door oneg-
te zoonen van Esculaap nog gekoesterd en
ïucrï cauja fchande'lyk aangekweekt wordt, waar­
door de menfehen fchar.delyk bedroogen en
met medicamenten gevuld worden, die met den
aart en natuur der ziekten fomtyds gantsch ftry-
dig zyn , waardoor den armen zieken verkeerde
medicynen worden toegediend, en de middelen uit
Stads-Apotheeken , ten kosten van de goede inge-
A 5

i,o C. T E R N E o v E R D B
zetenen, onnut verfpild worden: want het is by
alle kundige Geneesrncesteren een bekende waarheid,
dat het bloote water te bezien,.zonder eenig berigt
van de ziekte te krygen, niets zekers aan .de band
geeft, om 'er met grond een voorfchrift op voor
te fchryven; en hoe zulks gedaan- kan worden met
nut voor de zieken , als eens twintig, dertig of meer­
der lyders hun water zenden , beken ik niet te
weeten; te meer, als een buurvrouw met vyf- of
zesderlei water by een Stads-Doctor komt, waar
voor zy van elk arm mensch een dubbeltje krygt,
en dus een broodwinning maakt, en hoe meerder
water zy mede- kan krygen hoe voordeeliger dus;
hoe ligt vergeet zo een vrouw, aan wien de pis
behoort, en toont hec verkeerde waterbaan den
Doctor! en hoe kan zo een Medicus met een goed
geweeten een hulpmiddel voorfcbryven zonder
Stads-geld onnut te verkwisten,en den ongelukkigen
lyderen verkeerde geneesmiddelen voor te fchryven ?
Wenfchelyk ware het, dac de Regeerders der Ste­
den zulk een manier van practiièeren verbooden,
althans voor die geenen, welken ten kosten der
Steden Geneesmeesteren en hulpmiddelen wier­
den toegediend; dan zouden veele regtgeaarde Ge­
neesheeren zich verheugen, de zieken kunnen kry­
gen dat hun dienftig was, enStads-geld niet onnoo-
dig uitgegeven worden.
Laaten wy nu eens fommige compofita vooraf
onderzoeken, welke men in de Apotheeken be­
waart ,

SPREUK VAN BOERHAAVE. H
waart, en zien of het wel veilige middelen zyn
om aa'n lyderen voor te fchryven.
De Geneeskundigen hebben hunne wapenen
eenomen , om de ziekten voor te komen, te ge­
neezen of draagbaar te houden , uit het dieren ryk,
planten - ryk en het ryk der mineraalen; niets heeft
Ln onbeproefr gelaaten; wy plunderen de geheele
natuur, om de natuur te onderfteunen en de ziekten
tegen te gaan; ja men heeft zich geenzins verge­
noegd met de zoo heilzaame enkele geneesmidde­
len welke uit alle waerelddeelen tot de Genees­
kundigen gebragt worden, neen; men mengt nog
een verbaazende menigte van heilzaame geneesmid­
delen onder een, zoo dat 'er in de medicyn-w.n-
kels naauwlyks plaats meer is, om de fimphcta en
compofita medkamënta behoorlyk te bergen en te
bewaaren. Veele compofita zyn fchadelyke, of ten
minden voor een goed Medicus onnoodige midde­
len by wier volftrekte verwerping de lyders niets
verliezen zouden. Onder de geenen, welke te
ontbeeren zyn , munten uit veele electuana.
Meest alle de electuaria verliezen binnen weinig
tyd niet alleen den natuurlyken fmaak, maar wy-
ken ook af van hunne natuurlyke werkingen ,
door de ontaarding, welke zy ondergaan. Geen
electuaria zyn my bekend, die niet vroeger
of laater aan bederf onderworpen zyn , voor-
naamlyk als zy niet goed geconferveerd worden;
en hoe menigmaalen word door onagtzaamheid
van

12 C. T E R N É o v E u D ü
van' den Apotbeeker'of zyn bedienden zulks-niet
verwaarloosd! Het is niet mogelyk, dat een Medicus
zulks vooraf altoos kanI onderzoeken. Sommige
electuaria bederven door de fermentatie; andere >•
doordien 'er maijen, wormen en i'nfecten zich in.
verlleeken, en hun begraafplaats-daar in vinden. —
Het cholagogum fylvii fermenteert byna zo spoedig
als het gemaakt word; en word hec eens eenige
maanden of een jaar oud, en is de atmospheer warm ;
of fchynt de zon 'met haare ftraalen op den poe,
waar in men hec bewaart, dan wordt.hec een wee-
zenlyk nadeelig geneesmiddel. Hoe zorgvuldig dit
geneesmiddel ook'bewaard wordt, men kan en mag
het onder de- vèrarcholagogankt rekenen ; hec
jtammonium kim met geen fchyn van regt onder de
goede en beproefde cholagoga geplaatst worden,
maar behoort in waarheid tot de. hydragow,
gelyk reeds over lang door D C K K E R is aangemerkt
O). H O E F M A N waarfchouwt zelfs regen het ge­
bruik van de fenebladen in galkoprtfen (ƒ). Wel­
ke nadeelige gevolgen zullen wy da» niet hebben
van een middel als het fcammonium is, dac zo
fterke ontlasting te weeg brengt, de. bederving en
ontbinding der vogten zoo begunftigt, als het ge­
bruikt wordt in i galkoortfen , die • meestenryds
rotziekten zyn! . Hoe fterk het fcammonium de
-9009 . m$6S . ,no rrabsd r,c?. i ïrot->
(O 1
?
- DEKKER Exercit. Pract. p. iVi
. (/') De fcb. Petech. ver. Tom. JF. ;„
ttt'i " .•

SPREUK VAN BOERHAAVE. i |
rotting der vogten bevordert, blyfei zeer klaar in
menfehen, die ulcera mananüa hebben en men
mst/c-ammomvm laat . purgeeren ; want binnen korc
beginnen de zvveeren te (Hnken, en de etter word
fcherp. HuxHAM havent het fcammonium naar
verdienlten in die gevallen, en zegt: al wie de­
zelve in zulk een geval gebruikt, mag zyne har-
fenen wel purgeeren, zo hy die heelt (g).
Waartoe, langer een medicament in de Apothee-
ken bewaard , welks naam onkundigen kan mis­
leiden , dat door zyn uitwerking toont geen heilzaam
hulpmiddel te zyn, en dat meest bedorven is.
De rhabarber , alleen of gemengd met middel­
zouten , is zeer gefchikc om de galftoften zagt te
ontlasten; en in een febris biliofa zyn naauw­
lyks andere ondastmiddelen veilig, dewyl de mate-
ria biliofa van zelve door den ftoelgang zich. zoekt
te ontlasten. Is men al eens gezind om zyn lyders
een ekctuarium cholagogum voor te fchryven, hoe
gemaklyk kan men het uit eenige van deeze midde­
len zamenitellen, als uit de manna, crem. tart. ,
fal mirab. Glaub. , :fal defcignett., casjia, tamarind.,
rhabarber, enz. niet een of ander llroop gemengd
tot een ekctuarium L Waarom dan noch langer het
cholagogum fylvü voorgefchreeven en in gebruik
gehouden? Simplex veri figillum.
Het ekctuarium hkra pkra Galeni is ook een
Gr) Pag- 138. - -
over-

14 C. T E R N E O V E R D E
overvloedig en onnut ingrediënt in de Apo-
theeken ; het is meestencyds, doordien het zeer
zeldzaam van medici rationales gebruikt wordt, oud
en bedorven. Ook is het dwaas zoodanig een ekc­
tuarium in de Apotheeken te bewaaren, dewyl,
als men het al eens noodig hadc, men aanftonds uit
de pulv, hier* fimp. Galen., met honig , een
ekctuarium maaken kan. — Deszelfs kwaade
fmaak en het niet beantwoorden aan den ouden
verbeelden lof, heeft hec byna in onbruik gebragt,
behalven voor fommige vrouwen, die het gebrui­
ken om het op den tepel van de borst te fmeeren,
als zy voorneemens zyn om haar kind te fpeenen,
dat evenwel hier mede niet altoos flaagt, dewyl
het kind in weerwil van den bitteren en onaangenaa-
men fmaak, fomtyds de borst niet verlaat,en met de
melk het opgefmeerde ekctuarium inzuigt, waar­
door het aan geweldige ontlastingen blootgefteld
worde, welke vast volgen, als eenige keeren het
opfmeeren herhaald word. Eenvoudiger, zekerder
en veiliger middel vindt men , (als men noodig
oordeelt om een kind te fpeenen en een afkeer
van 's moeders borst te doen krygen) in een wit­
ten wollen draad , om het agterfte deel van den
tepel eens omgewonden en toegeknoopt. Nimmer
heb ik dit eenvoudig middel zien gebruiken, of
de kinderen verlieten aanftonds de borst; ja zelfs
worden zy bang voor de borst; en hoe de moeder
haar de borst voorhoudt, zy willen 'er wel mede
fpee-

SPREUK .VAN BOERHAAVE. *5
fpeelen, maar 'er niet aan zuigen, het welk niet on­
aardig is om te aanfchouwen. Hoe eenvoudig dk
middel is,nogthans kan het de proef uitftaan, gelyk
doorgaans de eenvoudigfte ondervindingen de beste
grondflagen zyn voor een natuurkundige zekerheid.
Het is dus onnoodig het elect. hiera picra Galen.
in de winkels te bewaaren. Het ekctuarium kniti-
vum kan men, zoo inwendig ingenomen,als onder
clisteeren gemengd, met yrugt gebruiken. Indien
het minder zaamengefteld was, zoude men nog-
thans dezelfde uitwerking kunnen hebben. Zoo als
het ekctuarium lenitivum volgens fommige Apo-
theeken bereid word, verliest het veel van zyn
waardy en deugd: want als men de herb.,flor. ,
rad. 9 fok, enz. alle een nagc laat weeken en dan
te gelyk laat kooken, zal men weinig dienst van
de liquirit. en fok fenna hebben. Het best is, dat
een Apotheeker de rad. liquirit. en fok fenna af-
zonderlyk laat trekken, en op het einde der kooking
by de overige middelen doet, of, dac nog beter is,
tot poeders maakt en ondermengt. Zie de Rotter-
damfche Apoth. door VAN LIS p. III.
Indien het ekctuarium lang bewaard word, dat
dikwyls zyn noodlot is , befchimmelt hec; door
de fermentatie oncaardc hec, en worde dus een fcha-
delyk middel: want al wat bedorven is, is nadee-
lig voor gezonden, laat ftaan voor zieken. Een­
voudiger en beter doet een Medicus, als hy uit
de fimplkia , welke in de winkels by de hand
zyn,

J6 C. T E R NE O V E R DE
Zyn, een knitivum- ex tempore voorfchryfc, wan­
neer hy zyn zieken op een ekctuarium wil ver­
gasten en omhaalen.
' 'Het ekctuarium e casfia, volgens de Haa^fche
Apotheek , is een voorcrefiyk,' allergefchiktst, zagt
efj verkoelend ontlastmidde! , maar heeft net ge­
brek, dac alle ekctuaria onderworpen zyn, van
fpoedig te befchimmelen, te bederven en zuur te
worden. De Heeren opftellers van de pharma-
cop. waarfchouwen ons zeiven , dat het fpoedig be­
derft, met deeze woorden:prceftat continuo recens
parare. iVlyns bedunkens moest men zulk een ekc­
tuarium niet in gereedheid houden,dat zo fpoedig
bederven kan. Beter ware hec, dat in de win­
kels elk middel, waar uit het beftaat, afzonderlyk
bewaard wierd, en dac de Heeren Doctoren het niet
onder den naam van elect. e cas/ia voorfchreeven,
maar gelyk men gewoon is een ander mengfel te
ordonneeren. Dan kon men verzekerd zyn geen
bedorven mixtum te krygen; en dus zou dit ekc­
tuarium van zelf uit de winkels wegvallen. De
theriaca andromachi Jenioris, een compofitum, by
GALENUS te vinden in jambifche verfen, van de
oude Geneeskundigen reeds zoo hoog geroemd,
dac het tot nog toe uit de harten der moderne
Medici niet uirgewischt is het zelve voor te fchry­
ven, zo in- als uitwendig; de theriaca, van ouds
beroemd tegen de pest, morbi contagiofi, dyfen-
teria, enz. hec welk hedendaags van fommigen
nog

SPREUK VAN BOERHAAVE. i?
nog toegeftemd worde, hoewel op zwakke grorn
den; het is genoeg dat wy het onder de elendige
en fchadelyke middelen plaatfen j en dat het 'er ve r
af is om het te erkennen voor een tegengift, gelyk
men eertyds geloofde, toen men de vergiften weinig
, en derhalven de tegengiften nog minder kende.
Het is een compofitum, dat thans uit meer dan tachtig
geneesmiddelen ibeftaat (fchoon het in zyn
begin uit minder middelen wierd zaamengefteld);
een enkel middel, waar uit het zaamengefteld
is, is op zich zelve een gewigtig geneesmiddel»
en genoeg in ftaat om een gezond mensch te
dooden, in een ruime gift ingenoomen, doch
kan in de eene of andere ziekte in een bepaalde
dofis met voordeel gebruikt worden. Moet een
zieke niet beeven, en denken , myn noodlot
is beflist, als hy hoort, dat hy een medicament
zal gebruiken, dat uit zoo veel enkele gewigtige
middelen heiraat ? Moet hy byna niet wanhoopende
worden en van angst de handen wringen, als hy
verneemt , dat zoo veel middelen te gelyk zyn
ziekte moeten beftryden , ja denken, myn Doctor
zoekt maar naar middelen om my in te geven, doch
kent de oorzaak van myn kwaal of ziekte niet;
want ik kan anders niet begrypen, hoe hy zoo
veel keurige en gewigtige middelen , onder malkander
gemengd , welke elk zoo zeer van elkander
verfchillen in reuk, fmaak en uitwerkingen, my
zoude voorfchryven: kan hy, ja kan de beste Ge-
IX. DEEL. 15 ... '\ ' nees-

i8 C. T E R N E OVER. DE
neesheer onder het gebruik van zoo veel middelen
wel naagaan, quid natura faciat aut ferat? neen!
gewis niet, en hierom wil ik my liever aan myn
noodlot'overgeeven, dan naar myn kwaal te laaten
flaan als een blinde naar 't wir. En moet elk kun­
dig Doctor niet toeftemmen, dat zulk een zieke
gezond oordeelt ?
' Indien men met een gezond oordeel zoodanig
een compofitum als te- theriaca is, eens naadenkt,
ihoéten wy ons verwonderen, hoe het moogelyk
geweest is, dat de wyze oudheid tot zoodanige ge-
'dagten gekoomen is, om zoo veel keurige midde­
len ondereen te mengen; en dat een ARETJE-US
cAPPAöoxde theriaca tot tweemaalen toe, in
zyn uitmuntend werk de curatione morborum diu*
tumonim (K), aangepreezen heeft, is onbegrype-
lyk. Moeten wy ons niet verbaazen, dat wy zoo
dwaas geweest zyn , dit, voetfpoor te volgen en
'zoo een onzeker mengelmoes voor te fchryven?
'Als wy- door de fchriften van BOERHAAVE en
andere groote Mannen niet overtuigd' waaren, dat
zy de theriaca voorgefchreeven hadden, wy zou­
den ens byna in de bres begeeven , om te be-
weeren,dat het onmogelyk was,dat zulke verftan-
den dezelve voorgefchreeven hadden. Maar he­
laas! wy moeten zwygen, vermits zy door hen
honderdmaalen is aangepreezen. Ik voor my
geloof dat dit middel, door den loozen ANDRO-
. C*) Ut. II, cap. IR & cap. FI.

SPREUK VAN BOERHAAVE. ÏO,
MACHUS te zaamengefteld, zo in- als uitwendig te
gebruiken, geen veilig middel is, en dac een ra-
tionaal Medicus het nooit nodig heeft. Uit de
Apotheek 'er mede! 'Er is geen behoedende kragt
in voor pestziekten, rottige buikloopen en an-r
dere befmettende ziekten. Ik weet wel, dat het
uiterlyk in clisteeren , of als een pleister op den buik,
met vrugt gebruikt is om verzwakkende buikloo­
pen te ftillen; maar ik ben verzekerd, dat men de­
zelfde uitwerking zal hebben, als men zuiver opium.
onder zalven mengt of by de clisceeren voege.
Simplex veri figillum.
De Afiaanen en andere volkeren, zege HUX-
H A M (0, alwaar de pestziekcens veel gemeener zyn
dan by ons, ftellen meer heil. in het fap van ci­
troenen in deeze koortfen dan in de be'roemdfte
pestmiddelen. Hec is niec fleges in deeze byzon-
derheid, maar in veele andere , dac wy van de
konsc zoeken , hec geen de goedgunftige natuur
ons gereedelyk en allerkragtigst aanbiedt, zoo wy
flegts fchranderheid genoeg hebben , of naarftig-
heid genoeg gebruiken , om haare giften op ce
merken of uic haare handen te gaan ontvangen. 1
In alle ziekeen, daar onefteeking aanweezig is,
of vrees voor dezelve, is zy fchaadelyk ,en in rot­
tige buikloopen is zy niet zonder gevaar te ge­
bruiken. Het getal der lyderen, die door hec
CO Pag- HP-
B 3
ge-

aó C. T E R N E O V E R D Ë
gebruik der theriaca' in Indiën en op de fchepen
omkoomen, zal de Oostindifche Compagnie jaarlyks
al eenige manfchap kosten, dewyl het in Indiën
door veele onervaarene Practici gemeen is
in de dyfenteria 's avonds een paregoricum te geeven
uit de theriaca. Ik verzeker, dat ik in 't jaar
1766 en 67 door die fchandelyke practyk honderden
heb zien fneuvelen op Batavia en omleggende
plaatfen, ja 'er geen van zien herftellen, welken de
theriaca toegediend wierd. Welk een naadeel
voor de Oostindifche Maatfchappy! Men behoeft
geen groot Philofooph te zyn, om zulks gemakkelyk
te begrypen, als men den dorst en de hitte
van de lyders, aan rottende koortfen en buikloo- •
pen ziek leggende, eens naagaat, de hitte van de
higt aldaar overweegt, en dan de heete middelen,
waaruit de theriaca gemaakt wordt, naadenkt.
H. BONT, toen die de Geneeskunde in Oostindiën
oeffende, bediende zich van opium en faffraan, en
maakte zoo veel werk van dit middel, dat hy altoos
, zoo in den roodenloop als in den buikloop,
'er als een heilig plegtanker zyn toevlugt toe
nam (£).
, Ik heb, zoo in myn eigen Iighaam als in andere
lyderen, in den pynelyken loop en lastige tenesmi,
na behoorlyke zuivering, van enkel opium de
tref-
" (*) Hifi. Nat. Med. India Oriënt. Lib. II. cap.
III. p. 19.

SPREUK-VAN BOERHAAVE.
treflëlykfte uitwerking gehad, en wel inzonderheid,
als men door middel van dat heerlyk geneesmiddel,
den cort.peruvian., de vervallene leevenskragt onderfteunde,
opwekte, en de bederving der vogten
op een kragtige wyze tegenging; maar van de
theriaca zag ik altoos nadeelige uitwerking ; en
de lyders ftierven altoos ylende of fiaapende.
In de Westindiën kost het gebruik van de theriaca
ook meenig mensch het leven; en wien is
onbekend, dat 'er jaarlyks honderden ponden naar
toe gezonden worden tot verderf der inwoonderen ?
Een voorzigtige ftaatkunde zou hier in voorzien
kunnen ; en eerlyke Medici moeten niet fchroomen
zulks onder het oog te brengen aan hunne
seliefde Regenten. DEGNER fchynt in de waare
dyfenteria ook op de theriaca geen groote
hoop gehad te hebben (/) ; en indien men naa-
Saat dat door de fcherpe ftoffen, welke in den
Lp ontlast worden, de tunica villofa intestmorum
afgeknaagd, ontveld, en daar door zeer gevoelig
word, zoo fchynen de heete, fcherpe en fpeceryagdae
middelen uit welke de theriaca zaamengefteld*
wordt, niet zeer te pas te koomen: dit zal
emand, die een aas gezond verftand heeft van de
"eskonst, niet tegenfpreken. Daarenboven is
Tveekyds bedorven; ik heb in de winkels theriaca
aangetroffen, die 'er 5, 8, 10en
Pag. 136» 153.
B 3

22 C. T E R N E OVER DE
meerder jaaren in bewaard was. Ook kan men
ligt naagaan, dat, als dezelve over zee gevoerd
wordt, en den heeten keerkring of de linie pasfeeren
moet, zy zeer van haar natuurlyken aart verandert.
Veelen verkiezen de oude theriaca nog voor de
versch bereide; ja G A L E N U s wil, dat men dezelve
een tyd lang moet bewaaren, (welk een dwaasheid f)
gewis, omdat dan de kragt van 't opium en van
de aromata weg is , waar door het een flegt
middel wordt. PLINIUS merkte dezelve in oude
tyden aan, en in laater dagen JUNKER, voor een
ftraf Gods, waardoor hy het menfchelyk geflagt
heeft willen kastyden; en dus wenfchen wy, dat
alle kundige en braave Geneesmeesteren alle zenuwen
aanwenden, om deeze oude landverdervende
plaag met vereende kragcen uit te roeijen. Hier
by komt nog dat veele bereiders dezelve zaamenftellen
van allerlei ftof en reeds verworpene
middelen, welke zy uit de potten by een krabben
om de theriaca te maaken. Welk een bedriegery
! In den Haag gebruikt men deeze voorzorg:
naamlyk de Apotheekers zyn verpligt om de theriaca
te koopen van het Colleg. Pharmac. waardoor
zy in ftaat gefteld worden goede en onbedorvene
te kunnen leveren, hebbende geen Apotheeker
vryheid om dezelve voor zyn gebruik te
maaken , of vervalt in eene geldboete. Hoe
versch en wel bereid de theriaca ook zy, het is
een verbaazend compofïtum, dac men, zonder dac
het

SPREUK VAN BOERHAAVE, &%
het menschdom 'er by verliezen zoude, wel zoude,
kunnen misfen; en het ware te wehfchen , als
men eens een reformatie in de Apotheeken hieldy
dat men de theriaca 'er uit doemde, met meer-,
der compofita. Het Collegium Med. et Fharm. m
den Haag zoude met een ander nuttig middel
voordeeliger negotieeren kunnen, als by voorbeeld,
met het Uq. anod. mm. Hof nu, dewyl dit
van verfcheiden Apotheekers niet behoorlyk gemaakt
wordt, en een middel van de mode «;,
dat zeer veel aftreks heeft, ja na het theedrinken
van de Dames voor ftaatfie gebruikt wordt. Als
men 'erde verzending van had,men zou er op een
Academie-plaats een Hospitaal voor onderhouden
kunnen, zoo wel als in Halte het Weeshuis door
verkoop van medicynen onderfchraagt wordt
Over het Mithridatium Damocratis oordeel ik
niet gunftiger; trouwens deszelfs gebruik is raar;
en indien het in de Apotheek niet was te bekoomen
het publiek zou 'er weinig aan verliezen, en
de Medici zouden ook buiten ftaat gefield worden
hetzelve voor te fchryven.
Het Diafcordium Syhii, het Vhilonium Mefu*
enz. verdienen geen gunftiger lof, dan om
niet'voorgefchreeven, en uit de Apotheeken uiigeroeid
te worden. Om hier niet langer by de
electuaria M te ftaan, merk ik aan, dat hoewel
men het zeer wel zoude kunnen misfen , het
Diafcordium Fracastorii nog een van de besten is,
€ a
B 4

H C. T E R N E O V E R DE
en dat ook nog al vry algemeen gebruikt wordt.
Ongetwyfeld, zou egter een Medicus uit eenige
daar in voorkomende fimplicia een voldoender
ekctuarium -ex tempore kunnen voorfchryven, en
voegen 'er zoodanige middelen by , welke hem
het meest dienftig fchynen.
Indien men het gebruik en misbruik van het
diafcordium eens tegen eikanderen opweegt, ben ik
verzekerd, dat het laatfte zeer verre het eerfte zal
overtreffen. Het is zeer in gebruik by gemeene lie­
den, voornaamlyk te Amfterdam, als een vrouw in
arbeid is, en het wat langzaam met de baaring
voortgaat, wat uic de Froedmoers-pot, (een woord
van de gemeene lieden) te haaien in de Apotheek;
en meestal wordt haar dan diafcordium Fracas-
torii gegeeven. Ik laat het aan elk oordeelkundig
Geneesheer over , welke fchadelyke uitwerkingen
'er van voortkomen kunnen, voornaamlyk als een
vrouw eens twee, drie en meerder giften na el­
kander gebruikt, dat zeer gemeen is. Een baaren-
de vrouw , reeds door middel van de pynen of
baarensweeën een koortfige beweeging hebbende,
wordt door dit heete middel , daar gember,
kaneel, galbanum en meerder heete middelen
in zyn, veel koortfiger, de drift van het blped
aangezet, gepredisponeerd tot inflammatie, en in­
dien reeds een beginzel (dat dikwyls plaats heeft)
van ontfteeking in de partes genitaks, door de
drukking van het hoofd van 't kind in 't bekken,
ftand

'SPREUK VAN BOERHAAVE. 25
ftand gegreepen heeft, hoe gevaarlyk worde dan
de omftandigheid niee voor delyderes, en niec zeldzaam
doodelyk! Deeze haacelyke en ingekankerde
gewoonee moecen de Medici mee kragc eegengaan ,
dewyl hee een verdervend middel is voor baarende
vrouwen, inzonderheid, als hec door onkundigen eoegediend
wordt. Ik weec wel, dac hec beste geneesmiddel
door een kwaade applicatie in een fchadelyk
middel kan veranderen, en dus de fchuld niet
in het medicament altoos legt; zulks is volkomen
waar; maar Geneeskundigen dienen te waaken
zoo veel in hun is, dat fchaadelyke middelen
door geen onkundigen aan de menfehen worden
toegediend ; zy moeten met vrymoedigheid aan de
Regeering hunner Steden onder het oog brengen,
dateer zulk een ongeoorloofde en fchaadelyke handel
plaats heeft. Te Leiden is, voor twee jaaren, op
het aandringen van eenige agtenswaardige Medici,
aan de Apotheekers door de loflyke en eerbiedwaardige
Regeering der Scad verbooden, hec verkoopen
van fiaapverwekkende middelen, zonder ordonnantie
of voorfchrift van een Med. Doctor. Dit
mogt in alle Steden wel plaats hebben, mits de
Doctoren niet aan de menfehen een ordonnantie
gaven, waar op zy altoos flaap-fyroop voor de
kinderen by de Apotheekers te koop konden krygen
, dat ook al den zuiveren weg niec is bewandeld.
In Amfterdam is hec verkoopen van (laapmiddelen
voor de kinderen ruim zoo algemeen als
t e
B 5

&6 C. T E R N E O V E R D E
te Leiden. Men heeft maar 's avonds by zommige
Apotheekers aan de deur te ftaan, om hen dat langzaam
vergift te zien verkoopen voor de kinderen,
waardoor meenig kind langzaam omkomt , of
tot een altoosduurende zotheid gebragt wordt, en
dus een onnut inwooner voor de maatfchappy
wordt, of tot last der Stad of Kerk en armen vervalt.
De Regeering van Amfterdam, welke met
zoo veel yver, trouw en zorgen altoos voor hec
welzyn hunner burgeren waakt , zoude tot nut van
de ingezeetenen niet weigeren fchaadelyke gewoontens
uit te roeijen , indien het aan Hunne Wei-
Edele Groot-Agtbaarheden, door verftandige, en
eerlyke Medici, dien niet hun eigen belang, maar
het algemeene welzyn ter harte gaat, onder het
oog gebragt wierd. Wy kunnen met geen fchyn
van regt van Overheden eifchen, dat zy grondig
ervaaren zyn in de Genees-, Heel- en Vroedkonst,
maar wel van ons eigen hart en deugd vorderen,
om de dwaalingen, welke 'er tot nadeel der menfehen
ingefloopen zyn, op een verftandige en eenvoudige
wyze de Overheden onder het oog te
brengen, opdat zy in ftaat gefteld worden om door
hunne magt zulks te beletten. Ik weet wel, dac
hy, die zulks onderneemt, den haat, nyd, afgunst
en vervolging van laage en onkundige zielen zich
op den hals haalt ; maar deugd blyft deugd,
fchoon zy my haat berokkent; en een eerlyk
kundig en deugdzaam Medicus moet zich tegen
in-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 27
irigefloopene en fchaadelyke dwaalingen kloekmoedig
verzetten, en denken aan de woorden van HO­
RA TIUS, wanneer hy zegt:
Justam et tenacem propofiti virum,
Non clvium ar dor prava jubentium,
Non vultus inflantis Tyranni
Mente quatit folida.
Si fractus illabatur Orbis
Impavidum ferient ruina.
Dat is:
Een eerlyk en ftandvastig Man
' Laat nimmer zich door 't graauw verzetten;
Het dreigend oog van een Tyran
Verbindt hem niet aan fnoode wetten:
Schoon Aarde en Hemel wierd verwoest,
Hy zou betrachten wat hy moest.
Maar ik wyk te ver van het diafcordium af.
Door een verkoelende beftiering en eenvoudige
middelen kan men aan de baarende vrouwen meerder
dienst doen. Een halve once fyr. diacodii of
pap. alb. of eenige droppelen laud. liq. Sydenh.
gum vehkulo, zyn veiliger middelen voor baarende
vrouwen. VAN SWIETEN roemt ook niet
zeer alle de ekctuaria compofita om rust te verwekken
naa de verlosfing. A compofitis, zegt hy,
medkamentis opiatis femper abfiinui; qualia funt
theriaca Andromachi, mithridatium Damocratii,

s8 C. T E R N E O V E R DE
tis, philonium Mefues et his jimitta: partim, quia
unica dofi asfumi folent; partim, quia catidis aro-
matibus fimul conflant, et periculo quandoque non\
vacat horum exhibitio, cum diverfam adeo quan-
titatem opü in fe contineant, licet promiscue lau-
dari foleant. Theriaca enim triplo plus opü habet,
quam mithridatium ; philonium longe magis fopo-
riferum est, quam ipfa theriaca, et praterea pi-
per is, calidisfimi ar oma tis, notabilem copiam ha-
bet. Cum autem fucci papaveris efficacia fola hic
opus fit, purum exhibere praftat, quam aliis
inutilibus, quandoque et noxiis, mistum Qn).
Ik ontken niet, dat men in koude geitellen, waar
in men naar de huid de ftoffe zoekt te ontlasten,
en eenige pynen te verzagten, het diafcordium met
vrugt zou kunnen gebruiken ; maar niemant zal
ontkennen, dac men het kan doen met eenvou­
diger , veiliger en nacuurlyker middelen , en
die zoo lang niet in de potten gelegen hebben,
als het diafcordium zomtyds doet, welks fmaak den
meesten lyderen mishaagt. Simplex veri figillum.
De zoogenaamde verwerkende electuaria, als de
confectio alkermes, de confectio corroborans, die­
nen , even als de voorgaande , de vergeetelheid
toegewyd te worden. Dat by voorbeeld de con­
fectio alkermes en andere , welke uit aromata
g e-
(in*) VAN SWIETEN in Comm, ad /Iphorism. BOERH,
1324. Tom. W. p, 588.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 29
gecomponeerd worden , de heilzaame uitwerking
van de zenuwen en deelen te verfterken niet
lang behouden, zal ik met korte woorden aantoonen
De confectio alkermes beftaat volgens het
vco'rfchrifc van de Pharmacop. Leidens. uit
ruim dertig oneen. Stellen wy maar eens , dat
een Apotheeker zestien oneen, te gelyk maakt,
hoe lang zit hy zomtyds niet met dit ekctuarium,
«er het op gebruikt is! want de confectio alkermes
valt tegenwoordig niet daaglyks uit de pen van
•de Medici, (fommigen, die aan een gewoonce verflaaft
zyn, zonderen wy uit) vermits wy andere
eenvoudige middelen by de hand hebben. Hoe
fpoedig kan de confectio alkermes aan 't gisten gaan,
voornaamlyk in de warmte! Het zoete van den fy*
rupus , met de daar by gemengde poeders gaat ligt
in fermentaties, gelyk wy weeten, en daar
4oor verandert het verfchriklyk van gedaante,
aart en natuur, ja word een fchaadelyk middel;
maar daarenboven, wie weet niet, dat amber
en kaneel zeer fpoedig veel van t hunne aror
maiieke deelen, volatile kragt en verfterkend
vermogen verliezen, als zy niet wel bewaard worden?
Men vraage het maar aan de kooplieden.
Hoe zal, nu het aroma , het volatile van amber
en kaneel lang. goed en wel bewaard worden
in een confectio , zonder dat zyn beste kragt

go C. T E R N E O V E R DE
len ? Zonder de anima aromatic, zyn de fpeceryeri
nuctelooze ballasten en ontbloot van ve'rmoogen;
Veele Apotheekers bewaaren afzonderlyk het poe­
der; en als het voorgefchreeven wordt, mengen
zy 'er de fyr. granor. kerm. by. Zulks is niet te
verwerpen. Als een Apotheeker het altoos versch,
goed gemaakt en in order levert, dan is het zeker
een kostbaar en duur middel, dat dienftig.kan zyn
in enkele gevallen; maar hoe weinig kragt zal 'er
in zyn, als het een half, geheel of meerder
jaaren oud is 1 Hierom zie ik geen groote re­
denen om dit duure middel in voorraad in de
winkels gereed te houden. Zeldzaam zou het
leeven van een lyder in gevaar komen, of 'er zoii
nog wel zoo veel tyd zyn , om het in geringe
quantiteit voor te fchryven, als men dan dit hoofd-
middel begeerde; want de fyr. gran. kerm. is in
de meeste winkels gereed , waar van men een
once kan voorfchryven, en voegen 'er eenige grei-
nen van de amb.gryfea, lign. aloès, cinamom. en
margarit. by.
Dit zy genoeg van de zaamengeflelde electua-
ria , welke men in de winkels bewaart. Elk
Doctor doet, naar het my toefchynt, beter,
uit de fimplicia, welke in de winkels behoo
ren te zyn, electuaria ex tempore voor te fchry­
ven , en inzonderheid die compofita, welke oud
en bedorven zyn, niet te ordonneeren. De enkel­
voudigheid in 't voorfchryven te betrachten, en
zich

SPREUK VAN BOERHAAVE. 31
zich te regelen naar den aart en de natuur der ziekten
en temperamenten, is konftiger, geleerder en
verlhndiger danladders van recepten voor te fchryven.
Simplex veri figillum.
• Ik gaa over tot de zaamengeftelde pillen, welke in
de winkels gevonden worden, en in gebruik zyn. Sommige
ziekten, inzonderheid de morbi chroma,doch
wel voornaamlyk de afkeer der medicamenten, ja
by fommige lyderen een volltrekte onwil om poeders,
dranken of conferven te gebruiken, hebben
het gebruik der pillen in.de geneeskunde gebragt
en onderhouden. Alle geneesmiddelen, welke men
door het een of ander byvoegzel tot een bekwaame
masfa en vastheid kan brengen , zyn gefchikt
om pillen van te maaken. Dus zyn kruiden, basten,
en alles, wat men in poeders kan veranderen,
door het bymengen van een lym of wateragtig
vogc of ander bekwaam hulpmiddel, daar toe in
ftaat. Veele gommen zyn bekwaam om zonder
byvoegzel in pillen te veranderen. De extracten
uit kruiden, basten en wortelen laaten zich niet
altoos zonder byvoegfel tot bekwaame pillen maaken.
De zomertyden maaken jveele extracten zo
vloeibaar, dat men ze zonder by voeging van poeders
tot geen bekwaame masfa kan brengen, 't welk in
de wintertyden, zonder dezelve, gemaklyk gefchieden
kan. Jonge Medici dwaalen meenigmaal hier
in , en ftellen zich daar door aan de befpotting
van de Apotheekers bloot, inzonderheid,als zy by
een

3a C. T E R N E O V E R D È
een Vloeibaar extract nog voegen eenige drop­
pelen ol. ftillatit. of fpirit. of fyrup., gelyk wel
gebeurt. Beter is het, dat men by de extracten , in­
zonderheid by warm weêr, eenige poeders voegt.
Maar ter zaak. Alle compofita uit de winkels te
verbannen, is noch nuttig noch noodig; maar die
middelen, welke hunnen intrest voor een Apo?
theeker niet opbrengen kunnen, en naadeelig voor
de lyders zyn, te behouden, is dwaas. De
pilula compofita zyn thans niet veel in getal ,
maar evenwel nog te veel; ook worden zy niet
uit zulk een meenigte van medicamenten zaamen­
gefteld als eertyds, toen men in gebruik had de
zoogenaamde pilul. polychrest. en andere , welke
uit 40 of 50 byzondere middelen zaamengefteld
wierden. Indien men uit de zaamengeftelde pur­
geer-pillen alleenlyk ten dienfte der Geneesmees-
teren en lyderen bewaarde de pilul. extr. cathol.,
cochia en de masf. pilul. Ruf., het zoude al over­
vloedig genoeg zyn; men zoude de overige pilul.
purgantes veilig en zonder hinder kunnen mis-
fen , en in derzelver plaats enkelvoudige midde­
len kunnen voorfchryven. Wat zullen toch eeni­
ge greinen fol. betome, card. bened., melifs., rotk
marim, fem. cent. min., enz. voor dienst doen op
't lighaam van een mensch by de overige purgeer^
middelen, waar uit de pil. Majerna zaamengefteld
zyn, dewyl men die maar by geringe giften voor-
fchryft? eischt de indicatie , welke een Genees-
mees-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 33
meester met zyn lyder heeft, dat hy, by voor­
beeld, purgeermiddelen uit aloe, rheum en fok
fenna voorfchryve; deeze fimpücia zyn by de
hand, waarvan een Medicus zich naar bevinding
van zaaken bedienen kan, en de lyder heeft ook
minder pillen te flikken. Maar, zal men zeggen,
•er dient iets gevoegd te worden by deeze fterkö
purgeermiddelen. De volftrekte noodzaakelykheid
daarvan zou eerst dienen beweezen te worden. Im­
mers kan men de giften kleiner neemen; men kan,
als de lighaamen te zwak of te aandoenlyk zyn voor
die pillen, zagter middelen gebruiken; of anders
Voege men 'er eenige greinen van het poeder der
kruiden by, dan is het compofituni compleet; of mett
kieze tot corrigem de ocuk cancr.pulv., de gum.
Arak met de zeep, dan zyn de pillen even goed;
misfchien beter en enkelvoudiger. De zogenaamde
pilula foetida, pilul. aurea, enz. kunnen wy ook
zeer wel in de praktyk misfen. Wat dienst doet toch
het castoreum in zoo een heroicum als de pilula
foetida zyn? Niets, volftrekt niets. Dit heilzaa­
me en kostbaare middel wordt dus onnut verkwist;
om van de overige middelen, waaruit deeze pillen
beftaan, niet eens te fpreeken. Ik geloof, dat dé
gevallen zeer zeldzaam zyn, waarin een Medicus
drastica, met nervina en amihyfterica, onder el­
kander gemengd, met nut kan gebruiken: want ly-
ders, die zwak, teer en aandoenlyk van zenuwge-*
ftel zyn, verdraagen niet geraaklyk fterke purgeer-*
IX. DEEL. C mid-

$4 . C. TERNE O V E R DÈ
middelen; ja, alle ontlastingen, bet zy aderlaatingen
of purgeermiddelen, hoe noodzaakelyk fomtyds in
dringende gevallen, brengen altoos het aandoenlyk
zenuwgeftel in beweeging, waarom men ze met een
fpaarzaame hand by zulke lyders dient voor te fchry­
ven. Ja maar, zal men zeggen, men gebruikt die
pillen alleen niet; men voegt maar eenige greinen
daarvan by andere zagte ontlastmiddelen, om daar­
door een fpoediger ontlasting te bevorderen en te
erlangen. Ik beken , het is waar, dat men in fom-
mige gevallen zulks met vrugt doet; maar zoude
men daartoe zoo wel geen pilul. cochia, rufi.,
cath. kunnen neemen? Zou één middel uit de pilul.
foetida b. v. de pulv. alhand. compofh. , of de
aloe, of de fcammonium met een van de gommen
daaruit, niet voldoender,eenvoudiger,min kostbaar
en beter zyn? Want als een Medicus met één middel
zyn oogmerk, bereiken kan, heeft hy 'er geen meer
by te voegen. De kragt van de cinamom., cast.,
croc., enz. kan in zoo een geringe gift niet veel
te weeg brengen; en als de masfa lang bewaard
word, blyft 'er niets van de kragt en werking in,
maar vervliegt en wordt dus onnut voor het gebruik
van een Medicus en lyder! Niet lang geleeden zag ik
in een winkel van een Apotheeker de masf. pilul.
foetid., welke meer dan twintig jaaren oud was; hoe
weinig kragt 'er in was van de castor. cinamom;
en faffraan, kan men ligt naagaan. Het best zou
zyn dezelve uit de Apotheeken uit te laaten, wyl
~ . . . . .
e e n

SPREUK VAN BOERHAAVE. 35
een Medicus eenvoudiger middelen heeft, en 'er
zich van bedienen kan mee meerder vriichc dan van
compofita, welke oud, bedorven , kostbaar en onnue
zyn. Die zy van de pilul* purgantes genoeg. De
pilulee -narcotica zyn niec veel in getal. Die, welke
e fiyrace en cynoglofs. genaamd zyn, zyn het meest
zaamengefteld. De pilul* e fiyrace zoude men in 'c
geheel misfen kunnen en depilul* cynoglofs. zouden,
als ze uic de rad. cynoglofs., opium en puk. castor.,
alleen beftonden, voldoender, zekerder en eenvoudiger
zyn ;• alle de overige middelen doen 'er geen
dienst; zelfs zyn 'er onder , welke door prikkeling
wezentlyk fchaade doen; de rad. cynoglofs*
zelve doet niets 'er by dan. om 'er een naam aan
te geven : want welk Medicus zal zoo ruim met
de pilul* cynoglofs. zyn., ,dac van de overige
middelen wëzentlyke uitwerking te: verwagcen
is ? Ik bedien my in plaats van de m. p. de
cynoglofs. wel van de gum.arab., eenige greinen
opium en castoreum, welke ik tot dac zelfde oogimerk,
waar men de pilul* de cynoglofs. coe gebruikc
, aanwende ; en ik geloof, dac men die
masfa zoo goed en dienstig zal bevinden, als die
van de pilul. de cynoglofs.; hec eenigfte gebrek is;
dat ze uic zoo veel medicamencen niec beftaat;
zulks houden onkundige voor een gebrek, maar
niet die geloof flaan aan de zinryke fpreuk van
onzen groocen BOERHAAVE: Simplex veri figilium.
-^Ik gaa over tot de zaamengeftelde poeders.
Ga Dè

36 C. T E R N E OVER DI
De zaamengeftelde purgeerpoeders zyn thans zoo
veel niet in getal. Meest alle de purgeerpoeders
zyn heroica; en fommige kunnen met vrugt ge»
bruikt worden in geitellen , welker ingewanden
voor zagter ftimulantia niet vatbaar zyn: geen
van dezelve kan men in heete ziekten met een
weezentlyk nut gebruiken.
De pulv. alhand. compojit. en de pulv. coma'
chinus zyn onder allen het meest in gebruik en
ook de beste. Hunne werking is fomtyds, hoe­
wel in een maatige dofis gebruikt, geweldig, en
zwakke geitellen verdraagen dezelve niet gemak-
lyk. De pulv. cornachin. verwe"kt zelfs fomtyd3
geweldige hypercatharfïs, waarom de Hoogleeraar
HAHN gewoon is zyn coehoorderen te waarfchou-
wen en onder het oog. te brengen de les van
GALENUS: Het zy. gy purgeer-- of braakmid­
delen gegeven hebt enz., de eerfte gift is in
uwe magt, het overige komt aan 't geluk toe («)»
Indien men de lyders niet genoeg kent, is het best
per epicrafin dezelve te laaten gebruiken. — De
pulv. diafen. is van zagter werking. De foelie en
kaneel zyn daar niet zeer noodzaakelyk in , en
maaken zelfs, dat men in heete ziekten, gelyk in
de pokjes en mazelen, voor de kinderen 'er geen
gebruik van maaken kan. Ook zie ik geen
groote reden , waarom men dit poeder nodig
heeft.
(») GALENUS de F. Sectione adverfus Erafi/traf,
Cap. 7. Chart. Tom. X. p. 401.

SPREUK VAN BOERHAAVÊ. 37
heeft. Een Medicus kan gemaklyk, als hy met de
pulv. fena en crem. tart. laxeeren wil, dezelve
voorfchryven. Waar toe dan dit compofitum in
voorraad te houden ?
De puk. hier* fimpl. Galeni kan men zeer wel
in de Geneeskunde ontbeeren; en zoo men de pi-
Ma cochia in de Apotheeken niet meer noodig
oordeelde , zoude men dit poeder geheel en al
kunnen misfen, en dit zou volgens den regel van
de fubflractie al weder den omflag van de Apothee­
kers verminderen. Wy zouden de puk. alhancl.
compofit. met de aloë daar voor kunnen gebruiken.
De pulv. ad vermes compofitus zou men ook der­
ven kunnen: want elk Geneeskundige zal toeftem-
men moeten, dat als men voorneemens is mercu-
rius dulc. tegen de wormen te gebruiken, het best
is daarvan zo veel voor te fchryven als geoordeeld
wordt noodzaakelyk te zyn, en het geftel der lyde-
ren verdraagen kan.Ik heb menigmaal ondervonden,
dat de natuurlyke werking van den merc. dulc. on­
taardde , als hy lang in poeder bewaard was. Ook is de
merc. geen middel, dat alle menfehen in een en
dezelfde hoeveelheid verdraagen kunnen. Op 't
gebruik van vier greinen merc. didc. heb ik in een
lyder een ligte falivatie zien komen; en in een
ander was met geen zestig greinen 'er eenig teken
van. Men kan zoo wel en fpoedig een puk. ad
vermes gereed maaken, als of men dit famenftelfel
in voorraad hadt. Ook is dit poeder geen fpeeift-
Q 3 cum

38 C. T E R N E O V E R DE
cum tegen de wormen, gelyk fommigen zich
verbeelden, die het enkel om den naam, welken
het draagt, gebruiken. — De pulver es aromatki
zyn meer in getal; en veelen van dezelve zoude
men kunnen misfen, gelyk pulv, allekeng. compofit.
, aromatic., rojaceus, cachectic. , diaga.
lang*, diarrhod., haly ad tabem, myrrh* compofit.,
pulv. terr* figillat* en nog meer anderen.
Ik geloof niet, dat 'er een Geneesheer is of hy
zal met my moeten toeftemmen, dat onder al die
opgenoemde poeders geen is , waaraan men zoo
een byzondere kragt tegen deeze of geene ziekte
kan toel'chry ven, dat men niet in ftaat zou zyn met
minder zaamengeftelde medicamenten, of eenige
fimplicia , ondereen gemengd , zyn oogmerk te
bereiken. Waartoe dan zoo een ballast in de
winkels ? Waartoe zoo een menigte zaamengeftelde
poeders, waar van zommige zeldzaam te pas
koomen , en door den tyd hunne kragt en aromatike
deelen verliezen , bewaard ? Is het om
dat de Iyders zo veel te duurder middelen moeten
betaalen, en de kosten draagen van die middelen,
welke in de Apotheeken bederven ? Moet de eene
burger den ander zoo zyn zweet en bloed onnoodig
uitzuigen ? is hec niet genoeg de pulv. e chelis
cancrorum, comitifs. kent., marchion., diaireo
fimp., diatragac frigid. en de troch. alk rhas. in
voorraad gereed te hebben, en dan nog al de andere
nierzaamengefteide poeders, waarvan een Medicus,
wan-

SPREUK V A N BOERHAAVE. 39
wanneer 't noodig is, compo/ïtakm maaken, zoo groot
hy wil? HIP PO CR AT ES gaf aan zyn ly deren door­
gaans eenvoudige middelen; en als die grondlegger
der geneeskonsc veel middelen te gelyk ordonneer­
de, was het een teken dat hy noch oorzaak noch
natuur der ziekte kende. Dus was onkunde oor­
zaak van veele medicamenten ondereen te mengen,
en dit is het noch. Als ik zoo een verward men­
gelmoes op een voorfchrift zie, denk ik altoos:
wat zou HIPPOCRATES van zoo een voorfchtift
zeggen ? Enkelvoudige medicamenten voor te
fchryven en te beproeven is een teken, dat men
naar een bepaalde en gekende ziekte zyn ge-
neezing inrigt, en hec waare heil der ly deren trage
te bewerken. Ik weet wel, dat men fomtyds een
ftatie-poeder voor moet fchryven, en den lyder goud
met lepels geven te eeten, gelyk het poeder van den
Gravin I{ent,van den markies,parlemoer,om den
vrienden en den lyder genoegen te geven, fchoon
men het met kreefes-oogen, roodkoraal of magnefi
albazoude kunnen doen; te meer, zegt VAN SWIE­
TEN, dewyl dikwils anderen tot raad geroepen
worden, vooral in de Hoven, die deeze middelen.
met Jlyve kaaken aanpryzen : men moet egter,
gaat hy voort, zorg draagen, dat men, op deeze
zyn vertrouwen gefield hebbende , geen andere
veel kragtiger middelen verzuime (0). De ge-
mee-
(0) VAN SWIETEN in Comm. ad Aph. BOERH. §. 713.
Tom. II. P. 362.
C 4

4o C. TERNE O V E R DE
meene lieden gebruiken voor hunne kinderen
tegen het zuur rhabarber met kreefts-oogen, en
ontlasten fpoedig het geen oorzaak van de pynen
en krimpingen in den buik is; maar zulke effica»
Cieufe middelen zyn naauwlyks geoorloofd voor
te fchryven by ryke lieden, welker kinderen ook,
met al die ftatie - poeders, als martelaaren van de
mode, elendig leven, en naa langduurige worftelmgen,
met al die pragt-, ftatie- en goud-poeders,
ten grave daalen , waardoor de maatfchappy zich
van menig goed ingezeten beroofd ziet.
Wy zullen tot de zaamengeftelde fyroopen overgaan
, en ons gevoelen over eenige mededeelen. —
Gemeenlyk worden de Jyrupi door de Geneesheeren
voorgefchreeven om de geneesmiddelen voor
de zieken fmaakelyker te maaken, en het onaangenaame
van dezelve te verbeteren. Een genoeg-
Zaame hoeveelheid van zaamengeftelde en enkelvoudige
fyroopen heeft men daartoe in de winkels
gereed, zoo dat een Geneesheer keus heeft om
uit te kiezen een fyrupus, welke zyn voorgenoomen
oogmerk kan begunftigen, ten minften niet
hinderlyk kan zyn. Zeldzaam worden de fyrupi op
zich zeiven alleen gebruikt, maar gemeenlyk als een
jivans of corrigens by andere middelen. Nog
geldzaamer zyn die fyrupi, waar aan men zoodanig
een kragt toefchryft, dat zy, op zich zei ven
gebruikt, in ftaat zyn om ziekten ten onder te
brengen. Men heeft egter eenige .met dien lof be-
gun-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 4!
gunftigd. Dus gewaagt DANIEL SENERTUS(J)),
uic ANT. DON AB ALTON de med. corp. hu-
man mal. cap. 7 , van een fyroop, hebbende
eenige overeenkomst met den fyr. fumaria,
doch uit meerder kruiden zaamengefteld, welke
in den morbus hypochondriacus zeer aangepreezen
wordt met het aq. boragin. of lupinorum te ge­
bruiken. Het zy hier mede zoo het wil, meestal
geeft men fyrupi, met andere middelen gemengd ,
om de toegediende middelen te verkerken en aan­
genaam te maaken. o
Wy verwonderen ons,en vinden het ongerymd,
dat men twintig, dertig en meerder kruiden on­
dereen mengt om zaamengeftelde fyrupi te maa­
ken. Vier, vyf, of zes medicamenten uitgekoozen
uit de dertig, waarvan men gewoon is fyrup. ar-
temifite van te maaken, is beter, eenvoudiger, min­
der kostbaar, en de nuttigheid, welke 'er de ly-
ders van kunnen hebben, zal zoo goed zyn , als
of men het geheele mengelmoes, waaruit men thans
deezen fyroop maakt, genoomen had. In 't alge­
meen merk ik over de fyrupi compofiti maar aan,
dac zy uit veel minder middelen zouden kunnen be-
ftaan,en even nuttig zyn. Daarenboven hebben wy
nog zoo veel enkelvoudige fyroopen en verfchiet
van lekkernyen , om de vertroetelde gehemelten
te behaagen, en 'er de medicamenten en lyders
fom-
O) Lib. V. Part. III. Sect. III. cap. VII.
C 5

42 C. T E R N E O V E R DÉ
forrityds mede te verflimmeren. Men zoude ook
eenige fyrupi compofiti geheel ontbeeren kunnen,
als de fyr. ftoechad, myrtin., hysfopi Zwelferi en
anderen meer. Misfchien is onder de fyrupi het
oxym.fimp. de oudfte, enkelvoudigfte en beste,en
heeft meer dienst gedaan dan alle de fyr. compofit.
ooit gedaan hebben of zullen kunnen doen. O hei­
lige enkelvoudigheid! Jammer is het,dat men geen
meerder verftand heeft en fchranderheid aanwendt
om van u gebruik te maaken ten nutte van de Ge-
neeskonst. Doch laat ons verder gaan, en onze
gedagten mededeelen over de zaamengeftelde
oliën, wateren en geestryke vogten.
De natuur, mild in 't bedeelen van alles, wat toe
gemak , vermaak, nuttigheid en gezondheid kan
(trekken, verfchaft ons of door druiping, of door
perfing, of door disteleeren uit de planten, vrug.
ten, zaaden, bloemen, basten, enz., veelerhande
oliën, welke door de Geneeskundigen, zoo in in-
nerlyke als uiterlyke gebreken, met zeer veel nut
kunnen gebruikt worden. — Het is te verwonde­
ren , dat, daar het getal van enkelvoudige oliën
zoo groot is , men nog zo veel zaamengeftel­
de heeft uitgevonden en tot hulp genoomen. De
meeste zaamengeftelde oliën , welke men in de
winkels vindt, zyn nuttelooze lasten , uitvindin­
gen, die tot geen heilzaam gebruik voor een Ge­
neesheer gefchikt zyn. Het is myns bedunkens
genoeg, als een Apotheeker die enkelvoudige oliën
be-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 43
bewaart, welke bekend zyn, waar van veele en­
kel nog maar dienen om door den reuk te be-
haagen. Waartoe zyn omflag vergroot mee
kostbuare middelen , welker gebruik een kundig
Geneesheer zeldzaam of nooit noodig heeft?
Zodanige zyn hec oleum castor., capparum,
crocin. , irin. , en meer zaamengeftelde oliën. —I
De menigvuldigheid van de fpirit. & aq. ftiïïat.
fimplices maake, dac men de meeste zoo
zeer zaamengeftelde wateren en geesten gevoeglyk
ontbeeren kan ; en zoo wy niec geheel coc een
empirie vervallen willen, moecen wy bekennen,
dac wy in alle die aq, en fpirit. cephalic., apoplec-
tic, antineph., antiparalytic., contra eolieam,
vertiginem, enz. zoodanig een fpecifike krage niec
vinden , als derzelver uicvinders 'er van opgeven.
Hec is ook volftrekt onmogelyk een fpecificunt
te vinden voor een ongemak, dac uic zoo veel
verfchillende oorzaaken voorekoomen kan. Somtyds-
is een fomtyds een vomitief, nu een antikei-
minticum , dan een purgans, en in een ander geftel
een fudoriferum, hec waare en zekere fpecificum. —
Zoodanige middelen , welke coc deeze of geene
kwaal zoo hoog opgevyzeld worden, zyn, in handen
van half - geleerden en onkundigen, die dikmaals
maar op denbloocen klank van hec middel, coc dee­
ze of geene kwaal aangepreezen, en beflempeld
met den naam van de ziekte, vertrouwen, meest
altoos gevaarlyk. Myns bedunkens moest men

44 C. T E R N E O V E R D E
al die zaamengeftelde en benaamde wateren en
fpiritus uic de Apotheek verbannen, gelyk het aq.
antinephritic., antiparalytic., fp. mastichin. fyhii\
half. antapoplectic, balf. feu fpirit. embryott.]
aq. vit* mathiol. en meer diergelyke. Doch ik
vrees dat hierop aan te dringen den moriaan wasfchen
is.
Welk Geneesheer, die een grein gezond oordeel
heeft, zal aan die middelen zoodanig een byzondere
kragt toefchryven , om deeze of geene
kwaal te geneezen, waar mede het genoemd word?
De naam is het dan, dien men verkiest, even als de
naam een Doctor maakt. Hoe vertchillende zyn
niet de oorzaaken , door welke een graveel, een
apoplexia, paralyfis, een hy drops, enz. kunnen veroorzaakt
worden, waarin die benaamde middelen
gevaarlyker zyn, dan de kwaal zelve! Zoo maakt
ook de naam van Doctor geen goed Geneesmeester
uit.
Ik weet zeer wel dat een racionaal Geneesheer
zich op die naam - middelen niet verlaat,
maar zyn geneezing inrigt naar de oorzaak,
aart en natuur der ziekte, verfchillende temperamenten
, verfchynfelen, byzondere geaardheid en
toevallen der lyderen ; doch op hoe veele Dorpen
en Plaatfen, ja zelfs in Amfterdam, daar Chirurgyn
en Apocheeker byna ongeftoord de inwendige
ziekten behandelen, ondervindt men menigmaal
, dat zy zich nog beroemen deeze mid-
de-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 45
delen toegediend te hebben, fchoon een Medicus
liever wenschte, dat den lyderen niets was toegediend
geworden , dan kwalyk geappliceerde middelen.
Medkamenta in manu imperiti funt mi gladius
in dextra furiofi. Hoe menigmaal word de half.
.embryon. kwalyk aan zwangere vrouwen toe*
gediend ! enkel en alleen, om dat zyn naam onkundigen
misleid, welke niec eens weeten, dat
hy uit zoo veel pelkntia zaamengefteld word. De
naam van Doctor en van medicynen bedriegt dus
veel menfehen. Zoo men al deeze compofita
wilde behouden men konde ze nog verbeteren,
•door minder middelen ondereen te mengen. Zelfs
heeft de ondervinding my geleerd, dat het laudan.
liquid. Sydenhami, eenvoudiger bereid, zonder
faffraan, cinamom. en caryophyll., veel geruster, veiliger
en met meerder nut kan gebruikt worden in
veele gevallen; 't welk duidelyk genoeg bewyst,
dat het enkelvoudige het egte kenmerk draagt van
het waare.
Eer ik de weezenlyke compofita , welke
in de winkels ten dienste der Genees- en Heelkundigen
bewaard worden, verlaat, zal ik noch
met een enkel woord aanroeren de zalven en pleisters.
— Onder de medewerking der natuur heeft
een Genees- en Heelmeester dikmaals een goeden
uitflag van deeze of geene pleister of zalf ondervonden;
doch men roemt dikwyls de aangewende
hulpmiddelen, zegt VERULAMIUS, en de natuur
heeft

40* C. TERNE O V E R D E
heeft alleen het werk verrigt. De groote menigte
van middelen, waaruit fommige zalven en pleisters
zaamengefteld worden, vermeerdert geenzints haa­
re kr:'gt en deugd , gelyk verkeerdelyk geloofd
word; en veele, waarin twee, drie, vier of meer-
iler gommen voorkomen , zouden met eene en-
iele genoegzaam kunnen volftaan.
Veele kundige Chirurgyns reguleeren zich in 't
-zaamenftellen van zalven en pleisters niet naar de
voorlchriften van de Apotheeken , maar maaken
•het empl defenfiv.ruh., vigoms,labdun.,melilot.m
dkrgelyke, naar hun eigen goedvinden , minder
zaamengefteld, dat niet te laaken is: de eene Heel­
meester gebruikt die wond-balfem en een ander
weder wat anders, en de goedgunstige natuur ge-
neesc Het misbruik van de zaken is, geloof ik,
ruim zoo groot als het nut : doeh dewyl ze
uiterlyk gebezigd worden, komt de nadeelige uit­
werking fpoedig 8an den dag, en een verftandige
bedient zich dan van gefchikter middelen. Men- v
fchen, die geen zalven, hoe genaamd, verdraagen
kunnen, hebben ons geleerd zonder pleisters en
zalven fpoedig te geneezen.
Voor en aleer ik nogthans van de pleisters ein­
dig, moet ik nog iats van het emplast. veficato*
riftm zeggen-, dewyl aan deszelfs, deugd en goe­
de bereiding een Geneesheer meer gelegen
is dan aan alle de overige pleister - kraam; en
hier uic zal genoegzaam bJyken, dat door het by-
men-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 47
mengen van alle. de ingrediënten en prikkelende
middelen, waar uit het empl. veficatorium zaamengefteld
wordt,deszelfs deugd,nut, kragt en uitwerking
vermindert. Onze bewyzen zullen, zoo een*
voudig zyn, dat de waarheid daar van aanftonds in
't oog valt. • De beste empl. vefïcatoria verdie.
nen in gewigtige. gevallen, en in ziekten van aanbelang
, daar het op het leven van onzen evenmensen
aankomt, geen genoegzaam vertrouwen,
om van een Chirurgyn voor Spaanfche vliegen gebruikt
en geappliceerd te worden. De Geneeskundigen
behoorden dit volftrekt niet te gedoogen.
Laaten Chirurgyns en Apotheekers hunne Spaan»
fche vliegen - pleisters maaken waarvan zy willen^
en by de cantharide! mengen wat zy goedvinden
, om ze uit de winkels te verkoopen ;
zulks willen .wy hun gaarn vergunnen; maar
voor het gebruik van een Medicus , die iets,
van de kragten en werkingen der middelen op een
leevend' lighaam weet, dient hun mengfel niet,
inzonderheid in gewigtige gevallen. Spaanfche
vliegen zyn gewigtige en veelvermogende geneesmiddelen.
Spaanfche vliegen-pleisters zyn,
in hoopelooze gevallen , dikmaals het heilig
plegt- en nood-anker , waarop een Medicus
zich moet veriaaren. Spaanfche vliegen - pleisters
zyn, in de handen van een ervaaren Medicus,
die voortreffelyke geneesmiddelen , door welker
prikkel hy de kwynende vis vitalii op een onbegry-
pe-

»8 'C. TERNE O V E R Dg
pelyke wyze.opbeurt, de ifftSnct (welke HIPPÖ-
CRATES gewild heeft dat een Medicus zal gade-
flaan) op een kragtdaadige wyze aan 't werken
brengt, en den verdoofden en flaapenden AR.
CHAEÜS HELMONTXI opwekt, om de fecretiones
en excretiones van de zieke - ftoffen (mater ia mor­
bi) te begunftigen, .af te leiden en buiten het
lighaam te brengen. —
Hoe noodzaakelyk is het derbalven niet, dat een
Geneesheer zich op die voortrelfelyk geneesmiddel
verlaaten kan,en dat de Spaanfche vliegen-pleisters,
goed, deugdzaam, versch en onbedorven aan de
zieken geappliceerd worden , vermits het volatile
en de vermoogende kragt van de cantharides door
den tyd, en ouderdom vervliegt, of door het by-
mengen van andere medicamenten te zwak gemaakt
wordt, of ten minften beroofd van het vermoo-
gen om op de waterwegen te werken, welken
weg zoo menigmaal de medewerkende natuur
zoekt, om de zieke-ftoffen te ontlasten! Waar
is. een middel dac 'er bygemengd worde waarin
die byzondere flimulus is? In geen van alle is hy
te vinden. Hoe notare mihi liceat, zegt de Hoog­
leeraar FORSTEN in zyn voortreffelyke Verhan­
deling over de Spaanfche vliegen, naad conducere
ut ullum emplastrum veficatorium officinale indis-
criminatim omni in cafu adhibeant Medici: pras-
taret, ut non nifi recenter in pulverem redacta
cantharides adhiberentur, quia in dia confervato
pul-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 49
pulvere acriores particula volatilitate dïsfipari
videntur; dein ut justam & necesfdriam pulveris
do/in cum emplastro quodam emoliiente offkinali
commiscendam juberent, vel forfan (quod probe
notandwri) ne emplastrorwn partibus oleofis vel
adipo/is nimis mitigentur, potius conduceret puU
verem recentem cum fermento , vel mica panis
humectata, commifcere, circumjecto emplastri te*
nacis circulo , ut applicatio firmetur: pc eer tui
esje potest Medicus, vefcatorium cum conflitutione ,
tetate & morbo tegroti [ui convenire, nee factie
actionis efficacia carebit Men kan hier ook
over nazien de Handelingen van het Genootfchap
Servandis Civibüs, inzonderheid M. J. D E MAN (r) ;
de eenvoudigfte bereiding van de Spaanfche vlie*
gen-pleister is de beste. Ik heb altoos rrty bediend
van het verfche poeder, met azyn gemengd, en,
'er een weinig bafilicon onder gedaan. De azyn
alleen is te fpoedig droog op de huid, en dus wer­
ken de vliegen zoo goed niet als wanneer zy met
de eene of andere kleverige zalf gemengd worden;
maar men moet 'er zoo veel van de zalf niet on»
der roeren, dat de werking der vliegen belet kan
worden. Alle andere bygevoegde prikkelende
middelen in de Spaanfche vliegen-pleisters zyn
minder kragtig; 't is de prikkeling en het afleidend
Disfert. med. inaugural. p> 77.
(r) Bladz.. 29. /. Deel.
IX. DEEL. D
ver*

09 C; TERNE O V E R DE
Vermoogen van de cantharides alleen, waarop een
Medicus zyn hoop vestigt. Wenfchelyk ware het,
dat alle Medici met één hart en ziel de fchande-
lyke en nadeelige gewoonten van fommige naam-
Chirürgyns tegengingen , die gewoon zyn hunne
zamengeftelde en fomtyds verouderde Spaanfche vlie­
gen - pleisters te appliceeren, en het zeer kwalyk
neemen, als een Medicus, die door reden en on­
dervinding overtuigd is, begeert, dat de vliegen-
pleisters zullen gemaakt worden van versch Spaan­
fche vliegen - poeder. Men hoort die waanwyzen
dikwyls op hun kragcig Spaanfche vlieg-compofitum
roemen , zeggende, dat zy het wel aan 't werken
kunnen brengen, door eenige droppelen ol. vitriott,
even als of hunne uitgedroogde pleister door het
opdruipen van ol. vitrioli kon veranderen, en die
byzondere eigenfchap dien kragtigen prikkel ver-
krygen, welken men in verfche Spaanfche vliegen
vind. Credat Judaus Apella; non ego. De een-
voudigfte en op verfche daad bereide Spaanfche
vliegen-pleisters zyn de beste. Simplex veri fi m
gillum.
Hiermede zullen wy het onderzoek van com­
pofita medicamenta laaten berusten. Dictum fa-
pienti fat est. Genoeg , dat wy getooid heb­
ben, dat veele van dezelven ondienstig zyn voor
een Geneeskundigen, en fchadelyk voor de lyde-
ren , en dat het dwaasheid is dezelve in gereed­
heid te houden, eerftelyk uit hoofde van het be­
derf

SPREUK VAN BOERHAAVE. 51
derf dat zy onderworpen zyn, ten anderen, om
dat het vermengen van een menigte middelen de
goede werking van die middelen , welke men
voornaamlyk noodig heeft, grootelyks belemmert,
(hoe dikwyls word de werking van rhabarber ,
cort. peruvian., fimarub., lign. quasfi., van de
antihyfierica, enz. verydeld, doordien men deeze
middelen te veel met andere involveert, om ze
behaaglyk aan de zieken te maaken!) en eindelyk,
om kort te zyn, ten derden, om dat groote
compofita direct ftrydig zyn met een gezuiverde
Geneeskonst, die niet anders dan een weetenfchap
en voorzigtig bellier der kragten of vermoogens
der menfchelyke natuur is, tot verdeediging
of befcherming van 'c leven en de gezondheid
, tegen de ziekten en den dood (0- Hoe nu door
zoodanige groote menigte van geneesmiddelen een
voorzigtig beftier plaats kan hebben , beken ik
niet te weeten. De Republiek, het menfchelyk
gedacht, lydc by die groote menigte van onzekere
middelen te veel nadeel,dan dat zulks nog behoort
aantehouden; men heeft te lang op de oude en met
vooroordeel bezette lier getokkeld, naar welke de
Artzen zedert eeuwen gedanst hebben.
Te vergeefsch heeft de Oudheid fpecificamedicamenta
gezogt in de groote zaamenmengfels; en
de hedendaagfche Medici zullen 'er zoo mm m
HM*
(j) GAUBIUS Inflit. Pathol. %. 9.
D a

52 .C. TE RN E O V 6 R DE
flaagen als de ouden. Begeert men middelen, die
tegen de oorzaaken der gebreken en ziekten opgewasfen
zyn, en 'by uitfteekendheid fpecifica
genaamd kunnen worden, dan moeten wy de enkelvoudige
middelen (fimplicia) verftandig onderzoeken
, voorzigtig beproeven; en dat dezelve in de
fimptkia te vinden zyn, leert de dagelykfche ondervinding.
Het is een der voornaamfte pligten
van een Ceneesheer de enkelvoudige middelen
te onderzoeken; en het zyn dwaaze theoretici, die
met fchrifcen en woorden dit onderzoek veragten,
en uitmuntende practizyns om die reden hoon aandoen.
Wy zullen met weinig woorden maar eenige
enkelvoudige middelen aanhaalen, en ons gezegde
daardoor bevestigen. Is 'er wel een groot compofitum,
dat zoodanig een heerlyk geneesmiddel is
als hec zuiver water? Het in- en uitwendig gebruik
van water overtreft alle geneesmiddelen, die bekend
zyn, en verdient in veele ziekten den naam
van een waar en enkelvoudig fpecificum.
De azyn is in fommige ziekten een voortreffelyk
geneesmiddel. Zyn doordringende en verkwikkende
reuk, wekt in bezwymingen, fiaauwten
en vertraagde beweegingen van 't bloed hec
kwynend leven op, en is het eenigfte reukmiddel
dat veilig kan gebruikt worden. De azyn maatigt
den dorst, tempert de hitte, bevordert de
perfpiratie,Raude bederving tegen, enz. HIPPO-
CRATES bediende zich van water, honig en azyn
in

SPREUK VAN,BOERHAAVE. 53
in meest alle heete ziekten met de heerlykfte
uitwerkingen wy bevinden 'er ons nog niet kwalyk
by in veele gevallen. Jammer is het, dat de
lyders en inzonderheid de Apotheekers meenen, dat
w y de konst niet verftaan, .als men zoo eenvoudig
voorfchryfc. De azyn is een fpccificum tegen
veele vergiften, van mosfelen, champignons,
hyofcyamus, belladona, enz.
BOERHAAVE pryst den azyn tegen den beet van
de flang dipfas, tegen de fchadelyke uitwerking,
van de antimoniata, loodwit, gips, kooperaguge
vergiften, enz.
BOERHAAVE hielp een meisje en een vrouw,
welke by ongeluk naalden hadden doorgenikt, enkel
met azyn-water, waardoor de punten werden
weggevreeten, en dus verftompt. Is 'er wel een
groot compofmm^ de ondervinding, zulke heilzaame
uitwerkingen van getoond, heeft,als men dezelve
met verftand heeft: in 't werk gefteld?
De mercurius,ók veel -vermoogend. geneesmiddel
e n fpeeifieum tegen veele ziekten , de —
i s het eenige en waare antidotum tegen de haatelyke
venusziekte. Qnnbus faue (zegt onze
groote BOERHAAVE in prxfatione ad morbos
athrodifiacos) rite expenfis ,apparet vera vis, qua
ad expugnandam luem veneream Jolus e$cax*
molens Jolus mercurius habetur. De memmus ^
alleen overtreft alle geneesmiddelen in 't geneezen.
van deeze booze en algemeene kwaal. Alle com*
D 3 *°'

54 C. T E R N E O V E R DE
pofïta, hoe hoog ook geroemd , zyn zonder mer-
curius van weinig of geene uitwerking tegen de
lues of venus-fmec; en het is te verwonderen, dat
een wys man nog openlyk zich durft aankanten
met woordentegen het beproeven van enkelvou­
dige middelen: indien men de enkelvoudige mid­
delen niet beproefd hadt , wy zouden tot deeze
verfchriklyke kwaal nog geen zeker middel ge­
vonden hebben ; en hoe veel kwaaien zouden
tot nog toe ongeneeslyk gebleeven zyn! De mer­
curius , zoodanig bereid , dat hy veilig kan ge­
bruikt worden, is alleen in ftaat om deeze haatelyke
en verderflyke'ziekte te geneezen. Ik ontken niet,
dat , om byzondere toevallen , of om de byzon-
dere gèfteldheid der'Iyderen, andere medicamen­
ten fomtyds 'er by noodzaakclyk zyn-, maar om dë
fltiet te verbeteren, en de kwaaien, daar uit gebooren,
ten onder te brengen, is de mercurius- het voor-
naamfte hulpmiddel,-gelyk zulks door geen kundig
Geneesheer ontkend zal worden. Het is niet alleen
de venüs-ziekte, waartegen de mercurius een be­
proefd middel bevonden wordt, maar daarenboven
nog heeft de ondervinding geleerd , dat veele
andere ziekten 'er door overwonnen kunnen wor­
den. Onze groote meester BOERHAAVE zogt in
Het flibium en den mercurius een antidotum tegen
dé vernielende kmder-pokken; maar helaas! jam­
mer is het, dat wy naa het gebruik van hetzelve
evenwel zeer kwaadaardige pokken hebben zien te
voor-

SPREUK VAN BOERHAAVE; 55
voorfchyn koomen, en de hoop tot hiertoe verbo­
ren fchynt, om een antidotum tegen deeze kwaad­
aardige ziekte, die voor het menfchelyke geflagc
veel verdervender is dan de pest, te bezitten, de
nuttige inenting alleen uitgezonderd. Met zeer veel
vrugt nogthans gebruikt men mercurius, met anti-
monium vereenigd, onder de voorbereidende midde­
len, als men de pokjes inenten wil; en de alombe-
roemde Hoogleeraar G. VAN DOEVEREN, myn
groote leermeester en byzondere begunftïger, getuigt
nimmer eenige fchaadelyke uitwerking onder de
inenting 'er van gezien te hebben, maar wel, dat
door dit middel , dikwyls ontlast wierden wor­
men , flym en andere onreinheden , die fomtyds
anders een fchaadelyke rol in de pokjes kunnen
fpeelen, 'c welk men dan gaarn aan de inentinge *
doch verkeerdelyk, toefchryft. Ik zou eene menig­
te van fchryveren kunnen aanhaalen, die den mer-
furius tegen dehydrophobia aanpryzen. Men kan
daarover naazienvAN SWIETEN, SAUVAGES»
ÏAMES, TYSSOT, HOUTTuV-N en veele anderen.
Schoon wy niec Hellen kunnen-, dat de mercurius
een fpectficum is tegen deeze. woedende ziekce ;
nogthans kunnen wy niec ontkennen, dat deszelfs
gebruik in de hydrophobia van groote nuttigheid
geweest is. Hei is te beklaageri, dat men in veele
gevallen dit middel niet vroegtydiger aanwendt; mis­
fchien zou het veele van de overige middelen , tegen
deeze ongelukkige en deerniswaardige kwaal aan-
D 4 S e
'

C T E R N E O V E R D E
gepréezeri ) overtreffen, dewyl myirog-geen middel
békend'is, of hec heeft fomtydsonze verwagtirig in
deeze .ziekte te kur .gefield. .BOERHAAVE geuigtvan
ten ..mercurius, in. zeer veel oogziekten
uitmuntende uitwerkingen gehad' te .hebben, gelyk
te . zien is in zyn ..pralect.-de morbis oculorum.
B OY;L.E/verhaak oi^ ri ö:. z y ö exercuat. de utilita-
*küëM/èpA, Wmment. .van een foldaac , die
döOR de cataracta op beide oogen ileekeblind
^as;,^§n .geneezen vyerd door hec opfnuiven van
frmaArigUÏk die wy wceten dat uit mercu-
«W^wepgftfteJd -wprdr. ,Solus mercurius, zegt
B«#RHdAVE, fohitaiwipientem et jam confirmamm^mrwam.
Sc HEN K >in zymCbj: Med. verfcaatfons,
dat dooreen Imeering -van mercumus vkus
e§§ memch vm.te cataracta-bevryd is geworden.
-&gSft de amaurofxs .df-zwar.ee naari-,'.word.de rrer-
««W ^mmm-k middel' bevonden, gdyk
fcy. H*l ' s
T E K ». IVH^fUUS^RI^Kü S,.ERNON,
A. Q ft HJWÏ N F ena anderen ce zien ig. :Ghze BOER!
HAA'VE föiryfir ;ook-/io-zyn^/^.^';» w-tó ^
een amaurvfis.geneezen' ce hebben door'
eeay'gewddige.kwyimg, en. hec opfnuiven van.
piercuntH dulcis, .„Voor zeven jaaren heb ik den
Hoogleeraar G V A N
' «OMVEREN.in zyn nuttig^.
fuaal coUegie, ten ..dienste van de behoeftige zieken
v^n grootbelang voor de I keren. Studenten, zien
geneezen eenen Willem Ramaker, oud zevenug
.jaaren, van. een .volkoomen jmaurofts, door
mer~

SPREUK VAN BOERHAAVE. 57
mercurius fublimat. corrofiv, met fpirit. frumenti
of hec vermogend middel van den beroemden
VAN SWIETEN; en deeze man is tot heden toe
zeer wel by Ygezigc.
ïen-en de wonnen is de mercurius een vermoogend
middel bevonden ; en deszelfs kragt om de.
wormen te dooden en buiten hec lighaam ce bren-,
gen ondervindt, daaglyks elk.Clinicus. Zie BOER­
HAAVE, VAN SWIETEN, A. DE IIAEN»,
F. HOFFMAN , HEISTER, R. VAN ROOZEN-
STEIN , VAN.DOE VER EN , enz. J. Z. PEAT-
NER pryst zeer een deel mercurius dulcis met
drie. deelen fuiker ; tegen de wormen. Tegen de
fcabies , om een einde te maaken van alle de kwaa- ;
len en ziekten , waar de mercurius met vrugt in.
bevonden word,, is de mercurius een kragtig middel
om die vuile en befmettende kwaal te genee-.
zen, zie CAROL.MUCIT ANUS, VOGEL, STORCK,
SANDIFORT geneeskundige Bibliotheek , enz.
Voor dertien jaaren genas ik te Samarang op Java
een flaaven - jonge, welke van het hoofd tot de
voeten toe mee fchurfc bezec -was,. door hec middel
van VAN SWIETEN. EHRMAN genas een kind
van cien jaaren met zes greinen mercurius fublir
matus corrofivus, opgelost in een pond aq. finipl.,
zoet gemaakt met twee oneen fyr. violarum,
s' morgens en 's' avonds een.Jepel ce gebruiken,,
van een vogtigen ftinkend fchurfc, hetwelk lan-,
ger dan een jaar: alle middelen wederltaan hadt;
TS e zie

58 C. T E R N E O V E R D E
zie zyne verhandeling de hydrarg. praparat. in--
tem. in fanguin. effect. — Kunnen wy wel varj.
alle de zoo gepreezenen en hooggeroemde compo-s
fita zeggen, dac zy in 'c geneezen der ziekeen,,
tegen welke zy aangepreezen worden, den enkelen
mercurius eenigzins evenaaren ? Neen, zy zyn ia i
vergelyking by de fimplicia een fchaduw van een
fchaduwe. Moogen wy niec wel Heilig zeggen,
dat als wy antidota en fpecifica begeeren, wy ze
dan in de Jïmplicia moeten zoeken , en niec in­
de vermenging van twintig , dertig , ja honderd:
middelen? Simplex veri figillum.
De cort. peruvianus, mede een van de voor-
naamfte en enkelvoudige wapenen der Geneeskun­
digen , de cort. peruv. is, verftandig en kundig
toegediend, het voornaamfte zekerfte en kragtigfte-
hulpmiddel, het beste fpecipZcum tégen alle koort­
fen byna, waar eenige remisfio plaats heeft. Zonder,
den cortex peruv. zouden wy, even als II.PPO.
CRAT ES , in veelen ziekten groote aantekenini
gen kunnen houden van de phcenomena of ver-
fchynfelen der ziekten , en van haare byzondere
toevallen; wy zouden naauwkeuriger kunnen voor­
zeggen en bepaalen, op hoeveelften dag de lyderar
moeten fterven.
De cortex peruvianus behoort mede onder de
voornaamfte hulpmiddelen, welke de natuur voort*
brengt, en de Stigter der natuur aan het mensch*
dom gefchonken heeft, om de-menfehen tegen
ziek-

SPREUK VAN BOERHA'AVË. 59
ziekten en dood te befchermen. Het is het beste
en gefchiktfte prafervatief'dat men gebruiken-kan,
als heerfchende ziekten woeden , welke van een
rottenden aart zyn. De Profesfor VAN DOEVE­
REN, heeft voor eenige jaaren , toen te Sapmeer
een verderflyke ziekte onder de kraamvrouwen
heerschte , ondervonden, dat alle zwangere vrou­
wen, welke den cort. peruv. als een voorbehoed­
middel gebruikten, van deeze ziekte bevrydbleeven
en gelukkig herftelden, en dat daarentegen alle de
overige ftierven.
De cortex peruvian. is een middel, dat op een
verwonderlyke wyze niet alleen de koortfen ver­
dry ft , maar ook op een ons onbekende manier
door zyn verfterkend vermoogen, regtftreeks op
ons levens-beginzel werkt, en een magtige vyand
van verderving en van den dood is. Hoe dikmaals-
moet dezelve voor den cortex peruvianus zwig-
rèn! Waar is een middel bekend, dat in ongenees-
lyke morbi chfonici, gelyk in phthifis, hyiropes,
enz. de levensvlam zoo lang kan uitrekken, als
de eenvoudige koortsbast? Ik zeg, de eenvoudige
koortsbast ; want alle compofita hebben minder'
kragt; alle kunftige-bereidingen zyn te verwerpen,
wanneer de lyder den bast in fubftantie, het zy irf
poeder of in een conditum, kan en mag gebrui­
ken. De enkelvoudigfte manier van voorfchryven
is hier, gelyk overal, de waare. Ik zou honderden
fchry veren te berde kunnen brengen, welke aan dit"
heer-

6o C. T E R N E , O V E R DE
heerlyk , ja Godlyk middel den verdienden lof
geeven ; ja de digtkunst behoort niet ,langer te
zwygen om naar. waardy zyn nut. en dienst op ce
zingen. Hier en daar; mag nqeh een oud Doctor
zyn, die weinig leest, ziet of hoort, maar,
gelyk de ezels ,. den ouden tred .gaat, die nog
geweetenshalven dit heerlyk middel fchuwc. De
zoodanigen, zege UNZER niet onaardig, zyn in
zekere opzigten wel gelyk aan de voorzigtige
Eiephanten , die-nooit een tweeden voet voortzetten
, eer zy voelen, dat de eerfte wel ter deegen
vast ftaat; maar ten deezen opzigte, zyn zy
beneden dezelve, dat zy geen been willen opligten,
ten zy het vooraf .door vooroordeel en eigenzinnigheid
onderfteund wordt. Als de Oostindifche.
Compagnie een vyftig pond cort. peruv. meer
mede gaf, in plaats van fommige conferven, en
dezelve dan kundig aangewend wierd , 'er zoude
meerder manfehap behouden blyven, en dus zyn
nut toebrengen om den kvvynenden .ftaat van een
zieltoogende Compagnie te onderfteunem
De inenting der kinderpokken .is mede een
van de eenvoudige , zekere en- waare middelen
om 't menfchelyke geflagt van een booze en verderü\ke
ziekte te bevryden,als zy voorzigtig, wys,
en met oordeel, gelyk alle middelen, dienen gebruikt
te worden, aangewend wordt. De eenvoudigfte
manier van pokken in te enten is de beste;
een enkele fteek met een puntig inftrumenc
is

SPREUK-TAN'BOERHAAVE. 61
is voldoender dan de infnyding, ja overtreft alle
overige manieren. De eenvoudige inenting, door
een kundig Geneesheer beltierd, fiaagc meest al­
toos gelukkig, en men mag met regc wel vraagen:
is 'er in de geheele Geneeskonst wek een hulp­
middel bekend, dat eenvoudiger, zekerder, en van
meerder nut voor het menfchelyk geflagt bevonr
den is, dan deeze praktyk? „ De inënting van
„ de pokken" zegt CAMPOMANES, „ welke zoo
„ veele kinderen voor hec gevaar behoed , om geen
„ flagcoffers van de verwoestende kwaal der pokken
te worden, en die zulk een beproefd en veilig
„ middel is, zoude de coeneeming der bevolking
„ mei klyk bevorderen, indien wy eens de vooringe-
noomen ongegronde vrees cegen die behoedmid-
a a r h e , a a s ! h o e
„ del overwinnen konden (O-" M
weinig invloed heeft die Godlyk, gezegend, een­
voudig en waar geneesmiddel , dat zoo duidelyk
toont, dat het enkelvoudige het kenmerk is van
het waare-, nog in onze Republiek gevonden !
Die behoorc mede toe hec onbegrypelyke , waar
onze Republiek vol van is. Welke draaijing, welke
omweg en uitvlugt blyfe ons dan nog over, waar­
om wy aan de bevolking een hulpmiddel van zoo
veel belang onthouden , dwarsboomen en ont­
trekken ?
De menfehelyke reden ftrydc 'er voor; wanc zy
raadt
CO Verhandeling over de Induftrie, p. 58.

6a C. ' T E R N E o-VB* DE
raadc ons den weg in te flaan, waar door veelen
kunnen behouden worden.
De zuivere Godsdienst, van dweepery, bygeloof
en Turkfche gronden gezuiverd, ftrydc 'er voor;
want zy leert ons hetzelfde.
- De gezonde Staatkunde pleit 'er voor; want,
zegt SUZMILCH , die Vorst handelt verftandig,
die door het vermeerderen van zyn ingezetenen
de vermeerdering van zyn rykdommen zoekt.
Men kan de fterflykheid van 't menfchelyk gefiagt
door de inenting verminderen, derhalven ook
de weezentlyke fchatten en rykdommen van den
ftaat 'er door vermeerderen. Elk derhalven, die
dezelve beftrydt, belet en verhindert, wroet in
zyn eigen ingewanden , dewyl 's lands fchatkist 'er
door verminderd word. De marktfchreeuwers en
kwakzalvers vermoorden meer menfehen ongeftoord
in een jaar, dan in duizend eeuwen door de
niet wel gellaagde inenting zouden kunnen omkoomen;
en hoe weinig goede maatregelen worden
daartoe aangewend om de kwakzalvery te
beletten 1 Jaa fommige hoofden van de gilden
befchermen dezelve nog, men mag ook wel zeggen,
't geen VESPASIANUS tegen zyn zoon zeide,
toen hy een belasting op de fecreeten gelegd hadt,
en het geld ontving: de reuk van het geld is altyd
aangenaam,het mag komen van wat plaats het wil.
Lucri bonus odor ex re qualibet.
De ondervinding van een goeden uitflag ftryd 'er
voor;

SPREUK VAN BOERHAAVE. 63
Voor- zy is ons door Mannen in de konst medege­
deeld, op wier eerlykheid, deugd, en trouw wy
Volkomen ftaat maaken kunnen. De zinfpreuk van
•onzen groote B O E R H A A V E , Simplex veri figiU
hm, ftryd 'er voor; zy leert ons door eenvou­
dige middelen hec heil der menfehen te betragten.
Eindelyk , de befchryving , welke alle Genees­
kundigen gegeven hebben, wat eigenlyk de ge­
neeskunde is, en wat men eigenlyk door dezelve
Verttaat, ftryd voor de inenting van de kinderpok­
ken. Men kan naazien, welk een definitie HIP-
POCRATES (»), GALENUS (V) , HEROPHILUS
(«0, WALSCHMID (tf) , BOERHAAVE (jO ,
OOSTERDYK (z), F. HOFFMAN O), en in­
zonderheid de groote Pathologus GAUBIUS (è)>
van de geneeskunde geeft, door my reeds
aangehaald pag. 5i. Schoon alles zaamenloopt
voor de nuttigheid en noodzaaklykheid der inen­
ting, nogthans wil men liever door een pynelyke
ziekte gemarteld en gefolterd worden,dan door de
eenvoudige inënting zich gemaklyk van deeze ziekte
Jaa­
rna) TIJ Lil. de flatibus.
O") In lntroduct. cap. $.
(V) Ita GALEN, de fub fis-
«
Ef
»P ir
' e
medica, cap. 2.
& d e
*P' *
a r t t
' (x) In inftitut. cap. 1. §. 5- „ . . »
Q)) De method. difcendr artem tned. %. I. & tn tnjt.
med. §. 22. et a'-ibi.
(z) In(i. med. §. 1.
00 Tom. I. med. rat. fijt. Cap. I. §. c.
\b~) Injl. Patk. §. Q.

64 C. T E R N E O V E R DE
haten bevryden. Voor eenige maanden ftierf een
vrouw alhier aan de pokken , welke een jaar te
vooren my zeer kwalyk nam, dat ik gunftig van
de inenting fprak, en zeide, liever aan de pokken
te willen derven, dan de inenting te ondergaan; en
200 dagt haar Medicus ook. Het mensch heeft
haar zin gedaan, en haar onbedagten wensch ver-
kreegen ; zy ftierf als een martelaares aan de pok­
ken , en met haar een vrugt van zes maanden, naar
ik meen. Welk een verlies voor de maatfchap-
py! Twee zielen, die door de inenting den dood
hadden onttrokken kunnen worden!
De inenting der pokken , dat wonderbaar ge-
fchenk der Voorzienigheid, fchynt het publiek
en deszelfs beftryderen te zeker, te veel op den
grond van een voorzigtige beftiering der genees­
kunde gegrond te zyn, ja met een woord , het
fchynt te eenvoudig. Men wil liever geteisterd
worden van een benaauwde, elendige en gevaarly-
ke ziekte,(die fomtyds, als SENAC zegt, een pest
is, die de wereld verwoest, welke op fommige
tyden de helft van die geenen wegrukt, die 'er van
aangedaan worden) , dan zich gemaklyk door de
min gevaarlyke inënting 'er van bevryden.
Het is een groote ondankbaarheid tegen het Op­
perweezen , welk zoo een beproefd, eenvoudig en
gezegend middel, tegen deeze befmettelyke en wree-
de ziekte aan de hand gegeven heeft, het niet te wil­
len onderzoeken, beproeven, aanwenden of gebrui­
ken.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 65
ken. Dac een nuccig geneesmiddel fomtyds twee,
tien, ja cwintig jaaren en meerder tegenftand vindc,
is nog ce begrypen; maaj dac een geneesmiddel, zoo
heerlyk, zoo baarblykelyk door de Goddelyke Voor­
zienigheid begunftigd,na veele jaaren, na honderd­
duizenden menfehen het leeven verlengd te hebben,
nog agterwegen gelaacen worde, is onbegrypelyk
voor my, en voor allen, dien maar eenigzins de popu­
latie en onderhouding der menfehen ter harte gaat*
Men fchrikt en is bang voor de inenting, en
men is niet bang (welk een heidenfche domheid en
dwaasheid!) pokkige perfoonen te bezoeken,
gemeenzaam met hun om te gaan, om op dusda­
nig een manier de pokken te krygen, 't welk een
ongerymde onvoorzigtigheid is, en even goed als
of men een brandend vuur mee olie wilde blus-
fchen. Men weerc in fommige fteeden de ineneing
van de pokken af, uic hoofde van de ingebeelde
befmeteing, welke 'er zoude kunnen veroorzaakt
worden; (welk een harfenfehim!) en men verhin-
derc niec dac befmecce en pokkige perfoonen in
de fteden van buicen ingebragc worden om te her-
ftellen , uic de koscfchoolen en andere plaacfen.
Men verbiedc de eenvoudige inëncing, en men ge-
doogc dac pokkige perfoonen vervoerd, en (let
wel, ik zal nog meer zeggen,) naast den ingang
van de kerkdeur geplaatst worden, daar duizen­
den menfehen weeklyks voorbygaan, en van het
fmec aangedaan kunnen worden. Ja, men is te-
IX. DEEL E gen

66 C. T E R N E O V E R DE
gen de nuttige en eenvoudige inenting , om de
ingezetenen voor de gewaande befmetting en
epidemie te bevryden ; en men laat (welk een
dolheid!) de pokkige lyken van buiten in de fte-
den inbrengen , en met ftatie in de kerken
begraaven, daar duizendmaal meer gevaar door
veroorzaakt wordt, om de pokken voort te plan­
ten , dan ooit door de inënting kan gefchieden.
In 't Londenfche Magazyn van 't jaar 1752
vindt men een voorbeeld van een lyk, dat reeds
dertig jaaren begraaven was en aan de pokken
overleeden ; dat by het openen van de kist alle
de aanweezigen , en, in de omleggende dorpen
allen, die niet gepokt hadden , befmette. Kan nu
een lyk, dat dertig jaaren is begraaven geweest,
het vuur van befmetting ontfteeken, hoe fchadelyk
is dan niet het begraaven van pokkige perfoonen
in de kerken! en hoe nuttig zoude het zyn, dat
men hier zich tegen verzette, en de inënting onge­
moeid als een geneesmiddel liet gebruiken ! te meer,
dewyl men, om plaats in de kerken te hebben,
en ook op fommige kerkhoven , de lyken al te
vroeg fchudt. Daar in te voorzien is billyk.
De Hotteritotten aan de Caap gebruiken nog
meer verftand en voorzorg om de pokken af te
keeren, dan onze Republiek 'er tegen aanwendt;
in 't jaar 1768 woedde daar die ziekte, en myn
familie , welke naar buiten gevlugt was, konde
'er niet toe overgaan om my toegang by
hen

SPREUK VAN BOERHAAVE. 67
hen te geven; ja, op fommige plaatfen worden
de wegen mee kanon beplant, om de gemeenfehap
van de Caap met de buitendorpen of gehugten
te beletten.
De eenigfte voorzorg, die men hier te lande
aanwendt, is tegen de eenvoudige, zekere, waare,
nuttige en zeldzaam mislukkende inënting , uit een
vooroordeel, dat tot nadeel der ingezetenen verftrekt,
die ongelukkig den tol betaalen moeten van
de fuffende mymering , welke in onze Republiek
heerscht. Maar ik raak te ver van 't fpoor: wy
zullen zoo lang begunftigers van de inënting
blyven, tot dat 'er beter behoedmiddelen in 'c
werk gefteld worden dan tot heden toe gedaan
zyn, en een veiliger middel aan de hand gegeven
wor'dt om het menschdom, de zuilen en rykdommen
van den Staat, gemaklyk, zeker, en gelukkig
van deeze ziekte te bevryden. De hoop is nog
niet weg; de vooroordeelen en het bygeloof zullen
nog verdwynen. Hec zal met de inënting van de
pokken nog gaan, gelyk het met meer nuttige geneesmiddelen
gegaan is, als met het opium, den
cort. peruv., mercurius, enz. Tandem bona caufa
triumphat.
Om nu geen meerder medicamenta fpecifica aan
te haaien, als opium , helladona , ckuta , cort.
fimaruba, flor. zinci, enz., zy het voor ons genoeg,
dat wy in de enkelvoudige medicamenten
de waare middelen vinden om ziekten te ge-
E a nee-

68 C. T E R N E O V E R at
iiëezen, en inzonderheid die ziekten, welker aart en
natuur van 'timet ons nog niet genoeg bekend zyn,
als lues, de variola, enz. en misfchien is de oor­
zaak , waarom wy nog geen middel voor den wreeden
kanker (wiens aart en fcherpte my toefchynt met
den phospher overeen te komen) en andere onge-
neeslyke ziekten gevonden hebben, alleen daar in
gelegen, dat wy nog geen werk genoeg gemaakt
hebben van de enkelvoudige middelen te beproe­
ven. Wie zoude a priori gelooven, dat in de fuiker
een byzondere kragt was om een venynigen beet
voor alle gevaaren te bewaaren, was het niet, dac
wy a posteriori 'er van overtuigt waren? Laaten
wy altoos indagtig zyn, dac in de grootfte een­
voudigheid de waare wysheid te ontdekken is.
Laaten wy altoos voor het voorfchryven van hulp­
middelen indagtig zyn aan het gezegde van PLATO,
ad bonam valetudinem confequendam omnia prius
tentanda esfe , quam corpus pharmacis operofe
commovendum. Laaten wy altoos bedenken, dat
wy niet op de wereld gefield zyn om veele re­
cepten te fchryven , maar om de bronnen der
ziekten op te zoeken , en dezelve te geneezen.
Laaten wy onder hec voorfchryven altoos in­
dagtig zyn aan de Zinfpreuk van den grooten
reformateur der Geneeskunst , den verftandi-
gen BOERHAAVE. Simplex veri figillum. Aan
een ftreek meer of min op een voorfchrifc hangc
hec leven van een zieken. Hy is de beste
Doe-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 6$
Doctor, zegt UNZER, die het minste voorfchryft.
Laaten wy alle compofita operofa, zoo veel möge-
l yk is, vermyden; en ze'zullen uit de Apotheekóh
fmelten, als wasch voor-het vuur. Laaten wy een
vast voorneemen neemen onvde enkelvoudige mid*
delen te beproeven, ten fpyt'Van:verwaande^pge-
blaazene, theoretifche leermeesters. Laaaefl^Wy^vaa
onze recepten voor ecuwig alle caracters bat«ï@m
Ik zoude myn grooten meester VAN DOEvkRË-ïï
met geen recept onder de oogen durven vkomen;
dat doorzaaid was met', caracters;. Zy zyn gévaarlyk
op een recept : want hoe.. ligt.kan 'er een

70 C. T E R N E OVER D «
aanwent. Ook weet ik geen redenen, waarom een
Medicus den pulv. cornachini onder den naam van
pulvis e tribus voorfchryft, vermits de Apotheekers
met den pulvis diaireos fimplex in verwarring kunnen
komen; en welkeen onderfcheidheeft tusfchen deeze
twee medicamenten niet plaats! Zoude een Medicus
niet aanfpraakelyk zyn als een Apotheeker zich
hierin vergiste? Ik meen,ja. Door eenvoudige middelen
kunnen wy onze gezondheid bewaaren: want,
zegt SENECA, muitos morbos multa ferculafecerunt,
et fimplex morbus ex fimplici cibo. Si innumerabiles
miraris morbos, numera coquos. Ja, de keel dood
meer menfehen dan het zwaard. Door eenvoudige
middelen, wél, kundig en verftandig ingerigt, kunnen
wy onze verloorene gezondheid herftellen ,
zoo de natuur ons gunftig byftaat; en dat men zich
aan den weg, dien ons de natuur heeft voorgefchreeven
, houden moet, en van denzei ven niet moet
afgaan , beveelt ons SENECA. Niet het groot getal
van middelen,maar weinige, die wel ingerigt zyn,
zyn de waare middelen, welke de natuur op een
wonderbaarlyke wyze onder de armen grypt en onderfteund.
Tempor ibus medicina valet, data tempor e profunt\
Et data non apto tèmpore vina nocet.
Zegt OVIDIUS; en VEIUNUS zegt met regt:
Impediunt certam medicamina crebra falutem. —
Eindelyk zal ik deeze eerfte afdeeling fluiten met
de

SPREUK VAN BOERHAAVE. 71
de gewigtige woorden van FRED. HOFFMAN (C).
Praxis Medica incredibile damnum ac detrimentum
olim pasja est a tanta ineptarum compofitionum
pharmaceuticarum farragine & fimplicium
fupino neglectu;neque minus, qüod Medicina-tanta
ab Ulo tempore obfervationum , qua plenam &
exactam morbi historiam compleet eb antur, inopia
laboravit: Nostris vero tempor ibus non parum deer ementi
artis exercitatio pasja est a Chymicis, qui
validisfimas ex mineralium regno Medkïnas, magnifica
arcana & fpecijka pro expugnandis morbis
temer e jactarunt, fecuram vero medendi viam,
qua fit per Duetam & parabiliera fimplkia, «ihili
habuerunt. Si quod igitur incrementum arti
nostra accedere, & ad perfectionem propius pervenire
hac debet; cèrte in eo maxime laborandum
erit, ut thefaurum felectisfimarum obfervationum
practicarum nobis comparemus, ut paucis, fecuris
Cj? probatisfimis remediis uti confuefcamus, eorumque
vires & facultates, in tam diferentibus corporihus
& morbis,plenius exactiufque addifcamus,
& tot practicarum compofitiones & chymkorum
tantopere jactata remedia mis fa tandem faciamus,
hisque repudiatis, ex diata vitaque regimine,
potius quam ex pharmacopolio ,falutem agris aferre
laboremus, prafertim in arcendis morbis. —
CO Med. Raiiori. fyst. Tom. I. Cap. 5. p. 26.
E 4
TWEE-

7* C. T E R N E O V E R D E
T W E E D E A F D E E L I N G .
De zinfpreuk van onzen grooten BOERHAAVE,
fimplex veri fïgillum, betreklyk op de
Heelkunde gemaakt.
Veele zaaken , welke in de voorgaande afdeeling
gevonden worden, kunnen ook betreklyk gemaakt
worden op deeze afdeeling. „ De Heel-
„ konst, is een konst en wetenfchap, welke door
„ een voorzigtig beftier van de kragten der natuur
„ tracht de uiterlyke en fommige innerlyke gebre-
,, ken der menfehen te geneezen, te verminderen of
„ draagbaar te houden, door een goeden leefregel,
„ opgelegde geneesmiddelen, en eindelyk door een
„ gewapende of ongewapende hand." Qua medicament
a non fanam, ea fer rum fanat. Qua:
ferrum non fanat, ea ignis fanat. Qua vero ignis
non fanat, ea infanabilia existimare oportet (d).
De Heelkonst overtreft in ouderdom de Geneeskonst:
MACHAON en PODALIRIUS, beideZoonen
van den grooten ESCULAPIUS, hebben de uiterlyke
gebreken door ftaal en geneesmiddelen geneezen
(

SPREUK VAN BOERHAAVE. 73
van den navelrtreng aan de naageboorte vast waren',
welke door af te fnyden moesten ontfnoerd worden
; en wie zoude ontkennen , dat zulks eene
operatie was, welke tot de Chirurgie behoort ?
Het niet affnyden van den navelftreng wordt het
Joodfche volk als een groote fchande voorgehouden
in de Heilige bladeren. Uw navel, doe gy geboor
en -wierd, is niet afgefneeden; zoo heeft mén u
met water ook niet gewasfchen,dat gy rein wierd,
noch met zout gewreeven, noch in windelen gewonden
; maar gy wierd op H veld geworpen (ƒ>
Wy hebben ook zoo veel waarfchynlykheid
niet, dat het eerfte ouderpaar hunne kinderen fyroop
van rhabarber ingegeven hebben, om de zwarte
drek,meconium,te ontlasten; daar toe waren zy te
eenvoudig en niet diep genoeg geleerd. Het is zeker,
dzt Eva, de ingeeving der natuur volgende,
haar pligt deed om 't kind te drenken met de
borst, welke voor prikkeling verftrekte om de
zwarte drek te ontlasten; maar het affnyden van
de ftreng is veel waarfchynlyker dat plaats gehad
heeft. — De Heelkonst heeft voor de Geneeskonst
in voortrefFelykheid, edelheid en noodzaakelykheid
niet te zwigten, en in veele gevallen overtreft zy
de Geneeskonst. Men vindt weinig Chirurgyns, die
de vereischtens bezitten, welke CELsus (g) 'er
met
Cf) EZECHIEL XVI. vers 3, 4, 5-
U) L> ib V L L i n
'
t r
"ï' ations
-
E 5

74 C. T E R N E O V E R D E
met regt van vordert. Een goed Heelmeester moet
alle de eigenfchappen en kundigheden byna bezitten
, welke in een goed Geneesheer vereischc worden
, en dan nog daarenboven een gefchikte hand en
hart hebben, waardoor hy, uit medelyden voor zyn
medemensen,onverlaagd de zwaarte engevaariykfte
konst-bewerkingen verrigten kan, zonder te toonen,
dat zyn geest of hart onder de operatie door
het gekerm der lyderen of omftanderen beroerd
wordt. In onze verwyfde en vertroetelde Eeuw
vind men zulke natuuren zeldzaam. Met één
woord, een Heelmeester moet een mensch zyn,
die de menschlykheid verbergen, en zyn hartstogten
beteugelen kan, zoo dat zyn lighaam 'er
niet van aangedaan wordt. De Geneeskundigen
kunnen veel dienst en nut aan de Heelkundigen te
weeg brengen; en die beide konften en weetenfchappen
zyn zoo naauw aan elkander verknogt,
dat de eene de andere niet ontbeeren kan. De
Doctoren, zegt de Heer HOUTTUYN, mogen zich
wel vlytiger,dan tot dus verre van veelen gefchied
is, op de Chirurgie toeleggen (K). Men kan met
vrugt die geheele aanteekening hier over leezen.
De yver en vlyt , welke veele Studenten in de
medicynen aanwenden, om iets van de Chirurgie
te leeren, toont genoeg, dat het zoo zeer niet aan
hunnen yver te wyten is , dat veele Medici flegt
Qi) Aantekening op PLATNER, I. Deel, Bladz. 8.
er-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 75
ervaaren in de Heelkunde zyn, maar wel, dat het
hun ontbreekt aan bekwaame gelegenheid om de
Chirurgie en Vroedkunde grondig, fyflematisch en
by de lyderen zeiven te leeren. Waar vindt men in
onze Republiek op de Academie • plaatfen de zoo
noodige en onontbeerlyke Hospitaalen, die de Heeren
Studenten gelegenheid geeven om de ziekten
in de zieken zeiven te zien, en zoo wel in- als uiterlyke
gebreken te zien behandelen , en de operatien
in leevende lyderen door kundige Heelmeesteren te
zien ter uitvoer brengen ? Hoe kundig zouden dan
de Medici niet kunnen van de Academiën te rug
komen , met een goede theorie en praktyk voorzien
, de ongelukkige lyders in hunne ziekten te hulp
komen, en tot waardige conjüiarü aan de Heelmeesteren
verftrekken ! Het ltrekt myn Vaderland
tot geen eer en roem, dat ik 'er van getuigen moet,
dat men 'er nog niec bedagt is geweest om een
Hospitaal op te rigten in een Academie-Stad.
Wy hebben op onze Academiën altoos de bloem
van Hoogleeraaren in de Geneeskunde gehad, en
hebben nog Mannen, die aan Holland, Duitschland,
Frankryken Engeland tot verwondering (trekken, en
tot wier wyze lesfen de vreemdelingen gretig
komen. Hoe veel grooter zou die toeloop zyn,
als teffens nuctige Hospitaalen opgerigc wierden!
te meer, dewyl de manier van onderwyzen, en de
goede order, welke onze Hoogleeraaren houden,
alle vreemde Hooge-Schooien byna overtreft. Leiden,

76 C. ' T E R N E O V E R DE
den, dat bekoorlyk Leiden, beroemd wegens zyn
Academie, (zou een vreemdeling het wel gelooven?)
is zonder Hospitaal; en de arme zieken en
gebrekkigen moeten, geteisterd door ongemakken en
gebreken , van kommer en ongemak byna in hunne
armoedige wooningen en bouwvallige ftulpen ,
zonder gemak en gerak,aan hun elendig noodlot
overgelaatert worden; ja, de beste Genees-, Heelen
Vroedkundigen zien hunne hoop en moeite meenigmaalen
verydelen, doordien het treffend gebrek en
de nypende armoede te groot is, dan dat de Geneesen
Heelmiddelen en handig uitgeoeffende operatien
, de gewensehte uitwerking zouden kunnen hebben
; waardoor de Stad nuttige handen komt te. misfen
om de fabrieken en trafieken te doen bloeijen
als van ouds. Genees- en Heelmiddelen en operatien
zyn het alleen niet, die de lyders kunnen
herllellen. Een goede oppasüng, leefregel, noodig
voedfel en verfchooning zyn dikwyls noodiger dan
alle overige hulp, welke men den lyderen toebrengt;
en hoe keurlyk zou zulks door een goed
en wel ingerigt Hospitaal kunnen erlangd worden!
Maar helaas!
Een gezonde Staatkunde eischt, dat men van
de menfehen op de best moogelyke wyze gebruik
maakt. Hoe nuttig zoude men dit kunnen doen
door het oprigten van een Hospitaal tot onderfteuning
van behoeftige zieken, zwangere en baarende
vrouwen en gekwetften! Zy konden door de eerfte
Ge-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 77
Genees-, Heel- en Vroedkundigen behandeld en
herfteld worden, terwyl de leergierige en yverige
Studenten gelegenheid bekwamen om niet alleen
van de beroemde Hoogleeraaren in de theoretifche
gronden onderweezen te worden, maar ook zig
daadelyk in de praktyk te oefenen, en operatien,
verlosfingen, en behandelingen van kraamvrouwen
te verrigten; waarvan het gevolg zou zyn, dat zy
allen, die 'er een goed gebruik van gemaakt had­
den , by de zieken niet als bloote theoretifche,
maar als geoefende. Medici zouden verfchynen.
Welk een nut zoude zulks niet voor Neerlands
inwoonderen zyn! Dewyl onze geheele Republiek
'er belang in heeft, dat zy van goede en geoefen­
de Medici , Chirurgi en Vroedmeesters voorzien
zy., zoo behoorde ook de geheele Republiek
zoodanig een nuttige inrigting te bekostigen. Maar,
om de waarheid te zeggen, de Staat heeft uitgaaven
genoeg. Das Heer, auch wohl die Flotte, nicht
feiten die Jagd, und gewifs der Hof/iaat er hei-
fchen fo vief dafs für die Gemeinbedwfnisfe menig
mehr abfallen kan, als höchfiens die Justitzpflege
erfodert (/> Het is ook niet wel moogelyk de
Chirurgie van hooren zeggen te leeren , en dat
fomiyds nog wel van Mannen , die zeiven van
de Chirurgie en Vroedkonst niets weeten dan by
overleevering en uit goede Chirurgyns - boeken;
(O Deutsch Mufdeum. Februar. 177S. S. 182.
van

?8 C. T E R N E o v u u D E
van Onderwyzers en Leermeesters, die nooit zei­
ven de gebreken gezien hebben, noch operatien
hebben zien doen, of een muis in arbeid zien zit­
ten of kraamen, ja, van alle ondervinding ontbloot
zyn, Claudicat, qui alterum crus defiderat, et
tnancus est Medicus, qui folam rationem aut ex-
perientiam habet (k).
Een Hospitaal op te regten in een Academie-
Stad was het gefchiktue middel om de Medici gron­
dig ervaren in de Genees-, Heel- en Verloskunde
te maaken, en om vreemdelingen naar onze zoo
beroemde Hooge-Schoolen te lokken, die thans naar
andere Academiën gaan;en hoe zoude een kwynen-
de Academie daar door niet herleeven, en den in-
woonderen groote voordeden toegebragt worden!
Deeze ftof kan tot overweeging ftrekken aan Man­
nen , wier post het is zulks te verzorgen, en die
met magt voorzien zyn om zulks ter uitvoer te bren­
gen. — De Heelkonst is zoo wel als de Genees­
konst de gelukkigfte geneezing van gebreken aan
de natuur verfchuldigd. Zonder de kragtdaadige
medewerking der natuur zyn veele Heelkonftige
gebreken ongeneeslyk ; een verftandig Heelmees­
ter, zegt PLATNER (/), zal deeze werkingen der
natuur wel begrypen, en weeten , hoe veel hy
haar kan vertrouwen, en hoe veel niet. De natuur
^ , doet
(*) ERASMUS Lib. 7. Apopht. 112.
UJ Pag. 4. §. 4. Tem. I.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 79
doet wonderen , en een verflandig waarneemer
maakt 'er een goed gebruik van. HIPPOCRATES
zege: de Geneeskonst (die wy weten dat toen van
de Heelkunde niet gefcheiden was) moet haare
grondregels in de natuur zelve zoeken; ieder grond
van een bewys moet zoo eenvoudig zyn, dat de
waarheid daarvan aanftonds in de oogen valt. De
ondervinding moet de trappen en voortgangen der
bewyzen onderfteunen, en de daaruit afgeleide gevolgen
moeten zonneklaar zyn. Schoon de natuur
in de gebreken te geneezen veel vermoogen heeft,
nogthans is zy niet geheel vermoogende. GALE­
NUS laat zich hier over fraai uit, daar hy zegt:
Sunt alia natura , alia Medicis negata , atque
concesfa. Natura quidem imposfibik est os ita confractum,
ut partes ejus aberrent, membrumque
distortum fit, erigere et confirmare, quod Medico
(aut Chirurgo) posfibile fit : fic etiam luxatum
Medicus (vel Chirurgus) reponere pot est, natura
non potest; cavum ulcus carne replere natura potest,
Medicus (vel Chirurgus} autem non potest:
ficut ex femi coctis , aut crudis aliquid concoquere
(ni). Hoe eenvoudiger en minder zaamengefteld
de Heelmiddelen zyn, waarmede men de natuur te
hulp komt, zo veel te zekerder mag een Heelmeester
'er zich op verlaaten, en zo veel te naauwkeuriger
volgt hy de natuur. Men kan de eerfte
af-
(tn) De Conft. arte Med. Cap. XII.

80 C. T E R N E O V Ë R D E
afdeeling daar over nazien. Menigvuldige gebre­
ken zyn ce geneezen alleenlyk door een eenvoudig
goed beftier, en door hec afwenden van 'c geen
de nacuur hinderlyk zyn kan om de geneezing ce
bevorderen. Hec geneezen van veele gebreken
doec de magtige natuur ; de Heelmeester dienc in
die gevallen alleen om zorg te draagen dat de­
zelve door onkunde in haare zekere werkingen niet
geftoord worde.
Het geneezen van wonden is alleenlyk een wer­
king der natuur; de Heelmeester dient alleen om
alles, wac de natuur hinderlyk kan zyn, uit den
weg te ruimen, als by voorbeeld niet alleen vreem­
de lighaamen , welke veeltyds oorzaak zyn van
aanhoudende bloedftortingen, maar ook toevallen
veroorzaaken, en de geneezing verhinderen kun­
nen : waarom Heelmeesteren altoos, zoo het vei­
lig gefchieden kan, de wonden van alles zoeken
te zuiveren, inzonderheid van vreemde lighaa­
men. Met een fpons met laauw water of zoete
melk kan men de wonden genoeg uitfpoelen
van gruis, zand, glas, enz.; en hec is een hoog-
ften nadeelig daarcoe brandewyn ce gebruiken,
inzonderheid als hec wonden zyn in zeer gevoeli­
ge deelen.
Byaldien hec ingebleevene lighaam door deezen
weg niec naar buicen gebragc kan worden, en hec
volftrekt noodzaakelyk is, dac heczelve 'er uicge-
haald moet worden, 't welk wel van een Heel-
kun-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 81
kundigen dient overwoogen te worden, vermits 'er
fomtyds omftandigheden zyn, daar her, veiliger is een
vreemd lighaam niec uit te neemen dan al, inzon­
derheid wanneer het zoo diep ingedrongen is, dat
het zonder gevaar niet naar buiten gebragt kan wor­
den («). De beroemde Hoogleeraar G. VAN DOE­
VEREN heefc in zyn uitmuntend kabinet, onder
andere zeldzaamheden, een anchylo/is van den
atlas met den epistropheus, waar in voor het regter
dwarfche uitfteekzel van den atlas een kogel zit,
reeds naauwkeurig befchreeven door den Heer
D. VAN DE WYNPERSSE. Niet zonder grond
en reden merkt die Heer aan, dat de patiënt die
gevaarlyke wond overleeft heefc (p). Hier kon-
de de handigfte Heelmeester niec zonder groot
gevaar het vreemde lighaam naar buiten brengen;
en hier uit blykt genoeg , dat men de vreemde
lighaamen niet altoos kan, mag of moet wegnee-
men. Indien nogthans hec tegennacuurlyke uic de
wond genomen moec worden , kan gemeenlyk een
zagte vaneenfcheiding der wond, door middel van
de vingers, volftaan om daar toe den weg te baa-
nen. Hec uithaalen zelf gefchiedt doorgaans best
met de vingers, of met een bekwaame koorentang.
Wanneer men door deeze behandeling het oogmerk
niet
(«) Hou TTÜYN, Aanmerkingen op PLATNER,/. 351.
O) D. VAN DE WYINPERSSE Disfert. de anc/iylos.f
pag. 21 & 22.
IX. DEEL. F . .

'82 C. T E R N E o v E u D E'
'niet kan bereiken , is de dilatatie met het mes
meestal voldoender , hoewel het in fommige ge­
vallen veiliger en eenvoudiger is,'een tegen-ope­
ning te maaken om het vreemde lighaam te ont­
lasten. Het ruim verwyderen van de wond, als het
zonder gevaar gefchieden kan, is veel beter en een­
voudiger dan alle kunftig - uitgedagte en zoo zeer
'zaamengeftelde kogel-en fplintertrekkers , welke
byna alle uit de Chirurgie verdienen uitgeroeid te
worden , dewyl ze yslyke kneuzingen, pynen,
verfcheuringen, ja den dood, kunnen veroorzaaken.
Simplex veri figillunt. Zoo door de verwydering
der wond een regennatuurlyk lighaam niet naar
buiten gebragt kan worden, is het veiliger het­
zelve in den wond te laaten, en aftewagten wat
de natuur uitwerkt, dewyl wy veel voorbeelden
hebben, dat lyders lang met fplinters,' kogels en
öndere zaaken geleefd• hebben, als mede, dat zy
door de fuppuratie van zelve naar buiten ge-
koomen zyn. Somtyds belet de ontfteeking de uit­
neeming der vreemde lighaamen, welke, bedaard
zynde, gemaklyk toegang geeft om het vreemde
lighaam te ontlasten. Ook wordt fomtyds de ont­
fteeking door het vreemde lighaam veroorzaakt;en
een oordeelkundig Heelmeester dient zulks te
onderfcheiden , opdat hy weete, wac hem te
doen ftaa.
De bloedftortmgen en vloeijingen kunnen niet
. a!-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 83:
alleen de geneezing van wonden beletten , maar
zelfs ook door haar hevigheid den lyder het lee-
ven beneemen ; waarom des Heelmeesters voor­
naamfte zorg is, naa het uitneemen der vreemde
lighaamen,dezelve op de :
zeker(te , minst-gevaaiüyke
en eenvou ligfte wyze tegen te gaan en te ftillen.
De ondervinding heeft geleerd , dat de eenvou-
digfte manier on/de bloedftortmgen der'wonden
te ftillen de beste en zêkerfte is. De uinnun-
tende bekroonde Verhandelingen van de voortref-
felyke. kundige en handige Heelmeesteren, de Hee*
ren MARTËRS, VAN G'ESSCHER, VAN WY en
anderen, te vinden in het derde Deel van het Ge-
nootfchap Servandis Civibus, kunnen hier tot ge-
noegzaame waarborgen zyn. Alle wreede en om^
ïlagtige behandelingen, waardoor'men oudtyds de
bloedingen der wonden tragtte te ftuiten, vallen van
zelf weg; en daar mede verbannen wy byna alle
brandyzers en wreede werktuigen, die tot dat oog­
merk gebruikt geweest zyn. — Het fchroef- en draai*
tourmquet zyn eenvoudige werktuigen, waar van
men zich in de wonden der ïëdemaaten en ampu­
teeringen met een verbaazend nut kan bedienen.
Veele Chirurgyns moogen zich wel bevlytigen
om die werktuigen wat handiger te leeren aan­
leggen , opdat zy in onverwagre gevallen niet
met verkeerde handen ftaan. Het eenvoudige draai-
tourniqitet, v
«n een fnoer gehaakt, overtreft fom-
tyds het konftige fchroef tourniquet^ LE DUA.N
F a zegt

84 C. T E R N E O V E R D E
zegt met regt, dat zy beiden iets goeds en iets
gebreklyks 'hebben (ƒ>). Zie ook SHARP (#).,
en inzonderheid PLATNER en HOUTTUYN (r).
Dat federt de ontdekking van deeze eenvoudige
werktuigen de Heelkonst veel verbeterd is, kan
niemand der konstoefenaaren onbekend zyn ; zie
de Hisl. de VAcad. des fciences de Van. 1732; en
mogen wy niet met regt de zinfpreuk van onzen
grooten BOERHAAVE, Simplex veri figillum, dus
toepasfelyk maaken , dat door eenvoudige werk­
tuigen de Heelkonst verbeterd is en nog verbe­
terd zal worden, als wy ons werk 'er van maa­
ken om dezelve te beproeven.
Veeltyds | is een behoorlyke en eenvoudige op­
vulling der wond met pluklel , bovist , gepre­
pareerde fpons en een goed konllig verband, ge­
noeg in ftaat om de bloedftortingen der wonden te
ftillen; zie, de Memoires de VAcad. Roi. des fcien­
ces (i). Een eenvoudige/goede drukking, door een
wel aangelegd verband, verdient boven alle andere
middelen de voorkeur, om bloedingen der wonden
te fluiten. Waariyk, het is te beklaagen, dat den leer­
lingen in de Chirurgie de konst van wel te ver­
binden niet vlytiger-geleerd wordt, en dat'er nog
in onze Republiek fteden zyn, ja Academie• plaat-'
Kip : ' -. , . fen,
Cp) Traité des operat. p. 556*, 557.
(JI) Oordeelkundige Aanmerkingen, bladz. 493.
Öp Bladz. 188, 189, 190 en 191.
00 !732. p.536. enp. 139. VAN SWIETEN Comm. T.T.
V/fSki 218. p. 347.

SPREUK VAN BOERHAAVE. b'5
fen waarin geen Profesforen of Lectoren zyn,'
om'de leerlingen der Chirurgie te onderwyzen
in een voor hen verftaanbaare taal.
Wel is waar, dat men door middel van plukfel,
bovisc,fpons en goede drukking niet altoos, voor-
naamentlyk als groote vaten gekwetst zyn, de bloe­
ding meester kan worden; doch een handig Chi-
rur-yn kan met een goed verband in menigvuldige
getallen veel doen; en zoo zulks niet voldoende
is, is de onderfchepping boven de wreede behan­
deling der ouden, en boven de zoo hoog geroemde
zaamengeftelde onzekere ftypiica, te ftellen.
In zwaare wonden en kwetzingen der groote
vaten, waar de hand van een Heelmeester niet by
koomen kan, is de zwakheid van den lyder het
eenvoudige hulpmiddel, 'c welk de natuur gebruikt
om den lyder uit zyn gevaarlyken toelbnd te red-
den; en deezen eenvoudigen weg, ons van de na­
tuur geleerd, moet een Heelmeester in dien onze-
keren en gevaarlyken toeftand der lyderen volgen.
Men vindt by verfcheiden fchryveren, in de hoope-
looste gevallen, zeer gelukkige gevolgen hier van
aangeteekend.
Het geval, het welk onze groote LOERHAA-
VE gewoon was zyn toehoorderen te verhaalen,
en zelfs gezien hadt, ons door den beroemden VAN
SWIETEN medegedeeld, is te byzonder om hier
„iet geplaatst te worden. In een naby gelegen
dorp van Leiden, zegt VAN SWIETEN, werd een
F 3 boer

86 C. T E R N E O V E R D
boer in een drinkgelag met een mes onder de
oxel gekwetst, en de arteria axülaris dourgtfnee-
den. Het bloed fprong 'er met ongeloofbaare drift
uit; kort daarnaa, nedervallende, werd hy geloofd
geftorven te zyn, en dus voor dood nedergcugd.
Wanneer zy, die door openbaar gezag de lyken
der gedooden moeten fchouwen, 'er den volgen­
den dag by kwamen, om van de doodeiykheid der
wonde aan de gewoone Regters verflag te doen,
vonden zy nog eenige warmte aan de borst ;
voorts geen teken;, van leeven. Zy fteiden de
fchouwmg der wonde eenige uuren uit ; de ge­
wonde begon allengskens wat verkwikt te wor­
den ; evenwel dagten alle omftanderen dat hy bin­
nen kort zoude fterven. De gewonde, lang in
zulk een groote zwakheid bly vende , kwam 'er
eindelyk door, tegen alle gedagten; maar de arm
van die zyde bleef het geheele leeven droog , en
voiftrekc fappeloos (V). Een jaar naa \ geval zag
BOERHAAVE den man in dien toeftand (u). Dit
uitmuntend geval leert ons deezen eenvoudigen weg
der natuur , by zulke zonderlinge en gevaarlyke
kwetzingen en bloedingen, ook in te flaan, om de
lyders, zoo lang, tot dac het gevaar van bloe­
dingen over is, in dien zeer zwakken toeftand te
hou-
O) VAN SWIETEN comment.ad Aph. BOERH. «. 161
Tom. I. p. 235.
J
*
00 Prex, med. Tom. I. p. 345.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 87
houden. Alle konstverrigtingen en (ïimulantia y
dienende om het geringe leeven op te wekken ,
zyn in gevallen van deezen aart voiftrekc te verwerpen,
dewyl daardoor de motus fanguinis verfoeid,
de bloeding vermeerderd, en de zoo noodige con~
tractio vaforum belet wordt. BOERHAAVE hield
een Student, wiens arteria vertebraüs afgefneeden
was, door een horizontale ligging, met dun
vleeschnat, negen a tien dagen in 't leeven, en beklaagde
zich zeer, dat men den lyder, die anders
misfchien gered zou zyn, in zyn afweezendheid
door prikkelende en verfterkende middelen hadt
doen herleeven, om aan de bloeding te fterven.
Hy oordeelde te regt dat de Chirurgyns zoodanig
een lyder op een zeer ftille plaacs moesten legden,
zeer ftü houden, en hec geringe overgebleven
leeven onderhouden, maar niec vermeerderen
mee verfterkende middelen, gelyk men gewoon is;
en daar toe is een enkelde dunne foep of zoece
melk voldoende (V).
Onder die eenvoudige en verftandige behandelin

88 C. T E R N E O V E R DB
veren daar van vinden, inzonderheid by TULP (V),
HILD ANUS (x) en KALTSCHM1D (j) , PLAT-
NER en HOUTTUYN (z), en anderen. De keizerfneede
en de operatie van den fteen leeren zulks
ook genoegzaam; want zalven, pleisters en balfemen
doen daarby niets tot de geneezing; maar indien
de Heelmeester flegts zorgvuldig in agc
neemt, dat het uitgeftorte bloed en andere ftoffen
kunnen ontlast worden, redt zich de natuur op
een verbaazende wyze. Een aanmerklyk geval zag
ik voor eenige jaaren in 't militaire Hospitaal te
Straatsburg: een foldaat wierd met een degen gewond,
tusfchen de bovenfte ribben, met kwetzing
van de long ; het bloed gudsde de keel uit met
geweld, en een groot gedeelte ftortte in de holligheid
van de borst, welke tot ftikkens toe den lyder
benaauwde ; de wond hoog zynde, zoo dat hec
bloed geen uitloozing door de wond konde krygen
, ftelde men aanftonds, zonder lang delibereeren
en confuleeren , de paracentefis thoracis in
't werk, om het uirgeftorte blóed te ontlasten ,
waardoor een menigte geklonterd en vloeibaar
bloed ontlastte; een aderlaating wierd verder ter
beteugeling van de drift des bloeds in 't werk
gefteld, en een diepe rust bevoolen, waardoor de
O) Obferv. med. Lib. II. Obferv. XFII. p. ia?
(x) Cent. II. Obf. 34. p. 110. . 5
*
(j) De vulnere hepath curatq,
(z) Tom. I. p. 340,341,342.
ly-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 89
lyder fpoedig herftelde. Wanneer, zege VAN
SWIETEN, de dood volgt op uitftortingen van
bloed in de holligheden van 't lighaam, en de lugt
tevens vryen toegang heefc, en men in het lyk niec
vindc, dat de wond uit haar aart doodelyk was,
moet men den dood aan deeze oorzaak toefchry-
ven, indien naamlyk het bloed veilig door de
konst hadc kunnen ondasc worden (a). Hoe nood-
zaakelyk het is in die gevallen door de trepaan
of paracentejis de ontlasting te bevorderen ,
blykt van zelve , fchoon zulks menigmaalen
verwaarloosd wordt ; en hoe weinig Heelmees-
teren vindc men , die dan den dood des lyders
aan hunne negligentie en onkunde toefchryven !
dat evenwel behoorde gedaan te worden.
Verder doet een Heelmeester niets aan wonden,
dan het geen de natuur als noodzaakeiyk eischt,
en men door natuurlyke ingeeving zelve leert, naa-
melyk het afwenden van de lugt door een goed
vereenigend verband, zoodanig ingerigt, dat de bloe*
dige en etteragcige ftoffe een vrye ontlasting kan
hebben; voorts een diepe rust en onthouding van
alle beweeging van hec beleedigde deel, en een
goeden leefregel; zie BOERHAAVE en VANSWIE-
TEN (£). Hec afwenden van de uiterlyke lugt
is zeer noodzaakeiyk; zie BOERHAAVE en VAN
(a) VAN SWIETEN APH. 172, pag. 281. Tom, I,
h) §. 172. Tom. I. pag. 282—285.
F 5
s WIE-

90 C. T E R N E O V E R D E
SWIETEN(C), als mede PLATNER(^). Dat aan-
merkelyke wonden eenvoudig door het eerfte ver­
band geneezen, heeft my de ondervinding in verfchei-
den gevallen geleerd^ Een man, genaamd Teunen-
broek, hakte zich met een byl, in 'c midden van den
zomer, des jaars 1769 , onder de binnen - enkel, en
bragt zich een wond toe, die vyf duimen groot
was, een aanmerklyk diepte had en geweldig bloedde.
Ik vulde de wond met plukfel, en appliceerde een
goed fluitend verband. Des anderdaags vierde ik
hec verband een weinig, om de zwelling en pynen
te verminderen. Den derden dag bevogtigde ik het
verband met een weinig oxycraat; en zulks con­
tinueerde ik daaglyks, laatende het verband veertien
dagen zitten, dewyl alles wel was. Hec ongeduld
van den pacienc, en hec gepraac van de menfehen,
noodzaakte my toen hec verband 'er geheel af te.
neemen; en de wond was byna geheel geneezen.
Hec klein gedeelce van een halfduim grootte van
de wond, dat daaglyks toen verbonden moest wor­
den, duurde langer eer het volkomen geneezen was,
dan hec groot gedeelte zonder daaglyks te verbin­
den. Aanmerkelyke wonden by fractuuren, en die
men uic hoofde van de breuken fomtyds onver­
bonden moec laacen, vindc men coc verwondering
geneezen, als men het verband naa drie, vier of
ok §. 204. pag. 326.
QJ) Bladz. 5- en 373.
meer

SPREUK VAN BOERHAAVE. 91
meerder weekerr 'er afneemt.- Welk Heelmeester
heefc zulks niec by ondervinding?
Wel is waar, dac in fommige gevallen de toe­
vloed van vogten te grooc kan worden , of
ook , dac hec geltolde bloed in hec verband
ontaarden en bederven , of dat de etterftoffe
door het langduurig zitten fcherp worden, en
door de vafa inhalantia opgeflorpt kan wor­
den, en dus gelegenheid geeven toe kwaadaardige
rotkoortfen en meer kwaade toevallen, voornaam­
lyk als de wonden grooc zyn , of naa hec afzec-
ten van een voornaam lid; maar dat de vrees hier
gemeenlyk grooter is dan hec gevaar, heefc my de
ondervinding geleerd. Nimmer ziec men zoo grooc
een coe^loed van vogten naar de gewonde deelen ,
als wanneer zy menigmaalen verbonden worden.
Hec eerfte verband, fchoon lang gelegen hebbende,
bevac zelden zoo veel ftoffe, als men in elk ver­
band naderhand bevindc. De bederving , welke
door hec geftolde bloed veroorzaakc kan worden,
is ook zoo gedugc niec; en zoo de vrees voor
de bloeding over is, kan men een bederfiveerend
middel, gelyk eau de arquebufade, eau de gou*
lard, of eenvoudig brandewyn en kamfer, mee
wacer verlengd, gebruiken om hec verband en de
wonde ce bevogtigen.
Dat de etterltoffen door cyd, broeijing en warm­
te van 't deel fcherp worden kunnen , ontken
ik niec, als zynde van deeze waarheid overtuigd;
en

pa C. T E R N E O V E U D E
en dac ze verzakken, of in de vafa abforbentia
indringen kunnen, ftem ik ook gaarne coe; maar
of in een zeer gezond mensen zoo veel voor dit
alles te dugcen is, wanneer een verkoelende en
bederfcegehftaande leefregel aangewend worde ,
twyfel ik grootelyks.
Het is waar, een enkele koorts kan de vogten
zoodanig beroeren, dat zy fpoedig fcherp worden ;
maar 't zoude moeten beweezen worden, dat zulks
inderdaad plaats hadde, en ons verpligtte tot vroegtydig
verbinden. Elk Genees- en Heelkundige ftemt
toe dat goede en wei-gebonden etter de beste balfem
der natuur is, om wonden te geneezen; en dac goede
eccer, wanneer men zorgvuldig de lugc afweerc,
niec fpoedig bederft , leerc de ondervinding.
BOYLE heefc gecoond, dac de lighaamen der dieren
, als men alle lugc afweerc lang zonder bederf
bewaard, en zelfs heen en weder naar Indien
gevoerd kunnen worden , zonder ce bederven
(

SPREUK VAN BOERHAAVE. 93
is al te groote naauwkeurigheid en het fpoedig
verbinden meer fchaadelyk dan goed; daarentegen
geneezen door deeze eenvoudige behandeling
de wonden veel fpoediger, en men heeft
dan zeldzaam te vreezen voor groote fuppuratie
en weelige uitgroeijing van 't vleesch. De eenvoudigfte
verbanden en hegtingen, waardoor men
de gefcheidene deelen aan elkander brengen moet,
verdienen de voorkeur; en een Heelmeester moet
altoos daar by indagtig zyn de fpreuk van onzen
groote BOERHAAVE: Het enkelvoudige is het kenmerk
van V waare.
Men moet altoos, zoo veel moogelyk is, de
bloedige, pynelyke en omltandige hegtingen vermy-
.den. Het is onbegrypelyk, dat men by veele wonden,
welke men enkel door een goede bandagie
en hegtpleisters kan vereenigen, nog' tot bloedige
hegtingen overgaat. Heelmeesters, die een verband
gefchikt naar het beledigde deel handig weeten te
leggen, zullen het minst bloedige hegtingen noodig
hebben. De flegtfte timmerlieden maaken de
meeste fpaanders.
Ik weet wel, dat een Heelmeester in 't geheel
de bloedige hegtingen niet misfen kan, als in zeer
groote en diepe wonden, waar niet zeer gemakkelyk
door hegtpleisters en een verband de zaarrienvoeging
gefchieden kan, of ook na de fectio cafarea,
om dat de ingewanden naar buiten dringen;
maar, zoo veel als moogelyk, zich van hegtpleisters

94 C T E R N E O V E R D g
ters te bedienen met een aanfluitend verband, ia
de pligt van Chirurgyns.
Hoeveel bekwaame Chirurgyns door een goed en
wel-aangelegd verband kunnen doen, kan men zien
in 't Journal de Med. et Chirurg, (ƒ), en in de uit­
muntende Verhandeling van de Heer BIBRAC over
het misbruik der hegtingen(g). Nazonder reden,
zegt de voortreflyke VAN SWIETEN, moet men
de onkunde , onbezonnenheid en wreedheid van
fommige Heelmeesteren ten hoogften veroordee-
Jen, die byna alle wonden, zonder onderfcheid, als
of ze gefcheurde lappen waaren, toenaaijen
Hoe lang men zoo. een eerst .verband en hegtingen
moet op de wonden laaten kggen, is juist niec
wel te bepaalen; nogthans, indien geen toevallen
van gewigt, geen vrees voor verzakking, geen
gevaar voor bederving te dugten is, is'het
best hetzelve zoo lang te laaten leggen, tot dac
de etterltofle genoegzaam van zelve het verband
aficheidt, of althans de vrees van bloeding geheel
voorby is; en de hegtingen dienen te blyven, tot
dat de wonden genoegzaam geconfolideerd zyn,
behalven indien eenige toevallen ons verpiig'
ten het verband met de geheele hegtingen af fe
neemen, hoedanige gevallen dikwyls de ydelheid en
onnoodigheid van de bloedige hegtingen bewyzen.
- (/) Sept. 1726. pag. 257.
Naa-
92 n 6
'"' de
f /J
, ca
, d
- d e
Chirurg. Tom. III. pag. 4 0g.
; fji) Comm. ad Aph. BOEUH. §.- 2J 5, Tom. I. p. ijo

SPREUK VAN BOERHAAVE. 93
Naadat het eerfte verband afgenoomen is, worde
men verpligt in zeer groote wonden gemeenlyk
daadyks, en fomtyds tweemaal, te verbinden,
vermits de toevloed van -etter en de vrees voor
bederving grooter wordt; doch, .zoo zulks niet
plaats heefc, kan men het verband langer laaten
zitcen;en elk kundig Heelmeester zal zich verftan-
digfehikken naar dat de wond zich bevindt, en
door geen onnoodigen roeftel en dikmaal verbin­
den zyn lyders kwellen , en vooral niet door
iterk drukken de materie geheel uit de wonden
veegen; want zy is de balfem der natuur, waar­
door de wonden geneezen; en in de geheele Apo­
theek is zoo een zagte en nuctige wondbalferö
niec te vinden, als goede en weigebonden etter.
Waarlyk, het ruuwe uicveegen, peuteren, en fori-
deeren der wonden breekt de nieuwe aangegroeide
vleesch-henveltjes,en is dus veeltydsfchadelyk. Wy
zyn geen Chirurgyns, om in een oogenblik weder­
om af te breeken 'c geen de natuur in vierentwintig
uuren laat groeijen; wij zyn Heelmeesteren, maar
•geen breekmeesteren. De nieuwsgierigheid van
veele onkundige Chirurgyns brengt gedugte coe-
Vallen te weeg, niet alleen om dat de prikkeling
in de gevoelige wonden en raauw vleesch naa-
deelig is, maar ook om dat de wonden te veel aan
de uiterlyke lugt bloot gefteld worden. Ook is
•hec niec minder naadeelig, en een fchandelyke ge­
woonte , by de -minne uitgroeijing van zooge­
naamd

o6 C. T E R N E O V E R DB
naamd weelig vleesch , de wonden met fcherpe
en bytende poeders te beflrooijen. Beproefde
men hec drooge en eenvoudige plukfel mee een
aaneenfluitend verband, men zoude die haacelyke
en pynelyke poeders minder noodig hebben, en
fpoediger geneezen. Onnoodige wreede behande­
lingen maaken langduurige paciencen, ja, fomvvylen,
ongeneeslyke lyders. Hec fpreekvvoord zege, zagce
Meesters maaken.Hinkende wonden; maar wreede
Meesters ook daarentegen ongeneeslyke,ja,doode-
lyke kwaaien. De byzondere toevallen, als pyn ,
ontfteekingkoortfen, enz. moeten elk na hunnen
byzonderen aart, natuur en gefteldheid der lyderen
behandeld worden. Tot de verdere geneezing der
wonden zyn de eenvoudige, zagce, balfemagtige en
olyagtige wondmiddelen genoeg voldoende, als de
half arcai, copaiva, peruvianus, of welke gehei­
men en geroemde wondheel middelen men hoog-
fchac, zeer dun op wieken gefmeerd, en bevestigd
door een gelyk en goed aaneenfluitend verband ,
dat verwonderlyk hec weelig vleesch niec alleen
in teugel houdt, maar ook de geneezing vervroegt.
De haatelyke gewoonte van veele onkundige
Heelmeesteren is zeer te verfoeijen , welke door
een menigte dikke en zeer vet gefineerde wieken
de wonden vullen, meenende zich nog wonder
uit te flooven, en daar door de geneezing te be­
vorderen , welke zy inderdaad door hunne omflan-
digheden en vettigheid werkelyk. benaadeelen en
doen

SPREUK VAN BOERHAAVE.
doen daardoor het weelig uitfpatten veroorzaaken
en dus de geneezing vertraagen. Die Heelmees­
ters handelen wel eenvoudig, maar teffens ver-
ftandig,die zeer weinig balfemen op hunne wieken
fmeeren. De natuur geneest de wonden, en niet
de balfems, hoe hoog ook gepreezen.
,5 Het blykc, zegt VAN SWIETEN, dat tot de
geneezing der wonden een kleine hoeveelheid van
deeze balfemen vereischt wordt, en dat zy kwalyk
doen, die de wonden met een groote hoeveelheid
derzelven opvullen: want zalven en balfemen zyn
vreemde lighaamen in de wonden, die de zaamen-
groeijing der deelen, door 'er zich tusfchen in te
voegen, beletten. De natuur alleen, vervolgt hy,
zal de vereeniging der zoodanig gefielde deelen
vry fchielyk verrigten,en zelfs in zeer groote won­
den. Dan zyn zelfs de beste wondbalfems, tus­
fchen de lippen der wonden gevoegd, fchaadelyk;
want zy zyn een vreemd lighaam, dat nooit met
de deelen van ons lighaam kan zaamengroeijen ;
maar 'er wordt alleen vereischt de aaneenvoe­
ging der gefcheidene deelen tot elkander, zonder
eenig tusfchengevoegd middel"
Deeze woorden van den beroemden VAN SWIE­
TEN moogen van veele Heelkundigen wel wat
naauwkeurig overwoogen en betragt worden. In
de
(>) In Comment. ad Aph. BOERH. §. 204. Tem. ƒ.
2 1
pag. 7,17- §• °' P a
S- 333'
IX. DEEL. G

$8 C. TERNE O V E R D E
de grootfte eenvoudigheid is een diepe en onuk-
putbaare wysheid verborgen; en door die te be­
tragten zal men een menigte zoo hooggepreezene
wondmiddelen kunnen ontbeeren, en de lyders we-
zenlyk eenvoudiger, maar gelukkiger herftellen.
Simplex veri Jigillum.
Ik gaa over tot de Beenbreuken. — Zoo ooit de
werkende kragt der natuur gezien wordt in 't ge­
neezen der gebreken, het is in de beenbreuken.
Al wat tot heden toe de konst bedagt heeft, om
gebroken beenderen te geneezen, is vrugteloos
geweest.
Zoo de hulp der natuur ontbreekt of tegen­
werkt, zyn alle poogingen der konst te vergeefsch,
zegt de groote ziektekenner GAUBIOS (k).
De natuur is het alleen, welke de gebroken
einden aan elkander geneest door middel van cal-
lus; en die is een voortbrengfel van 't leevendmaa-
kende grondbeginfel onzes lighaams.
Schoon de geneezing der fractuuren een werk
der natuur is, nogthans is de eenvoudige hulp van
een Chirurgyn van uitmuntenden dienst. Hy tragt
naamlyk vooreerst de beenderen, zoo zy van el­
kander geweeken zyn, in hunne natuurlyke geftal-
te re herdellen ; ten tweeden, dezelve door be­
kwaame verbanden en plaatzing 'er in te houden en
te bewaaren; en eindelyk, tenderden, de tegen-
ee Inftituf. Pathol. %. iS.
weer

SPREUK VAN BOERHAAVE. 9?
woordige toevallen te doen bedaaren, en de dreigende
toevallen af te keeren. Hoe eenvoudiger nu
een Chirurgyn deeze drie hoofdindicatien ter
uitvoer brengt, hoe gelukkiger de natuur zal te
hulp koomen, en hoe fpoediger en beter de waare
geneezing zal volgen.
De zinfpreuk van onzen grooten BOERHAAVE,
het eenvoudige is het egte kenmerk van het waare
, is dus een voornaame zaak om nimmer uit
het oog te verliezen, wil men in 't geneezen van
beenbreuken gelukkig flaagen. Indien de beenderen
niet uit elkander geweeken zyn , eischt de
konst en eenvoudigheid de eerfte inrigting te laaten
vaaren, en aanftonds tot de tweede over te
gaan (/). Hier wordt dikwyls in gezondigd door
onkundige baardfchrappers, welke altoos in fractuuren
meenen lustig te moeten arbeiden, rekken
en tegenrekken; zich verbeeldende door hunne
wreedheden den lyderen weezenlyk dienst te doen,
daar zy inderdaad meer fchaade dan voordeel te
weeg brengen, en uit elkander rekken 't geen wel
geplaatst is. Eenvoudig het verband aanftonds aanteleggen
, zonder uit- of tegenrekking, is in dit
geval de Heelkonst wel uicoefenen. Geheel anders
nogthans is het gelegen, indien de afgebrokene einden
(7) BOERHAAVE de cognofc. & curand. morb. %. 34 8
«
VAN SWIETEN/». 575» PLATNER %. 1275.
G a

oo C. T E R N E OVER DÈ
den van elkander geweeken zyn; want dan moeten
dezelve eerst in hunne naruurlyke gefialte gebragt
worden; en zulke beenbreuken moeten de drie bovengenoemde
inrigtingen ondergaan.
Hoe voorzigciger, eenvoudiger, gelyker, fpoediger
en min omffandig een Heelmeester met zyne
helpers de verplaatfte beenderen in hunne natuurlyke
ligging brengt, hoe beter. Alle werktuigen,
welke men daartoe uitgedagt heeft, zyn by handige
Heelmeesteren van weinig, "waarde ; de handen
zyn genoegzaam in ftaat om beenbreuken wel
en behoorlyk te plaatfen; inilrumenten zyn daartoe
onbekwaamer.
Ik beken, dat HIPPOCRATES, FABRICTUS
AB AQU APENDENTÜ, E. HILDANUS, PARÉ,
BOERHAAVE, VAN SWIETEN en een menigte
andere Schry veren de werktuigen daartoe aanpryzen.
111ppoc UATES vermaant ons nogthans, dat wy,
als de zaak het niet vereischt, geen werktuigen gebruiken
om ydele vertooning te'maaken (m). VAN
SWIETEN zegt ook zelfs, dac de uitrekking best
gefchiedc mee de handen, om dat met de handen
beter de breuk beftierd , en 't gemaklyker oncdekc
worde, of men van de regtheid afwykc; ook
vreesc hy door hec gebruik der inftrumencen de
beleediging der deelen (»). Ook geloof ik niec,
dac
De fract. CJ;art. Tom. XII. pag. 209, 213.
(«) In Comm. Tom. I. pag. 577. & pag. 579.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 101
dac BOERHAAVE of VAN SWIETEN ooit been­
breuken door middel van werktuigen in -elkander
heeft zien brengen ; want zy zouden ons zulks wel
aangetekend hebben , 't geen ik my niet errinne-
ren kan dac zy gedaan hebben. My is niet onbe­
kend, dat fomtyds de been-einden ver van elkan­
der wyken, ja een magtigen tegenftand doen, en
al heel veel geweld en kragt vereischc wordt om
de gebroken beenderen op de natuurlyke plaats
te brengen; maar dat de handigheid van een Heel­
meester en de fterkte en kragc van die geenen.,
welke de uitrekking en tegenrekking doen , veel
te weeg brengen kunnen zonder inftrumenten,
heefc my dè ondervinding by zeer veel been­
breuken geleerd. 'Er moec al een zeer gewel­
dige verplaatfing voorvallen, als fterke handen ,
en een geoefend Heelmeester , niec genoegzaam
zyn om een beenbreuk wel te zetten. Ik beken
nooit het geval gezien te hebben, waarin gefchikce
handen niet voldoende waren.
Zoo die al niet voldoende zyn mogten , dan zou
men, door twee banden of fteevige windfelen of
handdoeken onder en boven de breuk te binden
op de been-einden, en niet om de geledingen-,
een fterker uit- en tegenrekking kunnen maaken.
Hoe kunftig de uicgedagte werktuigen ook zyn,
zy kunnen zeldzaam of nooit te pas koomen , en
wy moogen ze met regc uit een gezuiverde Heel­
konst bannen,
G 3 Het

los C. TERNE O V E R o E
Het zyn niet allen handige Chirurgyns, die met
veel inftrumencen pronken, welker gebruik men
naauwlyks weet, en welker ongefchikte gedaan­
te geen bedoelingen laat vermoeden, waar toe
de uitvinders dezelve uitgedagt hebben. Hec
kan nogthans by gecomponeerde beenbreuken ge­
beuren , dat de onderlte been - einden ver over of
onder de bovenfte been-einden getrokken wor­
den, en dus een der einden buiten hec vleesch
fteekt; doch het zal zelden mislukken, indien een
goede uit- en tegenrekking gedaan wordt, of men
zal de been-einden in een behoorlyke order kry­
gen , voornaamlyk als een Heelmeester te gelyk
door middel van zyn vingeren, of een fteevigen fpatel
of hefboom, trage de herftelling te bewerken; en
zoo hec daarmede niec op zyn plaats komc, zal
een grooter rekking door middel van inllrumenten
gevaariyker zyn (ook heefc men die zoo niec by
de hand), dan het uitfteekende been-einde door
middel van een kabinetwerkers - zaag af te zaagen.
De tangen van OARENGEOT, HEISTER en
ULHOORN zyn daartoe zoo goed niet gefchikt;
zy maaken ligter fplinters; en het geweld, dac men
doen moet om het been af te knypen, maakt veel
grooter dreuning, dan dat men het met zoo een
eenvoudige zaag afneemt. Byaldien de beenderen
vermorfeld zyn , zyn de rekkingen en tegenrek-
kingen zeer gevaarlyk en fchadelyk voor de pa-
tienten , wegens de gedugte toevallen, welke te
wag-

SPREUK VAN B O E R H A A V E . 103
wagten zyn; en de Heelmeester wordt,zoo hy maar
eenige kundigheid bezit, van zelve tot de enkelvoudige
plaatfing en verbinding gedreeven en ge*
noodzaakt, wil hy het heil der lyderen bewerken.
HIPPOCRATES laat zich met zyn gewoone kortheid
hier over fraai uit: „ Want, zegt hy, indien de
„ beenderen niet gezet worden, fchynt de Ge-
„ neesmeester het op te geven; maar zoo zy gezet
„ worden, is men den mensch meerder tot zyn on-
„ dergang dan tot zyn heil" (O- Hoe nuttig is het,
dat Medici, Chirurgiien Obftetrici wat geduldig en
hardhoorig zyn omtrent de oordeelen, die andere
menfehen over hen vellen 1 Voor eenige jaaren
zag ik een man , wien onder het raam van den
Zaagmolen de Rommelpot, buiten de Haarlemmer-
Poort te Amfterdam, de geheele tibia en fibula
vermorfeld was, en misfchien aan honderd zoo
groote als kleine fplinters , (want het raam was
driemaal op en neder geflagen op zyn been, eer
men de vang hadt laaten vallen). Alle de
zagte deelen waren verpletterd, en met de
beenderen plat gedrukt. De kundige Heelmeester
c. OUDENDVK (ƒ>) , myn geweezene agtingwaardige
leermeester in de Heelkunde, plaatfte
(o) De fract. text. t. Chart. Tom. XII. p. 250,
(p~) Naa dat de Verhandeling, doof het Genoodchap was
bekroond geworden, heb ik nodig geoordeeld de verbloemde
wyze, welke ik gebruikt hadtom myn perfoou onbekend
te houden, te veranderen, en met duidelyke naamea
de gevallen te noemen, en door wie behandeld.
G 4
in

104 C. T E R N E 0

SPREUK VAN BOERHAAVE. l»5
indien het veilig , zeker, en zonder gevaar gefchie­
den kan, zoo natuurlyk als tnogelyk, vereemgd
zynde, dient men -ze-door een goed verband m
bekwaame legging, en in hunnen natuurlykcn ftand
te bewaaren. Dit is de tweede indicatie , welke
een Heelmeester, en ook voornaamlyk de lyders
en omftanders betragten moeten. Oportet autem non
modoMedicumfe ipfum exhibere ,.qua oportet facien?
temjed etiam agrum et prafentes et externa (r>
Van een goed verband en bekwaame iegging
hangt het wél , gllyk en fpoedig geneezen der
fractuuren af; en de .lyders ktmnen daar in mede-
of tegenwerken tot kruis of vermaak van elk regt-
geüard Chirurgyn. Wordt niet een beenbreuk enkel
door een goed verband geneezen ? Helt de Heet
«ASS vraagswyze voor, in zyn Voorrede van het
grondig berigt der Verbanden, een boek, te wei-
L in de handen van leerlingen ; en moeten wy
Jne vraag niet voImondig*met ja beantwoorden?
De eenvoudigheid en netheid in 't verbinden te be­
tragten is van het hoogde"nut. De eigenfchappen ,
welke in alle windfèlen vereischt worden, tekent
I I 1 P P O C R A T E S zeer,deftig aan, zeggende: fascia
parandé funt leves, tenues, molles, muntte, la-
t* nullas feuuras -nequc eminentias haltes,
fatis vatidx, ut extentwes ferant, pauloque for-
tióres, non arid

ioö C. TERNE O V E R DE
innebriari confueverunt. Het verband en de legging
moet ingerigc zyn naar het byzondere deel, dat ge­
broken is, waar over men BASS, GARENGEOT,
HEISTER, UEHOORN, PLATNER en ande­
ren kan naazien. Ik merk alleenlyk maar aan ,
dat fractuuren van de bovenfte leden altoos met
eenvoudige rondgaande windfelen moeten verbon-
' den worden, en dat het in de onderlle ledemaaten
altoos meest beftaanbaar is, het eenvoudige boek­
verband te gebruiken , zoo wel in enkelvoudige
als gecomponeerde beenbreuken. Alle pleisters
en zalven, hoe hoog geroemd, zyn onnutte meu-
bilen, en doen altoos meer naadeel dan voordeel;
waarom wy, die het welzyn der lyderen ter harte
neemen en de enkelvoudigheid beminnen, dezelve
verwerpen. De windfelen of boekverbanden die­
nen vooraf met gemeen oxycraat bevogtigd te wor­
den; zy moeten zoo lievig aangehaald worden,
dat zy'behoorlyk de breuk op haare plaats kunnen
houden, doch niet zoo vast, dat de zwelling der
deelen daar door belet kan worden.
Zoo 'er by de beenbreuk te gelyk een wond,
verplettering,enz. plaats heeft,dient men die voor­
af met droog pluklel, of bevogtigd met een zeer
zagt oxycraat, te verbinden. Zoo 'er losfe fplinters
of iets tegennatuurlyks plaats heeft, neemt men
het 'er voorzigtig uit, laaiende alles, dat vast zit,
zonder gevaar vast blyven. De goedgunllige natuur
zal onder deeze zagte, eenvoudige en waare be-
han-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 107
handeling affcheiden, het geen niec aan elkander
wederom vereenigen moet noch kan. Ter bevesti­
ging van hec verband, en zoo mert bedugt is voor
verplaat fing der been-einden, ook zoo de lyders
niec geneegen zyn om zich zeer ftil te houden, kan
men over hec verband eenvoudige fpalken plaatfen.
Hoe minder fpalken nogthans men nodig heeft, hoe
beter. Om belachlyken zwier te maaken moet
men ze niet aanleggen. Ik weet wel dat de
menfehen meenen , dat de beenen niet gebroken
zyn, als men geen fpalken aanlegt; maar wat gee­
ven wy 'er om wat onkundigen denken? Zwaare,
gekneusde en verpletterde fractuuren dulden in 't
geheel dezelve niet, voornaamlyk in 't begin, als
'er toevallen te wagcen zyn.
Twee fpalken zyn gemeenlyk genoeg. Die tot
het dyebeen en opperarmbeen zullen dienen ,
moeten maar alleenlyk wac breeder zyn, om beter
hec been ce omvangen; en die tot hec onderarm­
en fcheenbeen dienllig zyn , moeten fmaller zyn,
om dac de applicatie meerder zydewaards dan
boven- en onderwaards nodig is. Zoo geen vrees
voor vaneenwyking te dugten is , en de lyders
zich zeer ftil houden, zyn geen fpalken in'c geheel
noodig; en ik heb meenig beenbreuk geneezen zon­
der fpalken. Ook heb ik wel fpalken gebruikt,
fchoon 'er geen breuk plaats hadc, in verlluikingen
en kneuzingen der deelen, om den lyder het be-
weegen ce beletten. De beste, meesc - voldoende
en

10S C. T E R N E O V K R O E
en eenvoudigfte fpalken zyn greenen of eiken kuipers-fpaanen
, aan welke een Heelmeester gemaklyk
met zyn fchaar zoodanig een gedaante en
grootte geven kan, als de omftandigheid van het
deel vereischt.
Hoe omftandig en kondig alle andere fpalken zyn,
zy zyn minder voldoende; want een Heelmeester
dient zich dan naar zyne konflige fpalken- te fchikken,
daar .men in tegendeel de fpaanen net zoo
groot, breed, fmal en klein op ftaande voet kan
knippen, als men noodig heefr. De met linnen
omwonden fpalken gelegd zynde, is het beter dezelve
door banden vast te maaken, dan door een
rondgaand windfel, om dat , indien een beenbreuk
verbonden moet worden, men dezelve met minder
.moeite kan los maaken; en van de onderlte ledejnaaten,
waar hec boekverband aangelegd is, kan
men de fpalken afneemen, en de banden laaten
leggen, zonder dat het been nodig heeft opgeligt
te worden, het welk .men niet doen kan met een
rondgaand windfel,
Naadac het gebroken deel metj verband en fpalken
voorzien is, moec men hec een behoorlyke ligging
geeven ,. welke meesc overeenkomt mee de
fraccuur en de natuurlyke gefteldheid der deelen,
zoo dat zy en ook de lyders gemaklyk rusten
kunnen.
De menigvuldige konftige uitgedagte beenladen
en machines, welke de fchranderheid hunner uitvin-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 109
vinderen kenbaar maaken, zyn waarlyk veeltyds
onnoodig. De beenlaaden kunnen nogthans dien.
ftig zyn; doch het is zeker, dat meerder beenbreuken
zonder, dan met dezelve geneezen; en dat
zy menigmaalen onnodig gebruikt worden , bewyst
de daaglykfche bevinding; ook zyn zy gemeenlyk
den lyderen ongemaklyk en lastig. Het best is,
dat men de beenbreuken der opperfte ledemaaten
flegts in een goeden draagband verzorgt (de blikken
machine van GARENGEOT (7) is onnodig), den
elleboog geboogen, en den duim opwaards gekeerd
houdt; en hier toe is een fervet het eenvoudigfte
en bekwaamde, en verdient boven alle werktuigen
de voorkeur. De lyders moeten zich ftil houden,
of de gevolgen van hunne ongezeggelykheid verwagten
, en verdraagen het geen zy door hun
eigen fchuld lyden. De beenbreuken van de tibia
en fibula kan men gevoeglyk in een kusfen leggen,
met banden vast geftrikt, waar over men een
boog plaatst : dus wordt ook het dyebeen maar
eenvoudig verbonden. Hoe eenvoudiger men de
dyebeenbreuken behandelt , hoe minder gevaar
van mank gaan. Zoo de breuk hoog is, kan men
zulks zelden verhinderen; maar de knie een weinig
hooger te plaatfen, en het been wat binnenwaards
te buigen, zoo dat het een gemaklyke legging
heeft, prees my de lofiyke en uitmuntende
Heel-
(j) Traité des inftniments, Tom, 11. pag. 253.

HO C. TERNE OVER DE
Heelmeester, de Heer j. sTYGER,voor eenige jaaren
aan, en gaf my gelegenheid om verfcheiden ly.
ders in 't Gasthuis te Amfterdam zoodanig geplaatst
te zien. De eerfte gelegenheid nam ik waar om
er de proef van te neemen aan een kind van vyf
jaaren, welks dyebeen zeer hoog gebroken was.
Dit kind herftelde volkoomen zonder mank gaan;
maar in een ander geval Haagde ik zoo gelukkig
niet; de lyder genas, maar ging een weinig mank;
en dit displaifier hebben veele Heelmeesters met
my gemeen. Unanhni confenfu, zegt V A N SWIE­
T E N , omnes ehirargi testantur, fracturas os fis fe
moris raro fine claudicatione fanari, fi in parte
juperiori prope coxam fuerint: fi autem in medio
vel circa genu idem os fractum fuerit, longe majo
felicis curationis fpes fuperest (V). Het wel, gelukkig
en regt geneezen van beenbreuken, hangt
niec alleen van de handigheid des Heelmeesters af.
Veel, wel is waar, kan hy met zyne handigheid,
vaardigheid, goed oordeel, en door de eenvoudig*
heid te betragten, uitvoeren, maar het is, gelyk
ARETEUs CAPPADOX zich uitdrukt, niet altoos
is de magt der Goden, de lyders te geneezen (V).
De zwaarwigtigheid van 't geval kan de ongeluk,
kige geneezing te weeg brengen ; de lyders en
om-
CO I» continent, ad /Iph. BOERH. §. 343. p, sgu
00 De cauf. et fign. Mtrborum Diuturn, Lib. II. CaP. I.
pag. 51. *

SPREUK VAN BOERHAAVE. in
omflanders brengen ook dikwerf het hunne niec
toe; en nogthans legt men de fchuld gemeenlyk
den Heelmeesteren op, wanneer de lyders verminkt
geneezen, gelyk men meest alle kwaade gevolgen
van wel uitgevoerde konstbewerkingen en
operatien gewoon is den Heelmeester op den hals
te fchuiven. Zeer wel zegt OVIDIUS:
Cura quoque interdum nulla medicabilis arte.
Aut fi fit, longa est attenuanda mora (y).
Doch wat gaat het ons aan , hoe onze welmeenende
daaden en pogingen befchouwd worden.
Wy denken 'er aan en zulks is fatisfactie genoeg.
De derde indicatie eischt, dat een Heelmeester de
aanweezig zynde en de verwagt wordende toevallen
te keer gaat of geneest. Wy moogen ons
billyk verwonderen, dat by beenbreuken in 't algemeen
geen meerder toevallen koomen, en wy
mogen met GAUBIÜS wel zeggen, fi pradispofitio
eb fit, caufa non nocet. Neutra ergo fola producendo
tnorbo fufficit; fed ambarum concur/us requiretur
(w). Eenmaal heb ik een dronkaarc gezien,
welken door een balk zyn geheele been vermorfeld
was; de Heelmeester voegde het been by
elkander zoo goed doenlyk was ; binnen agt dagen
beloofde het veel; geen toevallen verfcheenen ,
en het been lag nog al in een natuurlyke legging;
Cv) Lib. I. de Ponto.
(wj Ittjl. Pathol. §. 59-

lia C. T E R N E ó V a DE
ging ; den twaalfden dag kreeg de patiënt, terwyl
hy alleen was, de brandewyns fles, welke op de
tafel ffond, en dronk 'er wel een pint van; bezoo-
pen zynde, maakte hy zyn been los, en op den kant
der rustbank floeg hy zyn gebroken been weer uit
elkander, en liet het in zoodanig een fituatie,tot dat
de Heelmeester en ik kwamen; wy vonden hem
zonder windfels of doeken ; de been - pypen ftaken
door de huid; wy plaatften het gebrokene en ver­
bonden 't wederom; agt dagen naderhand behaag­
de het den patiënt nog eens die konst te doen,
zoodat de fplinters van hec been 'er uitgevallen waa-
ren; desniettegenftaande , dat byna onbegrypelyk
is, heb ik noch ontfteeking, noch zwaare pyn, of
koorts kunnen ontdekken. De patiënt kreeg zyn ver­
dienden loon, een krom been, dat hy zich zeiven
op den hals gehaald hadt; hy moest zyn leven lang
de flypfteen op de Compagnies-werf ce Amfterdam
draaijen, om dac hy onbekwaam was voor zyn
beroep. Nogthans kunnen 'er onnoemelyke en
gevaarlyke toevallen by beenbreuken ontftaan
uic de rekking, drukking en verfcheuring der ge­
voelige deelen; zie GAUBIUS (X). Een Heel­
meester gaat het best de toevallen tegen door de
twee voorfte indicacien wel ce betragten.
Het los maaken van het verband , alle beenla­
den en fpalken weg te neemen, aderlaatingen, een
O) Inft. Pat hl. §. 217.
zag-

SPREUK VAN BOERHAAVE. lïj
zagte en verkoelende leefregel, temperende mid­
delen , en vooral een diepe ongeftoorde rust
van ziel en lighaam, kunnen de angstvallige
toevallen voorkoomen , geheel beletten en be*
daaren. De Heelmeester bevogtigt daaglyks een
of meermaalen het gebroken been met een meng-
fel van water, azyn en brandewyn , het welk
öp het gebroken deel een aangenaame verkwik­
king geeft , de ontfteeking afweert , de jeukte
belet, en inzonderheid het verband in order houdt;
de verdere geneezing beveelt hy aan de natuur,
die wyslyk werkt het geen de Stichter der natuur
bevolen heeft te werken. — Hoe lang zoodanig
verband moet blyven leggen, is niet naauwkeurig
te bepaalen, aangezien het eene deel langer tyd
nodig heeft om te geneezen, dan het ander. On-
dertusfchen, zoo geen dringende toevallen ons de
•wet voorfchryven, is het best het eerfte verband
niet af te neemen, eer de breuk geheel geneezen
is. Al het verbinden zonder gewigtige redenen
dient maar om een ydele vertooning te maaken. Het
eerfte verband te laaten zitten , tot dat de lyder
het vermogen heeft om door zyn eigen kragt het
deel te onderfteunen, is eene zoo wyze als een­
voudige praktyk, waarvan men te dikwerf afwykt.
Ik heb menig beenbreuk geneezen met één ver­
band, 't Is waar , indien 'er wonden, kneuzin­
gen en verbryzelingen der beenderen en zagte dee­
len plaats hebben, dient men, zoo om de wort*
IX. DEEL H den

ii4 C. T E R N E O V E R D E
den als om de ftoffe, welke ontlast wordt, en orn
de toevallen af te keeren, fomtyds het verband te
vernieuwen; en zulks gefchied aan den arm, als hy
wel gehouden wordt, nog al gemaklyk ; ook is
aan 't been zeer ligt een nieuw boek-verband te
leggen, inzonderheid, als men het met eenige fteei
ken aan .het oude verband vast naait: doch hoe
minder zulks nodig is, hoe beter; en nooit moet
een Heelmeester uit weelde zyn patiënten kwaad
doen , of den zin der patiënten volgen , om
onnodig te verbinden. Wy moeten ons gezag met
yriendelykhfid doen gelden, en meesters over onze
lyders biyven, opdat wy de natuur, welker die­
naars wy zyn,. haaren eisch geeven, dat is, rust,
ftilte, en geen beweeging. Onder deeze zagte,
eenvoudige en waare behandeling geneezen de
beenbreuken, best, fpoedigst en zekerst.
Schoon de Chirurgyns , lyders ] en omftanders
alles betragten, wat noodig is,nogthans weigert de
natuur fomtyds de geneezing te volbrengen; en
heiaas ! het is bitter weinig, dat de Genees- en
Heelmeester ter uitvoer kan brengen. De beste
poogingen der kunst worden menigmaal , door
eene venerifche of fcorbutifche fcherpce , door
eene byzondere kwaadfappigheid , wier aart men
niet kent, ;
door de zwangerheid, of door andere
beletfels, verydeld. Somtyds heeft 'er alleen een
gebrek van voeding in 'c gebroken beenplaats,
zonder dat de oorzaaken ons bekend zyn, of door
• het

SPREUK VAN BOERHAAVE. 115
het diepzinnigfte vernuft ontdekt kunnen worden.
De osteocolla meenen ibmmigen gefchikt te zyn
om hier de natuur te begunftigen ; ook heb ik
dit middel op de Catheder wel hooren aanpryzen.
Tuto dari posfe, zegt VAN SWIETEN, iners et t er-,
restre hoe remedium, certo conjlat; vires auteni
habere tantas in calli generatione , nondum probatum
est fj). De wonderbaarlyke en veel vermoogende
cort. peruvian. fchynt my toe in deeze:
gevallen van dienst te kunnen zyn; en indien hec
my geoorloofd is ex analogia te mogen redenkavelen,
twyfel ik aan deszelfs goede uitwerking geen
oogenblik , zoo 'er geen kennelyke oorzaaken
van byzondere ziekten plaats hebben. De cortex
peruvian. is het gefchiktfte middel om de kwynende
leeverskragt op te wekken, de fpysverteering
te bevorderen, en op een zigtbaare wyze de deelen
te verfterken. Hierom is hy waardig in zulke
gevallen beproefd te worden, mits ook te gelyk
goed voedfel gegeeven, en voor de rust van 't
deel gezorgd worde.
Ik zoude een al te wyd veld intreeden, wilde
ik alle gebreken der Chirurgie aanroeren. Uic
het voorgemelde zal genoeg gebleeken zyn ,
dat , indien een Heelmeester door daaden hulde
doet aan de Zinfpreuk van BOERHAAVE^
Simplex veri figillum , indien hy verftandig én
en~
(V) In eminent. »OSJ&H. Aph. Tom, I, f, 574,
Ha

ïï6 C. T E R N E O V E R . DK
enkelvoudig de natuur te hulp komt, de gebreken
zich best ter geneezing zullen fchikken; en
dat alle laborieufe behandelingen meer nadeel dan
wezenlyk voordeel te weeg brengen. Dit was
het, *t geen ik verpligt was te betoogen. Men
kan zulks op de meeste andere gebreken toepasfelyk
maaken , en "er nuttige gevolgen uit trekken
; waarom ik hec nu eenigzints over een
andere boeg zal wenden , om aan. het einde te geraaken.
— De menigie van inftrumencen en konsrtuigen
, welke moeijelyk te appliceeren, te bellieren
en te gebruiken zyn , hebben de Heelkonst
meer verüimmerd dan verbeterd,
Wy zullen, om de Zinfpreuk van onzen groote
BOERHAAVE, Het eenvoudige is het zegel
van de waarheid, verder toepasfelyk op de Heelkunde
te maaken, ons thans bepaalen tot eenige
inftrumenten, welke,om de Heelkunde uit te oefenen
, te voorfchyn gekoomen zyn. Over hun groot
getal, hunne ongefchiktheid en zaamengelïeldheid
Haan wy verbaasd , dewyl de meeste onnut zyn
voor een Heelmeester en lyder. Men kan ze by
HIPPOCRATES, FABRICIUS, VAN SOLINGEN,
PARÉ, SCHULTEIUS, GAREN GEOT, HEIS­
TER, ULHOOUN en anderen befchreeven en afgebeeld
vinden. Aile inftrumenten. zyn hoe eenvoudiger
gemaakt, hoe beter om ce gebruiken; alle
mmelooze fieraad, waarmede dezelve pronken, is
fchadelykj de deugd der ftoffe, waar uic zy gemaakt

SPREUK VAN BOERHAAVE. 117
maakt worden, en of zy nuttig zyn, komt alleen-
lyk te pas.
„ De werktuigen," zegt de fchrandere UL-
HO'ORN, „welke tot de operatien dienen, moeten
wel geproportioneert en van goede ftoffe ge­
il maakt zyn, die, God zy geklaagt, dikwyls zoo
, elendig gevonden worden, dat dezelve in ge-
" nerlei manieren in ftaat zyn door een bekwaame
hand nuttelyk gedirigeert te worden, ik laat hec
" daar , hoe een onbekwaame daar mede zoude
" kunnen te regt komen, inzonderheid de zulke
|| die als zeevarende niets als prullen voor hun
" geld mede krygen, en in de hand geftopc wor­
den • derhalven volgen verdubbelde plaagen
" voor de elendige lyders, die tot het geneezen
van hun kwaaien flegte Heelmeesters, en onnut-
te werktuigen bekoomen (z) ".
" De konstkundige ULHOORN, die niet alleen
handig wist de Chirurgie te tracteeren, maar ook
de inftrumenten zelve konde maaken, heeft weinig
dank behaald voor zyn zwoegen, nagtbraaken en
onvermoeid arbeiden, zoo met handen als narie­
pen- ja, hy is zelfs arm geworden, ten kosten van
,, p^liek en de Heelkonst, en heeft daarom ook
weinig,ja, ik mag zeggen in 't geheel geen naavol-
£ e r s gehad in onze Republiek; hy, die met zoo
een handigheid en oordeel niet alleen werktuigen
CO Aantekening op L. utisTER, pag. 619.
H 3

IÏS C. T E R N E OVIR DB
maakte, maar ook vlug en onverzaagt opereerde ,
en nuttige Schriften fchreef, welke nog een wonder
in onze oogen zyn! Men mag van ur,HOORN
ook wel zeggen gelyk iemand van A R I O S T O zong :
Natura il fece, e poi romps la /lampa.
dat is:
Natuur heeft hem geformeerd, en toen de form
gebroken.
't Geen BOERHAAVE in de Geneeskunde geweest
is, is u L H o o R N in de Heelkunde geweest, en
eeuwen gaan voorby zonder zulke Mannen te vo'orfchyn
te brengen; fchoon men in onze Republiek
waare verdienften weinig beloont of erkent.
Zoo lang de natuur magtig is, om een ongemak
te overwinnen, onder zagte plaatsmiddelen of handgreepen
, ongewapend, moet men geen werktuigen
gebruiken. By voorbeeld, in een zwangere vrouw
drukt het hoofd van den foetus op de urethra, en
veroorzaakt opftopping van 't water; de buiging
en verplaatfing van 't lighaam der vrouw is dikwyls
genoeg om haar wederom vry te doen wateren;
en zoo lang dit haar helpen kan, heefc zy
niets anders noodig dan zoo een plaatfing aan haar
lighaam te geven, dac hec hoofd niec meer den hals
der blaas drukc. Is die niec voldoende , dan kan
een handig Heelmeester dikmaals de vrouwen
doen wateren door de vingers in de vagina te brengen
t

SPREUK VAN BOERHAAVE. 119
gen, en hec hoofd van het kind wac op te ligten.
Deeze handgreep is my een menigte keeren ge-
ïukc, wanneer enkel de drukking van hec hoofd
in caufa was j en zeldzaam gebruik ik in die geval
den catheter; maar is zulks niet voldoende, of zyn
'er andere oorzaaken [ gelyk kramptrekkingen
van de urethra of iets anders , dan moet men
den catheter ftellen; en die operatie is in de vrou­
wen genoegzaam, voor een naauwkeurigen kenner
der deélen, blindeling te doen. „ Zoo moet een
„ Heelmeester bynaa in alle gevallen langzaam
„ van de neiginge der natuur, om een mensen te
„ herftellen, tot handgreepen overgaan, en dan, zoo
„ die niec baaten, tot inllrumenten".
Menigvuldige gezwellen en verzweeringen koo-
men onder zagte plaatsmiddelen tot ettering,
doorbreeking en volkomen geneezing. De ver­
zweeringen, welke in klieragtige deelen, gelyk in
de borllen der vrouwen, liezen, agter de ooren
en onder de okfelen voorvallen, zyn dikwyls on-
p-eraaden door het mes te openen.
'° Onder een zagte pap van gort of lynmeel met
water, de natuur af te wagcen is minder omftandig,
en niet zoo yslyk de Heelkonst uic ce oefenen,ook
altoos veiliger. Ja, de jongsc-overledene Profesfor
FRED. BERNARD. ALBINUS, wiens heilzaame
lesfen ik mee een ftreelend genoegen altoos hoor­
de, was, gelyk zeer wel bekend is, een grooc lief­
hebber van 'c mes tydig te gebruiken; doch in
II 4 ver-

i2o C. TERNE O V E R na
verzweeringen van klieragtige deelen raadde hy zyn
toehoorderen de afwagting der natuur aan, en was
van oordeel, dat het altoos veiliger was,dat die ver­
zweeringen van zelfs onder zagte plaatsmiddelen
openbraken,en daar door voorgekoomen wierden die
lastige , ja gevaarlyke verhardingen in de borst-
fchyf of andere klieragtige deelen.
Wordt evenwel een Heelmeester uit vrees voor
verzakking en toevallen verpligt om te openen, zoo
is het best zulks te verrigten met een zeer fcherp,
van rugge dik, vast-ftaand knipmes. Het apos-
tematie - lancet deugt in veele gevallen niet, om
dat het te kleine openingen maakt. Ruim te ope­
nen is meestentyd beter, dan met de huid te
fpaarzaam te zyn.
Zoo lang een Heelmeester, wy herhaalen zulks,
met de hand de volkoomen geneezing volbrengen
7
>kan, zyn geen werktuigen noodig. De meeste dis-
locatien kunnen door middel van de hand alleen
hertfeld worden, gelyk de ondervinding leert. Veel
hangt af van de dexteriteit van den Chirurgyn. Het
Waar te wenfehen, dat men die handgreepen de jon­
gelingen op doode lighaamen liet oefenen, dewyl
men in een lyk gemaklyk de deelen kan ontwrig-
ten , en daarna weder op hun plaats brengen ;
dan zouden fommige jonge Heelmeesteren zoo on­
handig niet liaan by dislocatien.
In de ontwrigting v;m het opperarmbeen is de
eenvoudige rekking en zetting met de handen vol­
doen-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 121
doende. Zoo nogthans de handen niet genoegzaam
zyn, is het best, een eenvoudigen en fterken handdoek
of fervet onder den arm te plaatfen , het eene einde
over de borst, en het andere einde over den rug
te brengen, en door twee ftevige gasten het lig­
haam en de deelen wel tegen te houden. Als dan de
lyder wel en onbeweeglyk geplaatst is, dient men
een goeden band of fterken handdoek om het op­
perarmbeen te knoopen, aan wiens flippen twee
goede en fterke helpers zyn, om de rekking te doen,
terwyl ondertusfchen de Heelmeester, 't zy met
bloote handen of met een doek om zyn hals, de
herftelling van den arm bewerkt, en het hoofd van
't opperarmbeen dien weg weder invoert, waar het
uitgekoomen is. Door deeze eenvoudige manier
heb ik verfcheiden zeer moeijelyke ontwrigtingen
herlteld, en zien herftellen. Wel is waar, ik heb
deeze handelwys zien mislukken, ja, ook alle be­
kende werktuigen en glosfocomia zien vergeefsch
in 't werk ftellen. Zie hier het geval. Een man
ontwrong zyn opperarmbeen voorwaards , op
St. Euftathius; de fcheeps Heelmeester kende de
ontwrigting niet, en verwaarloosde dus de herftelling;
alle onderwaardfche beweeging kon de lyder zon­
der hinder doen , maar opwaards konde hy den arm
niet brengen. Dus gefield, kwam de man naa ze­
ven weeken te Amfterdam. Den Heer P. B HES-
SELMEYER, zeer ervaaren Heelmeester, by wien
ik de beginzelen der Chirurgie leerde, en menig-
H 5 vul-

122 C. T E R N E OVER. DE
vuldige gevallen onder het oog kreeg, wierd de
patiënt toegezonden. Deeze ontdekte en toonde
duidelyk aanftonds de ontwrigting, doch wanhoopte
aan deszelfs herftelling. Des niettegenftaande
, oordeelde hy verpligt te zyn om alles
in 't werk te ftellen, wat goed doen kon; maar
vergeefsch waren alle zyne poogingen; de ontwrigting
bleef onverzettelyk. Het glosfocomium was zo
wel zonder vrugt als alle overige wel ingerigte
handgreepen; ja, veele Heelkundigen hebben 'er
naderhand te vergeefsch hunne beproeving op gedaan.
Eindelyk verviel de patiënt in de handen
van een onkundig Chirurgyn, doch een listig bedrieger,
die hem fpoedig zoude herftellen. Deeze
deed hem eenige ligte handgreepen , en zeide:„nu
is de arm herfteld en op zyn plaats; de bovenhands-beweeging
zal wel komen , als de pynen van
rekken en trekken bedaard zyn. " Wy waren 'er
geweldig over verwonderd, te meer, dewyl wy
vernamen hoe de Heelmeester zulks zoude gedaan
hebben. Gelegenheid om den lyder te zien
werdt ons benomen ; maar myn braave, eerlyke en
kundige Leermeester, de Heer HESSELMEYER,
voer in fülte aan boord, en vond den lyder in den
zelfden toeftand; den arm ontwrigt, gelyk hy hem
gelaaten hadc, en geenzints den arm herfteld, zynde
de patiënt en de Redery door de loosheid van den
Chirurgyn verfchalkt.
Zoo de bovengenoemde uitrekking niet genoeg

SPREUK VAN BOERHAAVE. 123
noeg voldoende is, zal men fterker uitrekking
kunnen doen door een katrol, waaraan banden
zyn , om het opperarmbeen vast gemaakt. Hec
katrol dient , zoo wel als de patiënt , ftevig
vast gemaakt te worden. Indien dan twee helpers
door middel van een handdoek het lighaam en
de deelen tegenhouden, kan men een zeer fterke
uitrekking met het katrol doen , zynde veel min­
der pynelyk dan de glosfocomia, welke alle door
hunne tegenrekking de lyders zeer teisteren. Het
komt toch maar op de rekking van het deel voor­
naamlyk aan; de tegenrekking dient enkel om hec
medegeeven van den -lyder te verhinderen; en
daar toe is, als de lyder vast zit, de tegenrek­
king van fterke helpers voldoende. Zoo alles
niet baat, moet men, niet alleen om zich van
zyn pligt te kwyten , maar ook omdat wy en
anderen het met goed fucces gedaan hebben, de
glosfocomia beproeven.
II1 P P 0 c R A T E s heeft een ambe uitgcdagt, wel­
ke, hoewel buiten gebruik geraakt, nogthans gele­
genheid gegeven heeft tot veel werktuigen. P E T I T ,
DU VERNEY,HEISTER, u MI o o R N , elk meent
dat zyn werktuig het beste is. Dat van PUR-
MAN (tf) verdient boven alle werktuigen gekoo-
zen te worden; en PLATNER zegt, dat het boven
allen uitmunt (£). Men kan het afgebeeld vinden
r
a~) Chirurg, curios. pag. 692.
li) Tom. II. p. 266.
in

124 C TERNE O V E R . D E
in de 18. figuur van de derde plaat by PLATNER,
Nederduitfche uitgaaf. In waarheid, dit inftru-
ment kan met vrugt gebruikt worden, als men 'er
handig mede weet om te gaan, zoo de bovenge­
noemde vrugteloos zyn. Alle overige ontleedin­
gen helpt men best door de handgreep. Wan­
neer het dyebeen niet door middel van doeken en
ftrikken herfteld kan worden , zyn gemeenlyk de
werktuigen fchadelyk.
Dat volkomen dislocatien van de dye herfteld
zyn, vindt men uit verfcheiden Schryveren aange­
haald door den Heer Doctor HOUTTUYN (V).
Maar door werktuigen zulks verrigtende , heeft
men te vreezen, dat de lyders veel flegter en man­
ker zullen herftellen ; waarom men dezelve ge­
meenlyk agterlaat. Simplex veri figillum.
De enkelvoudigheid in 't doen van operatien te
betragten is van groot nut en gewigt. Hoe
minder inftrumenten men uitkraamt by het doen
van operatien ,hoe beter; en vooral dienen zy niet
in 't oog van de ongelukkige lyders te leggen.
Geen inftrumenten zyn 'er, welke men meerder
gebruikt, dan waarmede men aderlaat. Het lancet
verdient, om zyn zekerheid, veiligheid en eenvoudig­
heid, altoos tot het aderlaaten gekoozen te worden.
De knippen zyn verwerpelyke inftrumenten. Zoo
lang men goede lancetten bekomen kan , moet men
CO Aantekening op PLATNEK, pag. 2?

SPREUK VAN BOERHAAVE. 125
nooit een knip gebruiken. Onhandige , lompe ,
ongefchikce handen en waanwyze koppen maaken
'er het meeste gebruik van. Knippen werken onveiliger
dan lancetten. Een lancet kan een handig
Heelmeester bellieren, zoo hy wil, en 'er een opening
daar mede maaken, zoo groot en klein als noodig
is en hem goeddunkt; en zoo een ader diep legt,
kan hy die vervolgen. Daarentegen, als men den
knip laat fpringen, is hy buiten de magt van den
Heelmeester; zyn diepte kan niet vervolgd of bepaald
worden; wanneer de lyder eens onverwagt den
arm beweegt, en de haan is overgehaald en gefprongen,
dan is men niet zoo in ftaat om het vlym te
bepaalen als het lancet. De grootte der opening
hangt niet af van den wil des Heelmeesters, maar van
het vlym ; de flag, dien hy veroorzaakt, doet altyd
fchrikken aan de geenen, Welke men aderlaat.
Noodzaakeiyk is het, dat Chirurgyns hunne leerlingen
leeren de linkerhand zoo wel te gebruiken
als de regter: want als men met de regterhand op
den linker arm aderlaat, verrigt men nimmer zoo
zindelyk en veilig de operatie; waarom ik gewoon
was myn leerlingen altoos eerst met de linkerhand
op den linkerarm te leeren, en dan met de regterhand
op den regterarm onderwees het lancet te
beftuuren. De knip is een vreemd product ; wy
laaten die ook aan vreemdelingen over, en inzonderheid
aan de Paardemeesters; wy verkiezen
het eenvoudig lancet. Simplex veri figillum.
Dat

126 C. T E R N E O V E R D E
Dat de eenvoudige inlhumenten en kunstbe­
werkingen duidelyk het .kenmerk van het waare
zyn, blykc aan de groote verbetering, welke de
operatien ondergaan hebben, enkel door 'c gebruik
van eenvoudiger werktuigen en handgreepen. Het
yslyke armatuur , door Heelkundigen bedagt,
maakt het ons niet moeijelyk om te begrypen ,
waarom CATO hen uic Rome jaagde. Welke
verbaasde, wreede én verfchriklyke werktuigen
heefc men niec al bedagt om een borst van een
vrouw b. v. af te zetten ! Wreede beugels, haa-
ken, nypende tangen, fteekende vorken, het door-
fteeken met naalden, en welke onbermhartige werk­
tuigen niec al meer, om de borstfchyf van den
mujculus pectoraüs af te haaien! gelyk te zien is by
HELVETIUS, HEIgTER, ULHOORN, TABOR,
PLATNER, enz.: Ondertusfchen heefteen Heel­
meester niecsdan een kloek hare, een gefchikté hand
en een fcherp mes noodig. Welk een eenvoudigheid J
Welk een verbetering J welk een vermindering van
skeligen toeftel! De Heelmeester plaatse, by voorr
beeld, de lyderes wel en vasc, laac den arm uitge-
ftn kc agterwaards houden, en vae mee zyn linker­
hand de rnam, haalt dezelve van de borstfpier af,
en fepareert mee zyn feherpfnydend mes de borst
van den onderleggenden mujculus pectoraüs af.
Ook komc hec 'er niec op aan, of hy van onderen
of boven begint te fnyden. De bloedftorting, zal
een kloek en handig Heelmeester niet beletcen te
wer-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 127
werken. Door een goed verband en gradueele
drukking kan men na de operatie de bloeding meester
worden; doch het is goed, dat een Heelmeester
altoos, alshy operatien van gewigc moet doen,
onderfchep - naalden by de hand heeft. Welkeen
onderfcheid, en welk een verbetering heeft deeze
operatie niet ondergaan door de eenvoudigheid!
Wat menfchelyk Heelmeester zal die yslyke inftrumenten
en wreede werktuigen ooit gebruiken?
Waarom pronken 'er de kasfen nog mede , tot
fchrik der lyderen ? Men doe ze weg of een gordyn'er
voor, op dat niemand zie, hoe barbaarsch
men eertyds de loflyke Heelkonst uitoefende !
Simplex veri figillum.
Welk een verbetering heeft de amputatie der
ledetnaaten niet ondergaan, federt dezelve enkelvoudiger
behandeld wordt! Eer het tourniquet
bekend was, had men de wreedheid het vleesch
met een gloeijend mes door te fnyden, gelyk VE-
SALIUS, die uitmuntende Anatomicus, doch ongelukkige
balling, deed (d). Hoe deeze operatie door
den tyd en door eenvoudigheid verbeterd is, kan
men vinden in de Hist. de VAcad. des fciences de
Van. 1732, en inzonderheid, by SHARP in zyne
oordeelkundige Aanmerkingen.
Het is altoos veiligst, by het doen van zwaarr
wigtige operatien , weinige, doch genoegzaam
kun-
(J) Chirurg, magn. Lib. F. Cap. XII. pag. 1083,

is8 C. TERNE O V E R DE
kundige, eerlyke en handige helpers te hebben,
welken, zoo wel als den Heelmeester, die de ope­
ratie doen moet , het welzyn van den lyder ter
harte gaat. Niet zonder reden fchryft men de ge­
lukkige operatien van LË DRAN daaraan toe, dat
hy door kundige en eerlyke Heelmeesteren on-
derfteund wierd.
De helpers moeten zeiven ook de operatien
verfhan, en telkens aan de oogen en handen van
den Operateur kunnen zien , welk werktuig zy
verpligc zyn hem toe te reiken , zonder dat hy
behoeft te fpreeken. Alle aterlingen, welke dit
waare oogmerk niet hebben, en die men voor­
af weet dat koomen uit haat, nyd, bedilzugt ,
eigenbaat, en om den Operateur te traiteren, ge­
lyk, helaas! veeltyds, dat fchande genoeg is, on­
der Genees- en Heelkundigen plaats heeft, moet
een Operateur afweeren; en de Overheden die­
nen die vryheid aan Heelmeesteren te vergunnen;
van kwakzalvers fpreek ik niet. De ondervinding
heeft geleerd, dat tot het doen van de amputatie,
een regt mes zoo gefchikt is als een krom mes;
en als een Heelmeester een regt mes gebruikt,
wint het een ander mes uit, om dat, wanneer de
onderarm of het been onder de knie geamputeerd
word, het zelfde mes gebruikt kan worden om het
vleesch tusfchen de twee beenpypen weg te fnyden;
waarom veelen het regte mes verkiezen, het welk,
gelyk HOUTTUYN zeer wel zegt, den yslyken
toe-

SPREUK VAN BOERHAAVE*
toeftel, doch tevens, dit beken ik, de prachtige ver­
tooning, verminden. Simplex veri figillum. Hec
lange tweefnydend mes is dus onnoodig, zoo ook
dat mes,'t welk GARENGEOT ons afbeeldt.in zyn
Traité des inflrtiments de Chirurgie „pag. 17a.
De meeste Heelkundigen zyn'er voor, dat men een
band ter geleiding van het mes binde om het deel dac
afgezet zal worden; maar hier tegen komt in aanmer­
king , dat, zoo draa men het mes gezet heeft, de band
ons gezigt ontwykt; weshalven deszelfs dienst weinig
gefchat moet worden. Ook heb ik gezien, dat hec
mes over den band ging. Misfchien was het beter,
dat men den band voor het mes bond, of voor de
plaats, daar men fnyden moet; misfchien doch 't is
nog beter geen band te gebruiken. Zonder denzei ven
heb ik de operatie zeer vlug zien verrigten.
Twee banden om het deel te binden, dat afge­
zet moet worden, zoo als ULHOORN wilde, is
volflrekt onnoodig; en de Heelmeesters , die zoo
onhandig zyn , d3t zy twee banden noodig hebben
om het mes te bellieren, zyn myns bedunkens niec
gefchikc tot zulk een operatie.
De koperen ring , door den oordeelkundï-
gen ÜLHOORN uitgedagt, en afgebeeld Tab.
V. Fig. 8, 9, in 't werk van HEISTER, cm hec
.vleesch tegen te houden naa de doorfnyding, is
ook te omftandig en onnoodig. De twee Heel­
meesters , die den arm of hec been van boveri
vast houden, zyn genoeg in ftaat om het vleesch
IX. DEEL. Ï op-

tgo £ T E R N E O V S R DB
opwaards te haaien, ten einde het onder het afzaagerï
niet hindere. Ook trekt het vleesch van zelf naar
agteren. Zoo zulks niet genoeg het vleesch te rug
houdt, verkiezen fommigen een linnen doek om
het vleesch te rug te houden. MON'RO verwerpt
dien, en niet zonder eenige redenen; doch een dunne
linnen of zyden doek is nog te verkiezen boven den
ring van ULHOORN. De arterie-tang, valet apatin,
ons by GARENGEOT afgebeeld , is ook een onnut
meubel (e). Zie Doctor HOUTTUYN Cf). — De
zaag, weike gebruikt wordt om het been af te zaagen
, wordt gemeenlyk met te veel fieraad voorzien.
De gemeene eenvoudige kabinet- of kasmaakers
- zaag is boven alle andere te verkiezen; en als
een Chirurgyn voorzigtig en gelyk het been of de
beenderen afzaagt, heeft hy geen tang noodig
om de fplinters af te knypen. Alle die inftrumenten,
welke voorheen tot het affchrappen van 't
beenvlies gebruikt wierden, zyn ook onnoodig. Zoo
men na de operatie door plukfel, bovist of geprepareerde
fpons , en een goed verband, de bloeding
kan fluiten, is het best zulks te verkiezen. Zoo evenwel
de Heelmeester daar aan twyffelt, is het raadzaamst
de onderfchepping der vaten in 't werk te
ftellen; doch men moet zoo ruirafchootig met de
hegting of onderfchepping der vaten niet omgaan
als SHARP gewoon was te doen. Zie de
Hee-
(e) Traité des inflruments.
(f) Aanmerkingen OPJLATNER, Tom. Lp. 193.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 131
Heeren MARTENS, VAN GESSCHER en VAN
WY, in de bekroonde Verhandelingen van hec Ge-
nootfchap , onder de Zinfpreuk Servandis Civibus.
Men kan ook over de bloedllortingen mee zeer
veel nut leezen de Verhandeling van den Heer
BALTHAZAAR, over de bloedfiortingen. — Om
nu niec langer hec geduld van hec Genootfchap ce
vergen, zal ik geen meerder byzondere gebreken
öf operacieri aanhaalen, welke door eenvoudiger
behandeling verbeterd zyn. 'c Zy genoeg, uic deeze
voorbeelden geleerd te hebben, dat de eenvoudige
genees- en heelmiddelen, handgreepen en operacien
de Waare zyn. Dit óveral in 't oog houdende,
zullen Wy de.natuur op eeri Jtragtdaadige manier
kunnen ce gemoec komen, onderfteunen ,. volgen ,
en Wac door de natuur zónder hulp der konsc ge­
heel onmoogdyk is; veilig, zeker, en verftandig
ter uitvoer brengen. Laat ieder' Heelmeester zig
bevlytigen om alle omftandige handgreepen, alle
önnoodige operatien en inftrumenten , zoo veel
maar eenigzins mogelyk is, te vermyden, altoos
gedagtig zynde aan de voortreffelyke Zinfpreuk
van onzen grooten BOERHAAVE : Het een­
voudige is het egte kenmerk van het waare.
Dan , dan zal de edele Heelkonsc een coppunt
ftygen, zoodanig, dac het laate nageflagt over
haare verbetering zal juichen, en zig verwon­
deren , hoe men eertyds zoo omftandig , wreed
cn ongefchikc heeft kunrten te werk gaan. Dan
- I a zul?

Ï3s C. T E R N E OVER DÉ
zullen de ongelukkige lyders het waare heil erï
de gelukkigfte geneezingen ondervinden. Dan zal
't blyken, dat wy met weinig inftrumenten veel ,
zeer veel kunnen ten uitvoer brengen; dat wy nog
een menigte van kogeltangen , trekkers, fchroeven,
haaken, ysfelyke mond-, fondament-, moeder-
en oogenfpiegels , verborgene en onzekere
fnymesfen, tot het opereeren van breuken en andere
konstverrigtingen, als ook een vervaarlyken
toette!-van fpuiten, brandyzers, knellende keurslyven
(welke door een fyn bedrog de kinderen mismaakter
maaken, en alleen tot byna een goudmyn
voor de leveranfiers verftrekken), en andere oraflagtige
werktuigen, te veel om op te noemen,
ontbeeren kunnen.
Ik gaa over tot myne'derde of laatfte Afdeeling,
waarin ik de Zinfpreuk van BOERHAAVE zal
tragten betrekkelyk te maaken op de Vroed- of
Verloskunde.
DER-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 133
D E R D E A F D E E L I N G .
De zinfpreuk van onzen grooten BOERHAAVE,
fimplex veri figillum, betreklyk op de
Heelkundige Verlos- of Vroedkonst
gemaakt.
D e Vroedkonst, een onaffcheidelyke gezellin der
Geneeskonst, een der voornaamfte en zwaarwigtig-
fte takken der loflyke Heelkonst, is een konst en
weetenfchap, welke-, door een voorzigtig beftier van
de kragten der natuur , de in baarensnood zynde
zwangere vrouwen in natuurlyke., moeijelyke en re-
gennatuurlyke gevallen, op een gemaklyke, voor-
zigtige, fpoedige, eenvoudige, zekere en waare
wyze, alle mogelyke hulp toebrengt, alle hinder-
paalen uit den weg ruimt, de vrugt een vryen
uitgang te weeg brengt , en na de verlcsfing
moeder en kind verzorgt. De Vroedkonst is de
voortreffelykfte en noodzaakelykfte konst, boven
alle andere te fchatten. Allen worden wy im­
mers gebooren ; niemand, van den grootften Vorst
tot den armften bedelaar, is een andere weg ge­
baand dan een pynelyke geboorte; en het oogenblik,
dac de natuur ons ter geboorte fchikt, is dikwyls
voor de vrouwen en kinderen zoo naar, dat, in­
dien de konst geene hulp vertehafce, moeder en
kind beide zouden omkomen. De berugte daaden
I 3 van

134 C. T E R N E O V E R DE
van JULIUS CES AR zouden ons voor altyd
onbekend gebleeven zyn , was niet door de
gevaarlyke keizerfneede zyne geboorte te weeg
gebragt. En duizenden vrouwen en kinderen
Zyn aan deeze uitmuntende konst het leven en
da gezondheid verfchuldigd. 'Er is geen konst of
weetenfchap tc bedenken , daar de maatfchappy
meerder aan gelegen is dan aan de Vroedkonst; en
ondertusfchen is 'er geen konst, daar fommi-
gen minder werk van maaken. Aüerbeklaa-
genswaardigst is het, dat deeze zoo noodzaakelyke
konst, die langs eenvoudige en waare wegen
zoo ten toppunt gefleegen is , nog door zulke
onbekwaame en ongefchikte handen op veele plaat-
fen van onze Republiek zoo heidens dom uitgeoe­
fend wordt, dat veele baarende vrouwen en onno­
zele kinderen , op de erbarmlykfte en ongelukkigfre
wyze, van aller kundigen hulp ontbloot, jammer-
lyk omkoomen; waardoor de Staat van zyne in-
woonderen beroofd wordt, en dus zyne behendige
en wezenlyke welvaart moet ontbeeren.
Ongelukkige Vrouwen! inwooneresfen van myn
dierbaar Vaderland! gy verdient ons zugten, ons
treuren , ons medelyden ; voor u is 't dat wy
in de bres treden , en zoo menigmaal ons lee­
ven , onze gezondheid, en al wat ons dierbaar is,
opofferen. Ongelukkige Landman, die den Staat
van zoo veel nut zyt! Burgers van 'Nederland !
moeten fommigen van u , voor uwe opgebragte
fchat-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 135
fchattingen en lasten, waarmede gy de Republiek
onderfteunt, zoo menigmaal uwe tedere en lieve
echtgenooten , uw zwak kroost, uit uwe armen
25ien rukken, door een te vroegen dood de braafïïe
moeders voor een talryk huisgezin zien omkomen,
welke een kundige hand en een voorzigtige, wyze
en gezonde Staatkunde zoude hebben kunnen fpaa-
ren ? Myn ziel zinkt weg van medelyden , als ik
herdenk, wat ik gezien , gehoord, ondervonden
heb , en nog daaglyks ondervind. Met regt be­
klaagde PRIMKROSIUS de vrouwelyke fexe, en
de vroome Doctor VOET hadc groote redenen
om op deezen droeven toon te zingen.
Al, wac voorheen ooic juichce , creurc;
Hecaardryk weigert nu den landman zyn vermoogen;
De woeste wolken, door den donder afgefcheurt,
Bedekken, al ce vaak, de blaauwe hemelboogen.
Maar ftorc daar iemand uic met regt zyn jammerklagt,
Hec is hec vrouwelyk gcflagc.
De ziel, mee zwakker vac omzet,
Voelt dies te feller al de doornen van dit leven;
En 't lighaam draagc met fmert de vrugc van 'c huw-
lyksbed,
Die 'c laas! te dikwerf moet al dervende overgeven ,
En noemen die, cerwyl reeds de adem vlugc tot God ,
Of Benoni, of Ibbod (g).
GO 7* .
I 4
Wan-

136 C. T E R N E O V E R D E
Wanneer zullen fommige Regenten van Ster
den en Dorpen wys worden , om door het
vermeerderen hunner inwoonderen hunne waa­
re en wezenlyke rykdommen te vermeerderen, en
beter zorge draagen, dat bekwaamer, gtfchikrer
en kundiger Vroedvrouwen aangefteld worden ,
die de nuttige Vroedkonst loflyk kunnen uitoefe­
nen , waaraan een man gerust zyn vrouw en kind
kan vertrouwen, en die de voor haar ondoenlyke
verlosfingen , te regter en bekwaamer tyd aap
Vroedmeesters overgeven'?
Gelukkig nog;hans is het, dat de natuur het be-
koorlyk geflagt zoo ffandvastig en onverzettelyk
blyft vergezellen, en de meeste baaringen, zonder
dat de konst te pas komt, helpt voorfpoedig ter
uitvoer brengen. Was zulks niet, moest de konst
meermaalen re hulp koomen, onze Republiek zou
fpoedig ontvolkt worden en verarmd zyn ; maar
veelligt zoude men dan beter agt geeven op de
bekwaamheid der Vroedvrouwen , dat thans ver­
zuimd wordt, doordien het verlies zoo llerk niet
in 't oog valt. Maar ter zaak! —
De eenvoudigheid is het kenmerk van dc
waare behandeling in natuurlyke, moeijelyke ,
en tegennatuurlyke baaringen. In eene gezonde
vrouw, welke op haar tyd van zwangerheid i$, en
wel gefteld van deelen en bekken is, daar het kind
£n de baarmoeder in een regte legging bevonden
wordt,

SPREUK VAN BOERHAAVE. Ï37
wordt, en daar waare weeën de baaring "getrouw
verzeilen, kortom daar alles natuurlyk is, heefc de
natuur geen of weinig hulp van nooden;de natuur,
van niemand geleerd , volbrengt alles beter
dan de konst immer doen kan. Geen geneesmid?
delen zyn 'er nodig om de natuur op te wekken,
noch om pynen ce ftillen of ce doen bedaaren; ook
koomen geen konftige handgreepen nog te pa s
om de natuur te helpen. Eenvoudig de natuur
af te wagten is hec werk van een verftandig Vroed­
kundige , die binnen weinig tyds de vrouw tot
een blyde moeder maaken zal.
Een Vroedkundige dienc by een natuurlyke baa­
ring nogthans tegenwoordig ce zyn, om van de
natuur te leeren,en dezelve te dienen. De natuur­
lyke baaringen leeren ons den natuurlyken ingang
van hec kind, in en uit hec bekken, en hoe de
natuur werkt om een vrouw van een kind te ver-
losfen; waardoor wy in ftaat gefteld worden om,
in moeijelyke en tegennatuurlyke gevallen, een­
voudig de werking der natuur ons ten nutte te
maaken, en dezelve , zoo veel ons mogelyk is,
onder onze konstbewerkingen te volgen. Gelyk
een regte lyn, als de eenigfte in haar aart, het
rigtfnoer is, naar welk men de afwykingen van
een kromme lyn bepaalt; zoo is de natuurlyke baa­
ring , als de eenige in haar aart, de regel en het rigt­
fnoer, waar naar men de afwykingen der overige
I 5 baa-

133 C. T E R N E O V E R DE
baaringen beoordeelt (ji). Een Vroedkundige is ver-
pligc om in een natuurlyke baaring geenzins de na­
tuur te verkragten, maar eenvoudig haar te dienen,
en wat haar hinderlyk is, uit den weg te ruimen.
Hy dient haar door de baarende goede hoop te
geven, en te verzekeren van een gelukkige verlos-
fing. De hoop geeft moed, de moed fterkte en
kragt;en daardoor wordt de natuur opgewekt, om
den last der pynen geduldig te verdraagen; daardoor
verkrygen de baarende vrouwen een geloovig verr
trouwen op de albeftierende en aanbiddelyke
Voorzienigheid. Hy dient de natuur, en ruimt
uit den weg wat haar hinderlyk zyn kan, door de
veelheid der omftanderen en nieuwsgierige vrou­
wen te verdryven, een fchandelyke gewoonte in
fommige Steden en Plaatfen, daar geheele buurten
famenkoomen by een vrouw , die in arbeid
is, voornaamlyk by gemeene lieden; waardoor de
lugt bedorven wordt, door de menigte van uit-
waasfemingen, zoo dat een vrouw geen vrye lugt
Jtan fcheppen, en dus benaauwd worde en te zwak
om haare pynen te verwerken. Ook moesten door
hoog gezag de fmul-partyen kort na de verlosfing
verbooden worden, waar door fatzoenlyke lieden
byna geruineerd worden.
Een Vroedkundige dient de natuur , en ruimt
(T) STEIN Anleitung zur geburtshnlfe. Tom. II. p. i.
uit

SPREUK VAN BOERHAAVE. 139
uic den weg al wat de natuur kan hinderen ,
als het water in de blaas, de drek in de darmen»
welke fomtyds in de allernatuurlykfte baarin­
gen kunnen hinderen. Hy dient de natuur, door
de baarende af te raaden het geen haar fchaaden
kan, en aan te pryzen het geen haar nuttig en
dienftig is. Hy onderfteunt de baarende,en maakt
haar alles zoo gemaklyk als mogelyk is. Hy verbiedt
of gebiedt haar al of niet haar pynen te verwerken,
Hy maakt zich, onder zekere voorwaarden, geheel
eigen den wil en de neigingen zyner baarende,
zoo dat alles, wac hy haar ten besten raad,gehoor­
zaamd en opgevolgd wordt; en ter regter tyd plaatst
hy de baarende vrouw op 'c bed zoodanig, dat de
uitgang van de vrugt niet belet worde. Door de
weeën worden de vliezen gebroken ; de wateren
ontvlieden; de vroede hand zorgt, dat de baarende
vrouw wel gelegd, en goed onderfteund worde,
zoodaanig dat zy met kragt haare pynen op de
gemaklykfte wyze verwerken kan, onderfteunt en
beveiligt het perineüm , op dat hec door den gewel­
digen en ce fchielyken doorgang van hec kind niet
verbreeke; en eindelyk, hy ontvangt uit handen
van den milden Geever der natuur het kinds hoofd.
De natuur het hoofd van \ kind dus wonderbaarlyk
ontwikkeld hebbende, herftelc zich van haare ver-
moeijing fpoedig; hec aangezigc van 'c kind draait
zich min of meerder zydewaards; en hec lighaam
van hec kind zoekt .met zyne fchouderen de onder-
fte

140 C. T E R N E O V E R ® t
fte en wydfte opening van 't bekken uit te gaa*
Deeze omwending gemaakt zynde, komt 'er een
nieuwe pyn, welke de geheele vrugt naar buicen
brengt; en de hand der Vroedkundige beftiert het
kind zoodanig , dat het hoofd naar de eene lies
der vrouw, en de beenen naar de andere zyde zig
komen te plaatfen, waar door de navelftreng van
alle rekking bevryd wordt. Het kind gebooren
zynde, bindt men de navelftreng met één bindfel
(meerder komen niet te pas, of'er moeten meer­
der kinderen zyn te wagten) , fnydt het van de
ftreng af, en geeft het, in een luur, aan een der
omftanderen over. De Vroedkundige wind de
ftreng een of meerder fiagen om zyn vinger van
de linker- of regterhand , en doet dezelve byna
gefpannen ftaan, waarop kort of langzaam, de na­
tuur der baarmoeder weder in beweeging komt,en
door nieuwe pynen de naageboorte naar buiten
zoekt te ontlasten, welke de vroede hand ontvangt
of met de vingeren vat, en naar buiten brengt.
Waarop men de vrouw vanfchoon linnen voorziet,
een breed fluitlaaken om 't lyf of den verfiapten
onderbuik doet , en beveelt haar een diepe rust
en ftille plaatzing. Gelyk een vermoeid mensch, die
van een lange of korte lastige reis komt, verlangt
om te rusten, zoo verlangt de afgematte vrouw ook
'er naar, en geen omftanderen moeten zulks hin­
deren. Hec kind, gezuiverd en gewasfchen zynde
mei

SPREUK VAN BOERHAAVE. 14!
met zeepwater of met boterbief, dat wat raorfiger
is, en geen hinder of ongemak hebbende aan de
deelen, moet eenvoudig zagt gebakert worden naar
de wyze van 't land, doch moet niet als een ge­
vangene daar in gekluisterd worden. Dus leert
men van de natuur, en komt , in de natuur­
lyke baaring, de natuur te hulp. Te vergeefsch,
ja fchadelyk zyn fommige handgreepen , welke
men in 't werk gefteld heeft, om het.verfcheurett
van den bilnaad voor te komen,. inzonderheid de
manier welke SÏEIN voorftelt, óm de vingeren
tusfehen dit hoofd en hec perin&üm gekromt te
plaatfen, en dus het hoofd naar buiten te bren*
gen (0; die zou de regte handgreep zyn om het
përineüm ce doen fcheuren; en ik kan niec be-
grypen, hoe zoo een domme handgreep in een
sTE IN opkomc; want elk, die gezien of gevoeld
heefc, hoe een kind den uitgang van de fchede
pasfeert, moec zig 'er over verbaazen; en de Roon-
huyfiaanfche hefboom, welken hy daartoe aam-
prysc , als geen vingeren naar binnen kunnen, is
ook te verwerpen. STEIN klaagt,.dat .de Vroed r
vrouwen te weinig inzigt hebben om in dit
geval den hefboom- te kunnen gebruiken.; en
wy zyn blyde dat zy 'er niets van w.eeten ,
door dien dezelve fchadelyk is. Ook is te ver­
werpen de buigzaame plaat, welke GEHLER aanpryst
(t) Ankitimg zur geburtshülfe, §. t>or.
1

14* C. TERNE ó v E ti b c
pryst

SPREUK VAN BOERHAAVE. 143
ftonds af re haaien, zelfs voordat men het kindvari
de ftreng gefneeden heeft. Eenvoudig de natuur
af te wagten en ter regeer tyd dezelve, als de na­
tuur gereed is, naar buiten te brengen, is de
Vroedkonst verftandig uitoefenen. Men kan hier
over naazien RUISCH, DE REUS en inzonderheid
VAN DER HAAR (m), offchoon de uitmuntende
Verhandeling van den Heer VAN DER HAAR, in'
moeijelyke naageboorcen , my wat te algemeen
voorkomt, en men in die zwaare gevallen eenige
uitzondering dient te maaken, en de verlosfing
door de hand ter uitvoer te brengen.
Alle vrouwen nogthans baaren zoo gelukkig
niec, en alle kinderen koomen zoo gemaklyk niet.
Een menigte hinderblokken en oorzaaken vindc
men in de naageboorte, welke de baaringen fom­
tyds moeijelyk, tegennatuurlyk, ja, langs de na­
tuurlyke wegen, geheel onmogelyk maaken, waar
over men kan nazien HIPPOCRATES, AVICEN-
NA, P. AEGINETA, HILDANUS, PARÉ, VAM
DEVENTER, MAURICEAU, VAN HOORN,
SMELLIE, LEVKET, VAN DOEVEREN, ROË-
DERER, STEIN, FRIED, PLENCK, STEIDEL,
VAN DE LAAR, VAN LEUWEN, SAMOILO-
WITZ, en anderen.
De Genees- Heel- en Vroedkundigen hebben
van
(?») Bataafsch Genootfchap te Rotterdam, IV. Deel.

144 C. T E R N E OVÊÜ DÉ
van alle tyden af getragt deeze hiriderpaalen tö
overwinnen. Hoe ver zy daar in geflaagd zyn
door eenvoudige wegen, leert de dagelykfche be­
vinding. Voor dat de eenvoudige en nuttige leer-
ftelling, van de verkeerd-leggende kinderen te keé-
ren, en by de voeten te verlosfen, algemeen be­
kend was, en ter uitvoer gebragt wierd , was hec
met de baarende vrouwen, in die gevallen, akelig
gefield. Door de omflandige, moeijelyke en on-
verftandige. handgreepen , om naamlyk het kind
met het hoofd voor te werken, of met haaken
en tangen te verfcheuren, zyn duizenden vrouwen
en-kinderen, als martelaaresfen der onkunde, ge-
fneuveld, welke wy thans door eenvoudige hand­
greepen wiskunftig zeker kunnen fpaaren, als ter
regter en bekwaamer tyd de noodige hulp worde
toegebragt. Gelukkige verbetering voor de fexel
PETRUS FRANKEN was het , die de nuttige
leeritelling en eenvoudige konstbewerking, van
de verkeerd-leggende kinderen te keeren en by
de voecen te verlosfen ,. leerde, in een Verhan­
deling over de Breuken , welke te Lyon in
't jaar 1561 te voorfchyn kwam. Misfchien heb­
ben de fchriften van CELSUS en PAULUS AEGI-
NETA hem daartoe aanleiding gegeven. Waar over
mtn kan naazien G. VAN DOEVEREN in zyne
Obfervationes Academicae.
Deeze eenvoudige en nuttige handgreep, ge­
grond

SPREUK VAN BOERHAAVE. 145
grond op reden en het maakfel der deelen, won,
gelyk 'c met meerder nuttige zaaken in de Genees- en
Heelkunde gaat, egter, weinig veld. Door A M B RO-
SIUS PARÉ , die de Heelkonst in veele gevallen
eenvoudiger gemaakt en verbeterd heeft, werd
nogthans 't eenvoudig leerftuk van de keering en
de verlosfing by de voeten in een helder daglicht
gefteld. GUILLEMEAU, zyn leerling, belchreef
dezelve deftig. MAURICEAU hervormde byna
de geheele Vroedkonst, en leerde niet alleen de
keering, maar toonde door zyne practyk de nut­
tigheid, noodzaaklykheid, gemaklykheid , en een­
voudigheid daarvan aan. V A N DEVENTER oefen­
de dezelve ook met vrugt en goeden uitflag. Naa
MAURICEAU en VAN DEVENTER weet ik
niet dat het ooit in een Vroedkundige, die een aas
gezond verftand hadt, opgekomen is , die konst-
bewerking te laaten vaaren in verkeerd leggende
gevallen; maar aanmerklyk is dezelve verbeterd.
Wel is waar, men is te ver gegaan, en men heefc
geleerd dezelve in 'c werk te nellen daar zy
niet nodig was, gelyk BOUNDER, een blinde naa-
volger van zyn leermeester SERIN, leert, de­
zelve ten uitvoer te brengen in de allernatuurlykfte
baaring (ji). Doch zulks is kwakzalvery, die een
braaf man niet betaamt te fchryven of te doen.
Ge-
(») Disf. fistens ntv. method. retnovendi a partu Omnta $
qua pravideri posfunt, obftacula. Argent, 1775'
IX. DEEL. K

146 C. TERNE ovïïii DE
Gelukkig, dat dit gevoelen nimmer ingang zal vin­
den ! Allerfraaist vindt men het waanwys en onver-
ftandig gevoelen van BOÜNDER wederlegd door
den Heer VAN LEUWEN, Med. Doctor te Amfter­
dam; zie zyn uitmuntende Verhandeling (0). De
keering is veel eenvoudiger,gemaklyker,zekerder,
en mindergevaarlyk, dan de omftandige konstbewer-
king, welke HIPPOCRATES en anderen voor
de tyden van FRANKEN en PARÉ leerden,om het
hoofd voor te werken in een verkeerd leggend kind.
De eenvoudigheid en gemaklykheid , waarmede
deskundigen dezelve verrigten, toont genoeg, dat
zy de waare handgreep is om een verkeerd leg­
gend kind te verlosfen. — Meest altoos is het on-
mogelyk, in verkeerd leggende kinderen, het hoofd
zoodanig voor te werken , dat het in een na­
tuurlyke legging komt. Zy, die de hand in de
baarmoeder gehad hebben, om vrouwen te verlos­
fen , weeten 'er de moeijelykheid van; en bloote
oordeelkundigen, theoretici, valt het niet moeijelyk
zulks te begrypen. Daarenboven, al konde men het
hoofd in een natuurlyke legging plaatfen, hoe komt
het dan nog door het bekken? Een vrouw, die
reeds zoo veel geleeden heeft door de hand van een
Verloskundige, is vermoeid, kragteloos, afgemat,
en krygt weinig hulp meer van de natuur; ja, ge-
meen-
tj)) Disf. de art is obïï. hoiiirn. prae veterum prafiantia,
ratione part. difficil. et praternatural. pag. 49.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 147
meenlyk houden alle pynen op, welke de verlos-
fing moesten afmaaken. Met de handen is het niet
mogelyk het hoofd te vatten; daar is nergens vac
aan; en om zyn rond- en gladheid ontflipt het ons.
Zoodanige inftrumenten , welke de hoofden der
kinderen zagt omvatten, en de kinderen leevende
konden ter waereld brengen, waren den Ouden
onbekend; niets fchoot 'er over om de vrouwen
nog te redden, dan zekere doodelyke werktuigen
voor het kind aan te leggen, welke niet min ge-
vaarlyk zyn voor de moeders ; ja , men moest
de kinderen plukken, als de fperver de duif. Welk
een zieltreffende aandoening geeft zulks niet!
en wat een akelige vertooning aan Vroedkundigen
en omftanderen, waarin nog eenige menfchelyk-
heid is ! Ja, in onze dagen, daar wy van beter
werktuigen voorzien zyn , die de hoofden der
kinderen zeer zagt kunnen omvatten, zonder
. de huid zelfs te kwetzen, en voor de moeders min­
der gevaarlyk zyn, verdient de verlosfing by de
voeten van verkeerd leggende kinderen nog den
voorrang, dewyl men de geheele verlosfing daar­
door gemaklyk en eenvoudig ten einde brengen
kan ; en waar is een Vroedkundige, die anders
leert of doet, welke geen openbaare befpotting
waardig is ? Wel is waar, dat veele Vroedvrouwen
van geen andere keering weeten, dan van die om-
buiteling en keering, welke zy zig inbeelden in
of naa de zevende maand plaats te hebben, hoe-
K a wei

148 C. T E R N E O V E R DE
wel dezelve nimmer plaats heeft, dan in de harfe-
nen van domme en ftyfhoofdige menfehen, en op
onkunde gegrond is , ja , tegen een verftandige
redenkaveling en het maakfèl der deelen ftrydt, en
tegen de daaglykfche ondervinding aanloopt, die
men by miskraamen en door het onderdaan ten
tyde der zwangerheid verkrygt; zie vAN DOE­
VEREN Ja, helaas! in onze dagen, zyn
'er nog Vroedkundigen en Artfen , ten minften
die 'er den naam van draagen , die van geen
andere keering weeten, dan van die, welke in de
zevende maand valschlyk gemeend wordt plaats te
hebben , om het hoofd in een regte leg-'
ging te keeren; zy zyn in dit ftuk , gelyk in
alle oude vooroordeelen en overleeveringen, vol­
komen Hippocratisch. — De verlosfing by de
voeten is, in alle verkeerd leggende kinderen, het
egte kenmerk van de waare en verftandige uit­
oefening der Verloskunde. Om de keering en de
verlosfing by de voeten van verkeerd leggende
kinderen gelukkig te doen , ook in andere moei-
jelyke en verkeerd leggende hoofdgeboorten, waar
men deeze konstbewerking ter uitvoer moet bren­
gen , is een gemakkelyke en bekwaame legging
voor de baarende vrouwe, en een goede en niet
vermoeijende zitting voor een Vroedkundige, noo­
dig; en nimmer behoort men die in een gewoon-
iy-
QO Obf. Academie. Cap. FII. p. 107. g? feqq.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 149
lyke legging op 't bed te onderneemen. — De
menigte van konstbedden en ftoelen, welke men
daar toe uitgedagt heeft, zyn omftandige werk­
tuigen, welke een gezuiverde Vroedkonst niet noo-
dig heefc. In een natuurlyke baaring is het best op
het gewoone bed of op eene ruscbank te verlosfen.
In verkeerdleggende kinderen en moeijelyke verlos-
fingen is nogthans de verlosfing op 'c bed niet
veilig en gemakkelyk te doen ; zie de Waar­
neeming , door my medegedeeld in het 7de Deels
tweede Stuk van het Genootfchap Servandis O-
vibus. Het eenvoudige kortbed, dat van ftoelen
gemaakt wordt , is best en meesc - voldoende
dewyl hec fpoedig is op te maaken en af te bree-
ken ; ook kan men hec by de armfte menfehen
bekomen. Men heefc 'er nogthans by in agc te
neemen, dat de ftoelen niet te hoog noch te laag zyn;
dat de vrouw 'er behoorlyk op gelegd worde; dat
zy niet te hoog of te laag met het bovenlyf legge^;
dat het onderlyf vry zy voor den uitgang van 't
kind; dac de Vroedkundige gemaklyk geplaacsc zy
om zig onbelemmerd te kunnen roeren; dac dè vrouw
door middel van helpers cegengehouden worde, en
dac de knien wel cegen- en van elkander gehouden
worden; ookmoecen debeenen niec hangen, maar
rusten op ftooven of andere vaste lighaamen. Hec
is best, dac-de rokken van de vrouwen uitge­
daan worden; maar daarentegen moet hec lyf van
de vrouw zoo wel als de handen van een Vroed-
K 3 kun-

iSo C T E R N E O V E R DE
kundige, door middel van een deken of laken,
gedekt worden,zoo wel om de koude van de dee­
len ce verhoeden, als om de welvoeglykheid en
eerbaarheid te bewaaren. — In Hospitaalen, gelyk
in Frankryk,Engeland, Duicschland, Straatsburg,
Kasfel,enz., waar men vrouwen verlost om anderen
de Vroedkunst te leeren (daar men in onze Repu­
bliek weinig van weet),is het konstbed van FRIED
het eenvoudigfte en beste, 'c welk wy afgebeeld
vinden in zyn allernuttigst werk Anfangsgrïmd&
der geburts-külfe, op de derde PJaat. Doch by
den burger kan men mee hec korebed overgenoeg
beftaan ; dus is het niet noodig kraamftoelen
mede te fleepen,gelyk men nog op fommige plaat-
fen doet. Dwars over een beduede, die niet te
hoog is, of over een rustbank, kan men ook gemak-
lyk de vrouwen helpen. Een Vroedkundige moet,
gelyk de Zeelieden , zig weten te behelpen,en van
den nood een deugd maaken. Daar kunnen geval­
len zyn, dat men verpiigc is de vrouw op de knien
voor over te plaatfen , wil men gemaklyk en
fpoedig verlosfen (q~), inzonderheid als de beenen
boven het fchaambeen leggen. De vrouw dus ge-
plaacsc zynde, zie of knielt de Vroedkundige agter
de vrouw, en kan dan zeer gemaklyk, zonder de
hand te krommen, aanftemds de beenen boven het
fchaambeen grypen en naar buiten brengen; waarna
men
' C?) VAN HOORN Siphra en Pue ,pag. 115,187 fi? 18ï,

SPREUK V A N BOERHAAVE. 15I
men verder de vrouw op 'c kortbed legt, om de
geheele verlosfing te eindigen. Deeze eenvoudige
plaatfing heb ik in moeijelyke gevallen uitmuntend
bevonden,aks ik op het kortbed de beenen niet ge­
maklyk kondè vatten; zie ROEDERER(r), EN GEL-
HART (0 en anderen, 'l ot het doen van de keizer-
fneede moet men de vrouw op een tafel of op een
rustbank plaatfen,zoo dat men rondom gaan kan. De.
eenvoudigfie en minst onülandigfie legging is de-
beste , zo zy maar wel ingerigc is. — Wanneer een
Vroedkundige de keering,om bloedftorting,uuipcn
of om een verkeerd leggend kind, in 't werk Hellen
moet, is de eenvoudig.te handgreep wederom de
waare, en bevestigc middagklaar de Zinfpreuk va*
onzen grooten BOERHAAVE, Simplex verifigillum.
Het is een zekere waarheid, dat een groot onder-
fcheidin de koost - verrigdng plaats heeft, wanneer
het hoofd, hals, borst, armen, buik , enz. voorlegt.
In alle nogthans is het oogmerk om de verlosfing
by de voeten ten einde te brengen. De eene leg--
ging van 't kind is moeijelyker om te verlosfen
dan de andere; ook is het eene bekken ruimer dan
het andere \ ook moet de vrouw ert het kind
meer lyden in de eene dan in de andere legging. In
't algemeen, hoe nader de beenen aan 'c ostium
uteri leggen, hoe gemak'yker en fpoediger men de;
ver-
f>) Elan. artis ohft. §. 396
(s) De partu difficili &. praternatur. ob depravat.
fat. fit. Argent. 1779. pag. 3, - Wh
K 4

152 C. T E R N E O V E R DE
verlosflng ten einde brengen kan , oflchoon on­
kundigen denken,dat.alle verlosfingen even gemak­
lyk en fpoedig ter uitvoer gebragt kunnen worden.
Welk deel ook voorlegge of op den mond der
baarmoeder zig bevinde , de Vroedkundige hand
moet zorgen , dat zy ruimte krygt om by de
voeten te komen. In naauwe bekkens en
groote hoofden, als het water lang afgeloopen
is , kost zulks zweet, arbeid , tyd en geduld.
Inzonderheid dient een Vroedkundige zorg te dra­
gen , dat hy niet te driftig werkt; want dan ver-
fpüt hy te vroeg zyn kragten, die hem op jt laatst
het meeste noodig zyn ; en het is aan 'niemant
begrypelyk te maaken, die nimmer zelf gevroed
heeft, hoedaanig een Vroedmeester of Vrouw, onder
zoodanig een bewerking,afgemat kan worden. Zul­
ke naauwe bekkens zouden een eerlyk man wel een
fchrik voor het vroeden op den hals jaagen; het
zyn de klippen , waar op wy leeven , gezond­
heid, goeden naam en faam gemaklyk verzeilen
kunnen; maar de zwaare arbeid, door ons verrigt,
verdwynt, als een fchreeuwend kind ons verkwikt
en een benaauwde vrouw ons haar liefdeblyken
toont voor den byftand , welken wy haar en
haar kind beweezen ; hebben. Dit aangenaame
ziels- en gemoeds- vermaak is ook byna de eenigOe
vergenoeging, welke een Vroedmeester op dit on-
dermaanfche geniet , en hem doet volharden
in zyn zwaarwigtig ampr. — Het te rug brengen

SPREUK VAN BOERHAAVE. 153
gen van het voorgevallen deel , inzonderheid
van de armen, is een gevaarlyke , fchadelyke,
nuttelooze, omftandige, en naadeeiige konst-
bewerking , die veele vrouwen en kinderen het
leeven kost. Men moet de keering van 't kind
meer doen, als men reeds de beenen heeft gevat,
dan vooraf. Zoo het hoofd voorlegt, en hoog in
'| bekken ftaat, en men om gewigtige redenen de
keering doen moet, is men, wel is't waar, verpligc
het hoofd ter zyde naar het eene of andere heup­
been te plaatfen, om dus by de beenen te komen;
ia zelfs, wanneer het in 't bekken gedaald, en niet
gefchikt is om met het hoofd vooruit te kunnen ver­
lost worden, moet het opwaards gebragt en ter-
zyde naar de heupbeenderen geplaatst worden; zoo
ook de billen,als zy in het bekken gezakt zyn:maar
alle andere fchikking, opduwing of prepareering,
is fchadelyk, onnodig, pyneiyk, ja gevaarlyk voor
moeder en kind, weshalven wy dezelve verwerpen.
Het eenvoudigfte , het beste en het minst-gevaar­
lyke ,voor de baarende en het kind, is, dat men van
het deel, dat voorlegt, met een gefehikte hand voor­
zigtig tusfchen de vliezen en *t kind naar de beenen
toegaat, die aanvat, en naar den mond der baar­
moeder toebrengt. Dit is de waare handgreep,
welke een Vroedkundige doen moet; ja, zoo men
zeer zeker weet, dat het kind verkeerd legt, de
mond der baarmoeder genoeg geopend zynde,
en men een zeer bedreevene hand bezit, kan men,
K 5 zon-

154 C. T E R N E O V E R DS
zonder de vliezen te breeken, tot naar de beenen
toe zig begeeven , aldaar de vliezen fcheuren ,
en te gelyk de beenen naar den mond der baar--
moeder toebrengen; of men kan de vliezen bree­
ken in den baarmoeders-mond, en dan,gelyk voor­
heen gezegd is, aanftonds de keering zonder voor-
afbereiding ter uitvoer brengen.
My is niet onbekend , dat deeze manier van
keeren beftryders heeft; en om dat LEVRET (/) de
vooraf bereiding noodzaakeiyk ftëlt, heeft hy vee­
le navolgers gekreegen; ook is 't, ik beken het,
gemaklyker om het te befchryven dan om het te
doen ; maar de zoogenaamde prepareering is ook
gemaklyker om te zeggen dan om ten uitvoer te
brengen ; daarenboven hebben wy een zee van
getuigen en ondervindingen tot onze- verfterking.
In verkeerdleggende kinderen, waar een of twee
armen of handen uitgevallen zyn, eischt de konst
en eenvoudigheid, de handen of armen te laaten
leggen, waar zy zyn, of een hand moest uitge­
vallen zyn met het hoofd, hec welk zeer laag Hond,
en-de vrouw zeer ruim, zoo dac mee een , twee of
drie weeën het hoofd naar buiten gebragt kon wor­
den ; in die geval kon men de hand van voor het
hoofd wegftryken;maar anders moeten de handen,
als men keeren wil, nimmer te i rug gebragc wor­
den; een Vroede hand kan, zonder dac zy de handen
(/) UArt des accoucJiemens, §. 732. £? alibi.
te

SPREUK VAN BOERHAAV.E. 155
te rug brengt, wel naar binnen komen, en in de
baarmoeder de beenen vinden. Met regt zegt LA
MOTTE „ Cette reduction est inutile, desavanta-
„ geufe ou fuppofée, et „ vervolgt hy " cettepretendue
„ reduction d'un bras forti jusqua tépaule, est
„ une chofe moralement imposfibile (u) ". Aanmerkelyk
zyn de woorden van PLENCK: „ De
I,, Vroedvrouwen bemoeijen zig eenige uuren
„ lang met den arm te rug te brengen ; doch
„ geheel kan men denzelven niec in de baar-
„ moeder brengen, wyl dezelve van het kind gei,
vuld is; en als men den arm honderdmaal te
„ rug brengt , valt hy honderdmaal wederom
„ naarbuicen. Dit vooroordeel, de arm kan en moet
„ weder ingebragt worden, is nog diep in de harten
„ der oude Vroedvrouwen ingeworteld. Te ver-
„ geefsch hebben zig de beste Leermeesters den
„ adem uitgefchreeuwd, men zal by de arm-ge-
;, böorte den arm laaten leggen daar hy is, dewyl
„ hy in de keering niet hindert ". Waarlyk, het
is te beklaagen, dac niec alleen veele Vroedvrouwen
zoo veel moeite doen om den arm wederom in te
werken, maar dat fommige onkundige Medici
deeze heidenfche domheid der Vroedvrouwen nog
begunftigen, en met ftyve kaaken de Vroedvrouwen
aanpryzen. Welk een fchande voor de kunsc, en
fa) Traite des Accouchemens, p r 844. & p. 848.
(v) Anfangsgriinde der geburts-hülfe, p. 294, 295,
voor

i 56 C. T E R N E O V E R D E
voor de Academie, waar zy gepromoveerd zyn!
Daar zyn 'er, die in zulke gevallen de Vroed vrouwen
uuren, ja nagt en dag byfiaan,en het eene geneesmiddel
na het ander voorfchryven, (onbefeffelyke
blindheid en onkunde !) tot dat het water tot
den laatfte droppel toe uit de baarmoeder geloopen
is, de deelen droog, pyneiyk, ontftooken, gezwollen
zyn, de uterus zoodanig om het kind geconftringeerd
is, dat het van een ligte in een zeer
moeijelyke verlosfing veranderd is, het kind reeds
gefiorven, en de moeder in doods worfteling; zoo dac
men dan maar een Vroedmeester ontbiedt om hem
het akelig affterven van een tot den dood toe verwaarloosde
vrouw te laaten aanfchouwen, of om
gelegenheid te hebben om den dood van moeder en
kind op den hals van den Vroedmeester te fchuiven.
Myn God! is het niet genoeg (het zy met eerbied
voor het Opperwezen gezegd), dat de vrouwen uw
vloek en toorn ondervinden, met finerte zult gy
kinderen baaren? Moet de eene rnensch den anderen
nog zoo roekeloos, zonder bekwaame hulp toe
te laaten brengen, doen omkomen ?
Zulke domme handgreepen behoorden in deeze
dagen niet ongeftrafc te blyven ; de Vroedmeesteren
moesten by het doen van hun eed verpligt
worden, zoodanige vertroetelde en verwaarloosde
gevallen aan de Heeren Hoofd-Officieren
der Steden aan te geeven, even als Chirurgyns verpligt
zyn de gewonden aan te geeven. Hier helpen
geen

SPREUK VAN BOERHAAVE. 157
geen geneesmiddelen ; hier komen geen pynffil-
lende noch dryvende medicamenten te pas; de
hand is het alleen, Konst-broederen, die de nut­
tige vrouwen en kinderen van den dood kan red­
den , mits ter regter tyd behendig en verftandig
aangewend. Aanftonds by den binnenkant van
den uitgevallen arm de Vroedkundige hand in-
gebragt, de beenen gezogt, en, dezelve naar den
mond van den baarmoeder gebragt, en zoo draa
' de beenen nederwaards komen , het kind gedraaid
en gekeerd; en de uitgevallene arm zal gemeenlyk
van zelve te rug gaan. Dit, dit is de eenvoudige en
waare konstbewerking , welke een Vroedmeester
of Vroedvrouw in 't werk ftellen moet; deeze han-
delwys, o Artfen, moogt gy de Vroedvrouwen
wel aanpryzen , maar geen uuren den tyd ver­
troetelen , met den uitgevallen arm te rug te
laaten ftooten. Een oogenblik verwaarloosd kan
den dood van moeder en kind veroorzaaken ; en
daar roekeloos gelegenheid toe te geeven is
een misdaad, welke zeer naby met een dood-
flag overeen komt. Hoort, wat LA MOTTE zegt,
na dat hy MAURICEAU keurlyk wederlegd heeft:
, Je coule feulement ma main dans le vagin le
„ long du bras de Venfant, & vais chercher les
„ pieds, que je prens, les attire dehors, & finis
„ Vaccouchement Cvi) ". Voor deeze woorden was
f/«0 L. cit. pag. 852*
LA

158 C. T E R N E O V E R D E
LA MOTTE een eerzuil waardig. PLENCK laat
in dit geval zig dus uit: „ Men laat den arm leg-
„ gen in de fcheede, waar hy legt; men brengt
„ de vlakke hand aan den binnenkant van het kind
„ naar binnen, over de borst en buik, tot aan de
„ beenen, welke men aangrypt en in den moeder-
„ mond brengt. Op deeze wyze gaat onder de
„ keering de arm van zelfs in de baarmoeder te
„ rug, of hy blyft in de fcheede en men heeft als
„ dan geen moeite om hem met het hoofd naar Bui-
„ ten te brengen f» ". Zie ook STEIDEL (y)>
ï'usos (2), BAUDELOCQUES (a), en een menigte
andere Schryveren. — Ik weet wel, dat, als
de wateren lang afgeloopen zyn, en de deelen van 't
kind en de baarmoeder gezwollen zyn, het zoo gemaklyk
niet gaat om de hand aanftonds tot aan
de beenen te brengen, en dat SMELLIE , LE-
VRET, STEIN en anderen, fchoon zy het inbrengen
van den arm van 't kind geheel afkeuren,
nogthans de inrigting begunlh'gen; maar, hoe veel
agting ik voor hen en hunne fchrifren heb, nogthans
kan ik tot hun gevoelen niet overhellen om
dat het te gevaarlyk is. Hoe geweldig moet de
force niec zyn om het kind op te duwen
en in de hoogte te krygen 1 Ja, als de wateren
(x) Anfangsgründe der geburfs-Mlfe, pag. 293 , 294.
Q~) Lehrbuch von der Hebamm. kunst, p. 260.
(z~) Traité des accouckemens, pag. 183.
Ca) Grondbeginfels der Verloskunde, pag. 203.
lang

SPREUK VAN BOERHAAVE. 159
lang afgeloopen zyn, en de uterus om het kind
geweldig zaamengerrokken is , dan is het natuur-
kundig zeker onmogelyk , het kind zoodanig op
te werken en eerst te keeren, of de baarmoeder
breekt of fcheurt van de fcheede, 't welk ik door
deeze domme handgreep en opwerking heb zien
gebeuren. Bovendien komt hét kind om, en het
is de ondervinding die leert, dat de borst, buik of
deelen van 't kind zoo gemaklyk niet in de hoogte
te werken zyn, als fommigen zig verbeelden,maar
dat wel de hand langzaam, voorzigtig, voorby de
deelen kan ftryken tot aan de kniën en beenen,
welke, zoo draa men die nederwaards haalt, ruimte
geefc aan 't kind, dat dus in de hoogte ryst en
zonder gevaar keert. Dat de opwerking van hec
kind met een mee wacer gevulde baarmoeder ge­
maklyk te doen is, ben ik zeker; maar dat het
onnodig is, lydt geen twyfel , dewyl men dus
gemaklyker ook by de beenen komen kan , en
niet nodig heeft het kind op ce werken. Met pop­
pen en phantomes kan men opwerken zoo veel
men wil; de machines zyn ongevoelig , en ligtelyk
weder te herftellen; verbreekt men de lederen baar­
moeder, of fcheurt men die los, men kan ze w^der
vast naaijen ; maar in levendige vrouwen moet men
veilig, zeker en voorzigtig de deelen zoeken voor
fcheimpg te bevryden, waar op ligcelyk de dood
zoude kunnen volgen. Buicen hec ingezakte hoofd,
billen en navelftreng , moet men nooit ingezak-

i6b C. T E R N E O V E R D E
zakte deelen van hec kind te rug werken, maar,
zoo dra men mee de hand 'er voorby kan ftryken.
naar de knieën of voeten tasten. Die is de kortfte,
eenvoudiglte, zekerfceen waare handgreep enkonsc-
bewerking. Simplex veri figillum. — Hoe veel
deeze handgreep boven de zogenaamde terug­
brenging, voorbereiding of circulwyze omwending
voor heefc, kan men in de bovengenoemde Schry-
veren nazien, als ook by SAXTORPH (£),BUR-
T ON CO' DELEUREV (i) , 1'EGELAUW (e) ,
en andere Schryvers meer. Hoe meerder men de
Zinfpreuk van onzen grooce BOERHAAVE ,
als men de beenen gevac heefc, en onder hec uic-
haalen van hec kind, betrage,'hoe gelukkiger men
zal flaagen. Hec wel aanvaccen en uithaalen van
de beenen is van groot gewigc; nimmer moec men
de beenen aanvatten aan de geleedingen, en voor­
naamlyk zig voegen naar de buiging der leden,
ook zorgen dac men dezelve niec breeke op den
rand van 'c bekken, als mede, dac men altoos, hoe laa-
ger de beenen komen des te hooger ze aanvat. Als men
beide de beenen bekomen kan , is zulks het besc;
doch zulks niec doenlyk zynde kan men hec kind
by een been keeren, waarop men dan gemeenlyk
gemaklyk by hec ander been kan komen; verder
heeft
C^) De diverfo partu, Lipf. 1771. pag. ï^z.&feqq.
(r) Lett. to WILLIAM SMELLIS, Lond. 1753.
(/) Traité des accouchement, 1770.
De foetus brachio in partu prodeunte. Argent. 177a*

SPREUK VAN BOERHAAVE. i6t
heefc men onder het uitnaaien van hec kind zich
alcoos te gedraagen naar den loop en de meeting van
het bekken, en eenvoudig maar te betragten, in het
nederwaards haaien van het kind, het zoodanig te
wenden, dat de rug van het kind, meer opwaards
naar den buik van de vrouw gekeerd zy, dan naar
den rug van de vrouw , om dus te verhoeden,
dat het kind tegennatuurlyk verkeerd afgehaald
worde, waar door men naderhand gevaar loopc, dat
de kin op den rand van 't fchaambeen zich hegt en
te rug gehouden wordt. Als men van het begin der
keering en uichaaling daar wel en eenvoudig voor
zorgt, is de omwending, om hec kind op zyn buik
te wenden, wanneer het kind half geboren is :
*
onnoodig. Bovendien is die laate omwending
niec van alle gevaar ontblootten een Vroedkun­
dige, als hy van 'c begin de keering wel inrigti
en de nederwaardshaaling met verftand, omzigtig-
heid en langzaam volbrengc, kan hy daar meest
alcoos voorzorgen, door van hec begin af aan het
kind op zyde te wenden. — Indien evenwel een
kind in een verkeerde legging van de tegenna-
tuurlyke geboorten afgezakt- of gehaald is , met
de toonen, buik, borst en aangezigt naa 't fchaam­
been gekeerd, is de omwending onnoodig; doch
het kind geheel op den buik te wenden ismoeijelyk,
en ook niet volftrekt noodig; het kind op zyde te
wenden is voldoende genoeg in de meeste ge­
vallen, en volgens myne gedagten en ondervinding
IX. DEEL. L OOlS

i6z C T E R N E O V E R DE
ook beter. De armen hinderen zeldzaam , ten min.
ften minder dan men zich wel verbeeldt, en zoo
die al hinderen, kan men ze gemaklyk naa buiten
brengen.
Van de zydelingfche wending heefc men dit
voordeel, dat hec hoofd mee zyn groocite meecing
in de bovenfle groote meeting van hec bekken
komc te vallen, het welk den uitgang van het hoofd
gemaklyk maakt. Ook heefc men zoo bang voor
het hegten van de kin op 't fchaambeen in dit ge­
val niet te zyn; want dewyl het lighaam van het
kind op zyde is gedraaid, zoo is ook meest altoos
hec agterhoofd en aangezigc naar hec eene of andere
heupebeen gekeerd, dat is in linea obliqua vei
transver fa pelvis, Maar al is zulks niet eens volko­
men zoo, het ronde agterhoofd rust zelden lang
op hec ronde gedeelte van het promontorium osfts
Jacri; twee ronde lighaamen flippen elkander ligt
ypprby, inzonderheid als zy beide glad zyn ; en
de, kin, maar eenigzints zydewaards gekeerd zynde,
flipt ook niec ongemaklyk voorby den drens osfium
pubis , voornaamlyk als hec geheel op zyde ge­
wend is. Misfchien als men die ftuk wat riaauw-
keuriger overweegc, zullen veel zwaarigheden en
bevreesdheden uic den weg vallen 5 eh indien men
langzaam en voorzigtig hec uithaalen van het kind
in 't werk ftelc, rJchoon hec kind mee de borse,
buik , en teenen opwaards naar .hec fchaambeen
gekeerd is, zou de kin nimmer op 't fchaambeen
zit-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 163
gitten blyven •; want natuurlykerwys keert het
hoofd zydewaarts. Maar men is veeltyds al te
haastig;en door het geweldig enforsch nederhaalen
daalt het agterhoofd te fpoedig nederwaarts, en de
kin'blyft in de hoogte zitten. Men kan hier over
BAUDKLOCQUE en LAUVEUZAT naazien. —
De ftrikken , welke merf by het gebruik van de
keering fomtyds voorftelt om te gebruiken , zyn
gemeenlyk moefielyk om te appliceeren, zoo lang
de beenen in de baarmoeder zyn. De Schryvers
mogen zulks gemaklyk voordellen; maar by de
uitoefening vindt men dikwyls 'er de onmogelykheid
van; ook komen zy zeer weinig te pas. Doch
als het eene been buiten is, en men met de hand
weder naar binnen moet, om het ander been te
haaien, dari kan en moet men fomtyds een ftrik of
zagten doek van'genoegzaame fterkteom het buiten
zynde been liaan. Ook is het onnoodig een ftrik
om een uitgevallen arm te leggen, gelyk BAUDE*
L 0 c Q ü E aanraadt (ƒ); zelfs kan de moeijelykheid
van 't keeren 'er mede - vergroot worden.
Simplex veri figillum. —
Indien het hoofd, naa de keering, of om zyn
grootte, of om de mismaaktheid van het bekken, of
om dat de kin boven den rand van 't fchaambeen
•*F heiligbeen blyft zitten, te ruggehouden wordt*
4s' de eenvoudige handgreep , het kind wat opte-
(ƒ) Lib. citat. pag. 206.
L s

it>4 C. TERNE O V E R DE
tezetten, en door middel van de eene of andere
hand het hoofd te verplaatfen, zoo dat de grootfte
meeting van het hoofd in den grootften doorgang
van het bekken komt te vallen , de vingers ter
zyde van den neus te plaatfen, en dus het hoofd te
verlosfen. Ook moet men by het doen van deeze
handgreep alcoos tragten hec agterhoofd wac op-
tezetten. De vingers in den mond van 't kind te
brengen is niet zonder gevaar, doch kan , voorzigtig.
gedaan zynde,van dienst zyn. Deeze handgreep is,
gelyk BAÜDELOCQUE zeer wel aanmerkt
moeijelyk om te doen, pynelyk voor de moeder en
gevaarlyk voor het kind, doch is boven de trek­
king aan 't kind te agten , waarby men gevaar
loopt om het kind de romp aftefcheuren, inzonder­
heid als men tegen den loop van 'c bekken trekt.
Als men deeze inrigting niet doen kan, kan men
met zeer veel nut den Roonhuyfiaanfchen hefboom
gebruiken, of het eene blad van de Smellifche
tang, of de groote kromme, tang van FRIED of
LEVRET, die hier meest altoos het geval gelukkig
ten einde brengt.
• Wy meenen dus eenigzints de Spreuk van den
grooten BOERHAA VE. Simplex veri figillum, op
•de konftige keering der kinderen in de baarmoeder
becrekkelyk gemaakc te hebben, door" te toonen, dat
de eenvoudigfte handgreepen de waare zyn. Alles-,
(jg~) Lib. sitat. pag. 140, 141.
waï

SPREUK VAN BOERHAAVE. 1S5
wat by de keering in agc te neemen is,en derzelver
onderfcheid naar hec byzonder deel, dac voorlege,
te behandelen, zou ce wydloopig zyn. Ik gaa over
toe de verlosfingen welke door werkcuigen of in­
ftrumenten een uicvoer gebragc moecen worden. —
Zoo min een Geneesheer geneesmiddelen ont-
beeren kan , zoo min een Heelmeester hec lancet
of mes misfen kan, zoo min kan een Vroedmees­
ter inftrumenten en werktuigen derven, als hy
de Vroedkunde gelukkig en verftandig wil uit­
oefenen. Doch zoo lang de natuur, een eenvou­
dig goed beftier.en een gefchikte hand de verlos­
fing voor moeder en kind heilzaam, voorfpoedig
en gelukkig kunnen volbrengen , komen dezelve
niec ce pas.
De inftrumenten zyn tot behulp in nood , en
behooren dus nimmer gebruikt te worden, ten zy
de nood voorzien, of reeds aanweezig is. —
De menigce van inftrumenten, ftrikken , banden,
netjes, moordtuigen, haaken, tangen,, mesfen,
fchaaren, moederfchroeven, enz., welke men uic
gedagc heefc, van HIPPOCRATES tyden af coc
heden coe, om baarende vrouwen en kinderen te
verlosfen, is zoo groot, dat derzelver getal niec
wel te bepaalen. is; het zoude my verdrieten
dezelve alle te befchryven, en het geduld van hec
Genootfchap te veel gevergd zyn om zulks te
leezen. Genoeg, dat wy een menigte inftrumen­
ten niet meer noodig hebben, waar van een en.
L 3
k d

16*5 C. T E R N E OVER DE
kei fomtyds zoo zwaar was dat een Vroedmeester
wel een kruijer noodig hadc om het te draagen,
of een paard en flee om het te fleepen. Gelukkige
verandering voor de baarende vrouwen en
kinderen! Over het al of niet gebruiken der inftrumenten
in de Vroedkonst is in alle tyden onder
de Vroedkundigen hevig getwist; zelfs mengden
zich niet zelden in dien twist Mannen, die by gebrek
van kundigheid daartoe t'eenemaal onbevoegd
waren. Terwyl de een het gebruik der inftrumenten
hemelhoog verhefte, doemde de ander dezelve
in den diepften afgrond. Men vergelyke ,
om geen menigte van Schryveren aan te haaien ,
flegts de twee Verhandelingen van FRIESE, de ufu
forcipis in partu, Ar gent. 1772. en die van
L AU VENT de ufu & abufu inftrumentorum in
arte obftetricia, Ar gent. 1774. tegen elkander;
en 'er zal genoeg uit blyken. Het verfchil ging
op de Academie te Straatsburg in onze dagen zoo
ver , dat de Senaat goedvond, geen Verhandelingen
meer, dit ftuk betreffende , te permitteeren.
VAN DEVENTER, die trouwe, braave, en kundige
Vroedmeester in zyn tyd, verzette zich tegen
het gebruik der inftrumenten, om dat die, welke
toen bekend waren , altoos doodelyk voor de
kinderen waren. Waarlyk, van die inftrumenten,
welke voor de kinderen altoos doodelyk zyn, en
zeer gevaarlyk voor de moeders, hebben wy zoo
wel als VAN DEVENTER een afgryzen, ja,
ger

SPREUK VAN BOERHAAVE. i6>
gebruiken die ook ongaarn; en de Voorzienigheid
zy eeuwig dank, dac wy dezelve thans weinig noodig
hebben; doch hooge nood, een zekere dood
van 'c kind, en verwaarloosde gevallen maaken,
dac wy ze niec geheel ontbeeren kunnen.
Waren zoodanige inftrumenten aan den braaven
VAN DEVENTER bekend geweest, als wy
thans bezitten en kunnen gebruiken, zonder gevaar
van moeder en kind, hy zoude zich 'er zoo
niet tegen verzec hebben;doch die gelukkige tyden
heeft hy niec beleefd. LA MOTTE zoude zoo
veel hoofden niec doorboord, en de wreede DENYS
de Leyenaar, om anderen ce verzwygen , zoude zulke
domme handgreepen niec in 'c werk gefteld hebben.
Sommigen, die voorgeeven navolgers van VAN
DEVENTER ce zyn, en den menfehen willen wysmaaken,
dac zy alle verlosfingen zonder inftrumenten
kunnen doen, zyn in moeijelyke gevallen en
hoofdgeboorten nooic gelukkig geflaagd mee behoud
van moeder en kind. Zy misleiden en
bedriegen de wereld , en zyn nadeelig voor de
vrouwen , kinderen en maatfehappy ; wanc de
ondervinding en de getuigenisfen van groote
Mannen (Jï) leeren ons , dac in moeijelykè
hoofdgeboorten een ongewaapende hand niets
doen kan. De Vroedkonst zou fpoedig tot haar
voo-
(Ji) PETRUS CAMPER in de Voorrede voor MAURI­
CEAU, pag. 31.
L 4

168 C. T E R N E O V E R D E
voorigen ongelukkigen toeftand vervallen, daar zy
voor vyfcig jaaren in was gedompeld, als men alle
inftrumenten wilde verwerpen. Men zag haar
reeds kwynen te Straatsburg toen de Heer SERIN,
door gebrek aan kundigheid en handigheid om de
inftrumenten te bellieren, dezelve veroordeelde en
tot geen nuttig gebruik aanwendde, ja, zyn dom
gevoelen wilde doordringen, tot nadeel van de
vrouwen, kinderen en Academie. — Het gebruik
van inftrumenten , welke , als konftige en nage­
maakte handen de hoofden der kinderen zagt om­
vatten, is veilig genoeg, indien zy kundig, han­
dig en ter regter tyd aangewend worden ; maar
men moet niet denken , dat zy het vermogen be­
zitten om doode, ja, reeds verrotte kinderen we­
derom op te wekken , wier dood menigmaal de
Vroedmeester zeer onregtvaardig ten laste wordt
gelegd. Was men de noodzaakelyke keering van
verkeerd-leggende kinderen aan de voorige eeu­
wen verfchuldigd, onze eeuw, niet minder ryk in
vinding, mag zich beroemen byna de Vroedkonst
ten toppunt gebragt en inftrumenten uitgevonden
te hebben, waardoor men veilig, zeker, eenvou­
dig, en zonder gevaar moeder en kind kan red-
den , eenige zeer weinige gevallen uitfluitende ,
welke nogthans door middel van de keizermeede
kunnen behouden worden. Sedert dertig jaaren
heeft men de Vroedkonst gelukkig in moeijelyke
gevallen kunnen uitoefenen met deeze weinige en
een»

SPREUK VAN BOERHAAVE. 169
eenvoudige inftrumenten: een hefboom, een
tang,hec zy die van SMELLIE, LEVRET, FRIED
of j 0 H N s 0 N , een hoofdboor of fchaar, een ftompe
en fcherpe haak en een band om de tang te bin­
den. Meerder werktuigen heefc men niec noodig,
dan eenige weinige by hec doen van de kei­
zermeede, en om hec wacer af ce cappen eenige
cacheecers. Alle overige cangen, haaken , hoofdcrek-
kers, van welke uicvinders bedagc, zyn onnoodig,
zoo ook een menigce waterfpringers, mesfen, balei­
nen, ja, de haaken van STEIDEL voor de bilge-
boorcen, en nog een menigte andere werktuigen en
inftrumenten kunnen wyzeer wel misfen. Welkeen
verbetering heeft de Vroedkonst niet ondergaan,
door de eenvoudigheid te betragcen ! Mogen wy
niet met regt de Zinfpreuk van onzen grooten
BOERHAAVE hier op ook toepaslyk maaken?
Simplex veri figillum.
Hoe akelig naar en droevig was het in 't begin
van deeze eeuw mee de baarende vrouwen en kin­
deren gefteld , wanneer hec hoofd in de on-
• derfte opening van 'c kleine bekken , wegens
zyne groocte of ongefchikte legging , bekneld
raakte, en de mond der baarmoeder reeds weg­
getrokken was voor het hoofd van hec kind, lt
welk de keering byna onmogelyk, een minfte zeer
gevaarlyk, maake (*)! Hoe worftelden de ongeluk-
& ki-
fY) BAUDEL.OCQ.UE, pag' 153-
5

170 C. T E R N E O V E R D E
kige vrouwen drie, vier, zes, ja meerder dagen
en nagren met de bangfte, feifte en wreedfte
pynen, met de doodelykfte benaauwheid, naa hec
ipringen van het water, en kreegen, zoo de natuur
haar nog gelukkig bleef vergezellen , naa zoo veel
maanden pynelyk een vrugt gedraagen, en naa zoo
veel nypende fmerten uitgeftaan te hebben, een
doode vrugt tot loon. Ja, hoe veel vrouwen en
kinderen gingen hulpeloos ten grave! i\iemand
wist raad; de wreede moorddolk moest het geval
en 't lot beflisfen, ja, veeltyds te laat om de
moeder 'er mede te redden, 't Gedenken aan die
angftige tyden moet ieder gevoelig hart doen bloe­
den. — Welk een ontaard geflagt van menfehen
heefc onze aardbodem, onze Republiek niec ge­
voed ! en als vernielende onmededoogende adders
in haar eigen fchooc gekoesterd! die zeventig
jaaren lang een nuctig en eenvoudig werktuig ver­
donkerden, waarmede men veilig, zeker en fpoe­
dig, vrouw en kind konde redden, en dac gele­
genheid gegeven heefc coc nuttige tangen. —
Misfchien heeft een DOMITIAAN ZOO veel
menfehen van 't leven niet beroofd als deeze
gedrogten van Vroedmeesters zouden hebben kun­
nen fpaaren. Hoe is hec mogelyk, Vaderland, dac
gy zulke inonfters hebt kunnen voorebrengen, en,
vrouwen, dac gy ze hebt kunnen baaren? Men
kan hunne naamen met een zwarte kool getee-
kend

SPREUK VAN BOERHAAVE. 171
kend vinden by SMELLIE. Ach mogt de on­
vermoeide en verdienftelyke RUISCH onder dat
geweeten- en godloos rot niet geweest zyn! Hoe
word een eerlyk en deugdzaam hart niet door geld
en kwaade verkeering bedorven! Triumph, vrou­
wen en kinderen! die duistere nevelen zyn opge­
klaard , die akelige oogenblikken verdweenen ;
het gordyn van alle die geheimen is weggefchoo-
ven, ten fpyt der Monopolisten: de Heer Doctor
VISSER, en een ander, kogten het geheim en
maakten het openhartig de geheele wereld bekend,
tot grievende fmart van de geheimfchreeuwers, en
geldfchraapers van RO GIER, gelyk bekend genoeg is.
Sedert het ontdekken van dit eenvoudig en
nuttig inftrument, dat om zyne eenvoudigheid in
groote waarde te houden is, heefc de Verloskunde
veel zekerder en gelukkiger kunnen flaagen.
Men ftuit thans byna niec op voor de flimfte
gevallen en toevallen, of de bekkeds moeten zoo
naauw zyn, dat 'er in 't geheel geen kind door
kan , in welk geval de keizerfneede alleen over-
fchiec;of hec kind, zoo hec dood is, ce verdeelen,
na dat men evenwel vooraf de tangen beproefd
heeft. De befaamde doorfnyding van 't fchaam­
been zal nooit de plaats der keizerfneede kun­
nen vullen met veiliger en beter gevolg. Zie hier
over de Verhandelingen van deHeeren BENTHEM,
MICHELL en anderen. De eenvoudige hefboom
heeft in die gevallen zyn nuttigheid, als de hoof­
den

172 C. T E R N E O V E R DE
den van de kinderen zoo laag in 'c bekken be­
klemd zitten, dat men, zonder diep in te voelen,
de hoofden kan beflaan , ja met oogen zien , en
in die gevallen gebruikten de geheimhouders van
ROGIER VAN ROONHUYSEN denzelven ook.
Men kan hier over nazien Profesfor CAMPER in
de Voorrede voor MAURICEAU. De navolgers
van SMELLIE, LEVRET, FRIED, SAXTORPH,
STEIN, PLENCKen anderen,hebben niet noodig
te vvagten tot het kind zoo laag gezakt is, maar
kunnen door middel van de tang, als dringende
gevallen noodzaaken , de verlosfing ter uitvoer
brengen, ja, fchoon het hoofd nog in de boven-
fte opening van 't bekken is; en zulks zal men nim­
mer met den hefboom kunnen doen. — lk weec
wel, dat de liefhebbers van den hefboom deszelfs
nuttigheid verder uitftrekken, ja zelfs verder dan
het de Roonhuyfiaanen gedaan hebben; en nog on­
langs heeft H ERB IN E A&J'X , accoucheur te Brusfel,
in zyn Traité fur divers accouchemens laborieux
& fur les Polypes de la matrice , de voortreflè-
lykheid van den hefboom in alle gevallen zeer
fcherp verdeedigd, doch op geen fterke en vaste
gronden. Met den hefhoom kan men niec anders
dan door nederdrukking en zagte wrikking wer­
ken, en dus een vastgekneld hoofd omknellen;
maar hoeveel gevallen zyn 'er , daar men
evenwel de verloifing dient te onderneemen, of-
fchoon het hoofd niec gekneld is J gelyk om bloed-
ftor-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 173
ftortingen, ftuipen , enz. en daar men zonder gevaar
de verlosfing niec durft uitftellen. Men kan het hoofd
niec zoo met den hefboom omvatten en uithaalen
als mee de cang. Indien nu de tegenftand fterk,
het bekken zeer naauw, en in 'c geheel geen hulp
van de natuur of weeën te hoopen is, zal men
niet gemaklyk de verlosfing 'er mede kunnen doen;
en gefield, dat men in de onderfte opening van 't
bekken, als het kind natuurlyk geklemd legt, zulks
al doen kan, gelyk men waarlyk kan, dan blyft
het nogthans ondoenlyk , als het hoofd op die
plaats tegennatuurlyk legt, het zy het met het
aangezigt, oor, of met het hoofd verkeerd voor­
komt. Zoo men nu in die gevallen' lang met den
hefboom werkt,kneust men het kind geweldig, ja,
men doodt het, en de vrouw bekomt ook kneuzing.
En hoe, als 't kind eens in de bovenfte ope­
ning van 't bekken, om zyne overmaatige groot­
heid, ten opzigt van den doorgang, tegengehouden
wordt? Dan kan men met den hefboom niets uit­
voeren; maar met de tang kan men, met behoud
van moeder en kind, de verlosfing gelukkig ten
einde brengen; en zy, die de tang gebruiken kun­
nen , behoeven niet tot de keering over te gaan,
maar de Roonhuyfiaanen wel; en hoe moeijelyk is
dan naa de keering het hoofd te krygen! Het
wordt door de keering niet kleiner gemaakt ;
maar door de tang wordt het ingedrukt , en dus
in grootte verminderd , 't welk aanmerklyk de
ver-

i?4 C. T E R N E O V B R D K
verlosfing gemaklyker maakc. Men kan hier ovef
nazien SMELLIE , LEVRET, STEIN, SAX-
TORPH, DELEURYE, PLENCK , F RIE D ,
FRIESE , STEIDEL , en een menigte andere*
Schryveren.
Hoewel de hefboom in veele gevallen te onvermogend
is, nogthans heefc dezelve gelegenheid
gegeven tot de uitvinding der nuccige en ononcbeerlyke
tangen, welke op een wonderbaarlyke manier
de onvermogende nacuur onder de armen grypen.
De cangen zyn niecs anders dan twee eenvoudige
hefboomen, welke, naa dat zy wel aangelegd zyn,
vereenigd en zamengevoegd worden , de hoofden
der kinderen zagc omvatten, en als konftige
handen aangrypen kunnen, en door de handen der
Vroedkundigen zagtjes op-, neder-en zydewaards
bewoogen worden, en eindelyk haaien derwyze de
hoofden langzaam en voorzigtig naar dén loop van
'c bekken ontwikkelen , zoo dat de geboorte
volbragc wordt. De groote kromme tangen van
LEVRET, FRIED en JOHNSON ftryden, welke
de beste is. De eene Vroedmeester zal deeze
en een ander die verkiezen en aanpryzen. By
my is de groote kromme tang van LEVRET,
jegens hec floc, zoo veel niec in agting eri
gebruik als de Friedfche en Johnfonfche cangen,
welker floc veel eenvoudiger is in dè manier eri
navolging van SMELLIE. De beroemde STEIN
ftelc de Levrecfche ver boven de Friedfche
tang

SPREUK VAN BOERHAAVE. 175
tang; ook heefc STEIN meer ketteragtige gevoe­
lens, en is in 't geheel niet FRIEDS-gezind. Als
de handen van den Vroedmeester en de tang met
bloed, flytn, en fmeer, glad en glibberig zyn,heeft
men te veel werk en tyd noodig om 't flot van
de tang van LEVRET te fluiten; doch veel hangt
af van de gewoonte van een Chirurgyn, en of hy
gewend is aan het inftrument. De erena, welke in
de Levretfche tang is, is van zoo veel dienst niet als
zich fommigen verbeelden, en kan wel eens kneuzing,
ontvelling en ongemak veroorzaaken, dac men zoo
ligt van de tang van FRIED niet te vreezen heefc,
ten minden my 'er nog nooit mede gebeurd is.
De tang van JOHNSON, van veelen veragt, inzon­
derheid van STEIN (&), is nogthans een voortref-
lyk inftrument; de bogt, welke onder aan dezelve
is, bevryd het perineüm voor foheuren of drukken
geheel en al; maar dat ze geheel anders geappli-
ceert moet worden, dan de tangen van LEVRET'
of FRIED,is waar; en om dat 'STEIN dezelve niec
wist te appliceeren , heeft hy ze veragt. Ik
heb ze in zeer moeijelyke verlosfingen met zeer
veel dienst en nut gebruikt, waar de hoofden der
kinderen zeer hoog in 't bekken waren gelegen.
De hefboom, welken LEAKE nogby de tang ge­
voegd heeft, is een onnut byvoegfel, dewyl, als-
'er reeds twee inftrumenten aangelegd zyn, het zeer
. i 1.' be-
Kê §• 579-

176- C. T E R N E O V E R D E
bezwaarlyk is een derde aan te leggen. Ook houdt
de tang hec hoofd vasc genoeg, als ze wel aangelegd
is, en goed gebonden met een fterken band.
Daarenboven worde men door dien hefboom voiftrekc
belet met de tang naar den loop van 'c bekken
te werken, en het hoofd die draaijing te geven,
welke het moet hebben in den doorgang en
ontwikkeling uic hec bekken ; en zonder die in
agc te neemen loopt men gevaar den bilnaad
te verfcheuren, dac noodzaakeiyk moec vermyd
worden. — Men moec, als men de cangen gebruiken
wil, zoo veel als mogelyk is, altoos de
bladen van de tangen zydelings aanleggen; en als
het hoofd in de onderfte opening van 'c bekken
natuurlyk of een weinig fchuins lege, komen alle
Vroedkundigen hierin overeen; maar als hec hoofd
in eene natuurlyke legging is in de bovenfte openingvan
'c bekken, dac is, mee hec aangezigc naar hec eene
heupbeen en mee hec agterhoofd naar hec andere
heupbeen, en aldaar tegengehouden wordt, of dat
hec in die legging in de onderfte opening van 'c
bekken zake, en aldaar cegennacuurlyk genaamd
worde en is; als hec hoofd in zodaanig een legging
is, is 'er onder de Vroedmeesceren verfchil. Zoramigen
willen dac men het eene blad onder het es
pubis, en hec andere blad voor het os facrum zal
inbrengen, en de vrouw op zyde plaatfen; hoe
veel omflag en moeijelykheid daaraan vast is,
om de tang dus wel aan te leggen, is gemaklyk ~te
be-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 177
begrypen; en welke kneuzingen zulks aan de dee­
len der moeder kan veroorzaaken, heefc de onder­
vinding geleerd. De kromme cang dienc daar in
'c geheel niec toe. Eenvoudiger is 'c, volgens den
raad van anderen , hec hoofd te vaccen zoo hec
lege, en de bladen van eer zyde aan te leggen over
hec aangezige en agterhoofd. Die is wel gemak­
lyker , maar de tang flipt zeer ligc af. Beide
manieren heb ik beproefd, en de laatfte de een-
voudigfte , beste en gemaklykfte bevonden , en
gelukkig 'er mede gedaagd; doch de tang is my
wel eens en meermaalen afgeflipc van 'c agcer-
hoofd; ook waren de neuzen plac gedrukt; doch
de blaauwheid en drukking verdvveenen fpoe­
dig. Als de kinderen zeer hoog in die legging
zyn, is het nog moeijelyker. Veelen verkiezen
dan liever de keering, en niet zonder redenen;
gelyk ik in die gevallen ook tot de keering myn
toevlugc wel genomen heb met den besten uit-
flag. — Eerst hec blad van de tang aan ce leggen,
aan de zyde, welke niec geklemd is (/) , en dan
hec zelve naar de andere zyde over ce brengen,
is veel ce omftandig, gevaarlyk, en dus geheel en
al ce verwerpen. Nimmer is de klemming zoo
fterk als ROEDERER zege, dac geen ftilee tus-
fchen het hoofd en 'c bekken ingebragc kan wor­
den ; en nooit vulc hec hoofd zoodanig hec bekken,
(/) ROEDERER Ekm. Art. Obf. §. 441.
IX. DEEL. M
of

178 C. T E R N E O V E R D B
of een handig Vroedmeester kan wel zagrjes en
fchuivenderwyze de tang , geleid door zyn vin-
geren, rusfchen het osthim uteri en het hoofd voor­
zigtig inbrengen. Om kort te zyn, al is de klem­
ming nog zoo fterk , en het bekken nog zoo
naauw, men kan altoos wel, als de baarmoeder-
mond geopend genoeg is, de tang aanleggen ;
maar het hoofd , fchoon de tang nog zoo wel
gelegd is, naar buiten te brengen , is altoos niec
mogelyk, als een grooc hoofd voor een naauw
bekken legt, welk een oplettenheid en geweld men
ook fomtyds gebruike. Men kan over het een
en ander nazien SMELLIE , L E V R E T , SAX-
TORPH, STEIN, GIST, DE LEURYE, GER-
SON, FRIED, FRIES, IiAUDELOCQUE, VAN
L E U W E N , enz. Tot het verdeelen en ver-
breeken van het kind is een hoofdboor of fchaar
genoeg. Die van STEIDEL is een van de een-
voudigfle en de beste, en afgeteekend te vindeu
in zyn werk over het gebruik der inftrumencen
in de Vroedkonsc ; doch de hoofdbreeker van
FRIED is ook niec te verwerpen. Als een Vroed­
meester hec hoofd geopend heefc, is 'c besc zich
van zyn vingeren te bedienen , zoo veel
maar eehigzins mogelyk is , om de been­
deren vari de pan uicteneemen, en ce verhoeden,
dac -de punten van de beenderen de gevoelige
deelen der vrouwen niec kwecfen. Een, cwee, of
meerder fcherpe" haaken zyn genoeg ; en die van
SM EL»

SPREUK VAN BOERHAAVE. 179
SMELLIE kunnen voor ftompe en fcherpe m
gelyk dienen.
Alle konsttuigen en inftrumenten, uitgedagt orn-
een te rug gebleeven hoofd, dat van de romp af-
gelcheurd is, te verlosfen, zyn gebrekkige werk­
tuigen, die niet wel aangelegd kunnen worden,,
en zyn dus van geen dienst.' Zoo een afge-
fcheurd hoofd met de hand niec te verlosfen,
en de tang vergeefs beproefd is, is het best;
en eenvoudigst, het hoofd met de fchaar te
openen, en dan mee de vingers door de ge­
maakte opening hec hoofd naar buicen te brengen,
of'er de beenderen uit te breeken,het zy met de
vingeren of mee den hoofdbreéker van FRIED; zie
myn Waarneeming in het VIL'Deel van het'Ge-
nootfehap Servandis Civibus. Naa dat de vrouwen
van haare vrngten verlost zyn, in moeijelyke en
verkeerde gevallen, moeten zy vooral door een
verkoelenden leefregel en geneesmiddelen behan­
deld, en, gelyk CELSUS zegt, als zwaare ge-
wonden , aangemerkt worden. Een diepe rust is
vooral noodig; en het volgen van de wet, eer-
tyds aan 't oud Israël voorgefchreeven voor de
kraamvrouwen door den besten kenner der natuur,
zal veelen de dringendfte gevaaren doen te
boven komen. Hier mede meen ik eenigzints
getoond te hebben, dat de eenvoudige handgree­
pen en inftrumenten de waare vermoogens be­
zitten om de vrouwen gelukkig te verlosfen van
M a haa-

i8o C. TERNE OVER DE SPREUK VAN BOERH.
haare kinderen, en dat de Vroedkonst, door de­
zelve eenvoudiger uit te oefenen, oogdhynlyk ea
merkbaar is verbeterd geworden.
Dus meen ik voldaan te hebben aan het oogmerk
Van 't Genootfchap, en de Zinfpreuk van onzen
grooten BOERHAAVE, Simplex veri Jïgillum, ee-
nigzints betrekkelyk gemaakt te hebben op de
Genees-, Heel en Vroedkunde* Hoe ver ik daar­
in gedaagd ben, is aan de Wel Edele , en zeer
Geleerde Heeren oprigters en beftierders van
het Genootfchap Servandis Civibus aanbevolen. >vi
Non pigebit me Jïcubi haefiio quaerere,
Nee pudebit ficubi erro dis eer e.
TWEE-

T W E E D E
ANTWOORD
OP DE
V R A A G ,
VOORGESTELD DOOR. HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP.
ONDER DE ZINSPREUK
SER VA N D IS CIVIBUS:
Over de Spreuk van den Grooten Boerhaave,
SIMPLEX VEKI SIGILLUM.
D O O R
C. 1* 3£ -R. JEJB OOM,
Medicina' Doctor te Amflerdam , Lid van de Keizerlyke
Academie der Natuuronderzoekeren.
onder de zinfpreuk:
SIMP LI CITER.
Uit het Latyn Vertaald, door
N. E. P E R E B 0 0 M,
onder opzicht van den Auteur.
Aan den Schryver van het welke de Zilveren
Gedenkpenning is toegeweezen.

Een zeker gegeven gezag aan elke zaak, is een
Zegel. Doch in 't byzonder verzekerd alle een­
voudige zaak het openbaare der waarheid , dan
wanneer die deszelfs zegel word; dat is, alwaar
eenige leering van waarheid buiten kyf gefteld
word : deeze (telling is zoo zeker , dat al wie
eenvoudige zaaken, baarblyklyk door zich zeiven,
wilde ontkennen, zoude in algemeene twyffehng
vervallen , en geen antwoord waardig worden ,
als geen prys op eenige zegels, ja zelfs niet op
de waarheid zelve, (lellende : het word daarente­
gen van allen overbekend gehouden, dat alle we-
tenfchap, konst of leer,fteund op haare zoo zeer
blykbaare kundigheden, dat dezelven geen verder
bewys van noden hebben, om de waarheid , als
uit haare natuurlyke bron, afteleiden. De leere
der Wiskunde bewysd alderbest derzelven nood-
zaaklykheid, als dewelke enkel, en alleen op on-
lochenbaare kundigheden gegrond is , het geene
gemakkelyk uit een voorbeeld zal blyken , ora
onze redeneering niet ontbloot van bewys te laa­
ten. Daartoe neemen wy Waarheidshalve het vierde
voorftel uit het eerfte Boek van EUCLIDES, al­
waar de gelykheid van twee Driehoeken door
geene andere redeneering word opgemaakt, als
enkel uit het pasfen van den eenen op den an­
deren , maar welke pasCng eene allereenvou­
dige klaarblyklykheid is. Niemand der Wiskun-
M 4 di-

184 C. P E R E B O O M OVER DE
digen zal ontkennen, dat elk voorftel van EUCLI­
DES dergelyk een klaar voorbeeld zoude kunnen
opleveren.
, V o o r h e c
overige; zo dra eenige bewezene (tel­
ling geplaatst is onder hec getal der waarheden,
mag dezelve in den voortgang der leere, als eene
onlochenbaare kundigheid der Geleerden worden
aangemerkt, den grond leggende voor hoogere
redekavelingen; gelyk, by voorbeeld, het zeven­
enveertigure voorftel van het zelvde Bock van
EUCLIDES verklaard word uit het vierde : maar
waartoe is fe^edvoeriger inleiding van noden; daar
de Gcnu- av„,- .;

SPREUK VAN BOERHAAVE. 185
gefield hebben; hoedanig was dat verfchil, of het
hanezakje water onthoude, dan niet? zo als uit de
befchouwing van het lyk gefield, maar het zelvde
ontkend word uit ontleding van levendige dieren.
Maar dit geding blyfc niet hangen , zo dra wy
flegcs bezadigd vastgefleld hebben, dat 'er water
by den gellorvenen, maar damp by den levendigen,
geweest zy, en dat de damp verdikt is geworden
door den dood, volgens de wet der natuure: dus
het fpreekwoord hier geld ; die wel onderfcheid,
leerd wel. Dcsgelyks is de proef ongemakkelyk
om te verklaaren, waardoor de natuurlyke ligging
der longen in de borst te zien is, en niet om
te beflisfen, ten zy op het oogenblik der borsc-
openinge zelve. Van hier heefc die befchroomd-
heid, om de verzekerde zaaken door anderen toece-
ftemmen, haaren oorfprongk genomen. HALLE­
RUS (a), by brengende den ontdekker der klapvliezen
in de aderen, CANNANUS, verfoeyd met recht,
hoedanig onbillyk gebied de vooroordeelen oeffe-
nen, ook tegen de geleerdfle Mannen. De klap­
vliezen der ader zonder paar, ook bevestigd door
een proef, hebben de toejuiching niet gevonden,
wegens geene andere reden, dan omdat zy mis­
haagden aan VESALIUS, FALLOIMUS, CARCA-
NUS, ja zelfs aan EUSTACHIUS, voor't overige
groote mannen. Maar de zedigheid van CANS AN ;
O) Phyfiol. T. I. p. 1374
M 5

iB6 C P E R E B O O M OVER DE
heefc eindelyk de eer weggedragen uic de fcherpheid
zyner tegenparcyders, nademaal zyn Zegel der waar­
heid eenvoudig ware. Laac dan de Natuuronder­
zoeker zich wachten, dat nooit eenige vuile ver­
zinning de eenvoudigheid van het Zegel bevlek-
ke , zo als wel pleegen ce doen, die door ver-
fierfelen mee waare dingen ce mengen, alles dus­
danig bezegelen, dac men naauwlyks onderfchei-
den kan , wat behouden, wat verworpen, moet
worden. Zommigen hebben niet gefchroomd om
de eer aan zich toe te kennen van de uitvinding
van anderen , waar door hec zomcyds raadzaam
geoordeeld is, naauwkeurig aangerekend ce heb­
ben den dag der uitvindinge zelve, op dac niec
een ander zich misfchien dezelve eer mochc coe-
ëigenen : hier van leverd de hiscorie der Wacer-
vacen (b) een voorbeeld op: onder de nieuwere
Oncleedkundigen heefc NI COLA AS MASSA in het
jaar 1632 flegts eenmaal en noch wel duister eeni­
ge watervaten in een menfehen lyk gezien, maar
FALLOPIUS duidelyker , dewelke liepen van de
lever na hec al vleesch. Daarna is CA SPAR A S EL-
LI US nader by de waarheid gekoomen. Maar
VESLINGIUS heefc in hec jaar 1649 een klaar­
den aangecoond, veele vacen als melkvaten, daar
alwaar de maag aan den milt hangd. Dan wat
zoude fchyneenvoudiger kunnen uitgedagc wor­
(£) HALL ER. P&yfiol. p. 157.
den,

SPREUK VAN BOERHAAVE. 187
den , dan om uit het voorgaande te i bedri­
ten , als of de watervaten eeniglyk werktuigen
waren, van den lever ? en nochthans is 't dus ge­
beurd, of fchoon deeze fchielyk gemaakte drog­
reden fchielyk vergaan is , nadat CONRINGIUS
en JOLYFFIÜS in het jaar 1650 beweezen , dat
de vaten verfpreid zyn door de holle ader , en
anderen beweezen hadden, dezelven door het ge­
heele lichaam verfpreid te zyn. Wat meer is,
de zaaken zyn met recht verdacht te houden, in­
dien zy voortgebracht worden zonder eenvoudig­
heid; hoedanig was die zaak van SILVIUS, die
in het jaar 1660 voorftelde , gezien te hebben
reeds voor twintig jaaren, en dus in het jaar 1640,
watervaten op den lever , in welk getuigfchrifc
gy kunt verlangen, dat hy zelfs zich niec een­
maal herinnerd heeft van zoo groote uitvinding,
gedurende al dien tyd, op de talrykfte Academie.
Desgelyks heefc SCHNEIDERUS, een Man voor
'c overige zeer geleerd, fchrifcelyk nagelaten, de
wacervacen reeds in hec jaar 1638 gezien ce heb­
ben, edoch zonder eenig gecuigen. Zeker de ce
grooce eenvoudigheid van deezen heefc verydeld
de levendige eer der uicvindinge.
Hec Zegel der waarheid kan ook verduisterd
worden, wanneer men moec cwyffelen wegens de
omftandigheden. De donkere vertelling van RUD-
BËKIUS , en hec uicftel der verkondiging bene­
velde de eer van de uitgevonden watervaten, als
me-

188 C. P E R E B O O M OVER DE
mede, op dat ik bybrengede woorden van HALLE­
RUS (c) , nademaal BARTHOLINUS vriendfchap
hield met de meeste Doctoren van Europa, zom­
tyds ook nieuwe boeken uicgaf, veele zeer erva­
rene leerlingen in de Ontleedkonst had , maar
RUDUEKIUS daarentegen jonger was en byna ge­
brek had aan vrienden, en minder welfprekend
was, en niets fchreef, behalve geringe boekjes,
is het gefchied, dat het ganfche lichaam der Ge­
neesheeren tot BARTHOLINUS is overgebracht,
als tot den ondekker der doorfchynende vaten:
Daarna is de waarheid door te veel twisten ver-
looren. Eindelyk zy dwaalen geheel van de waar­
heid af, die haare gezegdens volfïrekt beitempe-
len met valfche Zegels, gelyk als LODOVICUS
BI LSIUS, dewelke naauwlyks iets dan dwaaling tot
de historie der watervaten heeft toegebracht (d),
hoedanig was zyn zogenaamd muscus, zyne on-
ftandvastigheid wegens de klapvliezen (e), en zo
ais hy uit den chylleider den oorfprongk deezer
vaten wilde afleiden.
Maar om op de watervaten niet te blyven ftaan,
laat ons het geene volgd door andere voorbeelden
ophelderen. En wel, zeer bekwaame Mannen (ƒ)
in de konst belyden, hoe moeijelyk zomyds de
(c) L. c. p. 161.
(d) HALL ER. /. c. p. 153.
(e) NUCK. Adenograph. p. 43,
(J') Runen, de vahut. Lymphat. in prir.cip.
be-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 189
befchryving zy der deelen van het menfchelyk
lichaam, daar uic, dac derzelven eenvoudigheid
wegens hunne fynheid het oog oncvlugc, zoo dat
die naauwlyks kan onderfcheiden worden. Gelyk aan
min doorzigtigen weinig werks kon fchynen de
ontwarring der vezelen van eenigen fbier ; maar
indien hy de laagen der vezelen van het hare na-
fpeurde, zal hy een' zaak zo moejelyk om gezegd
te worden aantreffen, dac noch HALLEUUS (g),
noch VESALIÜS, noch ALBINUS zelf, dat raad-
zei hebben konnen ontknoopen. De moeijelykheid
word gemaakt, daar uic dac de netsgewys verwarde
vezelen op geenerleye manier konnen afgefeheiden
worden, gelyk als wel in andere fpieren. Daarna
ook laaten de kortere en ontelbaardere netvezel-
tjes niet toe om afgefeheiden te worden, gelyk el­
ders ; en welke vezels, (eene andere fynheid,)
niet weinigen , noch gemeene ontleedkundigen,
als waarlyk dwarfchen, befchreeven hebben.
Eindelyk worden in het herte, behalven op de
buitenfle oppervlakte , de binnenfle fpierlaagen
door geen vet omgeeven, waaruic men wederom
ziec, hoe zeer de eenvoudigheid, voiftrekc zuiver
zynde, de waarheid fomtyds beneveld. Niet al­
leen de vezelen van het herte, maar ook van de
tong, zyn zeer ingewikkeld. Derhalven moec een
ontleedkundige niet alleen voortgaan met zeer
(g) Phyfiol. T. I. p. 35 *•
goe-

IQO C. P E R E B O O M OVER DE
goede oprechtheid , maar ook met de hoogde
handigheid, om het Zegel der waarheid uittedruk-
ken. Hoe groote konst heefc niet wel de wyd-
beroemde RUISCH gebruikt, op dat hy de klu­
wens der vaten aantoonde, die MALPIGHIUS
voor klieren gehouden heeft. Te weten , het
gevoelen van MALPIGHIUS was dusdanig' dat
byna de geheele waereld ' der Geneesheeren het
aannam voor beweezen , en onder de onbetwis-
baare kundigheden ftelde , dat alle affcheiding
gefchied door klieren, en dat de affcheiding niet
kan volbracht worden , zonder een klierbuisje
maar daar RUISCHIUS niet alleenlyk zyn pleit'
geding door zeer fterke redenen, maar daarenbö-
-ven door vertooning der zeer fchoone lykberei*
dingen, van zyn eigen hand , bevestigde, is het
allengskens gefchied , dac het gevoelen van hem
de overhand genomen heefc: namentlyk, hy heeft
aangetoond (i), dat de ingewanden tot affcheiding
gefchikt,- en voornamelyk derzelven klierkorlen en
zaamgekluwende klieren, uic enkele vacen worden
zaamgefteld, door middel van hec vetvlies vereenigd;
en mee. die kragt verbonden, op dat de klierkorl
beftaa: en daar BOERHAAVE, de fcherpziende
Advocaat van MALPIGHIUS. in dat pleitgeding,
zyne zeer zwaare bewysredenen aan RtJiscmus
tegenwierp , antwoordde deeze eenvoudiglyk y
W H ALLER. /. c. T. II. p. 3s4. (0 L. c. p. 394. --*~\ A k\ •
k o o m

SPREUK VAN BOERHAAVE. 191
koom en zie. Voorts zoo dra RUISCHIUS on­
dernomen had te bewyzen , dat ook die klier-
korlcn, dewelke MALPIGHIUS had voortgebracht
voor zyne meening, wel degelyk , en derhalven
de geheele ingewanden , en geheel de klieren,
beftaan uit enkele vaatjes, word dit fchouwfpel
verhaald, als zo (F) eenvoudig geweest te zyn,
dat BOERHAAVE , de hoogfte voorftander der
tegenoverftaande fekte, beleed naar zyne oprecht­
heid, dat hy niets zag in de klierkorrels der le­
ver, behalven vaatjes. Eindelyk dezelve BOER­
HAAVE, fteeds oprecht zynde, heefc zyn gemoed
in de laatfte jaaren zyns levens derwaars geneigd,
dat hy toe de meening (/) van zyn' vriend overging.
Uit welk ftaaltje blykt, dat men meer moet too
kennen aan onderzoekingen, gedaan met een' een­
voudige hand , en welke de waarheid naakt te
voorfchyn brengen, dan aan de fcherpzinnigfte re­
deneeringen. Hec geval zelfs kan voorwaar zom­
tyds iets doen, dac de proefneemingen, offchoon
zeer behoedzaam genomen, ongelukkig uicvallen.
Hec lyk hebbe (lechcs iecs bovennatuurlyks voort-
tebrengen, en laat de gelegentheid om de proef
te herhaalen ontbreeken, hoe licht zal de fcherpst-
ziende van den regel afwyken : gelyk die hand­
greep , waardoor beweezen word, dac 'er geen
(£) L. c. p. 388.
CO L. c. p. 3i>5-
lucht

192 C. P E R E B O O M OVER DE
lucht is in de holligheid van de borst , om de
aangroejing van het borstvlies met de longen ,
door de uitkomst dikwiis word te leur gefield.
Waarom het herhaalen der proeven wel raadzaam
is om de waarheid na te fpeuren: derhalve gee­
ven voortreffelyke Mannen de voorkeuze aan de
waarheid, gehaald uit bereidingen met eigen hand
en eigene oogen, boven het zweeren in de woor­
den van zyn' Meester, of boven hec opflapelen
der uitvindingen van anderen : het geene de oor­
zaak is geweest, dat de voor 't overige onfterfe-
lyke BOERHAAVE, onder het vlytigst verzame­
len der voortbrengzelen van MALPIGHIUS en
RUISCHIUS over hec zamenftel der klieren, min­
der gelukkig gedaagd is , om beide gevoelens
overeen te brengen, mee de affcheiding door vaat­
jes, alleenlyk in de nieren en ballen, coecelaaten,
welk gevoelen daarom laacere Schryvers Qn) met
recht vereenvoudigd hebben. En zekerlyk, indien in
eenige konst, geld hec in de ontleedkunde, dat
gelykende dingen niet gelyk zyn , want hoezeer
de ontleeding der dieren voorlicht, nogthans is
deeze niec genoeg, om het gefchil, wegens het
zamenflel van het menlchelyk lichaam, te beflegten:
gelyk, by voorbeeld, aangaande hec oogappelvlies van
nieuwgeboorenen, de overeenkomsc in 'c eersc uit
0») BOF.RIIAAVE Pralect. HALL. «o/» §. 353. T. JIL
p. 223.
de

SPREUK VAN BOERHAAVE. 103
de vogelen zeer groote kracht gehad heeft: daar­
na hebben de voornaamften der Ontleedkundigen,
ALBINUS; de oprechte ert uicrieemende WACH­
T E N DORP; de zeer geleerde en zedige H*L-
LER eindelyk ; zich als mededingende uitvinders
verklaard van dit oogappel vlies, in jonge dieren;
en ten laatften ook in de rhenfchelyke vrucht:
maar de dierontleeding fteld zomtyds de verwach­
ting te leur: want men mag niet uit overeenkomst
befluiten , dat het vlies allantoides zy een be-
kleedzel der menfchelyke vrucht , offchoon dat
ftandvastig in de dieren gevonden -word : zo zedig
behoord hy wys te zyn , die behaagen fchept,
om onder het geleide van dien eenvotidigen draad
der natuure , de doolhoven der lyken te door­
wandelen. Maar laat ons overgaan tot de men­
fchelyke Huishoudingskunde, om ook het voor-
treffelyke der eenvoudigheid in deeze leere waar
te neemen: waarvan, wel is waar, de eerfte be­
ginzelen zyn de Ontleedkunde zelve, welke we-
tenfchap wy beweezen hebben geheel eenvoudig
te zyn , door oprechtheid en achtbaarheid; als
mede de geheele Natuurkunde, welker leerftellin-
gen, in 't byzonder op de dierlyke Huishouding
toegepast, worden opgemaakt uit de allereenvou-
digfte proefneemingen: te weeten, de omloop des
bloeds is de voornaamfte leerftelling der Phyfio-
logie. Edoch HARVEJUS heefc reeds uit het
zamenftel der klapvliezen kunnen bewyzen , dat
IX. DEEL. N het

194 C. P E R E B O O M OVER DE
hec bloed noodzaakeiyk uit het herce vliecce in de
flagaderen, en heefc wel op hec zoo eenvoudig
als redelyk beginzel, welk in de fchoolen uit het
ongerymde genoemd word , zyn zeer gewigtig
voorftel gegrond. Voorts volgde LEEUWEN­
HOEK noch nader dezelfde eenvoudigheid van
bewyzen op , als hy den flagaderlykên Aroom
van het bloed mee hec vergrootglas voor hec
oog te voorfchyn bracht. Anderen hebben den
loop van het bloed door eenvoudige binding der
vaten aangewcezen , en 't blykt alzins dat alle
waarheid , die wy van den omloop des bloeds
hebben, byna geheel op eenvoudige proefneemin-
gen rust. En alzo is hec met hec overige ge-
Ieegen: hoe fchoon worden de beenderen als hef-
boomen aangemerkc om de meenigvuldige bewee-
gingen van hec menfchelyk lichaam te verklaaren,
en van welken de beweegkrachten de fpieren zyn:
de longen zyn als een blaasbalg , waardoor de
lucht met beurtelingfche beweeging van de borst
en het middelrifc word uicgeblaazen: de bewee­
ging van ons menfchelyk werktuig zelve gefchied
volgens wetten van het evenwicht; de werking
van het gezichc word opgehelderd door vergely-
king mee eene donkere kamer; mee een woord,
de zeer eenvoudige wetten van NEWTON wor­
den van de Natuurlykehuishoudingskundigen als
regels aangenoomen, door welken het befluit ge­
fchied van hec algemeene tot het byzondere.
Maar

SPREUK VAN BOERHAAVE. 195
Maar op dac wy de deeltjes , waaruic onze vasce
en vloeibaare deelen zaamgefteld worden, meer
onderfcheiden konden, moesc de Scheidkunde ce
hulpe geroepen worden , welke wecenfchap ,
offchoon die volbrachc word door een langen
voortgang , de voorkennis der eenvoudigheid en
de leere der baarblyklykheid medebrengt : doch
men meend hiermede niec zodanige eenvoudigheid,
als of elke bewerking niec c'zaamgefteld wierd uk
verfcheiden samenlopende dingen , noch ook de
verfcheidenheid van veele werkcuigen behoefd, maar
dusdanig, ook volgens de lesfen van BOERHAA­
VE ( N) , dac die bewerking gemakkelyk, weinig
veranderende, en onderfcheiden zy. Alzo leerd Hy;
hec bloed , onderworpen aan de fcheidkundige onc-
leeding, beftaac, voor eersc uic water,geest, zout,
en oly. Daarna geeft het koolig overfchot zuur,
zouc, onbeweegelyke luchc, en aarde: wac zoude
eilieve eenvoudiger na zeer langen arbeid kunnen
uicgebrachc worden: en nochthans worden de al-
lerfynlle redenen der Natuurhuishoudingskundigen
van de menging der vochten, byna uic dezelfde
fonteinen gehaald: wac meer is, de krachcen der
geneesmiddelen worden gebrachc coc zekere ben-
dens, uic hunne verfcheiden fcheidkundige begin­
zelen ; of nadac ook beweezen was door een een*
voudigen coettel, dac, by voorbeeld, het plantzuur
Q>) Infl. Chem. T. II. proleg. ƒ>. 5«
N Ü
het

196" C. PEREBOOM OVER DE
het bloed verdund, en het mineraaizuur dat ver­
dikt; word de fcheidkundige reden in 't gemeen
uit die bewerking verkregen, om te befluiten,
welk een kracht deeze Arczenyen op het men­
fchelyk lichaam pleegen te oefïenen.
Ik ga over tot de Ziektekunde , een doolhof
voor hun, die ontbloot zyn van den draad der
eenvoudigheid,ondertusfchen een rechrenweg voor
ons, nadat BOERHAAVE ons geleerd heeft onder
anderen, om de ziektens van haare eigentlyke oor-
zaaken afteleiden. Maar de Natuurkunde is een
groot grondbeginsel van doeze wetenfchap, daar
de natuur der beledigde werktuigen getnakkelyk
verklaard word uit het denkbeeld van gezondheid.
Dus, ziekte word genoemd (V) het denkbeeld der
afwezigheid van hec vereischte tot alle mogelyke
oeffening , of van de tegenwoordigheid van het
beflrydende tegen dezelve oeffening: derhalve de
ziekelyke afwyking word van zelfs voorgefteld uit
de kennis der gezonde werkingen. Dan hoe groot
is de eenvoudigheid van BOERHAAVE, daar wy
uit deeze bron de ziektens der vezelen, ja ik mag
Byna zeggen , der hoofdftoffen , uit welken ons
lichaam beftaat, kunnen afleiden! gelyk allerklaarst
uit even dezelfde beginzelen kunnen verkregen
worden de denkbeelden der verfcheiden ziektens
van zwakheid, flapheid, ftyfheid, en veerkracht.
(*) BOEIUI. Inft. Med. §. 696.
Maar

SPREUK VAN BOERHAAVE. 197
Maar wie, ten zy een vreemdeling in de School
van EO ÜUH AAVE (ƒ>) , is onkundig, dat ook de
denkbeelden der verwardfte ziektens door kracht
van redeneering kunnen herleid, en als ontbon­
den worden tot de gezegde eenvoudigen? het is
wel waar, dat de vezelen, afzonderlyk befchouwd
zynde, nooit derzelven enkelvoudige ziektens, als
waargenoomen, en geiieezen door de Geneeshee­
ren , bellhreeven worden; maar nochthans de zeer
eenvoudige ziektens zyn niet raar, van vezelen te
zaamgegroeid uit vereenigde draaden, en leggen den
grondllag voor het begrip van anderen, zodra men
die ziektekundig ontleed. Maar opdat niet iemand
zegge, als of genoeg zy, orn de ziektens te onder­
fcheiden, dat een Arts onderweezen .worde ia de
beginzelen der iNatuurlykehuishouding , moet die
groote betrekking ook aangewezen worden, waar­
door het gezonde lichaam verknogt is-, mee de
zes zo genaamde niec natuurlyke dingen.
De zeer fyne BOERHAAVE heefc de zeer
eenvoudige hoofddeelen van deeze zes , herleid onder
vier Bendens, of hy ook zyne eenvoudigheid in
de leere zelve mogt iniyven, om dus den rechten
weg te openen ter doorgrondinge der ziektens:
maar men enderfcheid de oorzaaken der .ziektens
in naaste en verafgüvgene; de naaste oorzaak der
ziektens is een mee de ziekte ZJIVC, en deszelfs
O) BOF.RII. §. r- *
W) Infii Med. §. 736. ^_
N 3
toe*

198 C. P E R E B O O M OVER D E
toevallen kunnen wederom als nieuwe ziektens
aangemerkt worden , immers welker naaste oor,
zaak uit de voornaame ziekte afgeleid word- het
geene toegedaan zynde, word licht beweezen,
dat volgens deeze leere doch de allerzaam^efieldlte
ziektens onder zeer eenvoudige hoofddukken kun,
nen gebracht worden, en aan redelyke öhriéedn*
onderworpen zyn: het geene noch klaarder te
verdaan is, zo dra geene verfchynfelen van ziek­
tens voor waare toegelaaten worden , tenzy zy
voor de zinnen bevattelyk zyn, gelyk ook geene
tekenen of voortekenen van ziekte geloof verdie.
nen, bebalven die, welke regelrecht uic de fon­
teinen der Ziektekunde gefchept worden.
Thans is de weg gebaand, om op niec minder
eenvoudige beginzelen de leere der Heeikonsc ce
gronden. Zulks is aan B O E R H A A V E in 't gemeen
gelukt in zyne kortbondige fpreuken na de nirgaave
door van SWIETEN: in welk onvermoeid getuigt
fchrift uit den beledigden omloop, verfloppinge;
Uit de verftopping,ontfteeking; uit de ontfteeking,
etterwording; uic de etterwording, wederom an­
dere toevallen, ten fraaiften afgeleid worden: op
dezelfde wyze heeft die voordander der Genees­
konst over de beenbreuken, de wonden, de ont-
wrigtingen gehandeld, zoo dac ik een ruim veld zou­
de hebben , indien ik flegts de cytels van een­
voudigheid, die in dac onfierfelyk werk voorkoo-
rtien, wilde aamvyzen.
Laat

SPREUK VAN BOERHAAVE. 199
Laat ons flegts de Ontfteeking ten voorbeelde
neemen, dewelke BOERHAAVE (O befchryft te
beftaan in eene drukking van het roode bloed,
dildaande in de kleinfte kanaalen , en eene wryving
door de beweeging van het overige omloopende
bloed, welke omloop door koorts verfneld
word. Ik zal my niet inlaaten om deeze leere
van BOERHAAVE hier of te betwisten ofte verdedigen;
ons is genoeg daaruit te zien, hoe de
groote man met alle mogelykheid getracht heeft
eenvoudig, dat is, klaarblyklyk, te zyn, om zyne
gevoelens te ftaaven. Hy veronderfteld eene drukking
en eenen dildand van bloed, dat is hy veronderfteld
verftopping die niet op zichzelven gelaaten
word, maar de tegenwerking van het levendige
lichaam moec uitftaan en verdragen, waardoor
een aanval op het roode bloed , dat de flagaderen
en aderen verftopt heefc , gefchied. Deeze
veronderftelling is geenzins onberedeneerd , maar
in cegendeel door hem in een geheel daarcoe gefchikc
hoofddeel afgehandeld (O > en de Verftopping
bereids als oorzaak van oncfteeking (O aangewezen.
De verftopping door drukking beledigd
wordende, kan hier uic ontdaan Verbreking van
hec verdopte deel en uitvaating van hec ftilftaande
roo-
(r) L. c. p. M.
(ï) P. 160. §.. 107.
CO §• 122
- ft fr . . .
" 'N 4

tco C. P E R E B O O M OVER DK
röode bloed , hec gene nochtans geen ontff.ee.
king is; maar wanneer by de gezegde drukking
komc Wryving en febuuring van hec overige bloed,
jnec vermeerde!.len koonsachtigen omloop, daar
heeft men het juiste denkbeeld, hoe BOERHAAVE
de ontfteeking heefc begrepen. Toets nu, Leezer,
aan dit denkbeeld alle gevallen van ontfteeking,
en gy moogt veilig den ftcmpel der waarheid Haan
op een van beide; te weten of op de zekere aan-
wezencheid van ontfteeking, of ten minften van die
ziekte, welke BOEK HA AVE onder den naam van
ontfteeking befchryfe, zo dikwerf gy eene gedrukte
verftopping der bloedvaten , met hitte cn koorts
verzeld, hebt aangetroffen.
Geen duisterheid blyft 'er thans in het verkiaa-
ren der geheele ziekte meer overig. De zitplaats
der ontfteeking is reeds bepaald'in 't bloed en de
-bloedvaten. De eerfte oorzaak is verftopphg of
bever hec beginzel van verftopping, hec zy in de
bloedvaten zeiven huisvetcende, of.meer byzonder
in het bloed, of in de nabygelegen deelen. De
daarby komende drukking en koorts hebben wy
reeds aangewezen. De ontfteeking word derhalven
vermeerderd door alles wat verftopping maakt, en
geneezen door dezelve tegen ce gaan. Van hier
de aanwyziugen om de belediging der verftopte
vaten te verhoeden , en zo 'c mogelyk is , de
verftopping zelve wegteneemen; om de verftopte
ftoffe te ontlasten en langs bekwaame wegen te
loo-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 201.
loozen en afteleiden; en om de gevolgen der ont­
fteeking voortekomen.
Voor 't overige , deeze dingen zyn zo klaar
door zig zeiven, en loopen ieder een in 't oog,
dat wy veilig moogen overgaan tot de uit- en in-
wendige geneesmiddelen,. dewelken ik weder kor-
telyk Ml^aantoonen , dat volgens de leere van
BOERHAAVE moeten vereenvoudigd worden. Te
weeten, de vergelyking van iedere ziekte met den
gezonden ftaat, leverd op voorbehoedende :en ge­
nezende aanwyzingen, dewelken kunnen leeren,
(na de uitvinding der Geneeskunde door eenvou­
dige ondervinding ,) hoedanige Artzenyen moeten
aangewend worden. Maar opdat alle geneesmid­
delen aan de ondervinding, als aan een toetfteen,
moogen getoetst worden, moeten zy volftrekq
eenvoudig zyn, opdat uit het zaamgeftelde geen
verwarring en onoplosbaare zwaarigheid ontftaan.
Wy begrypen thans de gegronde reden, waarom
de voornaamfte konftenaars met weinige , doch
beproefde geneesmiddelen, te vrede zyn geweest,
en voor lichtvaardige Artzen gehouden hebben
hen, die nieuwe, doch onbeproefde geneesmid­
delen, flechts uit praalzugt, aan hec gemeen plee­
gen optedringen : wyders wie bezefc niet, dat ge­
gronde ondervinding in de praktyk niet volmaakt
kan verkregen worden, dan met weinige, dikwils
herhaalde , artzenyen , derwelken ftandvastige wer­
king een onwankelbaar vertrouwen baard. Ja, een
N 5 e
"

«ca C. PEREBOOM OVER DE
en dezelfde vöorfchriften zyn voortreffelyksr, om
aan een en dezelfde aanvvyzing te voldoen.
Wyders hoe nuttig is het niet voor de beurs
der zieken, en hoe geredelyk is het middel niec
aan de hand, wanneer men met eenvoudige arezenybereidingen
weet ziektens te bedryden. Men
is op het geringde dorpje niet verlegen, daar veele
faamgedelde voortbrengzels met grooten toedel
naauwelyks in een dad kunnen klaargemaakt worden.
Ik zal degts ten voorbedde bybrengen, -dat
volgens B O E R H A A V E een windbrekend klisteer
kan gemaakt worden uit een eenvoudig afkookzel
van gemeene camille met een weinig honig ;
daarentegen is het volgende voorfchrift niet anders
dan het windbrekende klisteer van MVNsicHT;ze
zyn beide daarenboven even goed, maar welk een
Verbazend onderfcheid in het eerde eenvoudige en
het andere famengedelde, van omtrent 17 oneen
colatuur.
3
jji. Rad. zedoar.
Bacc. jumper, aa ij.
. Herb.. chamom. vuig.
Aneth.
Fcenicul.
Mercur.
Chozrefol. "a 3/3.
Sein.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 205
Sem. Agni casti.
Cymin.
Anif.
Ammios.
Carvi. 7 3 üj.
Pulp. Colocynth. 3/3.
Coq. 6P i£. Colatur aj.
Ol. Rutac. pfy
Elec. de bacc. laur. |j.
Casf. ree. extract. §/3.
Sal. Comm. 5 ij.
Castor. d}.
M. & F. Emma.
Duizend zodanige windrige voorfchrifcen uittefchryven,
zoude niet moeijelyk zyn. Men fia het
oog flegs op de theriaak Van ANDROMACHUS, en
overweege den loozen trek van deszelfs uitvinder
om zich een' naam te maaken. Hy had algemeen
"hooren pryzen de geneeskracht van het mithridatium
van DEMOCRATES: hiervan kon hy veilig
en ondervindelyk gebruik gemaakt hebben , maar
behendig bedacht hy eene nieuwe artzenybereiding,
door eenige weinige drogeryen Uit het mi"
thridaat te verwerpen, de overigen netjes te kopiëeren,
daarna zyne theriaak te vermeerderen
(0 roemruchtige kunstgreep, waarvoor de waereld
altoos aan ANDROMACHUS zal verplicht blyven!>
mat flangenvleesch, en het welk de fpil der zaake
was,

5C-4 Cï P E R E B O O M OVER DE
was, met vermeerderde hoeveelheid opium. Tot
pynftilling en flaap ver wekking is een greintje opium
even krachtig als een drachma theriaak: ja me­
nigmaal is de eenvoudige opium veel veiiiger
middel.
Of is de ipecacof

SPREUK VAN BOERHAAVE. 205
voudiger gefchied, door uitgeleczene en beproef­
de middelen, en veel meer dan door zodanig
mengelmoes , hoedanig doorgaans aanbevoolen
word in de Apotheeken , alwaar de zaamgeftel-
den, als by geval, fchynen aangewaayd te zyn.
Eindelyk die aanmerking opend eene nieuwe myn
van eenvoudigheid: te weeten, dat ieder genees­
middel is begaafd met verfcheiden , zo wel hoe­
danigheden, als krachten; om tegelyk genoegzaam
te worden tot veele gebruiken. Gelyk als de
ipecacoanha by voorrang wel een braakmiddel is,
maar daarenboven heeft zy eene buikzuiverende
kracht, is verfterkende, en een tegengift: insge-
lyks heeft rhabarber pisdryvende en buikzuiveren­
de krachten : alle pisdryvende middelen zyn ook
borstmiddelen: en alzo zal alle geneesmiddel kon­
nen aangewend worden tegen verfcheiden ziektens.
Maar de pen haast zich reeds: vermids my zelfs,
daar ik wilde over de eenvoudigheid handelen,
niets meer ter herte gaat, dan dat de inhoud, de
ftyl, en orde van deeze Redenvoering, niet on-
gelyk zouden zyn aan de Zinfpreuk:
S'mpliciter.
DER-

D E R D E
ANTWOORD
OP DE
V R A A G ,
VOOllGEST ELD DOOR HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
S ERVJNDIS CIVIBUS:
Over de Spreuk van den Grooten Boerhaave,
SIMPLEX VERI SIGILLUM.
DOOK.
Medicinae Doctor te Amfterdam.
onder de zinfpreuk:
QUANTUM EST IN REBUS INNANE!
Aan den Schryver van het welke de Zilveren
Gedenkpenning in de tweede plaats
is toegeweezen.

s-1..
Oneerbiedig is hy die den naam van den grooten
Leermeester BOERHAAVE zonder voorafgegaane
loffpraak aanhaalt , en onbekwaam die
hem mee cieraadjen omkleed wil voordellen.
BOERHAAVE ftygc boven alle lofgedingen: alle
gaven der natuure, de gelukkigfte gaven, maaken,
in het voetfpoor van wysheid en deugd, voortgangen
, ongenaakbaar voor het begrip der Loffpreekers
en Redenaars. BOERHAAVE'S zonderling
verftand, boven menschlyke zorgen yver,
en zyne poogingen tot deugdzaame inzichten ,
konden niet anders dan allernuttigst zyn voor het
menschdom; immers de bewaaring en verzekering
var*.deszelfs beflaanbaarheid zyn de'tweede
vermogens , wanneer men de fchepping de
eerfte noemt : heeft die dan lof nodig, die in
rangfehikking de eerfte den Schepper volgt,
BOERHAAVE?
§. 2. Het geen de helfte der Geneeskunde uitmaakte
, werd gezegd van de Goden afkomftig, en
door een erflyk . recht aan den ftamling HIPPO-
CRATES naagelaaten te zyn; het geen HIPPO-
CRATES door een erflyk recht bezeten heeft,
heeft onze groote Leermeester ook in bezitting
gehad , en is dus gelyk met de erven der Godlyke
gefchenken.
§. 3. Uitvindingen i op gezonde redenen fteutiende,
en proeven, op het werktuiglyke lichaam
JX. D B EL. O ge-

aio E. KRUMPELMAN OVER DE
genomen, hebben deeze konst verrykt: de navor-
fching der byzondere lichaamsdeelen door VESA-
LIUS, ASELLIUS, HARVEUS, PECQUET, LI-
BERIN, WARTHON, DRELINCURT1US, BAR­
THOLINUS, RUISCH, de wetten van derzelver
zamenftelling, door BOY LE, BOREL, BELLINI,
MALPIGHII, PITCARN, waargenomen, maaken
deeze wetenfcbap meer uitgebreid, en van groo­
ter waarde. Hy, die het wanbegrip der Genees­
kunde van de waarheid wist af te fcheiden, rukte
het menschdom uit grooter gevaar en verwoes­
ting, dan ooit pest of verdelgende oorlogen kon­
den te weeg brengen, namelyk uit het bellier der
verfchillende fecten, die de Geneeskunde een lan­
ge reeks achtereenvolgende eeuwen tot moord-
greepen hadt verbasterd. — Hy, die-den invloed
aller wetenfchappen op het werktuiglyke lichaam
gekend, en derzelver wetten met die der natuure
vereenigd heeft , moet immers als de oprechtfte
hervormer der Geneeskunde , en zuiverde Leer-
fteller door ons, zyne Leerlingen, geëerd wor­
den. — Met welke nedrigheid beantwoordde hy
de verwondering over groote geneezing hemf ;
dank-
betuigd? — hoe naarftig toonde hy de aanwyzing
der natuur! het tuigwerklyk gebrek, het wiskun­
dig einde der geneezing ! !— hoe affchrikkelyk
was hy van wanftallige vermengingen en bereidin­
gen.' — hoe mistrouwde hy de geheime kracht
van onbekende geneesmiddelen, wanneer hy met
• de

SPREUK VAN BOERHAAVE. au
de fpreuke onderrichtte: „ kent een waar genees-
„ middel aan zyne eenvoudigheid," Simplex verl
figillum.
$. 4. Men begrypt ligtlyk, dat deeze zin niet
gelyk is aan die der kruidmengers, dat namentlyk
de eenvoudigheid beftaan zoude in de vermyding
van eenige vermengingen, welke konstgrepen vorderen
, of in de toediening van een enkel geneesmiddel,
dat in laagen prys is, en aan hun woeker -
zuchc voldoet. Geenzins; de eenvoudigheid van de
geneeswys wordt als dan verftaan , wanneer ze
de gebrekkelykheid onzes lichaams verbetert, aan
het einde voldoet, en niets overvloedigs heefc ,
dat nimmer voordeel, maar altyd naadeel kan te
weeg brengen. Konstlyke werktuigen, van welke
clasfe die zyn , . vergeleeken met dat van ons
lichaam , zouden den konstarbeider den lust beneemen
wegens den verren afftand, indien hy niet
tevens bewonderde de grootheid des Scheppers in
zyn fchepzel. De vastheid der beenderen, derzelver
figuur, gepastheid , geledingen, uitfteekfels,
geven zy niet het model aller bouwkundige
werktuigen? — de byzondere plaatzingen der fpieren,
fteunpuncen, geven zy niet hec leerfruk der
kracht- en gewigtkunde zo eenvoudig als zamengefteld?
— de buizen, holheden, de vochten,
hunne proportie tegen elkander, hunne beweeging,
geven zy niet de fraaifte konstvertooningen en
onderrechtingen van wacerkunde, fonteinkunde,
O % meet-

212 E. K R U M P E L M A N OVER DI
meetkunde? — De zintuigen het oog, oor, enz.
zyn de bewysgronden zelf der lichtkunde, ftraal-
breeking en terugkaatzing, hec natuurlyk micros­
coop , chelescoop ? —-de long is immers de lugt-
pomp in volmaakcheid gelyk , en de voortduuring
en befïaanbaarheid uic hoe weinig ftoffelyks ge­
fchied die? en welke harmonie oeffenen deeze by-
zondere werkcuigen op elkander in hec herftellen
der ziekelykheden ? hec is fchandelyk , dac hec
menschdom, hec model van alle meescerftukken ,
het kort begrip van de natuurwetten, waar mede
het Opperwezen ons mee onze fchepping heefc
willen verryken, heefc verwaarloosd, en deeze heeft
willen uitvinden in weelderige denkbeelden en
veranderlyke phantafien.
§. 5. Welk Geneesheer,wanneer hy tot byftand
ran een zieken geraadpleegt wordt , verwondert
zich niet over de geneeswyze, welke de natuur
menigwerf zelf verrigt, en voorzigtig befluit niets
té moeten aanwenden, het geen deeze geneeskun­
dige kragten der natuur moge ftooren. Men
mag te rechc zommige ziekcens f», gezond
noemen, alwaar kwynende ongemakken, die door
geen geneesmiddelen ce herftellen zyn , door
eene nieuwkomende ziekte ontruimc worden.
Voorwaar eenvoudiger kan niecs begonnen wor­
den, dan alleen aanfehouwer te zyn, en aan­
en) Morbus fahtbris, ASCLEPIADES.
mer

SPREUK VAN BOERHAAVE. 213
merkingen te maaken, welke bewegingen , langs
welken weg, met welke gepastheid en maate het
lichaam als dan is geneezende. Dwaaslyk zoude
hy immers doen, die de juiste proportie der vaten
tot de vloeiftofTen vind, geen fpanning der wan­
den , geen belemmering, maar vryen loop in be­
weging bemerkt, aderlatingen werkftellig te maa­
ken, enz. — Gevaarlyk is hy, die, de natuurly­
ke ontlasting ongehindert vindende , waardoor
het lichaam, indien zo gemodereerc is, zich ver-
beetert, dezelve wil forceren, waardoor de na­
tuur een doodelyken cours zoude kunnen doen.
Deeze geneeswys is wel de eenvoudigfte en bezit
wel de meeste konst , vermits een Geneesheer
te meer onderfcheiding moet bezitten, wil hy van
doen of laaten zich gerust Hellen.
§. 6. Hy is dan een wiskundig Geneesheer, wan­
neer hy het werktuig van ons lichaam kent, en
derzelver wetten weet, en dirigeert naar de ge-
brekkelykheden in hec voorige. 'Er zyn wel te­
genwerpingen die veel kragt tegen deeze geneeswys
fchynen te hebben. Wanneer de Voorftanders der
Stahlianen de neiging en afkeer der ziel op het
ziekelyk bewyzen willen , ons vragen , welke de
wiskundige werking van het opium is: mogelyk
zoude die eenvoudig te beantwoorden zyn, waaren
wy nader tot de kennis van het levensbeginzel
gekomen. Men ondervind dac die levensbeginzel,
zynde de gevoel- en beweegkragc, de veer, hec
O S ge-

214 E. K R U M P E L M A N OVER DE
gewigc van hec werktuig, door zommige geurige
middelen opgewekt, door andere byzonder (tin­
kende beteugelt en uitgedooft worde. Maar hoe?
de magneetkragt is ook duister, en evenwel niet
buiten hec beftek der wiskunde.
§. 7. Verwonderlyk is het, hoe weinig onder­
houd dit werktuig , op een onbekende wyze in
beweging gebragc, doch regelmatig volgens wis­
kundige gronden voortduurende, tot zyn beftaan
nodig heeft. Het heefc immers by de oudheid
gebleken, dac het menschdom, vry fterker in krag-
ten, minder ziekelyk , toe vry hooger trap van
ouderdom geraakte. Welke redenen zouden hier
van zyn? De lugtsgefteltenisfe, denke ik, is wel de­
zelfde geweest, die nu nog is. De gemoedsaan­
doeningen waaren zelf toe hun nadeel, vermits
zy minder befchaaft waaren. Hunne beweegingen,
hunne kledingen verfchilden weinig van die van
onzen Landman; edoch hun drank was water, en
hunne fpyze was hec voedzel der aarde, namenclyk
de groentens, en hec vleesch raauw,of een hoog-
ften gefchroeir,
$. 8. Deeze eenvoudige leefwyze ftrookc vol­
komen met myn zin , en de Engelfche keuken
heefc by my veel meer ingang dan die der Fran-
fche, Laac ons immers de vleeschbereiding eersc
coc een bafis houden. DeEngelfchen fchroeijen hec
door een groote hitte; hec braad niec maar kookc in
zyn eigen zap; de fchielyke uiczecting breekt ogen­
blik-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 215
blikkelyk hec verband, hec weefzel van den caai-
jen vezeldraad, en hec vleesch, offchoon hec bloe­
dig en omcrenc raauw zich vercoonc, is evenwel
malsch. Die hec langzaam en al ce gaar kooken of
braden, doen door een langzamere hitce hec ge-
leiachcige van het vascere gedeelte affcheiden; dit
droogc voor eerst uit, word hard, en gelyk aan
mufiek-fnaaren; de uitlekkende fappen verdeelen
zig; het vetachtige word rans, en hec geleiachtige
oncaarc, verbrand en verlooren. Weinig zal hec
bacen mee knoflook of andere geuren den vleesch-
fmaak nog meer ce vervreemden. Ik denk, dac deeze
leefwys onze vochcen eerder verdeelc, oncaarc, en
de vasthechcing des voedzels, de flerkte der vasce
deelen cegenhoudc. Hec raauwe vleesch en deszelfs
fappen zyn immers aan ons bloed en vezeldraad
nader in gelykheid; een voorbeeld zy hec ey. Ik
zal my hier niet verder over ophouden, dit zy ge­
noeg voor de overige bereidingen.
§. 9. Het water , de drank der ouden, is hun
prjefervacif geweest en geneesmiddel in alle ziek­
ten. Die is, zegt HOFFMAN, het remedium, fiv&
panacea univerfaüs. Dit middel tempert de in-
gebooren warmte, wekt de geesten zelf op, en
drukt die neder in verfchillende gevallen. Dit is
een zuiverend middel , dac de onreinheden van
maag en darmen affpoelc, ja, naar dac het warm of
koud is, alle kragcen bezie. Laauw gemaakc is het
ontlastende door braaking, welke werking mees-
O 4 tyds

2i5 E. KRUMPELMAN OVER DB
tyds door ftoelgang achtervolgt worde; tot meer­
der trap van warmte gebragt, is 'er niets dat meer
weekmaakende is, dat den toegekrompenen vezel­
draad verzagt, uitweekt, fleepvocht van het dikke
flymerige word , en doortogc maakt door de
buikvaten. Het zelfde gefchied in de overige
omlopende vochten , dezelfde verzagting op den
vezejdraad, en dezelfde verdunning der taaije en
afwasfing der fcherpe vochten, welke, zo in heete
als flepende ziektens, door een bevorderende uit-
waasfeming ontlast worden. Gebruikt men het
koud,-wat is meer verkwikkende? zenuwfter-
kende ? veerkragtiger ? Het koude water geneest
ftandvastig verzwakkinge der maag en ingewan­
den, hypochondrie en hyfterie, (indien uit atonia);
het is een byzonder borst- en uitwaasfeming - ver­
fterkend middel, by toevallen welke uit aandoen-
lykheid voortkomen; waarom het koude water de
hebbelykheid tot verkouwing, zinkings, hoofdpynen
en huids - aandoeningen promptelyk wegneemt.
Buiten noch deeze voordeden heeft het niets, dat
ons in verdenking brengt, niets geestryks, dat ons
herfenftel verftooren kan , niets vreemds, dat
of zuur, of loogachtigheid of vervuiling , of
ontvreemding kan veroorzaken in ons lichaam ,
en is dus niets anders dan een volmaaktheid in
zyne eenvoudigheid, gaave der natuur ! genees­
middel uit de hand van den Opperften artfenybe-
reider, die het menschdom, dat in zyn begin, in
de

SPREUK VAN BOERHAAVE. 3.17
de gronden der wetenfchappen geenzints volleerd
was , door een dierlyk inftincc, zyn prafervatif
en geneesmiddel heeft tot zyn welzyn leeren ken­
nen en gebruiken.
$. 10. De konst van geneezing, naar maate dee­
ze naderhand heeft toegenomen , heeft te gelyk
de geringheid v«n des menfehen begrip gelee-
raart \ de gronden , waaruit de aanduidingen
der natuur eerftelyk getrokken wierden , hebben
onze onweetendheid aangetoond door laatere en
nauwkeurige waarneemingen; de meenigte der
kruiden, planten , en andere voortbrengfels der
natuur, als geneesmiddel (zonder bepaaling) ge-
beezigc, hebben weinig voordeel, maar veel byge-
loof en verwarring veroorzaakt; — de zaamenftel-
ling van geneesmiddelen heeft verkeerdelyk het
vertrouwen gewonnen ; — de fcheikundigen
hebben in de aanpryzing van hunne door
vuur bereide ertfen , enz. niets anders dan loo-
gentaal en bedrog in plaatze van geneezing doen
ondervinden. Ik herhaal het , naar maate wy,
door opgeblaazendheid , van de Goddelyke ge-
fchenken afgegaan zyn, hebben wy ondervin­
dingen gemaakt in ons verderf en vernietiging.
Gelukkig dan voor ons menfehen, dat onder de
konst-aanbidders één is opgeftaan , een HIPPO-
cRATKs, die niets verdigt heeft, niets vermeer­
dert, maar alleen de natuur en haare wetten zor-
gelyk heeft gade geflaagen , en opregt opgegeven,
O 5 Hy

2iS E. K R U M P E L M A N OVZR DB
Hy heeft, naar den zin van de Goddelyke wys-
heid zelf, de verfchillende gefteidheden , en ge­
volgen van hec geen voordeelig of nadeelig was,
waargenomen en getrouwlyk aangecekent. Fili,dum
vivis periculum fac animi tui , ac vide quid fit
malum, ac ne des UIL Non enim omnia omnibus
conferunt. Ecclef. cap. XXXVIII. vers 30.
§. 11. Het gecal der geneesmiddelen , waar
mede de winkels pronken, heeft zodanig toege-
noomen, dac de weezendyke vergiften , die met
geen becrekking op eenig toeval anders dan ver­
dervend kunnen worden , het roccekruid, cobalc,
loodbereidfels , padden en andere vuilheden niec
uitgenomen , 'er onder begreepen worden- Wy
zullen die voor onze Verhandeling even als voor
den menfchelyken welftand verwerpelyk houden,
en alleenlyk de nuttigheid der eenvoudige genees-
wyze betoogen.
§. 12. Wy befchouwen ons lichaam als een
wacerwerktuig, beftaande uic een menigce bewe­
gende buizen, die een byzonder vochc voeren in
byzondere direccien, naar dac deeze werkcuiglyk
zyn ; en de gevolgen deezer bewerkingen zyn
veranderingen , dienende cot beftaanbaarheid des
lichaams, volmaaking der gezondheid , en afwee­
ring der ziekelykheden.
§• 13- Wy ondervinden, in ons lichaam even als
in water- of andere bewegende werktuigen,een ge­
pastheid van hec bewegende beginzel, de veer, het
ge-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 219
gevvigc, de levenskragt, ook dezelfde wanordens
die door eene ovcrmaatige of ongencegzaame
beweegkragc voortgebragc worden. Welke aan­
merking ons de aanleiding geeft tot de eerfte grond-
ftelling, namentlyk , de maathouding van het hé-
wegend beginzel.
%. 14. Wy merken verder aan, dat de beweging
der vaten, de vrye loop der vochten , gefchied
door eene byzondere evenredigheid tot elkan­
der , en door eenige vereischtens in de vaste of
vloeibaare deelen zelf. Doch deeze vereischtens
komen door de lichamelyke bewerkingen , eerst
in de vloeibaare, dan in de vaste deelen ; en door
deeze vereischtens gefchied de verfterking en be-
kwaammaking der werktuigen. Zoo loopt alles in
elkander. Zodanig is die Godlyke kring, cnz.divi-
nus ille circulus, quo conjenfus unus & confpiratio
una. HIPPOCRATES. Indien nu deeze bewer-
kinge van de vaste deelen afhangt, indien men
nu deeze deelen in grooter bekwaamheid tot hunne
werking ftelt, zoude men dit, in eenen genees­
kundigen algemeenen zin , verfterking kunnen
noemen, waar uit dan volgt een tweede grond-
ftelling. De verfterking van het werktuiglyk deel.
§. 15. Vermits nu de menigte der verfchillende
werktuigen, welke dit zamengeftel bevat, aan
veelerhande verfchillende wetten onderworpen is,
is het zeer ligt te begrypen, dat nu het eene
dan het andere, door verfchillende oorzaaken ge-
hin-

aao E. KRUMPELMAN OVER DE
hindert wordt. Zullende dit een reden geven tot
een derde grondftelling.
§. 16. De geneeskundige herfielling der byzon-
dere deelen, volgens hunne werktuiglyke wetten.
$. 17. Ziet hier drie grondftellingen , welke
zeer eenvoudig zyn , doch de gantfcbe Genees-
en Heelkonst omvatten. Steunende alleenlyk op
grondlyk begrip en zuivere ondervinding.
§. 18. De aloudheid heefc reeds ondervonden
de werking der plantgewasfen , byzonder der geu­
rige , op het levensbeginzel, nevens die der geest-
ryke dranken, als hebbende de eerfte meer invloed
op het lichamelyke , de andere op de gemoeds­
aandoeningen. Doch men zoude, wegens de onze­
kerheid der kruiden , zo met opzigt toe de ver­
fchillende rangfehikkingen, der geuren, als der­
zelver hoeveelheid van vermogen , kunnen voor­
dellen , door welke oorzaak zy werken op hec
dierlyk lichaam? Zekerlyk 'er zyn plantgewasfen
die het lichamelyk levensbeginzel byzonder opwek­
ken , gelyk deeze geurige die wy bedoelen , en
deeze meer of min uitwerken naar evenredigheid
deeze kragt kenbaar is.
§. 10. De vergelyking, welke deeze groeiftof-
fen mee de gegeste geestryke vogten hebben, is
in evenredigheid, namentlyk de dronkenmakende
geesten, van welken aart die zyn , bezitten een
fynen vluggen geest, fp. aither, aan zich zeiven
gelyk, in hoeveelheid als hun dronkenmakende
kragc

SPREUK VAN BOERHAAVE. 221
kragt groot is; de geurige plantgewasfen leveren
een fynen geest, van vaster zelfftandigheid, gelyk
aan zich zeiven, in hoeveelheid als hunne op­
wekkende kragt is. Den campher.
§. 20. Campher, uit een foortvan laurierboom
getrokken, kan niet alleen uit fpeceryen als ka­
neel, cardamom, jenever, munt, zever, duizend­
blad , maar ook uit onze balfemieke planten als
rosmaryn, faly, hysfoop, lavendel, majoryn, thym
en een menigte andere voortgebragc worden.
§.21. Wanneer wy deezen ontleden willen , ont­
dekken wy niet klaar zyne zaamenftelling. De aard­
of zuure grondbeginzels, worden door de konst
niet ontwikkelt, maar wy zien een vast vetachtig,
doorfchynend, ten eenemaal in warme lugt weg­
vliegend lichaam ; het word nergens door , de
verbranding uitgenomen , vernietigt , noch treed
in eenige algemeene vermenging, dan op dezelfde
wyze als het door de konst is losgemaakt. Cam­
pher door geconcentreerde zuuren, door fcherpe
loogzouten, door wyngeesten, door flymachtige
weezens verandert, herftelt zyn gedaante, zo dra
het van zyn fcherp aanhangfel afgewasfen en ver­
lost wordt.
§. 22. Neemen wy de balfemen en gomharfen
in onderzoeking, dan vinden wy een naauwkeuri-
ge door de natuur gemaakte vereeniging te zyn
van zuurdeelen, phlogistike aard- en waterdeelen ,
doch byzonder een groote hoeveelheid lugts; daar
'in

au E. K R U M PEL M A N OVER DE
in tegendeel de campher een vetachtig lichaam op
zich zeiven is, van voorige grondbeginzels afge*
fcheiden: de wynfteen, een lichaam, beftaande uit
water, aard , flym , zuur , phlogiston , en veel
luchtgedeeltens , door rust , koude , verandering
der vochten van diergelyk olyachtig weezen afge­
feheiden , neemt den campher in zyn boezem ,
vereenigt hier innerlyk mede, fmelt met hem in
water , als cristal doorfchynende, beneemt zelf
zyn onaangenaamen brandenden fmaak , gelyk de
fchifring door vitriool - zuur duidelyk bewyst.
§. 23. De geneeskundige kragt van den campher,
verdunt, en dusdanig verzagt, is zeer gemakkelyk
af te leiden, vermits hy, als de prins der geurige
middelen, in de omlopende vochten , byzonder
in de wey, opgenomen, de wey-voerende vaten
prikkelt en derzelver bewerkingen bevordert: dit
zyn affcheidingen van flymvochten, neusvlies, long-
klieren , darmklieren , onderbuikzuivering, pisloo-
zing, uitwaasfeming, polsverheffing, koking, etter-
making ; bewerkingen, die ook in een hoogeren
graad van kwetzing der zenuwen zelf gevolgt
worden. Wyl nu hec ingedrongen aroma op het
levensbegin als zamengedrongen fcherpte of zwaar­
te op het vaste werktuiglyk deel kwetzing maakt,
zo is deeze wyze (§. 22.) veel veiliger dan andere
mengfels van den campher.
Welke ruimte geeft deeze geneeswys in de artfe-
nywinkel! welke bepaaling en zekerheid der werking,
in -

SPREUK VAN BOERHAAVE. 223
indien het middel trapsgewys wordt ingenomen!
Klaarlyk wordt hiergetoont de algemeene uitgebrei­
de geneeskragt der natuur, en de luttelheid des ge­
neesmiddels ; wy worden bevryd van een bygelovige
onzekerheid, van ftimulantïa , cordialia, cepha-
lica, ftomachica, hepatica , viseer alia , pectora-
lia, diuretica, emmenagoga, nephritica, alexite-
rica, prophylactica.
$. 24. Tegenovergefteld wordt de levenskragt,
die der fpiervezel onaangeroerd , veranderc, ver­
dooft of vernietigt, door eenige gewasfen, waar
onder het heulzap het veiligfte is, het zy door
een vreemde geur een andere aandoening te ver-
oorzaaken of een andere eigentlyke kragt, die
wy maar ondervindinglyk weten , uit te voeren;
dit is fmeltbaar in water. Eerbiedshalven zullen wy
het aftrekzei van SYDENHAM alleenlyk aanpryzen.
§. 25. Uit hoofde deezer leeren wy op een
eenvoudige en gemaklyke wyze, alle ziektens, die
uit een groote aandoenlykheid voortkomen, te ver­
minderen , en fomtyds terftond te geneezen, als aan­
houdende zenuw-koortfen, tusfehenpoozende koort­
fen en ontroeringen, — alle foorten van vaste en pe­
riodieke zenuwpynen, — ja zelfs de ongeregeldhe­
den des lichaams, uit pynen, of natuurlyke onge-
maklykheden voortvloeijende, te bedaaren, gelyk
brakinge by wonden, breuken, en de zogenaamde
valfche vlaagen in verlosfingen, welk laatfte ik door
een voorbeeld, daar tien droppelen laud. iïq. Syd.
de

034 E. KRUMPELMAN OVER DE
de valfche vlaagen deed ophouden, en de gelukkige
'er op volgende verlosfing, hebbe bevestigc
gezien. Gemakkelyk kunnen wy dan de Hinkende
geneeskraam ; als castoreum , aangebrand vet ,
en andere grilligheden ontbeeren, onder den naam
van nervofa antifpasmodica , antihyfterica , antihypochondriaca,
antipileptica, enz.
Ziet hier twee geneesmiddelen, campher en opium,
waar mede wy de beginzelen van gevoel en beweging
tusfchen zweep en toom houden. Men
zoude 'er een derde nog by kunnen voegen ,
naamelyk een weinig wyn.
%. 26. De tweede grondftelling, de verfterking
van hetwerktuiglykdeel, wordt op verfcheide wyze
volvoert. Wanneer de vaste deelen de gepaste hoedanigheden
hebben, doch dat hec gewigt, de tegenftand
der vochten, die door deeze vaste deelen
omgevoert moeten worden, te groot is, als dan is
niets meer eigen, niets meer verfterkend, dan den
overmatigen regenftand wegteneemen; dit gefchied
door aderlatingen; dit is de fchynbaare zwakte,
debilitas jimulata, van zo veel aanbelang in de beoeffenende
geneeskonst.
§. 27. De vezeldraad op zich zelve befchouwt,
-in geftadige beweging en veerkragtige inkrimping,
verliest veeltyds veel van zyn veeTkragtig vermogen.
§. 28. De middelen, welke toe verbetering eh
vermeerdering deezer veerkragt gebezigc worden,
zyn in grooce menigte, verfcheide ftoffen van het
delf-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 225
delfryk als aluin, yzer, bloedfteen en andere, zeer
veele der plantgewasfen, kruiden, houten, basten,
wortels, en van het dierlyk ryk, gezout, gerookt
vleesch , enz. Doch onder alle deeze munt een ee­
nig middel uit, naamelyk de peruviaanfche koorts­
bast, welken wy in voorftelling der andere in alle
gevallen voldoende erkennen moeten, indien des­
zelfs gebruik niet ontydig te werk gefield wordt.
§. 29. De geneeskragc van den koortsbast, uit
verfcheide grondbeginzels afgeleic , wordt nog
zeer verfchillend beoordeelt en aangepreezen door
de Geneesheeren. Doch wanneer wy de wetten
van wording en beftaanbaarheid in acht neemen,
wanneer wy op de voeding en fpysverteering onze
aanmerking bepalen , vinden wy de duidelykfte
aanwyzing van deszelfs werktuigkundige hulp. Het
is een uitgemaakte waarheid dat de aangroei van
des lichaams vczeldraad gefchied uit de aanplaatzing
van lichamelyke ftoffen, die tot een gelykheid door
de natuurlyke bewerkingen gebragt zyn, en dat ook
de gefteldheid deezer vezel veel afhangt van de
vastheid der fpyze en goede 1
voeding, by voor­
beeld die harde vaste fpys nuttigt in overftelling
van fappige en vetachtige.
§. 30. De onderfcheidene geneeskragten, aan de
kina toegefchreven, hebben hun oorfprong uit de
goede gevolgen , welker redenen duister zyn.
Zo heeft men gezegt, hy is een antifepticum, we­
gens de gelukkige gevolgen, die hy getoont heefc
IX. DEEL. P in

226 E. KRUMPELMAN OVER DE
in diergelyke gevallen. Zo is zy een antifebrile ,
antifpasmodicum , nervojüm et confortans, ftomachicum.
§.31. Stel- en werktuigkundigen hebben dit allen
van zyn zamentrekkende bitterheid afgeleid.
§. 32. Zamentrekking , offchoon de fcheikundige
proeven het toonen , kan een gezondheidkundig
Geneesheer nimmer aanneemen , dan dat
deeze zig bepaalt op de inwendige oppervlakte van
mond, keel, maag en darmbuis, welke werking
zich als dan door braak- en buik- ontlasting te kennen
geeft. Aluin en fterke thee, enz. zelfs deeze
oppervlakte zaamentrekkende, al waaren de pooren
der melk- en wei vaten ongevoelig, zouden, volgens
een wiskundige wet, dezelve toetrekken en door
hunne droefheid den doortogt beletten.
§. 33. De kina dan, geneeskundig befchouwt,
wordt door de digestie met maag- en darmfappen,
vereent , gaat mede met de chyl tot de overige
vochten;immers de vereeniging deezer bedekt,verftompt,
verzagt zyn bitter, zyne droefheid, met
onze vochten, zo dat hy geene andere dan gematigde
aandoening op het vaat- en zenuwgedel kan
veroorzaaken.
§. 34. De voordeden, welke onze vochten van
zulk mengzel winnen, zyn, daar zy tot een eendaantig,gelykvormig
mengfel, in trappen maar verfcheelende
van de vaste deelen des lichaams , uit de
zogenaamde hoofd - elementen bedaande , gebragt
wor-

SPREUK VAN BOERHAAVE. sa?
worden, en een ftoffelyke hulp krygen , die de
bafis van voeding, wording en voortduuring is.
§. 35. De chyl dan van koortsbast, moetende
bybrengen tot het ftoffelyk weezen, is een vocht
beftaande uit een flym- of liever gom-, en hars-,
zout-, lugt-, en yzer-aarddeelen. De natuur heeft
in den groei van deezen bast een verzadiging gemaakt
van verfcheide hoofddeelen en verfchillende
kragten, waar van geen de overhand heefc. De
aarddeelen, uit hun aard zamentrekkende, zyn door
een zout fyn gemaakt; deeze twee weder door een
hars- en oly-deel verftompc, en door flym en lugt
verbonden,en tot menging met onze vogten bereid*
Dit vastmakend, om wel uit te drukken, mengfel
der natuur, word dwaaslyk door de kunstbereidingen
verdeeld en uit zyn verband geworpen; dit
ftrookt lynregt tegen de natuur-wetten van vegetatie
en dierlyke voeding: waarom dan deeze
gekaauwt, of in poeder ingegeeven, ftandvastiglyk,
direcc en in geringe hoeveelheid, zyne werking
verrigr. De natuurfpraak is hier weder eenvoudig'
heid. Ongerymd dan de benaminge van zamen.
trekking, zenuwfterkend , en bederf-tegengaande
geneeskragt , vermits dit eigenfchappen zyn van
de wording en beftaanbaarheid des lichaams zelfs.
§. 36. De oncfpannende geneeswyze bevestigt
de grondftelling van het tegenovergeftelde volkomentlyk,
en ftaat tot de ontbinding der vochten
en vaste deelen in een tegenovergeftelden
P a zin,

428" E. KRÜMPELMAN OVER DE
zin, gelyk de kina tot de verdikking der vochten
en aanwas van de vaste vezeldraden.
§. 37. De wiskundige reden van deeze genees-
kragt is wanneer de kruiden , plantgewasfen en
andere geneesmiddelen met veel flym- , oly-, of
zoutdeelen begaaft zyn , door wier tusfchen-
komst zy alleen hunne kragt oeffenen. Slym- en
gomachtige deelen maaken groote vereeniging
der vaste deelen met vloei-ftoffen , welke an-
derzints in een te grooten afftand van elkan­
der gefcheiden zyn. Namentlyk door de aan­
kleving van het plakkend midden-lichaam, dat de
vaste deelen aanhangt en het vochtige inneemt en
aanbrengt, en moeilyk doet affcheiden.
§. 33. De glibberige oly-deelen hebben een
vermogen van door hunne leenigheid de fterke vast-
houdentheid der deelen te verminderen, glibberig
te maken, en de aantrekking te beneemen. Deeze
kragt oeffenen de kruiden, die veel geparfte oly
in hebben , zelve met deezen gelyk.
§. 39. Infnydende geneeskragt, hoe verfchillen­
de het fchynt, bepaalt zich nogthans op deeze
werking. De kruiden , vrugten , wortels, wate­
ren , enz. voeren dit uit door de 'er in zynde
zout-deelen, welke nogthans wegens hunne ver­
fchillende fcherpte , trap van hoeveelheid , enz.
duister zyn en vry menigvuldig, en wanneer zy
met de vochten omgevoert worden, verdeelen zy
derzelver vasthoudentheid , voeren den aangroei-
jen-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 229
jende vezel zyn gelei - voedzel af, doordringen het
verband, doch maaken prikkeling.
§. 40. Naar maate deeze grondbeginzels , in
kruiden door de natuur ondermengt zyn, verfchik
hunne geneeskragt. De oly-deelen op zich zeiven
maken de deelen, waar .zy aangebragt worden,
glibberig, zagt, doch treeden niet in de weivaten,
waarom de olie inwendig alleenlyk buik-ontlasting
maakt. Doch met middelmatige zouten vereenigt,
is zy een natuurlyke zeep, en bezit de kragt van
niet alleen de vezel te verzagten , maar aan de
vochten, door de naauwe openingen der vliezen,
klieren,enz. een gemakkelyken doortogt te verke­
nen. — De oly-deelen met zuure zout-deelen in
de groeijing zelf verzadigt, geeven weder vertonin­
gen op, die even wonderlyk zyn als geneeskun­
dig. Het is een wet, dac zuuren, naar mate zy
zuiver en ftremmend zyn, de oly-deelen coc min­
der fmeltbaarheid in 'c water brengen , van wel­
ken aard de gomharfen en harfen zyn; in tegen­
deel wanneer de zuuren in de groeijing meer tot
den aard van wynfteen overgaan , de oly-deelen
met zig vereenigen , en alsdan tot een gom, in
water ce eenemaal fmelcbaar, bereid worden. Be-
merkc hoe de nacuur hier onze artfeny - bereider
zelf is, hoe zy volmaakte weezens, door haare on-
navorschlyke fcheikunde, oplevert.
§. 41. Raadpleegen wy nu de eenvoudigheid,
dan vinden wy in de gemeene gom tragant, en
P 3 Ara-

23o E. K R U M P E L M A N OVER DE
Arabifche gom de verzagtende kragten vry voor-
treflyker dan in onze bereidingen. Deeze gommen
zyn van grooter vaschoudentheid dan hec flym
van althéa, tus/ilago ,faleb, moschus Mand., enz. —•
Deeze gommen zyn op verre na zo veel veran­
dering en bederf niet onderworpen als die ter-
ftond zuur- en dufwordende afkookzels. Zy zyn
door de natuur gekookt, en hebben iets fyns,
aangenaams van de planc, dac zenuwftreelend
is; de andere afkookfels zyn walgende en on-
gaare bereidingen. Ook zyn de gommen klein
in beftek, koscen geen moeice van bereiding,
en oncruimen een grooc aancal van overvloe­
digheden.
§. 42. Veeltyds, wanneer wy de zeepachtige
kragc der geneesmiddelen te hulp roepen, is 'er
wel een taaije flymachtige dikte voorhanden, die
de fcherpte der zoutdeelen inwikkelc , en zo
lang de vasce deelen befchermc voor de aandoe-
ninge, tot dat deeze t'eenemaal verdeelc is; doch
deeze geneesmiddelen hebben veel geweldiger wer»
king op de deelen, waar zy eersc aangebragc wor­
den , dan op deelen , by welke zy niec dan na
een ruime verdeeltheid kunnen genaaken. Wes-
halven zouce middelen in de maag naar proportie
vry fcerker zyn dan wanneer zy in de groote hoe­
veelheid circuieerende vochten worden verdeelt.
Men kan dit ongemak voorkomen, mee de zouten
te verdeelen of derzelver fcherpe punten door fly-
mi*

SPREUK VAN BOERHAAVE. 231
mige weezens te verzagten. Men vraagt nu. weder
of "men niet alle eindens kan beöogen met een
onzydigzouc, als falpolychr., nitrum, fal epfon.9-
Zekerlyk deeze zyn wel zo werkzaam als eenig
kruid; hun kragt is naauwkeuriger te bepaalen ,
hun bereiding en aandiening gemaklyker , en ze
kunnen altoos, door middel van arabifche gom, en
oly , toe een zagte zeep gemaakt worden in na­
volging der natuur. Al willens heb ik deeze
regelen .voor laten gaan om te betoogen , hoe de
aangebragte ftoffelyke weezens vastheid en veer-
kragt aanbrengen, naar maate zy uit vaste hoofd-
ftoffen beftaan ; en integendeel, wanneer dezelve
nieerendeels vloeibaar zyn, of geene vaste aarddee­
len bezitten, maar flechts doordringende zyn, hoe
dezelve dan het verband verzwakken , en den in­
gang der waterige deelen bevorderende, de vezelen
ontfpannen en van haare veerkracht berooven; dan ,
deeze ontfpanning wordt nog veel eenvoudiger ver-
rigt, namentlyk door warmen waazem, en baden.
S 43. Ik zal my hier niet lang ophouden met
derzelver nuttigheid aan te pryzen. Wy vinden zeer
omftandig van de eerfte eeuwen af 'er melding van
gemaakt. Het voldoet hier genoeg aan te wyzen,
dat alle lichamen., geheel of ten deele in warm
water gelegt, door een vochtige warmte met al­
leen uitzetten, zagt worden, de vloeibaare ftoffen
van de binnenfte opgevulde holtens naar den omtrek
vloeijen , en vervolgens een aangenaame aandoe-
P 4 ning,

232 E. KRUMPELMAN OVER DE
ning, welke zeer krampftillend is, ondergaan; maar
dat dezelve, volgens wiskundige wetten, even als alle
onbezielde lichamen,de doordringendfte waasfems ,
Wegens derzelver eindelooze verdeeling, niet kunnen
wederftaan , 't welk de olla papiniana zeer fraai
en proefkundig aantoont. Getoont hebbende, hoe
algemeen de Ievenskragt en veerkragt der vaste
deelen derzelver verhouding tegen de vogten ver­
andert , deeze te dik zynde verdunt, en tegen-
overgeftelde dunheid of raauwe fcherpte, verzagt,
verdikt, en inwikkelt, blyft nog over de fcherp­
te , weike de ondervinding ftandvastig ge-
toont heeft dat zonder onderfteunende genees­
middelen zelden door de kookende kragten der na­
tuur alleen geneezen kan worden.
§. 44. 'Er zyn fcherptens der vochten, welke
door de natuurkragten wel geneezen worden, doch
door tusfchenkomst eeniger foortgelyke middelen
groote voordeden en hulp erlangen.
' Ik hoope, myne bedenkingen hier te zullen
plaats vinden, vermits geen weetenfchap ter vol-
hiakinge komt, zo lang men by de gevoelens der
ouderen blyft ftaan. Sommigen zweeren by de ont­
kennende wyze, anderen by het tegenovergeftelde.
Het voorbeeld deezer zal zyn de geneezing der
Venus-ziekte. Ik zal tragten dit afteleiden van
wis- en geneeskundige wetten, en betogen, dat
de aanhangers der kwyling, nevens de tegenfpree-
feers derzelver, beide in de onweetendheid verkeeren.
$' 4*

SPREUK VAN BOERHAAVE. 233
§. 45. Op welke wyze men de kwik ingeeve,
wanneer deeze tot een zekere hoeveelheid, met be­
trekking tot des lichaams aandoenlykheid, .gegeven
is, veroorzaakt zy de zeer bekende kwyling. De
groote ontlastinge, de vuile ltank van 't uitgewor­
pen flym, de menigte geneezingen hier door veroor­
zaakt , hebben den Geneesheer in meening gebragt,
dat de venerifche fcherpte door deeze metaaldeelen
Verzadigt, nedergeploft, en dus ten eenenmaale
ontlast wordt. Verderflyke Helling, die door mid­
del haarer voorftanders een groot getal uit hun tyd
fleept ! Immers deeze verfchynfelen komen voorc
door de verdeeling en bederving der weivoch-
ten, de ontroering der vaste deelen , der gevoe­
lige weivaten, en de gevaaren uit het geweld,
dat de kragten aangedaan wordt. Duidelyk floot
dan het buitenfpoorig gedrag deezer Artzen regt-
ftreeks den oordeelkundige ten gemoede, en wordt
door redenen en ondervinding verworpen.
1 §. 46. Anderen gezien hebbende , dat buiten
de kwyling , door middel van de kwik , deeze
ziekte vry voorfpoedig geneezen wierde , floegen
het tegenovergeftelde in , de 'kwyling fchadelyk
achtende, en vertrouwende byzonder op de gehei­
me kragt der bereidingen, als zoete kwik en by-
tende opgeheeven kwik; Doch zy wierden even
als de voorigen te leur gefleld, vermits veeltyds
deeze ziekte wederkwam , of andere overblyffelen
naaliet, en ook veeltyds niets vorderde, maar zelf3
P 5 de

*34 E. KRUMPELMAN OVER DE
de ziekte erger maakte. Zonderling is het voorbeeld,
dat degeleerde Heelmeester NOEL in zyn
werk over de ziekte der weivaten aanhaalt, dat
een Soldaat te Lyon in het Gasthuis, naa dat men
driemaal de Hoogleeraars in confult. 'er over gehadt,
en met de koekjes van KEIZER aangehouden
heeft, de verzweerende lieschbuis een
omtrek hadc van34duim,en eindelyk niet geneezen
wierd dan door kina en anüfcorbutica. NB. Wanneer
deeze ziekte door de kwikbereiding op deeze
wyze niet genas, als dan fchreef men de oorzaak
toe aan de fcheurbuik en kwaadfappigheid: het welk
byna een Cartefiaanfche toevlugt is. Eenvoudig,
ftandvastig, overeenkomfüg met de reden en ondervinding
vinde ik deeze geneeswys. De kwik
namentlyk, op welke wyze zy gereed gemaakt moge
zyn, worde tot die hoeveelheid gegeeven, dat de
lyders uit hunnen adem beginnen een benaauwden
reuk te geeven, doch als dan moet men zorgvuldig
oplecten om deezen trap van werking te houden,
en de gelukkige gevolgen zyn zelf zeer fpoedig.
§. 47. De kwik dan, door zyne zwaarheid met
de weivochten in' de naauwe weivaten en klieren
getreeden, en grooter tegenftand biedende, wekt deeze
tot eene byna koortswyze beweeging op. Het
gevolg deezer bewerking is een kooking der weivochten,
waardoor het vreemde zo wel der kwikdeelen
zelf als der venerifche fcherpte verzagt,
verzadigt, verplaatst of ontlast word. De weivaten

SPREUK VAN BOERHAAVE. 235
beginnen dan hunne werking te doen, wanneer zy
nog hun volle kragt hebben, en kunnen deeze
werking voleinden tot een grondlyke geneezing
toe, vermits zy hunne kragten, door een overma­
tig geweld , niet vroegtydig veifpillen. Men be-
grype hier uit, dat de kwyling, wanneer zy ge­
lukkig is, by toeval maar gelukkig is.
§. 48. De kwik, in eene geringe hoeveelheid
ingegeeven , wekt de weivaten tot deeze gepaste
beweeging niet op, waarom 'er dan geene genee­
zing door kooking en ontlasting gefchied , maar
zomtyds een geringe verzagting en tydelyke ver­
berging des onheils. Veeltyds is de kwik, langen
tyd in geringe hoeveelheid ingenomen , als een
vergift, dat een verzwakking en kwyning der vas­
te deelen, en een verdeeltheid , kwaadfappigheid
(die zogenaamde fcheurbuik} in de vochten te
weeg brengt. Ziet hier de redenen, waarom de ve-
nus-ziekte in veele gevallen ongeneeslyk word ge­
houden, te weeten: wie het werktuiglyk lichaam,
en zyne natuurwetten niet kent , zal nimmer de
werking der geneesmiddelen kunnen begrypen.
§. 49. Tot meerder fiaving deezer (telling zal ik
een voorbeeld bybrengen. Ik ontmoettede een my-
ner kennisfen, die verfcheide kwikbereidfels langen
tyd gebruikt hadt, doch zonder hulp, en my fchier
wanhoopig zyn lot klaagde. Hy hadt eenige vlak­
ken en affchilferende puisten in zyn aangezigt, ne­
vens eenige beenknobbels op den procesjus mas-
toi-

236 E. KRUMPELMAN OVER DE
toideus; hy klaagde ook over vtnirigheid in zyn
keel ; dit was een kanker aan de umla en een
ontvelling in den boog van 't zagte vliezige verheemelte.
Ik , vertrouwende veel op de eenvoudige
faturaüe van kwik in fterkwater, fchreef hem
pillen voor, beftaande elk uit befchuit , zoethout
, en een droppel liquor mercurialh, en voor
een drank lynzaad, als thee getrokken , met faffraan.
Vier weeken nam hy daaglyks vier pillen, doch
voelde weinig beterfchap. Wel is waar, de puisten
verdweenen; doch de keel bleef in dezelfde gedaante.
Ik liet hem trapswys vermeerderen tot op 'tpunt
van kwyling; hy nam zes en zeven daaglyks; zyn
adem begon te ruiken; hy zweetede 's nachts veel
meer, loosde beter fluimen; en binnen vyf dagen
verdween de kanker; de ontvelling genas, en hy
begon weder tabak te rooken, welk hy in eenige
maanden niet konde doen. Mooglyk was deeze
lyder ook een genoemd geworden, die een ongeneeslyk
venus - fmet hadt , gelyk ik nog iemand
befchouwe , die ondanks de groote hoeveelheid
kwiks, evenwel zyn neus al verlooren heeft, en
wie weet wanneer hy zal geneezen.
§ 50. Kwik, zonder fcheikundige verdeeling ingegeeven,
is gevaarlyk; zonder tusfchenkomst veréenigt
zy zig nimmer met de vochten, en loopt
groot gevaar van niet alleen niets, of onftuimig te
werken, maar in fommige deelen vloeibaar zig van
de vochten af te fcheiden, zich te vereenigen, en in
het

SPREUK VAN BOERHAAVE. 237
hec een of ander deel plaacs ce neemen. De fmel-
ting door fterkwater toe verzadiging is de gemak-
kelykfte en eenvoudigfte bereiding, overeenkomftig
met de natuurlyke eigenfehappen van metaal-aarde,
vitrioolen, en mineraale wateren. Ik wil hier niet
aanroeren , of de kwik fpecifiek is of niet.
Zy is veel te waardig door de getrouwe hulp­
bieding, dan dac wy 'er tegenwerpingen op maa­
ken , offchoon groote Geneesheeren waargenomen
hebben dat de lyders dan door heete ziektens,
zelfs als rotkoorts en kinderpokken , door den drui­
per, volgens T H o D E , dan door antimonium, dan we­
der door lobelia et lignum guajacum geneezen zyn!
§. 5 u Van de genoemde fcherpte is die der rot-
ziekte zeer onderfcheiden, vermits zy die beder­
ving in de vochten en vaste deelen, welke by
venus-ziekte langzaamerhand gefchied , directelyk
voortbrengt, en wel in korten tyd de kragten
verfpilt, en den dood veroorzaakc. Zy vereischt
wel alle zorg om ten fpoedigfte de kragtigfte ge­
neesmiddelen werkftellig te maaken, zal men het
groot gevaar des lyders ontwyken.
§. 52. Omtrent de kennisfe der verrotting vindt
men weinig klaarheid by de Schryvers; en even­
wel is het te meer noodzaakeiyk, zal men fpoe­
dig en zeker mee onderfteunende verfterkende ge­
neesmiddelen flaagen. Indien wy op de natuurlyke
zamenftelling der vochten acht geeven, dan onder­
vinden wy, dat deeze door ftrydende grondbegin-
fe-

«38 E. KRUMPELMAN OVER DE
felen in verband gehouden worden , het welk hun
weezen beftaanbaar maakt; doch wanneer deeze
zich ontzwagtelen, is derzelver fcheiding ondergang,
onmiddelyk naderend bederf; dit is het begrip
van de verrotting.
§• 53- Gelyk een fterkere beweeging der vaten,
wryvingopde vochten, grooter graad van warmte,
veel tot derzelver verdunning toebrengen, zo word
het natuurlyk ingebooren zuur • beginzel, dat het
phlogistiek gedeelte vast maakt, ten onderen ge-
bragt. Vermits nu het phlogiston de overhand
krygt, en de overige deelen mede doet in beder­
ving treden, is de eenigfte grondftelling dit phlo­
giston te bepaalen door aanbrenging van een nieuw
zuur-gedeelte.
§. 54. De waarheid van deeze Helling word
meer bevestigt door het gebruik van azyn in de
huishoudelyke zaken. Wanneer deeze drabbig
word, en zyn zuur verliest, bederft hy mede met
de daar in gelegen vleesch- of vischdeelen; wes-
halven men die zuuren, welke minder verander-
lyk zyn, verre boven de ligtere zuuren te verkie­
zen heeft. Zie daar weder de nuttigfte eenvoudig­
heid, het kenmerk der zuivere waarheid. Vitriool­
zuur, met dun bier verdeeld, gaf de groote SY-
DENHAM voor een algemeenen drank, 't Wordt
ook niet minder door de ondervinding dan door
gegronde redeneering geftaafc, dat de zuurach­
tige reuk , die in de uitwaasfeming in rotziek-
tens

SPREUK VAN BOERHAAVE. 239
tens gemerkt wordt, de herftelling te kennen
geeft. Toevallig en onzeker in tegendeel is de
bederf - tegengaande kragt van campher en kina,
vermits deeze maar alleen de gevoel- en beweeging
- kragt veranderen, en de gelukkige gevolgen
beraamen, wanneer deeze krachten opgewekt, zeiven
inltaat zyn om het vreemde te overwinnen.
§. 55. Letten wy op de veranderingen, welke
ontftaan moeten uit de werking van campher en
kina, alsdan ondervind men een grooter en voller
polsflag, grooter warmte, en geftadiger klimmen
der ziekte; 'er gefchied als dan door eene
onderbrenging der fcherpe deelen, een verzading,
welke veeltyds veel kragten verfpilt, tot verplaatzingen
de ftoffe bereid maakt, en voor zo verre eenige
overeenkomst met de kinderziekte heeft; waarna ten
tweeden deeze ftoffe, tot dus verre overwonnen,
door een verdere bereiding bekwaam gemaakt
word, om door de natuurlyke ontlastingen te kunnen
afgezondert worden. Zekerlyk is deeze geneeswys
niet zeer aanteraaden, dan wanneer veel aanwyzingen
zaamenloopen , die deeze middelen by
het zuurachtig middel gemengt vorderen.
§. 56. Welk onderfcheid toont nu deeze manier
van geneezing? De wiskundige verbetert direct
de vochten, en verfchaft zo veel als een refolutie;
de andere, om naar den zin van de Heelmeester
te fpreken , is zamengefteld, doet het
lichaam, de werktuigen aan, verfpilt de kragten,
brengt

s4o E. KRUMPELMAN OVER DE
brengt de lyders in levensgevaar, welke in de voorige
behouden bleven. Ik heb door aderlaatingen,
by abuis ingefteld, en een zeer verkoelende geneeswys,
even als in ontfteeking gefchied, kwaade
rotkoortfen zien geneezen. Dit zoude onmogelyk
zyn, waaren de campher en kina zo noodzaakeiyk
als de voorftanders voorgeeven.
§. 57. Ik zal ook niet verzwygen, welk voordeel
, byzonder in de Hospitaalen en andere ziekeplaatfen,
door zulke eenvoudige geneeswys verkreegen
word, wanneer deeze zuure vitrioolgeest
met water verdunt , fuiker en weinig gemeene
gom verzagt, en tot een aangenaame limonade, zo
veel de zieken drinken kunnen, ingegeeven word.
Dit geeft vooreerst een bevryding voor groote
onkosten, die vry beter tot gemak en oppasfing
der ziekte, en beter voedfel der opkomenden kan
befteed worden; ten tweede maakt deeze verbetering
der tot rotting neigende vochten , tevens de
ongevoelige uitwaasfeming beter, voorkomt eenigermaate
de vervuiling van den omtrek der lucht, en de
verdere befmetting, welke laatfte my in twyfel doet
komen, of zy niet door die tonica word bevordert.
§. 58. Overige fcherptens der weivochten als
fcorbutus , podagra, dienen veeleer voor ongaarhedens,
cruditas acris aangemerkt te worden, afkomftig
van een onvoldoende werking der weivaten.
Alle geheimen en foortgelyke geneesmiddelen
komen hier op uit, dat zy de weivaten vertier-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 341
fterken ; hier van de groote kragt in de fcheur­
buik, in de podagra , van kina , ftaal , antima*
nium, koud water, campher, magnefia, enz.
s § . 59. De derdegrondftelling,de geneeskundige
hulpbieding aan hec werktuiglyk deel, gefchiedt
door ondervinding , en gevolgtrekking, die wy
nuttig bevonden hebben. Ik zal hier de ziekte­
kundige fraaiheden , als anaftomops, diapedefis ,
diarefis , alwillens achterlaten , vermits die
eene te groote uitbreiding vereifchen, .— De mid­
delen, die een fterke verandering op de gevoel-
kragc van hec een of ander deel ce weeg bren­
gen , verwekken ongewoone bewegingen , wel­
ke by toeval als dan van grooc nuc zyn*
Deeze cergmiddelen , by voorbeeld, de braak-
wynfteen , braakwyn van HUXHAM, braakwortel,
en andere, tergen dusdanig de maag, dat zy, in
byzondere beweging geraakt zynde , alles uit­
werpt, en, in fommige gevallen, het lichaam
van veel fchadelyke oorzaaken ontlast , of
ander voordeel uitwerkt., •—• Senebladen , rha­
barber , aloë, jalappe werken desgelyks op de
darmen, dac zy alles wat in dezelve bevonden
wordt , door ftoelgang uitwerpen. — Zommige
andere, middelen , byzonder die veel zoutdeelen
hebben, prikkelen de weivaten en waterwegen,
gelyk ook het vlug aroma doec. — Blaarcrekken-
de middelen , fecons, koppen, brandingen, enz.
oeffenen zoo veel bewegingen op de huid , dac
. IX. DEEL. Q dee-

242 E. K R U M P E L M A N OVER DE
deeze ontdoken word en zweert, waardoor de
vogten des iichaams naar den omtrek gevoerd, of
naar de plaatzen der ontftekingen nieuwe ontlast-
plaatzen bezorgd worden, 't welk in diathefpuru-
lenta de beste metbode is. — Opfnuivingen van
fcherpe geuren, als gebrande wierook, enz. maken
ontlasting der neus, ogen, borst, enz.; met een
woord, naar de gefchapenheid der plaatfe, wor­
den door de prikkelende middelen, niet alleen
plaatslyke veranderingen gemaakt, maar zelfs om­
wentelingen in de directien der vochten.
g. 60. Deeze middelen, in zo verre de plaats­
lyke werkingen der deelen op het algemeen zamen-
geftel van het lichaam invloed hebben , kunnen
niet anders werken; alles gefchiedt in hét levendig
lichaam alleen door de gevoel- en beweegings-
kragt; de uitwerking derzei ven hangt af van de
geüeldheid des werktuigs. Men ziet hier duidelyk,
hoe de natuur, door gemelde middelen ten regte
tyde c aangefpoort, alleen Geneesheer is , doch
integendeel veel ge weidt lydt, wanneer zy zonder
noodzaakelykheid gedwongen wordt.
%. 61. Ziet hier de uitgebreidheid desartfeny-
winkels: campher, opium, kina, kwik,-water,
wyn, vuur, oly, gemeene gom, fal.polychr., fp t
vitriol., tart. emet., rhabarber, Spaanfche vliegen,
welke, zo in heete als in veel kwynende ziekten,
even toereikend zyn, als negen of tien cyfers voor
den rekenmeester.
- J. f52.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 243
5. 62. Ik zoude wel onwetende zyn, indien ik
niet wist, welke hulp ons lichaamelyk werktuig
door wiskundige werktuigen erlangde. De zwakte
der beenderen word wonderlyk fraai door yze'ren
of houten werktuigen onderfteund, de yzere laarsr
beugels, keurslyven , de gang door verlies ver­
hindert door krukken en nagemaakte beenen; de
zwakke deelen door breukbanden , zwagte*
len , enz.; het zintuig des gezigts door brillen,
verrekykers en microscoopen ; het gehoor door
vermeerdering of veranderinge der lugtgolvingeri
in dito werktuigen ; het gevoel door weekmaa-
kingen , affchrapingen der opperhuid, en nog
andere kunstnaryen.
§. 63. De handwerken der heelkunde > worden
thans met vry minder werktuigen dan voorheen
verrigt. Het is hier mede als by een kundig werk­
man , die met weinig inftrumenten meer verrigt dan
een onbekwaame , die in derzelver menigte en za-
mengefteldheid zyne toevlugt zoekt. —1 Met recht
dan worden alle ongemakkelyke mesfen, haaken,
tangen, moordpriemen, brandwerktuigen uit de
Heel- en Vroedkunde verbannen; fchandvlekken,
die tot de eeuwige geheugenis den wreden onwe­
tenden Heelmeester, ter ftraffe van zyn vorig gedrag
door het vonnis der Romeinen zullen aankleven.
§. 64. Aanmerkingswaardig is de Helling van de
Heer LOB STEIN, dat de afbinding der zaadftreng.
indien in eenmaal gefchied, nimmer zo gevaarlyk
Q 2 is

•244 E
« K R U M P E L M A N OVER DE
is als 'èr gewag van gemaakt wordt. Deeze be-
werkt te gelyker tyd van toetrekking de verdoo ?
ving der zenuw, gelyk by affnyding gefchied; de
andere doet in tegendeel de zenuw , door een
langzaame toetrekking, alle trappen van toeknypin-
gen gewaar worden, van den geringften tot den
meesten, en veroorzaakt, alsdan, ftuipen en kramp­
trekkingen.
, § 65. Voor 't overige heeft de Heelkundige
veel hulp door' een eenvoudig mes of priem.
Vochten buiten hunne bepaalde plaats gevoerd,
en in oneigene holten geftort, ontlast hy, door
gemaakte openingen , het water immers uit
de borst, buik en andere holtens. Etterftoffen , in
de een of andere holte, öf tusfchen de zelfftandig-
heid van 't vleesch in geraakte vreemde lichaamen,
zo door fchietgeweer als toevallig geweld ,
ingewanden zelfs door de banden, waar het tus-
Ichengeperfte beknelt word, ja fteenen zelfs der
blaas of pisbuis, worden door deeze openingen uitge-
haalt. Een zaag, een tang, een boor zyn immers
noodzaakeiyk by den geringften werktuig-arbeider;
en buiten deeze zyn weinig meer nodig. De moei-
jelykfte bewerkingen , zelfs by ontwrigtingen, ge­
fchieden zeer veilig met de hand alleen , gelyk
ook, in de moeijelykfte verlosfinge, de omkee-
'ring door een band boven die met werktuigen de
voorkeur verdient.
:
§. 66. De wondheelkunde wordt alleen door
ef de

SPREUK VAN BOERHAAVE. 245
de natuur verrigt. Zy vereischt nimmer de zo­
genaamde vleeschmakende kragt van zalf- en plaas-
terkunde, en voltooit zelve, zonder eenige hulp,
haare uitwerking. Zyn niec alle olyen en vetach-
tigheden, byzonder wanneer ze ransch geworden
zyn, tergmiddelen voor de weivaten, welke, deeze
als met een afkeer van zich ftootende, in plaatfe
van een lymig , tot een roof overgaand vocht,
een fcherpe, etterachtige verflappende en invree-
tende wei voortbrengen? Maaken-niet alle fcher­
pe , zandige , aardachtige metaalkalken op de
raauwe vleeschplaaczen nieuwe oncftekingen ?
Maaken niet alle zamentrekkende middelen de
kanten der wonden hard, ongevoelig en tot her-
ftelling onbekwaam ? Vermeerdert hec aanhou­
dend gebruik van pappen en Hovingen hec be­
derf niet meer en meer in de vocht - vergaderin­
gen ? Zyn de fteekwieken, byzonder in heete
balfemen bevogtigt, niet als alle fchadelyke
vreemde lichamen ce vermyden ? Droog plukfel
alleen, van grof en oud linnen, (nieuw is im­
mers te hard, en wol zuigt te vast op het ont­
velde) op de vlakte der opene wond gelegc,
wanneer door een ruime opening de vreemde
ftoffe zich ontlasten kan , zuivere dezelve , be-
fchermc voor hec geweld der luchc, en belet
niec, dac de natuur in haare geneezing ongehindert
voortgaat. Kleine wondjes kunnen geen beter
verband hebben dan den roof; deeze hoeft
Q 3 niet

246* E, K R U M P E L M A N OVER DE
niet verbonden te worden , en valt van zelf af.
§. 67. Dit is genoegzaam voor de herftelling
der gezondheid , in zo verre wy dezelve , min
uitgebreid, onbepaalt met een wiskundig oordeel
befchouwen, en voor een yder, die fmaak voor
een nuttige redenvoering heeft, verftaanbaar ver­
klaart. Immers zoude dezelve een groot werk
uitmaaken , wanneer zy een gantfche verbetering
der geneeskunde bedoelde, daar ik in dit kort beftek
veel ftoffe geef .voor yders gedagten.
§. 68. Eenvoudig is weder dog kragtig het be-
ftier der gemoedsaandoeningen tot bewaaring der
gezondheid. Buitenmatige blydfchappen, fchrik-
ken, hebben fpoedigen dood veroorzaakt. Verlan­
gen , droefgeestigheid, nyd , zyn immers ver­
zweeringen in de ziel, en wortels van kwynende
ongemakken. Gelukkig hy , die zyne driften paaien
ftelt, en de aanhoudentheid van een zelfde met
een andere beurtelings weet te verwisfelen.
§. 69. De maathouding der zogenaamde niet na­
tuurlyke zaken, en eene gefchikte directie derzelver,
met de gefteldheid der lichamen en met de gewoon­
ten overeenkomende, maakt het lichaam fterk en
duurzaam. De ingeflopen gewoonte van koffy en
theedranken diende, met de ftelling van BONTEKOE,
welkers oogmerk was het bloed te verdunnen ,
en vloeibaarst te maken, alleen maar toegeftaan te
worden aan die , welke door een meerdere be­
weging veel vochten door uitwaasfeming verlie­
zen;

SPREUK VAN BOERHAAVE. 247
zen ; doch die een zittend leven leiden, ftudien
oeffenen, moeten , indien zy al iets gebruiken,
veeleer inheemfche aftrekfels drinken, welke mee
een aangenaame ligte prikkeling de vertraagende
kookende kragten opwekken , en zo alle wanor­
ders in de kooking der fpysverteering, als de om-
loopende vochten, te gemoet komen. Het is ook
veel gemakkelyker de kamillen , eerenprys, hys-
foop, munt, rofemaryn , enz. hier te plukken ,
dan vreemde planten uit een ander gewest met
groote onkosten en moeite te laten haaien; veel
eenvoudiger deeze zo als zy groeijen afcetrekken,
dan met branden een vreemde en oneige kragt,
welke het zenuw -geitel veel geweld aandoet, te
bereiden.
§. 70. De geneeskunde door zulke waarheden
gemakkelyk gemaakt, fchynt haaren luister by het
onkundig gemeen haast te verliezen, vermits dat
geene hunne bewondering fleept, dat onbekent is,
en achting vewerfc, naar evenredigheid hetzelve
met cieraad omkleedt wordt. Intusfchen konden
deeze aanftootingen den edelmoedigen BOERHAA-
VE niet beletten van zyne deugdelyke bevorderin­
gen te volvoeren; liefde en oprechtheid moesten
zyne ziel bezitten. Hoe zoude hy door onbeta-
melyke eerzugt dusdanig gedreven kunnen worden,
dat hy , de waarheid ter zyde latende, alleenlyk
den triomph op zyne mededingers.bedoelde? Geen-
zints; hy wenscht liever het rechtvaardig oordeel
Q 4 der

S48 E. K R U M P E L M A N OVER DE
der nakomelingfchap te ondergaan , dan ' met
kunst van taal, uicgezogte bloemen , aangeno­
men ftellingen en fchynredenen te kampvechten.
Hoe zoude hem, die zyn ongemeen verftand
als met het zog van Minerva gevoed en be-
fchaaft heefc , het verfoeilyk eigenbelang kon­
nen treffen, om naar den fmaak van het ge­
meen met wichelaryen , toverkunst, van de
verkeerde geneeswys afkomftig, aangelegde mid­
delen, plaatsmiddelen, uitgezonderde geneeswys,
en overige kwakzalveryen te willen behaagen ,
en langs dezen weg gelegendheid tot hun fchat-
kist te vinden , zelfs der armen , welker op­
komst, door geringe fomme, vertrapt wordt? Geen-
zincs; zyne edelmoedigheid was genoeg voldaan
met inwendig overtuigc te zyn van zyne be­
vordering in een volmaakter en zekerder byftand
des menschdoms.
§. ft. Hy, die tot redding der menfehen ge-
fchapen was , moest immer aangedaan zyn, wan­
neer hy de jonge zuigelingen in hunne opkomst
door verkeerde geneeskunst zag fmooren, door
ftyf zwagtelen , gedwongen houdingen, broeijin-
gen, bakeren, zweeten, flikken, ja door drek en
andere vuilheden voor geneesmiddelen ingegeven,
zag fneuvelen; zuigelingen, zeg ik, welke veelligc
tot luisters der wetenfehappen , wyze beftierders
der wetcen, voorbeelden der zeden', krygshelden
des lands, en gelukmakers aller volkeren door de
na*

SPREUK VAN BOERHAAVE. 249
natuur gefchikt waren , den prooi worden van
misflag en waanwysheid.
- §. 72. Hy, wiens ziel door liefderykheid fchit-
terde in de oogen zyns benyders , wierde door
mededogendheid getroffen, met weduwen en wee­
zen , die, ongelukkig door verlies van ouder en echt­
genoot ontrooft van hun wezentlyk deel, en me-
nigwerf van hun beftaanmiddel ontzenuwt , ge­
dompeld werden in de uiterfte armoede! dit dub­
bel verlies, dat geen vloed van tranen kan vergoe­
den , wierd door zyne zorg en voortgang te vooren
gekomen.
§. 73. Befchouwtmen hem, als een groot Leeraar,
welke duidlykheid blonk niet uit zyne manier van
voordraging! als een der taalkundigrten, hoe ge-
makkelyk en met welke ongeveinsde gemeenzaam­
heid der fpraak , voor de verftaanbaarheid der
jongelingen alleen gelchikt, verklaarde hy de ge­
wigtige puncten , die over het weezen en beftaan-
baarheid der menfehen liepen! Hy, die de befpie-
geling een nieuwe glimp gaf, toonde opzigdyk
waar van hy al het aangenomene ontleend hadt,
namentlyk, uit een Waarneemer der natuur, een
HIPPOCRATES , en met hem uit het lichaam
zelf, trekkende, niet ligtvaardig, maar door een ke­
ten van bewysreden overtuigt, de gevolgen, na­
mentlyk uit deszelfs bouwkundige zamenftelling.
Gelukkig, dat hem geen tydelyke tegenfpoeden in
zynen leeftyd hinderlyk zyn geweest , en dat de
Q 5 ver-

25o E. KRUMPELMAN OVER DK
vervolging niet dan na zyn dood de vyandlyke
pylen konde uitwerpen.
§. 74. Het zoude immers ongelukkig zyn,
wanneer wy langer in de fchaduwe der onzekerheid
gebleven waaren. Verftoken van die
goede gronden , welke in het werktuiglyk
zamenftel des lichaams geleert , en door waarneeming
bevestigt zyn, zouden wy, ons vertrouwen
op de geneesmiddelen ftellende , niets
anders uitwerken dan fterk hoopen , en met 'er
daad fchaade aanbrengen. Het lichaam werkt immers
op het geneesmiddel als dit op het lichaam;
dit laatfte, ziek zynde, werkt op het ontydig geneesmiddel
als op een ziekelyke oorzaak, en wordt
dus niet alleen geftoort in zyne bewerking, maar
met een nieuwe ziekte bezwaart.
§. 75. Dus is alles wac men geneesmiddel
noemt, geen geneesmiddel, maar wordt dan geneesmiddel
, wanneer het te pas komt. Doch gefield
, dat alle kruiden , dieren , en aardftoffen
welke voor geneesmiddelen verkogt worden, dezelve
waaren , welke gronden van zekerheid ?
welke verkiezing? PLINIUS, DODONEUS,
MATTHIOLUS en anderen hebben menige kruidverzamelingen
gemaakt, als merktekens van hunne
byna bovenmenfchelyke zorg en kunst; maar
welk geneeskruid zullen wy verkiezen ? de aangepreezene
zelfs der oudvaderen der geneeskunst
vindt men by hun in een andere benaming; hunne

SPREUK VAN BOERHAAVE. «51
ne gronden van aanpryzing (leunden op veel by-
geloof, en toevallige hoedanigheden, als long-,
lever-, milt-kruid, blaas - kruid, enz. Ik zal hunne
gronden niet meer ontzwagtelen; maar welke ze­
kerheid voor onze verkiezing? Elke plant, of ander
geneesmiddel wordt om het fterksc gepreezen , zo
dat wy om het beste in 't (Irydperk gaan, en wor­
den beide in verwagting bedroogen.
5.76. Welke zekerheid ontmoeten wymeerbyde
Arabieren RHASIS , AVICENNA; of by AEGI-
N E T A ? Zy meenden deezen knoop losgemaakt te
hebben, met een menigte der vorige te vermen­
gen , om dus meer kragten ineengedrongen te ma*
ken, en den twyffel van verkiezing te ontgaan;
doch hun vrugtelooze arbeid betaalde hunne ver­
keerde zorg ; hun zoeken deed het getal der
mengfels grooter worden, dan dat der enkelvou­
dige middelen by de Grieken; en de twyffel van
verkiezing groeide aan, benevens de moeijelykheid
der gelyke artfenywinkels.
§. 77. Welke zekerheid geven ons de fecten.
der geheimverkoopers en bovenfcheikundigen,die,
veel erger dan de wichelaars en tovenaars, een
duisterheid en onweetendheid in een konst ver­
anderden , ik zeg een moordkunst , en hunne
vergiften deden hoogen prys gelden. Hadt de
eene een geneesmiddel uitgevonden, dat voor alle
ziektens goed was, een ander had een diergelyk,
dat ook overal goed was, nochtans van het voori
rr

252 E- K R U M P E L M A N OVER DE
rig geneesmiddel gantsch verfcheelde. Welk van de
twee moest alsdan de voorkeur hebben ? Elendi-
gen, die maar alleen uic waaren om hunne onver­
zadigde woekerzugc te ftreelen, de bedriegeryen,
en grove Hukken van onwetendheid , coc onder­
gang van ons dierlyk werktuig voor geneeskunde
uicvencten!
§. 78. De waare fcheikunde, offchoon deeze
uitgebreid nuttig is, hoe gevaarlyk is zy fomtyds
door bykomende deelen, of door minder kundigheid
des Geneesheers (dit punt betreffende), ook door
de onzekerheid der bewerkingen, die het middel in
een lichaam ondergaat! Men zoude mee bydoenin-
gen van middelen, die anderzints onfchadelyk fchy-
nen , de grootfte onheilen kunnen verwekken.
BOERHAAVE, BOYLE, de odorum productione.
%• 79' Wat meerder hebben die voortgebragc,
dewelke , met den Sylviaafchen fcroom medege­
voerd , fommige bewerkingen der natuur als ziekely-
ke hoedanigheden tegengingen, door zweeten, hon-
'gerlyden dood-laten, en meer diergelyke mid­
delen, het fchadelyke volgens hunne phantafie zog­
ten te overwinnen , en gevolgen na fleepten in
gelykheid, mee hunne hinderlyke concepcen? On-
begrypelyk , dac een VAN HELMONT , nadat
hy reeds door hongerlyden had doen omko­
men , nog geen misflag zyner gevoelens ontdekte!
§. 80. Nutteloos moeten zy dan ook zyn, die,
geenzints betrouwende, de natuur de noodige hulp
onc-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 253
onttrekken , nu eene te hevig woedende niet te
toornen, dan eene te traag gaande, geen fpooren te
geven, eene afwykende in den regten weg te hel»
pen, eene werktuiglyke hindernis, regelmatig te
helpen. Dusdanige Geneesheeren berooven den ly­
der van het geene hy volgens een dierlyk inftinct
zoude tot zyne gezondheid werkftellig maaken ;
en dus doen zy, met niets te doen, even zo veel
kwaad , als de voorigen met hunne kunstnaryen.
Gelukkig dan , die de wyze middelmaat houdt,
die niets doet, wanneer niets nodig is, die met wei­
nig te doen, wanneer het nodig is, veel verrigt.
§. 81. De thans regeerende geneeswys is eenig- 1
zints overeenkomitig met die van SYLVIUS en
wederom èenigzints met die van HIPPOCRATES,
doch als een trots verdigtfel en gewrogt vari
herfenfchimmen. Wel wetende de werkingen en
ontlastingen der natuur - bewegingen , doch het
naauwkeurig beloop der tydperken niet ondervin­
dende , ontkennen de hedendaagfchen de nauwe
bepaalingen van den tyd der koking en crifis'i
maar wanneer deeze door geneesmiddelen met me­
dehulp der natuur gefchied, begrypen zy dezelve
te kunnen bepaalen. Kina, campher, tart.emet.,
kermes minerale, alcalina volatilia, zyn by hun
weder de middelen geworderf in de gevaarlykfte
ziektens en akelige tyden ; zy geneezen by epi-
crifis. Ik heb op het einde van deezen weg den
dood gezien; en een myner vrienden zoude ook,
1
was

254 E. KRUMPELMAN 'OVER DE
was hy niec een cegenovergeftelden- weg ingefla»
gen , den 1 col hebben moeten betaalen.
§. 82. Men ziet duidelyk, dac alle geneeskundige
befpiegelingen, hoe zinryk uicgedagc, indien
van de Hippocracifche berooft, mank gaan; hoe
verwarrend de overvloedigheid; hoe gevaarlyk de
geheimkunde en kwakzalveryen ; hoe berovend
in hec geheel niecs • te doen ; hoe naadeelig de
natuurdwinglandy zy. De laatere eeuwen der geneeskunst,
en de latere dagen der beoeffenaars, die
niecs doen, wanneer de nacuur alleen genoegzaam
is, haar helpen wanneer zy hulp vordert, wyzen
den weg van zekerheid , de regce lyn tusfchen
twee kromme. Beati qui medium tenuere,
§. 83. Zy , welker oordeel te bekrompen is om
door .een geneeskundig betoog van deeze waarheid
overtuigt te worden, kunnen in alle andere
zaken, waar fmaak, of kunde mede verknogt is,
een gelykenis opvatten. Hoe zal hec cieraac het
yerbergnodige ten toon ftellen, wanneer hec weggenomen
is! Hoe zullen de geleende roodverwige
pronk-couleuren, den akeligen doodfteek zien laaten
, wanneer zy weggenomen zyn! Waarheid is op
dusdanige wyze van logcntaal verfchillende, als deeze
grondlyke eenvoudige geneeswys van de pronkartfeny;
en de -uitvoering deezer is mee de zelfde
yoordeelen op onze geneezing begaafc, als een
waare ongeveinsde vriendfehap , of een bedriegende,
doch vriendelyke huiglaary , in onze huis-
hou-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 255
houdelyke zamenleving beftaanbaarheid of verderf
veroorzaakt. Wenfchelyk was het, dat dusda­
nige beker , die vol met vergift is, ontdekt, en
zyne uitdeelders ten toon: geftelc en verbannen
wierden. Dit zoude even aangenaam zyn voor een
rechtzinnig Geneesheer, als het nuttig is voor het
gemeen , de zeer gepaste Spreuk te weeten:
Fuge medicos & medicinam.
§. 84. Niet minder overvloedig zyn de voor­
beelden , zelfs der grootfte geneesmiddelen, in zo
verre zy, zonder aanwyzing der natuurwetten, ge­
neeskundig op zich zeiven befchouwt wierden ,
die- de nietigheid der omltallige, geheime ver­
menging, enz. aantoonen, en deszelfs onftandvas-
tigheid, deden ondervinden.
§. 85. De kina dan op den throon der genees­
middelen is ook wel ten eenemaal buiten gebruik
geweest, ja zelfs door de nadeelen , die deszelfs
ontydig gebruik veroorzaakt had, als een mid­
del, door den Duivel beftiert, voor de genees­
kunde verbannelyk van veele gehouden (d).
§. 86. Het fpiesglas is mede het voorwerp van
onftandvastigheid geweest. De geneeskundige fa­
culteit van Parys verbood deszelfs gebruik in het
jaar 1566 , en hierom wierd een voornaam Ge­
neesheer in het jaar 1609 buiten dezelve gefloo-
ten. Hetzelve wierd 1Ó37 onder de geneesmidde-
^ len
O) H 0 v 1 u s, Haarl. Maatfchappy VI. D. II. Stuk. pag. 836.

25ö E. K R U M P E L M A N OVER DE
len geftelc, en in hec jaar 1650 wierdc hec ver­
bod van 1566 verniecige. Eindelyk wierd LODE-
WYK de XIV. door heczelve in hec jaar 1658
van een gevaarlyke ziekte geneezen (b).
§. 87. De campher wierd by den een verkoelen­
de, by den ander verhitcende geoordeelt, en nu in
ontftekingen aangedienc , dan als allerfchadelykst
uitgeroepen. Mahomet belooft den Turken zo veel
vrouwen als zy begeeren in hunne gelukzaligheid,
benevens de campher-dranken toe hunne verzadi­
ging; andere Arabieren hebben hem de kragt van
den teellust ce beneemen coegefchreven. Desgelyks
heeft men ook van hec heulfap geredenkavelc.
- §. 88. Pokhouc, cascarille , farfaparil , kina
vind men by fommigen hemelhoog gepreezen;
anderen wederom hebben naauwlyks haaren naam
aan hec geheugen overgelaacen.
§. 89. Omcrenc de kwik hebben de Schryvers
byzonder over. deszelfs bereidingen zeer verfchil-
lend ge dage, zo dac zelfs mannen, die in de Genees-
kunsc .van de grooefte verdienften geweesc zyn ,
met veel lastertaal gehoond wierden.
§. 90. Kleinigheden, die in zo verre nuttig zyn,
waar zy, door hec vertrouwen der lyders te win­
nen, een macigheid aan derzelver gemoedsaandoe­
ningen verfohaffen, wil ik niec aanraaken. Zy zyn
even voordeelig als een gerustheid des gemoeds,
(b) Ho.vius, ibid. pag. 837.

SPREUK VAN BOERHAAVE, a 5?
byzonder in fleepende ziektens noodzakelyk': 'er
moec iets zyn; hec zy men het den fpeelpop der
geleerden, of de modevolging der onnozele wysneuzen
noeme.
§* 91. Stellingen, uic de werktuiglyke zamenftélJ
ling van ons lichaam met gegrond oordeel afgeleidden
de ondervinding der natuurwetten, gecrouwlyb
waargenomen, hebben de Geneeskonst cegen alle
veranderlykheid gevestigt ; en wie deeze verftaat,:
zal nimmer aan geneesmiddelen gebrek hebben, 1
§. .92; Men zoude wel onwetende zyn, wanneer:
men niet overwoog, welke .voordeden de landman
boven veele ftedelingeti>. heefc. Zich van
een onkundig-Heelmeester, en eerst in noodzaken
lykheid i bedienende , komen vzy. evenwel de ' ziek-*
tens door.-, en. leiden een lang leven: die bevestigt
immers de huJp, der. nacuur, die zelfs kleine exgesfen
buixemde piekte, noch óverwinc, en veel Hek
ver onkundigere dan fty f hoofdige.' bedienaars .'vordert.
Zy, die met ;twyifei 'aderlaten, wanneer, dit
geen voordeel aanbrengt , fchrikken wel af van mee
een. tweede:grooter nadeel te doen; maar de on*
dervinding; leert, dac eene ontydige aderlating,
alcyd niec doodelyk is; en dus werkt de nacuur in
weerwil des Geneesheers. Waanwyzen .in tegendeel
voeren, hunne, begrippen uic, tot dac zy zien.géen:
redding meer te vindennen zoeken nog ongelukkig
de oorzaak in een 'anderèV fchyn. u$w,
• §. 93-Overtollige ontlascmiddelen^ met fty^hdbf-

t 53 E. K R U M P E L M A N OVER DE
dïgheid aangehouden , doen dezelfde nadeelen.
Hét > zelfde ziet men ook van tegenovergeftelde
artfenyen ; doch wanneer de geneeswys, op
waarneeming en kennis van 't lichamelyk werktuig-
lyk geftel rustende, alleen gebezigt. word, is zy
eenvoudig , nooit bedriegende en volmaakt vol­
doende.
§. 94. De eerde weg tot overtuiging der voor­
naamfte geneesmiddelen, en manier van waarnee­
ming, word ons gebaand door de Heilige bladeren
zelf, namentlyk de voor- en naadeelen der gemoeds­
aandoening , rust , fpysnuttiging, en de gevolgen
der wanorders derzelve. .Eenige, welke my thans
invallen, zal ik flegts aannaaien. Latitia cordis est
vita ipfa hominis., ac exultatio producü dies vit*.
Ecclefiafl.Spiritusfractus exficcat osfa.SALOMON.
§. 95. Verders zegt dezelfde wyze man: Sicut
tinea- vesümento. .& vermis ligno., ita tristitia
iti.viro nocet Cordi.
§. 96; Mos ES , die een byzondere zorg hadt
ter voorkooming van befmettende ziekte , leert
de lugt-, die eenigzints vervuilt was, als allerfcha-
delykst te vermyden , zelfs plaatfen en wateren
waar aas gevallen was.
ï;4-97-
D e
fpysnuttiging wordt ook zeer wel be­
paalt,, en derzelver matigheid aangeprezen. Ne esto
itifdmrabilis- .omnibus-, delkiis, neque projectus ad
escas; nam multis ébisadhceret morbus. Ecclefiaft.
' ,S 08. De besteTpyze kenden die mannen Gods
ook

SPREUK VAN BöERHAA.VE. 259
ook de zo gemeene fpys, water en brood ce zyn,
Pracipua vita humana funt aqua & panis; en
de Propheec DAVID roemt de hertverfterkende
kragc van hec brood. Pfalm CIV: vs» 15.
§. 99. Een weinig wyn zal. immer uitmunten
onder alle geneesmiddelen; 't bevorderc de ver­
fterking, en geneest mee vermaak. Cito tuto
jucunde , exultationem, lat'ixiamque. animi. efficit
vinum potum tempestive quod fat/s est.
%. 100. P AU LUS fchreef ook recepten vooraan
THIMOTHKUS. Aquam ne bibas.J'ed vlni módicuni
bibe, propter flomachum tuum, & propter mor­
bos tuos asfiduos.
%. 101. SALOMON raad ook de daagelykfche-
beweeging. In omnibus tuis operibus esto promptus ,
& ulla infirmitas non obveniet tibi. Hy vèrbied
ook alle exces in hec ftaapen, hec waaken byzon­
der. Figitia divitiarum caufa tabefaciunt carnes*
§. ion. Dezelfde SALOMON geeft ook
een goede les ' voor de jongelingen , en die
van een buitenfpoorig gedrag zyn. Qitl aggluti-
tiatur fcortis, est audax, tinea & vermes hare*
ditario juré posfidebunt eum, & arefiet traduc-
fus in exemplum infamite maxima. Ecclef. Cap.
XIX: vs. 2. Zekerlyk is deeze eenvoudige les,
wanneer ze in agc genoomen word , beter prïe-
fervatif, dan eenig kwikbereidfel zyn kan.
§. 103. Die zal genoeg zyn om ce toonen hoe
wel de grondige doch eenvoudige geneeswyze
R 2 ftrookt

46o E. KRUMPELMAN- ÖVSR DI
ftrookt te* den zin der Heilige bladeren. Ik zal
-nige aannaaien , die de foorcgelyke
aanduidingen in kracht ftellcn.
«. xol'Podagra , zynde het proefonderwerp.
geweest van alle kunstnaryen, :wierd zeer d.kwils
door koud water alleen geneezen. RONDELET.
in praxi, pzg- 611. _
§. 105. RivicRitrs getuigt openhartig,^-^-
C*/>.' dat hy in opgeftopte Honden , en m
derzelver ongeregeldheden, vaneen herhaald ge­
bruik van koud water meer voordeel gehad heete
dan van alle onderbuik.zuiverende.emmenagoga.
§ 106. De eigen woorden van CEL sus zyn,
m I- Cap. 15: -Quos caphis imbecüitas torquet,
vs ufus aquxfrigidaprodest-Jediis eiïam, m
asfidu* üppitudïnes , gravedines , deftülationes ,
tonfMceque male habent.
- §107. ASCLEPIADES leeraarde eerst het regt
bellier der dierlyke huishouding, en de levenswys
te fchikken naar de gefteldheid en ziekte der licha T
men , vermoedende dat de geneesmiddelen uit
kwaade fappen beftonden , en de maag kwetften,
waardoor het gebruik deezer merklyk verminderde.
§. io8. HIPPOCRATES, wanneer men zyne
echte werken doorfnuffelt, hoe weinig genees­
middelen gebruikte (O hy ! - SYDENH.AM en
r> A n-
• (c) Hovius, ibid. pag. 801.
reooif»

S P R E U K VAN BOERHAAVE. 261
RADcLI v; hebben' ook maar weinig geneesmid­
delen gebruikt (d).
• §. 109. PATYN klaagt, dat aan de geneeskonst
veel nadeel toegebragt word door het invoeren
van een menigte geneesmiddelen (e).
§. 110. J. HOFFMAN klaagt , dat men gebrek
heefc aan nuttige en verlangde geneesmiddelen
door hec overladen van middelen, die ten on­
rechte geprezen worden (ƒ).
• §. in. M E AD maakte, oud geworden zynde,
onder veel ondervindingen , als by zyn'uiterden
WÜ, aan zyne medeburgers alle die dingen bekend,
welke hy regens de meeste ziektens nuttig gé-
vonden hadc; doch deeze waaren ook zeer wei­
nig (£)• •
§. 112. BOERHAAVE, die in alle zyné leet-
ftukken de zuiverheid , de wiskundige waarheid,
de Hippocratifche ondervinding aanpryst , merkc
aan, dac de zamenftelling en ( menigte der genees­
middelen nergens toe dienen, dan om de genees­
konst , de nuttigde der konden , befpottelyk te
maken (Ji).
§. 113. Gemelde HOVIUS geeft insgelyks, in
zyne roemwaardige aanmerkingen over de genees­
middelen , overal blyken van zyne fchrandere
00 Ibidem.
(V) Ibidem, pag. 809.
(ƒ) Ibidem.
(£•) Ibidem.
(hS Ibidem.
R3
ge-

«6a E. KRUMPELM. OVEH DE SPR. VAN BOERH.
gevoelens, die niet alleen deeze eenvoudigheid aanpryzen,
maar tevens middelen aan de hand geeven 4,
waardoor wy de zuivering der kwaade gewoon,
lykhedens kunnen beraamen. Ik wil my verder
hier niet meer over uitlaten , als verre beneden
de reeds genoemde mannen.
§. 114. Wat blyft nu over? de geneeskonst
van een der grootfte Leermeesters ontwikkelt, —
deszelfs gemakkelyke eenvoudigheid door een algemeene
zuivering aangetoont, — deszelfs vermydelyke
klippen gewaarfchuwt, — deszelfs waarheid
met die der reden en ondervinding, gezag
der wyzen, overeenkomftig bevonden. Gelukkig
indien elk Geneesheer hem klaarlyk verftaat ,
en zich in navolging herinnert de gulde fpreuk,
Simplex veri 'figillum.
Quantum est in rebus inanei
VIER-

V I E R D E
ANTW OORD
OP DE
V R A A G ,
VOORGESTELD DOOR HET
GENEESKUNDIG GENOOTSCHAP,
ONDER DE ZINSPREUK
S ERVANDIS CIVIBUSx
Over de Spreuk van den Grooten Boerhaave,
SIMPLEX VERI SIGILLUM.
D O O R
JF. MTT C M W M 3SL %
Heelmeester te Amflerdatn.
onder de zinfpreuk:
tlC UUR AD ASTB.il

Dat onder de goede verrigtingen der ftervelingen geen* voortreffelyker
is dan deeze, waar door de behoeftige van 't nodig»
verzorgt, de elendige verkwikt , de moedeiooze getroost,
de bloode befchermd word , ontkend niemand: maar wie zal
lochenen dat zy , die den broozen mensch aan zo veele gebreken
onderworpen, in zyn nooden en gevaaren zo>byftaan,
dat zyn leeven hem als op nieuws word weergegeeven, of
zyn ongemakken draaglyk gemaakt worden, wie zal tegenfpreeken
(zeg ik) dat de zodanigen de voortreffelykfte leden der
Maatfchappy zyn ? Geen wonder, dat de in den Godsdienst blinde
Volkeren hun Godsdienftige eer beweezen.

D at de meeste dingen zaamgefteld zyn, en den
klank van eenvoudig, dien men zo dikwerf ge­
bruikt, zo weinig verdienen, als 'c getal der een­
voudigheden zints 's waerelds fchepping gering is,
zal my misfchien niemand tegenfpreeken. Doch
als wy fpreeken van eenvoudigheden verftaan wy
'er door
, (a) Zulke dingen , die nog haar eerfte wezen
hebben, als daar zyn b. v. de hoofdftolFen, enz.
die, hoe zeer men een zamenftelling aan de meeste
toekent, egter om hunne eenheid in de befchou-
wing voor eenvoudigheden gehouden worden.
(b) Of de zodanige, die niet te zeer zyn zaam­
gefteld.
(c) Of die wegens hunne mindere omflagtigheid
in vergelyking van anderen , die men te vooren
gebruikte of nog te werk fielt, verkiesbaar zyn,
waarom men die by tegenftelling van deze enkel­
voudig noemt: of welken zin men daar ook aan
verkiest te hegten.
Een foortgelyk denkbeeld, als dit laatfte, ver­
beelde ik my dat het Genootfchap, dat ten Zin­
fpreuk houd Servandis Chibus, bewoog, althans
ten fpoorflag ftrekte, om een prysvraag als deze,
naar welke ik fchryve,, voor te ftellen, door welke
het heil der ftervelingen langs de eenvoudigfte
wegen meer en meer bewerkt wierd , de kunst
opgeluisterd, en haare beoeflènaars de welverdien-
R 5
d e

i66 F. B U C H N E R OVER DE
de lof gefchonken, op dat men nu en vervolgens
op deze zo heerlyke kunst in volle kragt dit op-
fchrift leeze, Simplex veri figillum.
Eene Verhandeling van dezen aard, die den
eerften prys ftaat wegtedragen, zal, beantwoord
die aan tnyne verwagting, voor de geheele Maat-
fchappy der menfehen niet dan voordeelig zyn kun­
nen. Derhalven te dingen naar een prys als deze,
is mogelyk een te ftoute onderneming , — een
last, onder welken myn fchouders zullen inbui­
gen. — Doch daar vrywillige arbeid nooit zwaar
is, is dit voor ray de ergfte uitkomst, dat ik, de
bekroonde Verhandelingen lezende, mynen tyd be-
klaage; en uit een zekere drift myn gefchryf ten
vuure doem. Des niet te min zal myn gefchryf
my nog voordeelig zyn; want ik zal nu meer
vrugts plukken van den noesten arbeid en fchran-
dere oordeelkunde in de met lauweren gekroonde
Verhandeling, dan , wanneer ik 'er geheel niec
aan gedagt had. — Wel aan dan.
Ik zal ter bereiking van 't plan , dat ik my
heb voorgefteld, deze order houden, dat ik
I. De Genees- en Heelkunst, zo als die van
ouds was, met een vlugtig oog zal nagaan, met
betrekking tot 't voorgeftelde doel.
II. Zal ik de redenen opgeven, waarom de
kunst (naar myn inzien) geen meer volkomenheid
kreeg; dat is, waarom haar toeftel veel minder dan
zy konde eenvoudig is; en eindelyk

SPREUK VAN BOERHAAVE. 267
III. Zal ik de middelen opgeven, waardoor de
volkomenheid der kunst, myns erachtens, zo veel
mogelyk, kan bereikt worden.
I. Dat de Ouden zig op de geneezing der
lichaams-gebreken toeleiden door de eenvouJigfte
middelen en wegen, blykt middagklaar, als men
nagaat, hoe, hunne manier van waarnemen, metho*
dus empirica, of zulk een geneeswys, die op de er­
varing fteunt, plaats hebbende , zy zig trachtten
in ftaat te' dellen tot het geneezen der gebreken,
alleen uit proefnemingen, welke zy aan zogenaam­
de toevalligheden, voor zo verre zy die bezaten,
alleen konden dank weten; zy beproefden de zulke
in de gevallen, en men Haagde foms even geluk­
kig , — en men verzon langs dezen weg de ge­
melde methode.
Maar daar hunne ervaringen flegts blinde navol­
gingen, van waarheden \ ja wat zeg ik? van valsch-
heden waren, konde dezelve niet lange ftand hou­
den. Des niet tegendaande hebben zy voor de
volgende Genees- en Heelkundigen eenen weg
geopend, welke daar na tot een min of meer be­
treden voetpad diende , byzonder voor de zulken,
die uit deze verzameling een zamenftel van kunst
of wetenfchap zouden hervoort brengen: en Vader
HIPPOCRATESwas de man, die hier den hoogden
lof verdienen moest. Laat ik het een en ander door
een paar voorbeelden daaven. Zy (de ouden na-
mentlyk) vonden, dat de fcordium, als een ber
derf-

2Ö8 F. B U C H N E R OVER DE
derfweerend middel, moest nuttig zyn, terwyl zul­
ke der gefneuvelde lyken, of wel fommige der­
zelver deelen langer onbefchadigd, dac is voor 'c
bederf bewaard bleeven , die te midden van die
gewas, en daar door bedekc op 'e veld lagen. —
De aderlating en paracenthefis hebben geen min­
der eenvoudige beginfels; en daar de eenvou­
dige Natuur al dikwerf ten Ieidsvrouwe ftrekte van
foortgelyke vindingen, word het gezeg van den
grooten VERULAMIUS waar: de natuur is de fpie-
gel der kunsc! Doch hoe zeker die ging, echcer
was deze verrigcing, alzo de kunsc haare zo no­
dige gidze miste, de reden namentlyk, meestal niét
veel meer, gelyk ik reeds zeide, dan een blinde
navolging zelfs van valschheden. Zy fteunde dies­
wegen op een te losfen grond om ze algemeen
toe te pasfen. Welk een geluk daarom, dat een
man, als HIPPOCRATES, te voorfchyn kwam,
juist in ftaat om het waare van 't valfche te
fchiften, en de wetenfehap der kunst tot zulk
eenén trap van volkomenheid te brengen door zyn
welwikkend oordeel en onvermoeiden yver, dac de
andere HIPPOCRATES, BOERHAAVE, vraagtr
wac fchiec 'er over by 'c werk van dien groo­
ten man ? — Niet minder eenvoudig in zyn be-
dryf was hy, dan de beginfeis der eerflen eenvou­
dig waaren : maar de zyne was die verftandige
eenvoudigheid, die door de zuivere reden, (waar­
om ze ook rationalis geheeten wierd) beftierd
word.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 269
word. Hy doorfnuffelde 's menfehen lichaam,-hy
ging den gezonden en zieken ftaat naauwkeurig
na, enz. en langs dezen weg maakte hy zyn Hel­
lingen gebouwd op de ervaring.
Maar ongelukkig,dat deze methode al vroeg van
fommige, om dat tot deszelfs beoeffening te veej
vlyt gevorderd wierd, verlaten werd; en dus waarr
lyk de gelegenheid verzuimd om eenvoudig te
worden, dat is. om op zekere gronden, langs de
konfte wegen, en door de beproeffte middelen
fpoedig en zeker, te geneezen: om nu van de laatst-
afgelopen eeuwen niets opzettelyks te gewaagen,
zy had. haare ebbe en vloed. — BOERHAAVE,
die eer en luister van Neerland, was de herlleller
der eenvoudigheid; hy had, wel is 't waar, nevens
alle menfehen, zyne onvolkomenheid; des niet te
min, waar is hy, die hem in alles op zy komt,
ik laat ftaan hem overtreft? —> Hy was 't, die alle
fpits - vondigheden verbande, — die alleen het
waare wit zogt te treffen , het heil der men­
fehen! —
Laat my nu nagaan , waarom deze heerlyke
kunst geen meer volkomenheid kreeg ; dit was
myn tweede ftuk.
II. Om hierin geregeld voort te gaan, zal ik
deze order houden, dat ik myne ftelling, de toe-
ftel der Genees- en Heelkunst is veel minder
dan zy konde eenvoudig , zal ontwikkelen , en
daarna de redenen opgeven, waarom dit zo is. s
Wat

27o F. B U C H N E R OVER DE
Wat ik door eenvoudigheden in de kunst ver-
ftaa, blykt reeds ten deele uit 't geene ik in 't be­
gin heb te kennen gegeven; maar met betrekking
tot dit gezegde, de coeftel (waartoe ik hier wil
gebragt hebben, het toedienen, het gebruikmaken
van Genees- en Heelkundige middelen) is minder
eenvoudig: zal ik een weinig nader ontvouwen.'—-
Ik verftaa 'er door, dat haare onvolkomenheid nog
van dien aard is , dat men vry wat zal moeten
aanvullen en verbeteren, eer men van haar zeggen
mag, zy is zo volkomen als zy kan. Daar nu alles
zyn onvolkomenheid heeft, en de meeste zaakert
voor verbetering en toeneming vatbaar zyn, moet
dit ook waar zyn van deze kunst. Trouwens, wat
aangaat 't laatfte; ik fpreek ftellig: de kunst maakte
reeds vorderingen, gelyk ik zeide, dat men voor-
tyds de ervaring zonder de reden gelden deed,
maar dac, toen deze zaamen gingen, men zekerder
ging. En dat men dit van den laatsc-afgeloopen tyd
ook zeggen kan (terwyl 'er middencyden waren;
in welke men op befchaaving en verbetering mee
eens gedagt heeft) blykt: hoe groot is 'c verfchil
en de vordering tot 't bovengemelde einde tus-
fchen de jongst-verftreken eeuw, 1
eri dien zelfden
omtrek

SPREUK VAN BOERHAAVE. 271
niet den cortex peruv.! — welk een verfchil is 'er
in de behandeling der heete ziektens by vroegere
•tyden! -— van welk een heilzaame uitwerking heeft
men meer dan ooit voorheen de braakmiddelen
bevonden! Zo ergens, hec is hier waar: de eenvour
digheid is 't zegel der waarheid. Welke vorderingen
maakte de kunst in het inenten der variolae
mee derzelver verdere geneezing! hec vooroordeel
wierd ook hierin meer dan voorheen met
voordeel beftreeden. — Welke flappen coc volmaaking
der kunsc hebben de Heelkundige operatien
niec gedaan zints dien tyd! en hier by moet
ik vooral niec vergeeten, dat dit tot bewys verftrekc
van de coeneeming derzelve, dac de Operacien
nu minder dan ce vooren gedaan worden, en men
zig meer dan ooic 'er op toelegt om de groote
toeftellen der ouden te weeren. Ten bewyze
ftrekc het verbannen van die moord - tuigen, die
wel eer de cordaatheid des Heelmeesters kwanswys
tekenden. —
Welk eene vordering heefc niet de behandeling'der
beenbreuken en ontwrigtingen gemaakt!
is niet de electriciteic nu meer dan ooic voor
dezen tot nut van 'c menschdom met voordeel
beproeft ? en waarom hier meerder by gedaan,
gelyk men zou kunnen doen ?• Dit ftaat vast: de
kunsc heefc grooce flappen gedaan toe • de volkomenheid
; doch, hoe die zyn moge, zy is desniettegenftaande
noch minder éénvoudig dan zy
kon-

«7» F. ' D U C H N E R OVEII DE
'konde. Laat ik deze fchynbaare harde taal door een
foortgelyk, immers ingewikkeld bevestigend zeg­
gen, bevestigen. VAN SWIETEN zegt comm. aph.
1147. 00 « De kunst zou eene zeer groote nut-
„ tigheid hebben, indien ze door een ftreng en
„ voorzigtig onderzoek onthefc wierd van alles ,
„ 't geen men onwaar of twyffelagtig, wegens
„ de kragten der geneesmiddelen leest; " een ge­
brek, een groot gebrek; een onvolmaaktheid! —
Niemand wraake dan myn gezegde; myne be­
doeling is eerlyk, zy heeft geen fnoóde inzigten, in
tegendeel, zy,loopt uit tot heerlykheid der kunst,
en dus van haare beoeffenaarsj tot hêil der ftefve-
lingen, en dus ook van ons eigen zelfs. — Ik hoor,
dunkt my,iemand zeggen: gefteld het is zo; maar
welke zyn de middelen om de-kunst zo te verber
teren, op dat ..dit, van haar met- reden niet kan
gezegd worden? Deze zal ik in myn derde Hoofd?-
deel trachten op te geeven-.Nu 2al ik de redenen*,
die my toefchynen oorzaaken kier,: van te zyn^
ontdekken. Zy zyn de twee volgende.
:. Vooreerst, dat men zig geene moeite genoeg geeft
tot het nafpooren van alles , waarop :
de kunst
eene onmiddelyke betrekking heeft, als daar zyn ,
. De Ontleedkunst.
De Natuurkunde; ,
De Ziektekunde.
• «d ,
. Ca) Zie Haart. IV^aatfch.. 6. Deel 2, Stuk. pag. Soa.

SPREUK VAN BOERHAAVE. 273
De kennis van de kragt en aard der middelen*
het pit en merg der Genees-. of Heelkunde , hec
onderzoeken van Waarneemingen en proefneemen
met dezelve.
Ten anderen, dat men niet eeriyk genoeg was
en is, om zynen elendigen medemensch langs da
kortfte en zekerfte wegen te herftellen, en in 't
mededelen van zyn ervaring aan de. maacfchappy. •
- Laat ik van elk van deze dingen iets zeggen;
Wat betreft het eerfte, hierin zal ik dus. handelen;
dat ik klaarheidshalven eerst het nut der onder?
werpen zalaanftippen; en daarna, hec geen ik by
ontkenning van dezelve zeide, eenigzins becoogen.
I. Wac, aangaac de Ontleedkunst, ik plaats dezelve
voor aan, omdat zy de, ba/is is, waarop 'c
.gantfche. gebQuvy der aanftaande kundigheden eens
-wel of kwalyk zal gevestigd worden. .Een Genees*
•en Heelkundige zonder deze kennis kan nimmes
zeker zyn in zyne onderneemingen; hy moet altoos
in 't blinde omtasten, wyl hy.niet weet, wat,
hy myden of wat hy doen moec; hec kunftig za*
menftel niec kennende, kan hy zig niet dan als een
redenlooze gedraagen ; en daar ;men anders ce
regt roemt op een redelyke kunsc, keert by de
zodanigen de lang verlieten metkodus empirica we?derom,
— en hun gedrag verfchilt niets van een
Kwakzalver; dat meer is, zulk een weet niets v,gjj
een verftandige ftoutmoedigheid en een bedaarde
vreesagcigheid ; twee zo nodiga, vereischtens in
. IX. DEEL. S èën

274 F- B Ü C H N E R OVER DE
een verftandigen Arts. — Hoe noodzakelyk is de
kennis van 's menfehen lichaam voor Genees- en
Heelkundigen in de beoordeling van zulke gebre­
ken, die een fpoedige hulp vorderen;-en aan wel­
ke veel van des lyders gelukkige of ongelukkige
omftandigheid afhangt, — ja niet zelden ook 't
leven van een kwaadwillige of ter kwaader.uur
geboorenc ! — Jk zou hier meer kunnen by voegen,
maar gaa liever voort, dat offchoon dit onttgen-
zeggelyk is , men des niet te min hier uit niet
moet beduiten, dat zy, die ik hier bedoele, tot in
Se geheimfte (chuilhoeken van 's menfehen lichaam
met hunne nalpooririgen hadden moeten geweest
ifv\ ,?èer zy den naam waardig waren van een goed
Genees- en Heelkundige. Ik geloof dat men veel
eer het tegendeel zou kunnen zeggen, dat, nament-
lyk , als men-zyn réden te veel doet gelden, hier
door zou omkeeren het gulden zeggen van Vader
HIPPOCRATES , de natuur is de Geneesvrouwe
der ziektens. — En men ziet ook wel eens, dat,zo
lang de belpit-gelende begrippen al te zeer op de
practicale worden toegepast, de kunst haare een­
voudigheid r>y zulk eene althans niet verkrygt. ~
Evénwel, hoe 't zyn mag, dit is zeer zeker, hy,
die al eens door zyn veel weerenlchap doolde, is eer
te regt te brengen , dan een Idioot, diê ?
er niet
met al van weet. —
De Natuurkundige befchouwing van 's menfehen
lichaam verfchaft niet minder groot voordeel aan
haa-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 275
haare bezitters dan de eerfte. Behalven 't geen daar
gezegd, ook hier toepasfelyk is, hoe onontbeerlyk
is niet de'-"kennis van de gantfche dierlyke
huishouding nevens de andere werkingen I welke
raadfels en knoopen worden door derzelver be.
lèhouwing niet opgelost! hoe vernuftig weet niet
een des kundige zig van dezelve te bedienen, in
zeer veel gewigtige voorvallen, tot heil der menfehen
ï in den gezonden en zieken ftaat! in uit- en
inwendige gebreken, enz«!
De Ziektekunde, gebouwd op deze gelegde gronden
, geeft haaren beminnaaren duizend Waar»
neemingeri aan de hand. Gelukkig hy, zeide men
yoor langë, die de oorzaken der kwaaien kentl
En waarlyk, op deze wys word een wyd veld afgelopen
; nimmer tast een des kundige zo zeer in
h duistere om. Zy is zo nodig, dat men byna zeker
zeggen kan, dat- het kennen van de-oorzaak van
eenige kwaal de helft der geneezing is ; de bepaalingen
van den aard des gebreks op oordeelkundige
gronden doen des?elfs voortgang en einde
kennen. Maar zal dit, zal deze kennis voordeel
verfchaften aan de.elendigen ,de Arts moet zig
bevlytigd hebben op 't geen ik vervolgens
optelde.
Hy moet zig toeleggen op den aard en kragt
der middelen. Hoe nodig, hoe onontbeerlyk is 'c,
de kragt, 'c vermogen derzelven te weeten! Wan?
welk voordeel toch zou de grootfte geleerdheid in
S » al-

H?6 F. B U C H N E R OVER DE
allé haare takken aan een zieltoogenden geeven,
zo niet haare kennis' verkeerde omtrent de beste
middelen, in deze en gene kwaal?: byzonder daar
de mistasting het leven of de gezondheid des ly­
ders in zekere oogenblikken kan doen behouden
öf verliezen. Het kennen der middelen ,leerr henl
dezelfde regelen in de giften, toediening , juiste
applicatie, enz. Maar zal hy ook hierin gelukkig
fktagen , hy behoort byzonder zig op 't pit en
merg der Genees- en Heelkunde te hebben toe-
gelegt. Zig op eene wetenfchap toeleggen, of 'er
op uit te wezen om de zie) en 't wezen van de­
zelve te bevatten, weet niemand, dan die met de
borst (gelyk men zegt) 'er op valt , die 'er zig
op uitlegt om te ervaaren , dat deze twee zeer
•wyd van elkaar verfchillende zaaken zyn. Dit is
ook de reden, dat ik niet fpreek van de Genees-
en Heelkunst in 't algemeen, maar van derzelver
inferieure deel;'t fpreekt toch van zeif, dat niemand
tot deze te regt kan worden toegelaten, zonder
hiervan genoegzaame blyken te hebben gegeven.
Dit dan, waar van ik fpreek, en nog meer te zeg­
gen heb, is ook een werk van een ryper over­
weeging; en deszelfs gewigt, als men een nayve-
rigen geest heeft, word dan meest befpeurd, als
men bevorderd is, om den naam van Genees- of
Heelkundige te mogen dragen; dan, wanneer men
zynen geest niet langer behoefd onledig te houden
met fynheden, verfchillen , met zulke zaaken, die
aan

SPREUK VAN BOERHAAVE. 377
aan'de practyk nier- geeven noch neemen; dan, wan­
neer men die , onder welke fommige vermaaks-
haiven geoeffend worden,in zyn fludie minder no­
dig keurt, en 't 'er nu op aankomt, te toonen in
de gevallen, wat gronden men gelegd heeft; dan,
wanneer deze daatkundige regel een Genees- en
Heelkundige regel word : Het heil der menfehen
is de hooglle wet!
Dan leert hy met den grooten HOFPMAN, „dat
„ een groote zwaai van Geneeskundige (ik doe
„ hier by en Heelkundige) geleerdheid meesttyds
„ belet de werking der natuur , en dezelve be-
„ roert ; 't welk de ziekte dikwils doet verer-
„ geren: hy ervaart met den uitmuntenden VERU-
„ LAMIÜS, dat het voorfchryven van een groot
„ getal en. verfcheidenheid van geneesmiddelen de
„ dogter is van de onkunde." — Hy is dan in
de. gelegenheid om uit de middelen de geheel en
meest beproefde te verzamelen, ja maar ook om
derzelver applicatie naar de zekerde grondwetten te
leeren regelen ; hy leert daarom uit de middelen
de beste te kippen, gelyk BOERHAAVE zegt van
HIPPOCRATES en SVI.ENHAM, (om dit voor­
beeld hier eens te bezigen) om heete ziektens te
geneezen, bedienden zy zig van deze eenvoudige,
water, azyn, gort, falpeter, honig, opium,
\ vuur, 't lancet; wat verminderd dan 't getal der
middelen; als NIC. M VB OPSIS 'er 4000 op­
leid ; en JUNKER 'er niet meer als 5000 nog
S 3 meest

«78 F. B U C H N E R OVER DE
meest verfchillende van de eerfte opgeeft uit 't
zogenaamde ryk der dieren , der planten , der
delfftofFen , of door de. natuur of kunst 'er uitgehaald
aan de hand geeft. Hy roept met BOER­
HAAVE, en, naar maate hy de eenvoudigheid meer
en meer opfpoort, ervaart hy dies te beter deze
waarheid , wat hebben de tyden al gezweet door
deze verzamelingen ! de Genees- en Heelkunst
zig afgeflooft en uirgeput ! door welken geest
wierd men gedreeven! — En om hier af te flappen,
hy, die 't pit en merg der dingen (als gezegd
is) uit die ontzachlyke menigte geneesmiddelen
heeft leeren haaien , is niet ongelyk aan
de reine dieren , die door hun herkaauwen de
beste voedfels uit hunne fpys uitmelken , en met z

SPREUK VAN BOERHAAVE. ^
ben een onbegrypelyke waarde. Hier zou het noo-
deloos zyn , van zo veele Geleerden , I die dezelve
wel wilden verzamelen, oorfprongklyk, of ui> an­
dere taaien en fpraaken overgezet, te fpreeken Door
deze voornaamelyk is de kunst gefteegen tot dien trap
van volkomenheid. Elk begrypt, dat ik niet bedoel,
van al wat maar Waarneeming heet, by de eerfte ge­
legenheid de beste, gebruik te maaken. Het niet ge­
noegzaam letten op de geneeskragt der middelen heeft
'er zo veele doen uitdenken, en by een brengen;
en die zelfde reden is oorzaak, benevens eenige an­
dere omftandigheden , dat de waarneeming van
een en 't zelfde gebrek , of met een niet noemens­
waardig verfchil, zeer veelmaalen geboekltaafd
wierd , en 't aantal waarneemingen mogelyk zo
talloos is geworden, andere verminkt opgegeven,
meer fomtyds op den keurigen ftyj van Ichryven,
als op 't waare der zaak achtgevende ; en wac
niet al ! Maar ik heb op 't oog, waarneemingen
van de beste, eerlykfte en kundigile, die niet zel­
den de eenvoudigheid ten opichrift hebben; waar­
in zonder opfchik en zwier van geleerdheid de
zaaken behandeld zyn , zo als de Waarneemer
die ervaarde; en deze waarneemingen, zo als ze
de praktyk daagelyks, kan doen maaken , hebben
een önbegrypelyke waarde ; en is 'er ooic eenig
bekwaam middel daargeltelt om de kunst eenvou­
dig te maaken, het is ongetwyfFeid door dat foort
van waarneemingen. Wil men dan van dezJve
S 4 ge-

,s8o F. BÜCHNER OVER DE
gebruik maaken, men dient dan ook dit nog onder
't oog te houden, dac men de omftandigheden,
door aen waarneemer opgegeeven, in agt neeme.
Men kan hierom by 'c mislukken eerier. proef'
nimmer kwaad dezelve meer dan eens re herhaa-
len; en men moec altoos onbevooroordeeld te
werk gaan. De waarneemer zo wel als de be-
proever behooren bun manier van geneezing of
behandeling langs den eenvoudigflen weg gedaan
te hebben, op dac zo na mogelyk, al ware 't aan
't geringfle, bepaald worde , waar aan de kunst
haare verbetering ce danken hebbe; ja maar ook
een ander beveiligd worde om geen vergeeffche
moeice te doen. Langs dezen weg is 'er moge-
'lykheid, dat de kunst haare volkomenheid, zo na
tdic gefchieden kan,bereike. Ik fpreek niec te fterk;
fwanc zyn niet die middelen zo even gemeld, die
aan HIPPOCRATES in hun vermogen bekend waa­
ien, niet nog dezelfde? en waarom zou men in
•

SPREUK VAN BOERHAAVE. s8i
ginfelen der ftudie, of't verwaande, gevoelen van
de bezitting derzelve in een tyd, die de beste be­
hoorde te zyn ter volmaking , en zo de aange-
•mamfte vrugcen te leveren, wie twyfelt (zeg ik>
of deze zyn geen geringe redenen tot de weinige
bevordering van de beste der kunllen ? En, daar
uit de nuttigheid de noodzaakelykheid van zelf
blykt, daar 't gemis daar van by tegenftelling een
onvolkomenheid der kunst is; zal 't genoeg zyn,
als ik nog met een enkel woord kan aantoonen,
dat dit waarlyk het geval der kunst zy. Ik zal
dit by wyze van vraagen trachten af te doen. Word
'er niet een vry groot getal j Genees- :en Heel­
kundigen gevonden, die van de opgegeeven zaaken
weinig onderregt zyn ? Zou men hier van niec ten
bewyze kunnen bybrengen de weinige vordering,
althans van veelen, in hun opgang? Is dit niet op
te maaken uit de verkeerde ideën en behandeling
over , en der gebreken in de gevallen ? Is dit niec
te befpeuren in een duidelyke walg , die men
ziet dat fommigen fteekt van 'c vervolg der ftudie?
Blykc'c niecby een grooc getal van agteren,dat 't de
naam alleen was van Doctor of Heelmeester, die
den prikkel gaf aan hunne eerfte bevlytiging ?
Mag men als een reden hier niet by doen, al­
thans, wat betreft de Heelkunst, dat fchaarschheid
van bekwaame oeffenaars ftroomen vreemde­
lingen naar ons land en ftad gelokt heeft? en kan
hier van wel een andere reden wezen, dan on-
S 5 S e
'

sS2 F. BÜCHNER OVER DB
geoefendheid ? de Regeering zou 't anders wel
belet hebben, die toch waakt voor de regten en
vryheden der burgers! (en offchoon dat in dien
nadruk als toen niet gezien word, blyft egter die
gewoonte tot fchande van Neerland en deze ftad).
Ik zou hier nog een groot getal vraagen kunnen
byvoegen; maar ik twyffel niet of de eerlyke on-
partydige Lezer erkent, dat 'er, wel is waar, nu
mogelyk meer dan ooit bekwaame doorkundige
Practici gevonden worden, en dat egter in deze alles-
overtreffende kunsc een groot gebrek huisvest ,
namelyk, dat men over 'c algemeen by voorberei­
ding en vervolgens zig niet genoeg toelegt op de
bovengenoemde kundigheden; laat ik 'er nog dit by
doen, dac ten deele tot bedekking van dit gedrag,
anderdeels ter befchaming van anderen, de kun-
ften en wetenfchappen in Neêriand niec na haare
waarde gefchat worden. Een die zig zelf affloofde
in die kundigheden, vind zyn moeite, door een en­
kele mislukking van zyn onderneemingen, beloond
met fchande, zonder dat iemand hem te gemoet
komt; en dit is de reden, immers zy kan 'c zyn,
van den wanlust in de ftudie by fommigen; maar dit
zelfde zet anderen aan; want wyl toch de meerdere
bekwaamheid niet fchynt nodig te zyn tot iemands
opgang in de waereld (de ervaring leert dit niet
zelden), oordeelt men, dat een geringe een mid­
delmatige kunde genoegzaam is, kan men de
menfehen maar voor zig inneemen; en welke is
de

SPREUK VAN BOERHAAVE. 283
de bron , waaruit dit wangedrag ontfpruit anders
dan oneerlykheid ? Laat ik myn voornemen volvoeren
en aantoonen, dat men #
II. Niet eerlyk genoeg is om zyn elendigen me»
demensch langs de kortfte en zekerlle wegen te
herftellen. Ik kan niet nalaten hier by vooraf te
vermaanen, dac ik (offchoon die genoeg blykc en
nader blyken zal) over 'c algemeen fpreeke; waarom
ik ook verzoeke, dac myn verder gefchryf uic
die gezigespune befchouwd worde.
Wac aanbelangc myn gezegde, — laat my zien
in hoe verre ik de waarfchynelykheid kan opgeeven,
en 'c zekere van zommige bepalen. — Men
lette daartoe met my op de volgende zaken. Het
fchier oneindig getal middelen (bovengemeld)
heefc wel deze en die aangezec om zo veel mogelyk
dezelve ce verminderen ; hier van daan ook een
zeker gegeven getal in de onderfcheiden Apotheken;
des niec ce min heefc men deze zelfde boeken met
voorfchrifcen gevuld gelaten , en in deze fommige
middelen, die zig in hunne werking by de eerfte
leezing tegenfpreeken, of voor 't minst overtollig
bevonden worden. Men heefc 'c dan tot die enkelvoudigheid
niet kunnen of willen brengen als de
praktyk van een oordeelkundig Genees- en Heelkundige
beOaat; ik zeg willen brengen — heefc
't gezag van dezen of genen Voorfchryver het een
en ander middel daarom niet aanwezig doen blyven?
Getuigen bier van zyn de theriaca, mithridaat,

284- F. B.U C H N E R OVER DE
daat, artemifia en een groot gétal zalven, plaas­
ters, enz,, die, zo men gewild had, onder de voor-
fchrifcen of niet meer geteld zouden zyn geweest,
of •meerendeels haar luister verlooren hebben.
Character veri (_ zegt BOERHAAVE) ubique est
fimplicitas \ tlH indagando fidisfima haec index est.
Mag men 't, moet men 't geen onopregtheid op
zyn zagtde noemen, dat men om eenig voorfchry-
vers wil, een middel, hoe zaamgedelt ook uitge-
dagt , goedkeurt, aanpryst , ja , dat nog erger
gaat, om die zelfde reden, als een middel tegen
eenig kwaadaartig gebrek , hemelhoog verheft ? Ge­
lukkig , dat dezen 't loon van hun gedrag verkry-
gen door de ervaaring, dewelke hun doen in 't
helderst dagligt delt,voor't minst althans ontdekt,
dat deze menfehen geen bevoegde proefneemers
zyn. — Zou men 't geen oneerlykheid moogen noe­
men , als men 't gebruik van eenig middel afkeurt,
om dat men terllond of deszelfs geneeskragt niet
bevat, gelyk dit 't gevolg was van veele daarna
heilzaam bevonden middelen ; of om dat de uit­
vinder geene zulke verdienden heeft, als men zig
in zodanig een voordek?Profesfor CORNACHINUS
veroordeelde eerst 'c poeder van WARVICH om
die reden , maar wierd daarna een ieverig voor­
dander "van hetzelve. Gelukkig als dit 't geval word,
trouwens 't einde kroont 't werk! Mag men 't geen
oneerlykheid noemen , als men , niet gelyk die
edele zielen, die verlangend uitzien om eens ein­
de-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 285
delyk nog zulke middelen 1
te vinden, die niet
langer hunne beste poogingen befpotcen, om zo
deze heerlyke kunst aan de gispingen van 't on­
kundig gemeen te ontrukken, zig hierom.niet be*
kommert ; maar , den ouden flenter volgende j
zyn kunst, oeffent enkel om 'er- zyn kost meê te.
winnen, wat 'er ook. van de lyders worde?
Of alles beproeft is, of zy langs de korcftè
wegen gered worden , óf hunne kwaal met de
beste middelen drogelyk gemaakt worde, dit ver-
fcheelt niet, zo de waereld den Arts flegts voor
kundig.houd, en zyn beurs vet maakt. Mag men
uit het een en ander niet opmaaken, dat oneerlyk­
heid het roerfel is van der zulker bedryven ? En
moet 't niet noodwendig volgen, dat dezulken
hunne .ongelukkige lyders langs de kortfte en ze-
kerfte wegen niet herftellen , ja, zelfs, wegens dit
hun gedrag niet in de gelegenheid zyn om 'er ooic
toe te komen ? Immers, als de ervaaring hen .fomtyds
het een of ander beproeft middel heeft leeren ken­
nen , zyn zy niec eerlyk genoeg om dit aan de
Maatfchappy aan te bieden. Die blykt, als ik
aanwyze , welk een groot getal Schryvers van
tyd tot tyd zyn te' voorfchyn gekomen , zo dac
hunne optelling fchier een menfehen leeftyd zon
vorderen, en dat een groot deel van dit ..ge­
fchryf dikwerf niet veel meer is dan opgewarm­
de kost , fleges mee eenige geringe veran­
deringen en verbeteringen , niet waard te noe­
men.

a85 F. BUC HN E R OVER DE
men. Zyn niet zeer veelen, die men onder de
Aucreurs ibelt, niets anders dan naauwkeurige Co-
piïsten? — Had men elkaêr verbeterd, had men by
voorbeeld een voornaam Schryver door aanmer­
kingen vermeerdert, uit de dagelykfche ervaa­
ring opgehelderd, hier en daar verbeterd; de
waereld zou minder boeken bevatten , en de
kunst eenvoudiger geworden zyn. Dit blykt al ver­
der , als men over eenig ftuk een en ander Aucteur
naleest. Ondervind men dan niet, dat men , en
met betrekking tot de bepaaling of kenmerkende
befcbryving van eenig gebrek, en met betrekking
tot de Genees- en Heelwyze, by den een zo wel
als by den ander niets zaakelyks vind? dat men
by flot van - rekening een chaos van verwarring
omtrent het eerfte , en wat't laatfte aangaat, by
elkaêr opgeteld een geheele lyst middelen aantreft,
die die Schryvers óf zelfs nooit beproeft, en
maar enkel op eens anders gezag overgenomen,
of verminkt medegedeeld kebben ? — Als men dit
nagaat , wat moet men dan 'befl Uiten , daar wy'
niet dan door fommigen hebben i zien uitoeffenen
eene pooging om langs zekere en korte wegen
hét eenvoudige der kunst te beöögen, en 'er even­
wel veel geichreeven is, gefchreeven van dezul­
ke , die door' 1
hun ervaaring zeer veel (immers
naar oogenfchyn) aan de kunst hadden kunnen toe­
brengen ? Hoe menigmaal ftelde. de verwagting
ons te leur ! Men legt zig toe om den lezer
groot-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 287
grootfche denkbeelden van zyn bekwaamheid in
te boezemen door een trotfchen tycel, geleerde
opdragt, en eenige verrigtingen van belang, die
7ig door opfchik en gemis van eenvoudige
mededeeling fpoedig verraaden, enz. Moet men
dan niet befluiten, mag men niet gelooven, dat,
als fommige Schryvers, in plaats van den grooten
naam van Aucteur te beöogen , en op de puin*
hoopen van een andermans werk hun gebouw te
gronden, zig hadden verledigd, gelyk eene BOER­
HAAVE , SYDEN HAM , DE GORTER, HOFF-
MAN, enz. tot 't mededeelen, tot 't onbewimpeld
ihededeelen van hunne ervaaring, de kunst die ge­
lukkige vorderingen zou gemaakt hebben, die na-
tuurlyk aan 1
deze pooging vast zyn ? Ik behoef
ten bewyze alleen by te brengen de gevolgen van
deze opregtheid door de gemelde Schryvers, en
van hun, die nog de kunst verryken met hunné
waarneemingen eh eerlyke manier van fchryverf.
Men zou dan deze Goddelyke kunst tot eené
byna wiskundige, ten minde hoogst waarfchynlyk
zekere geneeswys, immers met betrekking tot ver­
fcheiden gebreken , gebragt hebben: en heeft dit
ook niet de grootlte waarfchynlykheid , als men
den tyd nagaat, reeds gemeld, waarin zo veel over
de 'kunst gefchreeven is?
Maar zo lang 'er e*m kwakzalveragtige geheim­
houding, gelyk by lömmigen, plaats vind is-de
oorzaak van 't tegendeel ligt te bevroeden; eene
ge.

^88 F. B Ü C H N E R ÓVER DS
geheimhouding, die te fnooder is , om dat 'er der
menfehen gezonde of ongezonde ftaat van afhangt;
eene geheimhouding, die, zo ze anders
in een verftandigen valt,hem tot een dwaas maakt,
althans by kundigen , wyl hem dit gedrag verdagt
maakt , dat deze zyne eenige.- kundigheid is";
eene geheimhouding , die in zulke geheimbezitters
niet zeiden het zeggen bewaarheid, dat men
van fommige menfehen doet, dat zy flimmer zyn
dan de varkens , die onnut in hun leven , alleen
goed zyn na hun dood ; want offchoon zy de
Maatfchappy vleien, aan dezelve nog eens door
gemeenmaaking van hunne ervaaring te zullen ge?
denken, neemen zy affcheid van deze waereld ,
en beveelen zo hun geheim aan den fombren
nagt van eeuwige vergetelheid. Zyn dit wel vrienden
der menschheid? In tegendeel, vuige pesten
van dezelve; en alzo hunne dryfveer, (niet zelden
is dit 't geval,) eenig en alleen is eigenbaat door
fnoode winzugt geteeld, past op. geene ondeugd
met meer nadruk het gezeg. van VIRGILIUS dan
op deze:
— Oüid non mortalia pectora cogis
Aitn Jacra fa mes?
Vervloekte geldzugt, waartoe vervoert gy de
ftervelingen!
Het geen de groote BOERHAAVE ten dezen
opzigte fchryft -voldingt dit verder: >
Si

SPREUK VAN BOERHAAVE. 289
Si qui vero fint, qui arcana fe habere jactitant»
quae in praemium privati laboris eelent, juccesfum
faltem horum orbi vere approbent.
Lat&iit arcanum, pateat virtus; explorata dig-
nitas movebit hos, qui remunerari proni funt &
validi; &t. (b~).
Zyn deze redenen nu niec van dien aarc, dac
zy de kunsc nog in haare onvolkomenheid laaten
moeten, immers ten opzigte van ibmmige takken
derzelve; ik zou volllaan kunnen mee te zeggen ,
de onvolkomenheid der deelen fluit de onvolmaakc-
heid van .'c geheel in; maar behalven dit zal men
wel willen erkennen, dac de kunsc nog misc, hoe
zeer verbeterc, hetgeen haar, zo na mogelyk, den
trap van volkomenheid geeft. — Laat my dan na
myn genomen beftek beproèven, in hoe verre ik
de middelen tot dat einde kan opgeeven.
III. Hoe veelen hebben niec voor lang ondervon­
den , dat naar maate de kimsc enkelvoudiger werd,
derzelver volkomenheid aanwies! Hier van daan zo
veele vorderingen ten deele aangeroerd ; en welk
was hier 'c natuurlyk gevolg van? Immers die, dat
langs dezen weg de gebreken der menfehen fpoe-
diger en zekerer wierden geneezen; en welke was
hier van de reden ? Deze , omdat hier door en.,
de kunsc zelf in 'c algemeen en de middelen in
'c byzonder die opfchrifc hadden:
De eenvoudigheid is V Zegel der waarheid!
Al
(b~) Oratio H. BOERHAAVE, pag. iS,
IX. DEEL. T

«go F. B U C H N E R OVER DB
AI wat derhalven 't zelfde einde blyft bereiken,
moet dezelfde uitkomst hebben. Laat my dan be­
proeven, onder eenige Hellingen op te geeven,
weike zaaken myns bedunkens hier aan zouden
bevorderlyk kunnen zyn:
Daarna eenige bedenkingen , die ik ter over­
weging aanbiede, opperen; terwyl ik de vooron-
derHelde waarheden, in 't laatfie ftuk ingewikkeld
opgegeeven, om herhaaling te myden, niec we­
der zal ophaalen.
Wat aangaat 't eerfte.
1. Men moet uit alle de middelen, de minst-
zaarrgeftelde uitkippen, op dat men langs dezen
weg, de juiste kragt van 't meest werkend middel
kennende, aan 'c eigenclyke middel de geneezing
toekennen mooge. Men moet hier toe
2. De kunst van alle overtolligheden zuiveren,
niet alleen om de middelen tot zulk een getal te
brengen, waarop men volkomen kan ftaat maaken,
maar men moet
(a) Alle kunst-termen der gebreken zo veel
mogelyk verminderen; genoeg zal 't zyn als men
eenig gebrek onder zekeren naam kent:
(b) De onderfcheiden gebreken, die tot eene
Glasfe behooren, onder eéne benaming brengen:
(c) Een naauwkeurige definitie der gebreken
met alle mogelyke oplettenheid zoeken te maken,
om het eene van 't ander duidelyk te kunnen
onderkennen.
3-

SPREUK VAN BOERHAAVE. 491
3. Men moet by de eerfte ontdekking van al
dat geen, dat de geneezing van eenig gebrek, tot
hier voor ortgeneeslyk gehouden, kan daar ftel-
len — of in 'r slgemeen de geneeswys van eenig
gebrek kan verhaasten , of de onderhoudende ge­
neezing van >fc zelve draaglyker of gemakkelyker
maaken voor den lyder of voor den Arts, hetzelve
zo dra moirelyk mededeelen.
4. Men behoorr geen bezitter te zyn van een
eenig geheim , waaruit 't algemeen voordeel kan
trekken en de kunst opgeluistert worden; integen­
deel men moet
5. Uic zyn ervaaring, gelyk MEAO deed, aan
de maatfehuppy fchenken alle die middelen, die
men op de proef dikmaals leerde kennen als
dienftig, en de beste.
6. Men moec zo veel vertrouwen ftellen in de
middelen , die anderen mededeelen , als in zyn
eigen , al vat men op 'c ogenblik de kragt en 'c
vermogen van dat middel niet, ten zy dan dat de
onopregiheid van den mededeeler openelyk bekent
ware. Van gebrek aan oordeelkunde fpreek ik hier
niet; want de beste middelen hebben allen niet
de grootfte vernuften toe hun voortbrengfter. —
Minder op fpitsvindigheden , dan op de zuivere
werking der zogenaamde natuur, moet men zig
uitleggen.
Ik eindige deze met de woorden van den uic
eigen oogen zienden O'HALLORAN, over 'c hete
Ta en

2ï?5 F. B U C H N E R OVER. DE
eri koud vüur, pag. iaa, alwaar hy dus fchryft :
,; Men moet rooit' denken, dat men volleerd is
„ ih een wetenfchap-, die voor 'c menschdom zo
„ nuttig is, en diensvolgens moet men altoos ge-
„ reed zyn om zig te laaten overtuigen, het zy
„ dit gefchied door nieuwe waarnemingen , die
,, anderen genomen hebben , of door zulke, die
„ door ons zelf genomen zyn: " Het zeggen van
SENECA, door dien zelfden Schry ver by 't eindigen
van zyn Voorreden gebruikt, vind dat toejuiching ter
bevestiging van dit ftuk, neemt men dat voor de
kunst over, het moet zeer voordeelig zyn: „ lk
^ ben van oordeel ,' dat veelen tot de wysheid
„ zouden gekomen zyn, waar 'c niet, dat zy die
„ waanden te bezitten."
De zaaken, die ik ter overweging meen voor
te' (tellen, en .flegts als bedenkingen opgeef, zyn
de; volgende: n
3 Vooreerst geeve ik op, of men niet eenig werk
over Genees-en Heelkunst, elk afzonderlyk , uit de
praktyk der beste Schryvers, in korte Hellingen
zaamgefteld, zou kunnen vervaardigen,. waarin al­
les, wat ter zaak niet deed, zorgvuldig gemyd
ware. Niemand denke, dat ik hier een zogenaam>
de ezelsbrug langs dezen weg wilde leggen; het
tegendeel hier van blykt uit het te vooren gemelde.;
maar myn oogmerk was hier door enkel voor min
vermogenden een gemakkelyker pad te maaken, om
hun-

SPREUK VAN BOERHAAVE. igft
hunnen medemensen gelukkiger te hulp re kun­
nen komen.
De Genootfchappen , welker prajmien (trekken
om de wetenfchap van eenig ftuk der Genees- of
Heelkunst in 't algemeen bekend te doen worden ,
zyn allen lof waardig; maar ik geef
Ten tweeden in bedenking, of men uit derzelver
Verhandelingen niet meerder voordeel zou trek­
ken , wierd flegts het wezentlyk deel derzelve in
een ander werk by elkaar uitgetrokken. Want wie
weet niet, hoe veel omflags 'er by elke Verhande­
ling is , en ook fomtyds nodig is ter opfiering
van dezelve, in 't aanhaakn van Schryvers, wyd-
lopige redeneringen,enz.? Langs dezen weg,wilde
men een zeker plan daartoe volgen, zoude men door
den tyd een volkomen Genees- en Heelkundig
ilelzel , dat zeker niet van 't minfte zyn zou ,
bekomen.
Ten derden geef ik in overweging, of men niec
in de Godshuizen een weg zou kunnen vinden,
om jonge Practici toe te laten onder 't opzigt van
twee of meer zeer bekwaame , van eigenbelang
wars zynde, mannen, om de practyk dagelyks zo
lange zy zig hier in wilden bezig houden, te kun­
nen oeffenen. Kwam hier by hec houden van
practicale lesfèn, als ook de aanwyzingen van de
dadelyke Handwerk-kunst, in alle haare uitgebreid­
heid; dan zou de leergierigheid van geen vreem­
den , die van buiten inkomen, en niec zelden ver-
T 3 fcheU

ap4 F. B U C H N E R OVER DE
fcheide elendigen, voor zy hun werk fiks hebben,
aan hun onkunde opofferen, eenig onderwys, en
dat fomtyds nog fteelswys, behoeven te zoeken.
Ten laatften geef ik in bedenking, of men zig
niet behoorde 'er op toe te leggen, om zo veel
mogelyk het publiek te overreden van de nuttig­
heid om lyken van hun , die aan onbekende,
twyffrlagcige of gemengde kwalen dezer waereld
overleden zyn, te ontleden. Och of de vooroor-
deelen en 'c bygeloof, in zo veele gevallen de
overhand hebbende, althans omtrent dit ftuk eens
mogt wyken, en elk, wien dit aangaat, uit liefde
voor zig en anderen zig genegen toonde, terftond
het verzoek daar omtrent in te willigen ! Naar
myn inzien, al wierd dit in de bekendlte kwalen
zo veel mogelyk gedaan, de kunst zou 'er voor­
deel van hebben. De Godshuizen bieden hiertoe
de fchoonfte gelegenheid aan; langs dezen weg zou­
den op grond van de opgegeven wetenfchappen,
door vergelyking van den gezonden en ongezonden
ftaat, myns bedunkens, voornaame waarheden ge­
leerd, de fchoonfte proeven genomen, en de
kunsc hierdoor groocelyks bevorderd worden ,
ter volmaaking van de gebrekkige bepaalingen van
verfcheiden gebreken, ter inllaat-ftelling om an­
dere middelen te beproeven , en dus tot de mo-
gelyke verbetering der kunsr.
Ik eindige myne bedenkingen mee deze korte
aanfpraak: Hoe verdrietig, boe treffend is 't voor
uwe

SPREUK VAN BOERHAAVE. 295
uwe eerlyke harten , braave Kunstminnaars ! van
deze zo-heerlyke kunst te moeten zeggen: hier
ftaat zy pal — zy fchiet te kort — zy is doof
voor de akeligfte vertooning van jammer en elen-
de! en — zou men wel kunnen op goede
gronden beweeren , dat alle die rampzaligheden
van dien aart zyn, dat 'er nimmer eenig tegengift
voor zal ontdekt worden? Wel aan dan: laat het
eerfte ons ten fpoorflag dienen , en 't andere
nayverig maken ; laat ons alle onze kragten in-
fpannen, om , ware 't mogelyk, voor deze, waar­
onder zo zeer fmertende kwaaien , eindelyk ook
nog eens gepaste middelen te vinden ; laat ons
alles, wat verder de kunst volmaaken, en dus de
fmercen der lyders fpoediger en zekerer geneezen
of dragelyker maaken , poogen aan te wenden.
Dan zal de waereld ons den dankbaarden lof geeven»;
de veege fterveling zelf de welriekenlte wierook
toezwaaijen ; de Kunsc van haare verguizing by
lommigen ontheven, en in beter nadruk dan voor­
heen de beste der kunften genoemd worden; ja
maar ook den lnfteller der kunften en wetenfchap­
pen de zuiverde dank-offers worden coegebragt.
Zouden de middelen, door welke ik de volko-
nienheid der kunsc meende te bevorderen in deze
opgaaf nu niet van dien aart zyn, immers voor
een deel, als ik wenschte? Ik vieije my hier mede
om deze reden , omdat de gemelde en andere ver­
beteringen dezelfde of foortgelyke redenen tot hun
T 4 be-

2yö F. BUCHNER OVKR DE SPR. VAN BOERH.
beftaan gehad hebben; en al waren ze allen on­
nut — mogelyk zet dit een' man van een vernuf­
tiger brein aan, om een goed plan hier toe te for-
meeren ; en dan trekt de maatfchappy zelve van
myn gefchryf voordeel.
Zie daar myne webbe afgefponnen. In hoe
verre ik 't doel der Ileeren opgevers, betrekkelyk
het zeggen Simplex veri fïgillum, getroffen heb,
zal de uitkomst leeren. Dit alleen moet ik nog zeg­
gen ten aanzien van myne manier van handelen:
Ik begreep, dat, als de kunst zelve in haar geheel dc
opgegeeven .Spreuk in haar voordeel had of kreeg,
door befchaaving, verbetering, enz. de gevolgen
der deelen dezelve zyn zouden; en dit is de re­
den, dat ik my niet zo zeer heb willen toeleggen,
om alle de verbeteringen op te tellen ; te meer,
wyl men wel eens, door al te zeer te ftaroogen
op 't voortreffelyke van eenige zaak, 't gebrekkige
geheel 'uit 't oog verliest; en de bel'chouwing
van 't onvolkomene baant dikwils den naasten weg
tot de volmaaktheid. Obtinui portum, qua mihi
curfus er at.
RE-

REDEVOERING
W A A R I N
DE GEMAKKELYKE EENVOUDIGHEID
DER GEZUIVERDE GENEESKUNST
BETOOGD WORDT.
DOOR
Gehouden by 't aanvaarden van het ampt van
Hoogleeraar in de Genees- en Kruidkunde,
te Leiden, op den 20. Maart des
jaars 1709.
(Uit het Latyn vertaald.)

Vo, gens het byna beftendige gevoelen der Wy-
zen bezit de waarheid eene zo fchitterende fchoon-
heid, dat, indien zy ontbloot verfcheen, de fter­
velingen haar gezigt niet zouden kunnen verdraa.
gen. Die derhalven zegt, dat zy, indien men haar
onvermomd zag, zeer eenvoudig zou weezen, zal
gerekend worden haare fchoonheid te willen ver­
kleinen. Evenwel zyn 'er treffende bewyzen, die
my dringen om zo te denken. Immers wanneer
iemand duidelyk ziet, wat die waarheid zy, welke
den naam heeft van zo verwonderlyk te weezen,
bevindt hy, dat niers eenvoudiger , niets minder
verwonderlyk is, dan zy zelve. Eeniglyk gegrond­
vest op de klaare. befchouwing der denkbeelden,
geeft zy haaren beoefenaaren geen ander werk ,
dan, volgens dit heldere doorzigt, over derzelver
overeenkomst of verfchil, ernftig te denken. Wie
zal nu ontkennen, dat dit verrigt wordt door de
zuivere aandagc van 't verftand op die gedagten,
welke het in zig zelf befehouwt, waaruit ze ook
mogen geboren zyn ? En , wanneer deeze gedag­
ten, zuiver van alle vreemde befmetting, voor den
geest komen, o hoe eenvoudig zyn ze dan! Ook
is de aandagt zelve, hierop alleen gevestigd , de
eenvoudigfte van alle werkingen der ziel. Hoe
eenvoudig is derhalven, wanneer men ze waarlyk
bezie, die zelfde waarheid , welke met zo veei-
ophef, voor de moeder van alles , wat verwon­
der-

3©o H. B O E R H A A V E
derlyk is, wordt uitgegeeven! iïy ziet bet waare,
die verwerpt het geen daartoe niet behoort. Al
wie het masker, hec blanketfel, hec tooifel weg­
neemt , ontdekt ligcelyk de waarheid, die daar­
onder fchuilr. Ik vraag u, Wiskundigen, zuiverfte
beoefenaars der onvervalschte waarheid: hoe lang
treft u het vervvonderlyke in hec ingewikkeldfte
'probkma! Gewisfelyk flegts toe dat de ,knoop op­
gelost is; wanc dan komc, nevens de ontdekte
waarheid, terftond de eenvoudigheid te voorfchyn,
en verdwynt al hec verwonderlyke. Ook prysc gy,
ten aanzien van deeze weecenfehap , wanneer de
vraag op menigvuldige wyzen opgelost kan wor­
den , flegts ééne; gy geeft naamelyk den voorrang
aan die oplosling alleen , welke boven andere in
eenvoudigheid uitmunt. U , Werktuigkundigen ,
die het beste gedeelte der Meetkundigen zyt, u,
die telkens het eenvoudigfle werktuig alleen goed­
keurt, wanneer gy veele hebt, waardoor hec zelf­
de werk verrigt kan worden , u tel ik mede
onder de bevestigers myner Helling. Eindelyk ,
al wie eenige waarheden grondigst ontdekt heeft,
moet om geene andere reden geagt worden boven
de overigen uitgemunt te hebben, dan omdat hy
de naakte zaaken, op eene bekwaame wyze, toe
de onbevlekte eenvoudigheid heefc weeten te
brengen.
De gefchiedenis, hec register der eeuwen, be-
kfagtigt dit ten opsigt van alle menfehelyke wys*
beid,

OVER DE EENVOUDIGHEID. 301.
heid. AESOPUS, SOKRATES, DEMOKRITÖS;
HIPPOKRATES, VEKULA1U , DE SC ARTES,
hebben een' uitfteekenden roem, waarvan de nyd
zelf met luider Item me gewaagt, verworven, door
overal waarheden te ontdekken, op wier nafpoo-
ring zy zig bevlytigden. Maar wat is de kenne-
lyke oorzaak van zo veel luister. Voornaamelyk
de naaktheid , die zig openbaart, wanneer men
hun leeven en hunne gedenkfehriften gadeflaati
Eenvoudigheid is derhalven overal het kenmerk
van waarheid ; zy is , ter nafpooring van deeze ,
de getrouwde gids.
• Dikwyls hierover gedagt hebbende, geloof ik,
dat men zig op de eenvoudigheid ook in die kunst
behoort toe te leggen, aan wier trouw de bevei­
liging van de gezondheid der menfehen hangt.
Wie van ons twyfelt, of die kunsc is de Genees­
kunst ? Dac deeze , Wanneer ze in haare volko-
mene eenvoudigheid beoefend worde , eenvoudig
en gemakkelyk is , zal ik kortelyk beroogen.
Want, volgens de wee der gewoonce verpligc om
over eene geneeskundige ftof ce fpreeken, fcheen
my geene waardiger om voor u door myne Rede*
voering opgehelderd ce worden ; inzonderheid-/
dewyl veelen zig opzettelyk toeleggen om het
moeijelyke deezer kunst zo oneindig breed uit te
meeten, dat de vlyt, door moedeloosheid aan 'c
kwynen gebragt, geenen weg open ziec om den
zwaaren toegang te verligcen. Ook verbeeld ik
my»

302 H. B O E R H A A V E
my, dat dit onderwerp niet onovereenkoraltïg is
met myne nieuwe bediening , waarvan een groot
gedeelte beftaat in de ontwikkeling van eenvoudige
zaaken.
Verleent my , terwyl eenvoudige taal de ge­
voelens van mynen vryen geest beknoptelyk voor­
draagt, eene gunitige aandagt, cn oordeelt, vol­
gens uwe bekende opregtheid, onpartydiglyk, of
ik myne fteliing met goede bewyzen (laaf.
Dat die zaaken alleen tot de geneeskunst be-
hooren, welke, door het leeven en de gezond­
heid te befchermen, de menfehen voor de nadee-
len der ziekten beveiligen , agt ik zeker te zyn.
Men gelooft doorgaans, als by overlevering, dat
de menigte deezer zaaken oneindig groot is. Van
daar het gewoone zeggen, dat, onder alle kun-
ften, die in agting zyn , de Geneeskunst de uit-
gebreidfte, en uit dien hoofde de zwaarfte is.
Doch, die het twyfelagtige van het zekere, het
valfehe van het waare,, voorzigtiglyk afzondert,
behoudt flegts weinige leerftellingen der zuivere
kunst. Want in 't opbouwen van deeze niets aan
te neemen, welks geloofwaardigheid by een' er-
vaaren' man verdagt is, beveelc de voorzigtigheid,
voor dwaaling bedugt, en hét befef van de doo-
delyke gevolgen der misleiding.
Nooit zal deeze gelukkiger vermyd worden ,
dan door te verwerpen al wat de fekten eigen
is. Nooit zal de waarheid gemakkelyker ingezien
wor-

OVER DE EENVOUDIGHEID. 303
worden, dan wanneer men alleen voor egt aan-
neemt, 't geen alle bevoegde oordeelers ten allen
tyde eenpaarig toeftemmen. Naar dit voorfchrift
gezuiverd, zal de geneeskunst, het vreemde, dat
haar deed zwellen , weggenomen zynde, ftraks tot
haare eigene kleinte inkrimpen.
Ter lhaving van myn zeggen agt ik dienftig
hen te monfteren, die door anderen nagefchree-
ven en gevolgd zyn.
Elk , die met dit oogmerk de gedenkftukken
der Geneeskunst onderzoekt, zal aan den Godde-
lyken HIPPOKRATES het meeste dank weeten.
Doch zyne fehriften , van vlekken gezuiverd ,
leveren flegts weinige , en wel zeer eenvoudige,
zaaken op. Het vuur en het water , de grond-
ftoffen en derzelver magten , de natuur, derzelver
min, haat, aantrekkingen, afftootingen en rede­
neeringen, de natuurlyke warmte, de hemelfche
oorzaaken, de fouten, in de ontleedkunde begaan,
en voorts het geen daaraan vasthangt, en de fehrif­
ten van HIPPOKRATES wonderlyk vergroo.; dit
alles geheel uitgemonfterd zynde, wat blyft 'er
dan over? Eene kleine verzameling van waarnee­
mingen , vry bevattelyk voor de zinnen en het
verftand.
Met hoe veele fehriften heeft de lieflyke PLATO,
en de talryke fekte van dien grooten man , de
boekeryen der Geneeskundigen geftoffeerd! Maar
verwerpt de driehoeken , de getalen , de denkbeel-

t?04 ïl. B O E R H A A.V E
beelden, de gröndftoffen, de vogten, de geesten,
de neigingen , harmonien, parabolen , en tevens
de menigvuldige valfche gevolgen daarvan ; wat
blyft 'er dan, bid ik u, over? Slegts weinige zaa­
ken, welke Hip'i'OKRATES reeds gezegd had. I
Zo gy Wyders uwe gedagcen wendt tot den
man, die met even groote eerzugt naar den hoog-
ften rang in de weetenfchappen ftaat , als zyn
moedige leerling naar de heerfchappy over de
gantfche aarde, gy ziet eenen Schryver, aan wiens
woorden, van PLATO af tot PAKACELSUS toe,
byna de ganfche Geneeskunst met opgetoogen*
heid verkleefd wasj Egter heeft de Arillotelifche
School niets goeds , niets, dat in de kunst eenig
nut te wege brengc, of het is uit de Coïfche
gedenkilukken overgenomen, en geheel van HIP­
POKRATES afkomilig. Het overige is zo duis­
ter, of zö valsqh en algemeen, dat 'er de Genees­
kunst niets by gewint.
Eindelyk, welke waarlyk nuttige zaaken hebt
gy , CLAIJDIUS GALENOS , behalven het ont­
leedkundige, in uwe zo uitgebreide, werken be-
fchreeven ?- 't Geen daarin uitblinkt, is zuiver
Hippokratisch. Neemt men 'er dat uit , ftraks
ziet men het overige van glans en kragt beroofd.
Ik befluit derhalven. — Doch het eerwaardige
koor der Arabieren ftuit den driftigen ftroom
myner redenvoering. Welk een aanzienelyke fcha c
van boeken! Welk een rykdom is daarin voor de
Ge-

OVER DÈ EENVOUDIGHEID» 305
Geneeskunst bewaard! Ja, deeze rykdom zou my
inderdaad beweegen om van gevoelen te veran­
deren, had ik niec bevonden dat ARISTOTELES
en GALENUS de eenigen zyn, die in de fehriften
der Arabieren fpreeken, fchoon in eene ari-
dere taal.
Indien dit alles waar is , gelyk de geleerden
het waar bevonden hebben , wac volgt 'er dan
uit ? Zekerlyk iets anders, dan iemand losfejyk
gehoopt zou hebben; iets verwonderlyks, naame-
lyk, dac alle noodige zaaken, die men, van 't be­
gin der wereld toe den tyd der Scheikundigen,
ten behoeve der Geneeskunst geboekt heeft, in
een klein beftek vervat kunnen worden , en zeer
eenvoudig zyn.
Verre de grootfte :zwaarigheid van geneeskun?
dige weecenlchap uit de Ouden te haaien is dus
hierin gelegen, dat de nieuweling de nafchryvers,
die hy te vermyden heeft , moet onderfcheiden.
van de weinige uitvinders, die zyne aandagtige
leezing waardig zyn. Moec derhalven een leer­
ling der Geneeskunst aangefpoord worden om
zig geheel aan 'c doorzoeken der oude fehriften
over te geeven ? Dit doende, zou hy de gele­
genheid van mee, vrugc te werken , onherftel-
baar, laaten yerlooren gaan. Hy leeze die . al­
leen , welke doorzogc hebbende , by veilig .de
overigen kan misfen; ten, waare men mogt
meenen , dac zulk een groote vorderingen zou
. IX. DEEL. V doen?

3o6 H. B O E R H A A V E
doen die , om een' regten weg af te leggen,
yverig in een' kring liep.
Onkunde , ónvoorzigtigheid, onwettige onder»
Helling van valfche- gronden , traagheid, van ar­
beid tot toeftemming neigende, zyn gebreken der
menfehen , niec der eeuwen. Zy waren oudtyds
nadeelig, en zyn het ook hedendaags. Hy worde
door panyzugc gedreeven, en oordeelc niec kun­
dig, die, de fchoonfte uicvindingen der laate eeu­
wen gering agtende, de Ouden alleen, als Goden,
eert. En waarlyk,'tis den knaagenden nyd eigen,
gunftiger ce zyn aan hec oude dan aan hec tegen-
woordige. Doch zeer veelen , in hec tegenover-
ftaande gebrek-vallende, zyn geneigd om laag te
denken over den arbeid der Ouden , en zwaaien
den roem, welken zy met blydfchap den Ouden
órttneemen, mildelyk aan hunne eeuw toe. Van­
daar het gezwets over de uitbreiding der Genees­
kunst in. deezen tyd. Vandaar zo veel gefchimp
op de onkunde der Ouden.
Doch, vermids de reden , van den grond af';
alles naauwkeuriglyk behoort op te helderen, zal
ik de vrugc van den arbeid, aan hec overweegen
van deeze zaaken befteed , thans vryelyk en zon­
der haat te voorfchyn brengen.
Die , de leer des grooten Wiskunftenaars vol­
gende, van wien de jongst-voorleedene eeuw haa-
ren luister ontving, zig op de bevordering der
Geneeskunst hebben toegelegd , zyn door groote
dwaa-

O V E R D E EENVOUDIGHEID. 307
dwaaling, haare'bedervers geworden. Zy hebben',
door 't verftand, oorzaaken uitgedagc , van wier
kragt zy de Geneeskundige uickomften afleidden;
daar nogchans onze weetenfchap vereischt, dat het
verftand, van de verfchynfelen, in de ligchaatiien
waargenomen , opklimme tot het ontdekken -van
den aarc der oorzaak, en, deezen gevonden heb-;
bende , vervolgens het overige daaruit aftelde*
Naardien derhalven de Cartefiaanfche School
het meeste uit verdigte oorzaaken afgeleid, en,
op de algemeene zaaken vertrouwende , vandaar
een' grooten fprong tot de byzondere . gedaan
heefc, is haar arbeid zo nutteloos voor den Ge­
neesheer , dac de kunsc veilig zulk een' lasc van
zig affchudt. En ziet, bid ik u, van welk een
zwaar pak zy dus ontheven wordt L Wanc al het
nieUwe,,dac, na de tyden van H A R V E Ü S , in de
Geneeskunst ingevoerd is , .uitgezonderd hec ont­
leedkundige en een weinig uic de werktuigkunde,
heeft men den i Cartefiaanen of den Scheikundigen
dank te weeten.
Maar wat zal ik zeggen-;van..het; yoojdeekj,
waarmede deeze laatften de, ^Ggneeskunst ver-
rykt hebben ? Zo ik de waarhe^. fpreek, • heb
ik twist te wagten ; doch te zwygen verbiedt
my de zaak , waarin ik gecreeden "ben. Indien
zy hunne voorbeelden mee goede oogen aan­
zien , zal ik i, zonder dac hec kwaalyk opgeno?'
men wordt, mogen zeggen, 'c geen, waar ',is»
V a Naa-

-503 H. B O E R H A A V E
Naamelyk, terwyl zy ligchaameh by ligchaamen
doende, de uitwerkfels daarvan met yverige oplet­
tendheid waarneemen , hebben zy de kragten en
werkingen van fommige derzelven, voor zo verre
zulks aan 't vermogen deezer kunst vergund is ,
zeer wel ontdekt, 't Zou haatelyk zyn, de nood-
zaakelykheid van deezen dienst, door hen den
Natuur- en Geneeskundigen beweezen, in twyfel
te trekken. Doch, zo dra zy, hierop bouwende,
wetten wilden geeven , waaraan alle ligchaamen
'zouden onderworpen zyn, hebben zy een' fchan-
delyken mkflag begaan. Want, gelyk zy, zig aan
*t neérïien van proeven overgeevende, lof verdien­
den, zo zyn zy, door fchielyk uic de engten van
*c byzondere naar de onmeetbaare' ruimten van 't
algemeene over ce vliegen, aan dwaaling onder­
hevig geworden. De Geneeskunde heefc derhal­
ven , door hunnen invloed, meer nadeel dan voor­
deel ontvangen. Vandaar ftraks een niets - beduir
dend geraas van elementen ; ydele verbeeldingen
van gestftoffen ; verdigte werkingen van opbrui-
fchende ligchaamen; zouten van eene byzondere
kragt, ftrydig met die van het ftelfel der werkende
natuur; beloften, niets fterflyks ademende ; alle
voortbrengfels der fcheikunst heilzaam; de bedry-
ven van een' Arcs aan deeze fprookjes onderwor­
pen ! Gy ziec hier de bronnen van oneindige dwaa­
ling. Zo men uic PARACELSUS, VAN HEL*
MONT , TACHENIUS, en uit de oude. fehriften
der

OVER DE EENVOUDIGHEID. 509
der Scheikundigen, deeze dingen voorzigtiglyk weg­
neemt , en die, welke in de Geneeskunst te ftade
komen, met naauwkeurigheid verzamelt: leveren
ze dan, vraag ik, nog veel op ? Inderdaad, flegts
weinige en eenvoudige waarheden, welke de kun­
dige B 0 Y L E , met noesten arbeid , voorzigtige
kieschheid , zuivere trouw en verftaanbaare taal,
voor allen verklaard heefc.
Ziedaar de Geneeskunst voor onze zinnen bloot­
gelegd ; ziedaar de geftalte , welke zy , bekend
zynde, thans aan ons vercoonc. Kan ons nu nog
haare zwaarlyvigheid verfchrikken? Heefc zy, nu
zy gezuiverd is, nog zulk eene overmaac van ftof?
Geenzins. Wy zien zeer weinige zaaken, die eigen­
lyk toe de kunsc behooren ; en in deeze fchaarsch-
heid ftraalc de eenvoudigheid door. Al wac, bui­
ten deeze zaaken, gefcheenen heeft de vertooning
te vergrooten, raakc de Geneeskunsc niec meer,
dan eenige andere weecenfehap, hoe ook genoemd.
„ IYJaar, fchoon wy coeftemmen, dac deeze wee-
tenfehap, nog niec verre gevorderd zynde, een­
voudig is, misfchien zal zy c'eeniger tyd, wanneer
zy den hoogfeen crap van volmaaktheid bereikt ,
moeielyker worden." Ik ben van een geheel ver-
fchillend gevoelen, en, zo ik my niet bedrieg,
met reden. Want iedere zaak heefc flegts ééne
geaartheid, welke haar eigen is. Die deeze ten
vollen kent, zal over de zaak nimmer andera
denken. Maar, die over onbekende zaaken veel
V 3 met

§to H. B O E R H A A V E
met voorbaarigheid redeneert, zal , hoe minder
waarheid hy te voorfchyn brengt , des te meer
zyne {tellingen vermenigvuldigen. Gelyk iemand,
die langs den regten weg naar den eindpaal treedt,
alleen met weinig moeite in zyn oogmerk flaagt,
terwyl anderen, die van den eenigen regten weg
afwyken, op onteibaare, en telkens nieuwe, dool­
wegen, mee vrugtloozen yver, omzwerven: zo zal
de Geneeskunst, tot volmaaktheid komende, hoe
gelukkiger zy de waarheid bereikt, des te fchoo-
ner eenvoudigheid verkrygen.
Immers, toen weleer flaaperige vadfigheid, en
buitenrpoorige losheid in 't uitdenken van wille­
keurige gevoelens , hec maakfel van ons geftel
niet gezien , maar verdigc had : welk eene ver-
fcheidenheid in 'c menfehelyke ligchaam, hoe
fchroomlyk voor de leerenden , deed ons coen
fchrikken! Maar , nadac de opgewekce vlyc het
voorheen van de zinnen verwyderde maakfel aan
't cog vertoond heeft, verwonderc zig de Genees­
kunst, op gecrouwer aanwyzers (leunende, dac zy
ontheven is, van 't geen zy, als het haare, ge­
koesterd had, naamelyk de verborgene gedaanten
der vaste deelen , de cfyptae archaei , de mil-
lioenen van gestuoffen , de tallooze zeeven met
oneindig verfchillende openingen, de magtige me­
nigten van onverklaarbaare kragten. O moeielyke
'kunst, coc welker verkryging de kennis deezer
zaaken noodig gerekend werd!
ISfaauw-

OVER. DE EENVOUDIGHEID. 311
Naauwlyks was dat heldere licht van HAR-
VEUS , naauwlyks de fchitterende fter van MAL­
PIGHIUS, voor ons opgedaagd, of alle nevels van
't weelige vernuft verdweenen by de klaare be-
fchouwing van ons voorheen verborgen maakfel.
Doch tevens , verbaasd door de overgroote een­
voudigheid in dit nieuwe licht , durfde de voor-
zigtigheid van den opregten man naauwlyks ver­
trouwen , dat zyn oog niet gefeild had. Wat was
't gevolg hiervan? Belust op het navorfchen van
nog grooter wonderen, vond de fcherpziende geest,
door verdubbelde vlyt, effener wegen der natuur,
dan ooit voorheen. En nu, de verborgenfte bin-
nenkameren des ligchaams ontflooten zynde, roept
hy openlyk uit, dat zyne weetenfehap, hoe meer
zy in zekerheid aanwint, zo veel te meer in uit­
gebreidheid verliest.
Wie kan klaarder licht begeeren, dan het ge­
bruik der mikroskoopen over het maakfel der in­
gewanden verfpreidt ? Daardoor wordt in de klein-
fte vaten het zelfde ontdekt, dat in de groote
met het bloote oog was waargenomen. Overal is
de aart, de eenvoudigheid der gedaante, de wer­
king zelve , eenerlei. By de naauwkeurigfte be-
fchouwing verdwynt al het onderfcheid, dat eer-
tyds onderfteld werd.
Wac is eindelyk de vrugt van die fraaie, ver-
maakelyke en reeds met een' wonderbaaren uitflag
geoefende kunst, waardoor de kleintle vaten groot,
V 4 de

Sis H. D O E R H A A V Ë
de onzigtbaare zigtbaar, de verborgene te voor-
fchyn gebragt, en de verwarde in orde gefchikt
worden? Ik bedoel het infpuken van gekleurde
ftof in de kronkelige buizen des ligchaams, welke,
ledig zynde, voor 't gezigc wegfchuilden. Inder­
daad , hec uitwerkfel deezer kunst llrekc ook ter
wederlegging der geenen,die van zulk eene groote
en voor den mensch byna onbevaccelyke, verfchei»
denheid, in de verborgene deelen des menfchely-
ken ligchaams, droomden. Immers leert ons de
kunftigfte nafpooring, dat het kleine en verborgene
zeer gelyk is aan het groote en zigcbaare. En
zal men, daar nooit iemand, ten aanzien van het
laatfte, over moeielykheid geklaagd heefc, zulks
met regt kunnen doen omtrent het eerfte? Neen;
hoe juister ons ligchaamsgeftel gekend wordt, zo
veel te eenvoudiger zal het bevonden worden.
Doch , opdat niemand zwaarmoedige gedagten
voede over het onderzoek der vogten, ben ik,
uit hoofde van de taak, die ik op my genomen
heb, verpligt om daaromtrent eenige verklaaring
te geeven. Want, naardien zy, die in de kunst
ervaaren zyn , ontelbaare uicwerkfels der vogten
waarneemen, beftuiten zy , dac derzelver geaarc-
heid zeer verfcheiden is ; doch fonregc. Wel is
waar, dac ieder uicwerkfel afhangc van zyne by­
zondere oorzaak, maar niec, dac deeze oorzaaken
altoos van de verfchillende gefteldheden der vog­
ten afhangen , alzo de zelfde werking van een
vogc.

OVER DE EENVOUDIGHEID. 313
vogt, op verfchillende kanaalen des ligchaams aan­
gewend, zeer verfchillende gevolgen heeft, welke
dus geenzins een' verfchillenden aart der werken­
de vloeiftof te kennen geeven.
Befchouwen wy nu de vogten zeiven, wy zul­
len door een nieuw bewys overtuigd worden, dat
men zig daarin grooter verfchil verbeeldt, dan 'er
in te vinden is. Water, vlug zout, olie en aarde
worden door de kunst uit de menfchelyke vogten
te voorfchyn gebragt. Deeze weinige deelen,
welke men ligtelyk tot de eenvoudigfte ligchaamen
kan brengen, hebben egter niet eens plaats in den
leevenden mensch. In hem ligt flegts de ftof,
welke door de fcheikunst zo veranderd kan wor­
den , dat zy de opgenoemde deelen, daaruit ge­
boren, vertoont. Het natuurlyke vogt is derhal­
ven eenvoudiger, dan dit voortbrengfel der kunsc,
dat egter zelf ook niet veelvoudig is.
De ftraalbuiging , die door middel van bolle
glazen gefchiedt , maakt de waarheid van myn
zeggen zigtbaar. Want welk eene eenvoudigheid
wordt het oog in de vogten des leevenden lig­
chaams gewaar, wanneer het dezelven door een
mikroskoop befchouwt! Het zoute water voert de
roode bolletjes, welke, naar de verfcheidenheid van
famenvloeijing, hunne kleuren veranderen; eindelyk
ieder op zig zeiven loopen, nadat ze in de engten
der vaten gekomen zyn; en voorts, langs de ver­
fchillende trappen der kleuren, van rood tot door-
V 5 fchy-

1U. H. B O E R H A A V E
fchynende, verdwynen. Op deeze wyzen alleen
veranderd , komen de vogten ten laatften in na-
huurige. katiaalen , wier wydte aan hunne dikte
beantwoordt; en daar , wederom door dezelfde
oorzaaken gedreeven, brengen ze , hoe eenvou­
dig , nogthans zeer veele uitwerkfels te wege.
Gelyk het oog zelf dit ten klaarften ontdekt ,-
zo blykt het ook uit de eenvoudige gefteldheid
van het voedfel , dat tot de ververfching onzer
vogten genoegzaam is. Uit water en hooi , of
malsch gras bereidt het rundvee vogten , zeer
gelyk aan die van ons ligchaam. De mensch,
met koemelk alleen gevoed, maakt uit dezelve,
door de verandering, die zy ondergaat, zyne vog­
ten , welke een fobere ook uit water eh brood
herftelt.
: De eenvoudigheid groeit derhalven aan, naar-
maate de aart der vogten naauwkeuriger gekend
wordt. Vandaar de verwerping van zo veele ydele
Hellingen over de wonderbaare oorzaak der lee-
venswarmte; over de verborgene natuur van het
grondvogt; over den verfchillenden dienst der
gistftoffen; over de inwendige beweegingen der
vogten; over de voortbrengfels der fcheikunst, in
het bloed aanweezig; over de zouten des bloeds,
ten fterkften tegen elkander werkende ; over de
famenftooting deezer zouten, vonken van 't lich­
tende leeven voortbrengende ; over den balfem ,
die het leeven zou onderhouden; over de zwavel,
als

OVER DE EENVOUDIGHEID. 315
als oorzaak van de roodheid des bloeds; over het
zout, dat de vogten voor de verrotting zou be­
hoeden. Alle deeze moeielyke voortbrengfels van
'c beuzelende brein , alle deeze weleer zo aange-
preezene verdigtfels , met het geloof aan welke
men meende dat de gantfche Geneeskunst ftond
of viel, zyn thans verdweenen. En hoe klein van
beftek, hoe eenvoudig is de waare kennis der vog­
ten geworden , nadac men 'er den droesfem uit
weggevaagd, en de menigvuldige wanbegrippen,
die daaruit fprooten, met wortel en al uitgerukt
heefc !
„ Doch, dit toegeftemd zynde met betrekking
tot den gezonden ftaat, is 'er dan evenwel niet
iets anders , dat de Geneeskunst met eene over-
groote menigte van zaaken bezwaart , en haar
moeijelyker maakc dan alle andere cakken van
geleerdheid? Welk een magcig heir van ziekten,
wier gecal nog niec begrooc is! ziekten, die onder
zo veele verfchillende gedaanten, onder zo veele
misleidende "vermommingen , verfchynen, dac zelfs
een lange leeftyd cot de bloote optelling te kort
is ! en die dus alleen reeds eindeloos werk ver-
fchaffen!"
Dat men zo denkt, heb ik overlang bevonden;
doch tevens ben ik ten vollen bewust, dat hier­
van het meeste gefchreeuw gemaakt wordt door
zulken, die zig minst met de oefening der kunst
ophouden, en dus in woorden klaar, maar in daaden

3i6 H. B O E R H A A V E
den zeer duister zyn. Ik vraag egter alle deezen,
of niec de eenvoudigfte befmeccing van 'c een­
voudigfte deel , door 'c verhinderen van deszelfs
werking, eene byzondere ziekte voortbrenge. Dat
nu deeze, wegens hec verband mee de nabuurige
deelen , eene fooregelyke befmetting in dezelven
kan voorebrengen , lydc geenen twyfel. Maar daar­
door alleen belemmert zy de werkingen van die
deelen , in welke zy zig geplaatsc heefc. En ,
vermids deeze hindernis eene nieuwe ziekte ge­
noemd wordt, doen zig zeer veele uitwerkfels van
ééne krankheid onder menigvuldige gedaanten op,
als verfchillende ziekeen. Wanneer dan een on-
bedreeven Arts deeze verfchynfels ziet, brengt hy,
zelf misleid zynde, anderen ftraks in de verbeeU
ding, als of de ziekten, die hy opnoemt, in aart
verfchilden; daar 't ondertusfehen by naauwkeuri-
ger onderzoek blykt, dat ze allen uit éénen ftam
gefprooten zyn, en door 'c uieroeien van deezen
terfcond verniecigd worden.
O welk een vermaakelyk veld lokc my chans
om uic ce weiden! Doch ik mag de infchikkelyk-
heid, mee welke gy my hoorc, niec misbruiken.
Die eenige zulc gy, wegens de regtmaatigheid van
mynen yver, my wel vergunnen ce zeggen: Wan­
neer een vogc uic de wydte van een kanaal naar
deszelfs engten vloeic, ondergaae ieder punc van
hee inwendige der buis den aandrang van dac ge­
deelte vloeilïof, welk regeftreeks van den oorfprong
der

OVER. DE EENVOUDIGHEID. 317
der beweeging derwaards droomt. Als derhalven
een fcherp ligchaampje in eenig punt van dit kanaal
derwyze zig gevestigd heeft, dat de punt daarin
vast blyft deeken, ontvangt het gedeelte, welk,
boven de holle oppervlakte uitfteekt, het geweld
van dien geheelen ftroom, wiens regten loop het
door zyne tusfchenkomst onderfchept heeft. Gevolgelyk
zal het, naarmaate de uicdeekende klomp,
grooter is dan het punt, waartegen een gelyk
gedeelte vogt, regtftreeks voortvloeiende, plagt
aan te botfen, met des te meerder geweld gedreeven
worden. Deeze gantfche kragt nu rammeit
tegen dat eenige punt, waarin het fcherpe lig-?
chaampje vast zit. Weshalven het vat daar moet
fcheuren, breeken, en de weg voor het leevensvogt
afgefneeden worden. Zo dra dit gebeurt ,
zal het dunfte gedeelte der gedutte vloeidof doof
de gemaakte fcheur uitvloeien , terwyl het dikkere
dremt, dolt en opgepropt wordt. De doordrooming
nu hier belet zynde, wordt de omloop iri
andere vaten, die open zyn, fneller, en de wryving
grooter. Vandaar koorts, en een veel hooger
graad van hitte, waardoor het dildaande vogt
heet wordt, den zagten aart aflegt, eene vlugge
fcherpte aanneemt, en dus, de kwaal verdubbeld
zynde , de tedere vezels vernielt. Wanneer die
gebeurt in een deel , welks ongefchondenheid
noodzaakeiyk tot ons leeven vereischt worde, is
de kwaal buiten twyfel doodelyk. Maar in deezen

3i8 H. B O E R H A A V E
zen overgang van gezondheid tot dood moeten
natuurlykerwyze alle midden - werkingen , welke
van de goede, gefteldheid des leevens afhingen ,
gekrenkt worden. En, naardien deeze werkingen
zeer menigvuldig zyn, kan ééne ziekte, gefproo-
ten uit ééne oorzaak , welke zeer eenvoudig is,
in het gezondfte ligchaam, duizend verfchillende
gedaanten aanneemen.
Dus vervak ook een ander begjnfel van fcha-
delyke dwaaling, hierin beftaande, dat men de on­
gezonde vogten, die by 't eindigen eener ziekte
befpeurd worden, voor de ftof en voorafgegaane
oorzaak der overwonnene kwaal houdt. Men be­
roept zig gemeenlyk op de groote verfcheiden-
heid deezer ziekelyke vogten , om daardoor het
menigvuldige verfchil in de hoofdkwaal te bewy*>
zen. Doch de zaak fchynt te vereifchen, dat wy
'er anders over denken. Want de zuivere vogten
veranderen geduurig door de kragt der ziekte.
Gevolgelyk is deeze verandering de oorzaak der
ziekte nietmaar het uitwerklèl. Die derhalven
de geneezing der hoofdkwaal naar alle. deeze ver-
fcheidenheden wil inrigten , doet. ..vergeeffche
moeite; zonder den wortel te raaken , trekt hy
aan de vrugt ; zonder vordering , maakt hy de
kunst, welke voor hem reeds zwaar genoeg is»
door grooter'yomflag nog zwaarder.
Van welk een' drukkenden last wordt daarente­
gen, de oefenaar der kunst, door behulp van den
5 g C
*

OVER DE EENVOUDIGHEID. 319
,gegeeven' regel, verlost! Ik bedoel de wydloo-
pige en verwarde leer van de cftfis, welke uit
het voorgefteide duidelyk begreepen wordt, doch
• zonder hetzelve niet te verftaan is* Want hec
geen, aan 't einde van eene ziekte, door de crïjis\
als een uitwerpfel , geloosd wordt , behoorde,
toen de kwaal begon, natuurlyk coc-het ligchaam,
maar is door de kragt der ziekte bedorven , en
ontaart. Indien derhalven de ziekte in den aan­
vang vernietigd was , zou de critieke ftof goed-
aartig gebleeven zyn. Want een Arts , die dè
.verdervende oorzaak, zo dra ze in de aders op­
genomen is, door konst verbetert, voorkomt daar­
door de.gantfche cr-ifis. 't Is nogthans de ryp-
maaking, het beloop en de rigting van deeze,.
-waarin de halve geneeskunst beftaac.
Een gemeen voorbeeld zal myne' vreemdluiden-
de Helling bewyzen , indien wy dé werking van
een venyn op gezonde ligchaamen gadeflaan. Laat
•ons ftellen , dat een zeer fterk mensen bycend
kwikzilver heefc ingenomen. Wat gebeurt 'er ?
Alle werkingen geraaken in wanorde ; de lyder
gloeit; zyne vogten verrotten; en de bedorvene
ftof dringt overal, daar zy kan, uit het ligchaami
Al dit geweld, nogthans, na zo veele ontlastin­
gen bedaarende, geeft de waarheid van 'c geen
ik zeide , duidelyk re kennen. Want de Arts
wagt deezè crifis niet in ledigheid af, maar voor­
komt , door het ingenomene venyn ftraks të
tem-

S2o H. B O E R H A A V E
temperen , al het bederf der vogten ; en dus ,
hoe minder hy uitwerkt, des te beter doet hy
zynen pligc.
De naaste trap aan het toppunt der volmaakt­
heid ontdekt derhalven tevens de hoogfte een­
voudigheid in de kunst. Hiervan kan men we­
derom klaarder overtuigd worden, indien men met
HIPPOKRATES den aart der (kepende kwaaien
befchouwt.
Deeze kwaaien ontftaan allengs van zelf, wan­
neer het genuttigde voedfel niet overgaat in ftof­
fen , gelykvormig aan die van 't gezonde ligchaam;
een gebrek, dat voortvloeit uit zwakheid der in­
gewanden , of uit fchaarschheid van 't leevens-
vogt, waarmede het voedfel vermengd moet wor­
den; want deeze oorzaaken maaken , dat de fpy«
zen haaren eigen' aart behouden , en dus onge-
fchikt zyn tot onderhoud van ons ligchaam. Lig-
telyk kan men nu, de uitwerkfels deezer onver-
anderlykheid waargenomen hebbende , den aart
der meeste (kepende kwaaien daaruit opmaaken,
terwyl men andere aan te merken heeft als ge­
volgen van (hel - afloopende ziekten, die kwaalyk
behandeld zyn.
Hier zou myne redevoering eindigen , indien
'er niet nog ééne tegenwerping overbleef. „ In de
kennis der artfenyen, zegt men, is voor den oefe­
naar der kunst alles gelegen. Oneindig is onder-
tusfchen derzelver getal; en nogthans heefc elke
art-

OVER DE EENVOUDIGHEID. 3Ü
artfeny haare eigenfchap, uit hoofde van welke zy
het gepaste hulpmiddel is tegen ééne ziekte in 'E
byzonder. Niets behoort 'er derhalven in de kunsE
gedaan, noch zelfs beproefd te worden, dan door
hem, die elke byzondere foort van ziekte met een
byzonder geneesmiddel weet weg te neemen."
Indien deeze redeneering iets bewyst, volgt 'er
uit , dat men reden heeft om de geheele ftudiei
der Geneeskunst te verwerpen. Niemand zal im­
mers , Zo hy niet zinneloos is, zig toeleggen op
eene weetenfchap, welke hy begrypt dac onmogelyk
de gevvenschte vrügten kan voortbrengen. Maar
hebben HIPPOKRATES en SYDENHAM, mannen,
die met lof genoemd worden, in de oefening der
kunst zig zo gedraagen ? Zy maatigen, ter genee­
zing van fnei - afloopende ziekten, de driftige be­
weeging, wekken de vadfige op, of onderfteunèn
de kragten door voedfel. En welke middelen ge­
bruiken zy, om die uic ce voeren? Zulke, die deri
overvloed verminderen, de fcherpcen verzagcen,
de dikke vogten verdunnen, de verdunde verdik­
ken, de verflapte deelen famentrekken, de famen-
gecrokkene verflappen, den Herken ftroom afleiden
naar fchadelooze plaacfen , of flaap verwekken ,
wanneer eene ftilling vereisehc wordt; doch zul­
ke, die door verdunnen de vezels prikkelen, wan­
neer de kwynende natuur hulp noodig heefc. Wa­
ter, azyn, wyn, gerst, faipeter, honig, rhabar­
ber, opium, vuur en de laacvlym voldoen toe dit
IX. DE Et,. X 002-

3*2 H. B O E R H A A V E
oogmerk. Mee zyne gewoónè' opregtheid roept
6YüENHAM-uit, dat het Hem, die weet, wat hy
doen moet, zelderi aan een geneesmiddel ontbreekt.
• „ Maar de zelfde man klaagi.evenwel, dat hy
Zulk eene lastige verfcheidenheid in de ziekten
vindt , terwyl hy ze met bekommerde zorg on*
derzoekt , dat de ftafidvastigheid eener geharde
Ziel, en een lang leeven den arbeid niet kan ver*
duurerï, welken de geneeswyze, voor iedere ziek­
te byzonderlyk gefchikt, vereischt."
't Is zo ; maar hy, die , in • zyne jeugd , het
noodlot der Geneeskunst zo beklaagd yk had voor­
gemeld, heefcittas, toen hy oud was géworden,
méér . geluk aangekondigd. Hy-verklaarde naame-
}yk in 't laatfte zynerdagen, hoe men alle die
ziekten , welke hy eertyds gefchree'veri had dat
ieder haare byzondere behandeling vereischten,
op;'eene algemeene wyze kan geneezen , volgens
weike de-buikzuivering, het aderlaaten vervangen­
de , door opium geftild wordt , terwyl de leef-
régel het overige volbrengr.
Ziedaar de kennis van ziekte en hulpmiddel,
èp Welke de voortreffelykfte A-rcfen vertrouwden.
Hebben anderen j terwyl zy van hen afweeken ,
iets beters te voorfchyn gebragt? Neen, het ge-
preezene heeft minder dienst gedaan dan het ver-
agce :
; want de deügd van ' een- hulpmiddel is af
te mééten naar de eenvoudigheid , -aangezien de
geneeskunst door overvloed gevaarlyk wordt.
Waar-

OVER DÉ EENVOUDIGHEID. 353
Waartoe is derhalven zulk een groote en zwierige
toeftel van geneesmiddelen noodig? Hoe veele
eeuwen hebben gezweet om ze te verzamelen!
Hoe veele Geneeskundigen hebben zig vermoeid
om ze in eene gefchikre orde te brengen! Hoe
veelen hebben in het bereiden hun leeven verfleeten
! Maar op de Casfiaanfche vraag, tot wat
nut? antwoordt niemand.
De arbeidzaame kruidmengkunst en de moeielyke
fcheikunst geeven naauwlyks beter vrugt dan
de eenvoudigheid. Want zyn 'er wel veele beproefde
middelen tegen fleepende ziekten ? De
bronwateren-, het vermogen der zouten, de kunftige
uitdryving van zweet, de kragt van zeep,
kwikzilver, ftaal en een klein getal artfenyen uit
het ryk der planten, nevens eene goede ligchaamsoefening
, doen alles af. Waartoe derhalven zo
c
veele artfenyen , door kunst of natuur uit delf-
'ftoffen, planten en dieren bereid , dat de waardigfte
der weetenfchappen by fchrandere lieden
belagchelyk wordt?
Ligtelyk immers ziet een man van gezond verftand,
wat het voordeel van zulk een' ongefchikten
overvloed zy, naamelyk, dat eenen Arts, dié
met de zaaken verlegen is, geen dekmantel zyner
onkunde ontbreeke , dat 'er, na verfcheidene vergeeffche
proeven, altoos nog eenig middel over*
blyve , waarmede hy de bedroogene hoop van
X % den

324 H. B O E R H A A V E
den lyder, die de nutteloosheid daarvan nog niet
ondervonden heeft, kan onderhouden.
Ik keur goed, dat dit gefchiedt om den lyder
niet te laaten wanhoopen; maar tevens verwon­
der ik my, dat de Geneesheeren zeiven zig hier-
by zo gedraagen, als of 'er met dit alles iets an­
ders, iets fchooners, uitgevoerd wierd. Want,
indien gy, die van de kragten der artfenyen, door de
ouden beproefd, een' grooten ophef maakt, zeiven
niet weet, welke deeze artfenyen waren, waarom ze
dan verdigt ? En , zo gy ze kent, waarom dan
gezweegen ? Inderdaad , de artfenyen , die door
HIPPOKRATES, THEOPHRASTUS, PLINIUS en
DIOSKORIDES gepreezen worden , kennen wy
niet , en zullen ze nooit kennen , indien men
misfchien zeer weinige uitzondert. De oudheid
heelt de kragten befchreeven, maar de afbeelding
van gevvasfen , die toen bekend genoeg waren ,
verzuimd. In laater' tyd is men naauwkeurig ge­
weest in 't aftekenen der gedaanten, en zeer fchran-
der in 't maaken van rangfchikkingen; maar van
de kragt der kruiden heefc men naauwlyks iets
gemeld, dan 't geen men op een' twyfelagtigen
naam geboekc vond , en , mee een' onzekeren
uitflag, uic de Ouden overnam.
Doch indien 'er zyn, die voorgeeven geheimen
te bezitten, welke zy, eer belooning hunner by­
zondere vlyt, verbergen, laac hen dan ten min­
nen

OVER DE EENVOUDIGHEID. 305
den de goede uitwerkfels daarvan met waare bewyzen
ftaaven. Het geneesmiddel zelf mag een
geheim blyven ; de kragt, die daarin ligt, moet
flegts opengelegd worden. De beproefde waardy
zal vergelding vinden by hen, die geneigd en in
Haat zyn om verdienften te beloonen. Maar altoos
hebben geopenbaarde geheimen de verwagting
te leur gefteld , niet wegens eenige kwaade
trouw, maar omdat 'er , zo dra men de artfeny
kent, meer gelegenheid is om van haare kragteloosheid
overtuigd te worden.
Eindelyk,indien men de verdrietelykheden eener
zeer moeielyke bereiding overdenkt, wat vindt
men dan , dat zulk eene pooging waardig is ?
Inderdaad, geene vergelding voor den arbeid van
een' HERKULES. Kwikzilver, opium, koonsbasr,
vuur en water zyn, gelyk den besten bekend is,
in de praktyk, de zekerfte hulpmiddelen; welke
nogthans , ruw, zo als de milde natuur ze opgeeft,
meer dienst doen, dan wanneer ze door de
kunst, die zig in ledigheid werkzaam betoont ,
veranderd zyn. Door eenvoudigheid geleid, moeten
wy aan niets wanhoopen ; maar de uitflag
van een' verwarden arbeid fielt de hoop te leur.
PITCARN geeft hiervan een klaar bewys, daar
hy de verwonderlyke uitwerkingen van 't kwikzilver
in ziekten eenvoudiglyk verklaart. Allen,
die dezelven opgemerkt hadden , waren ze zo
byzonder voorgekomen , dac zy ze van eene ge-
X 3 heel

gatf H. B O E R H A A V E
heel ongewoone oorzaak afleidden. Hy, daaren­
tegen , zyne aandagt vestigende op de bekende
zwaarte deezer verdeelde ftof, oncwikkelt daaruit
alleen het werkende vermogen.
Met welk een fchoon voorbeeld wordt dit door
HOMBURG bekragtigd ! Deeze heeft ons onlangs
geleerd, dat de geneezende en vernielende krag­
ten zo min buiten 'c bereik van een' verftan-
digen onderzoeker zyn , dat de eenvoudigheid
der werking , hoe ongelooflyk het moge fchy-
nen, zelfs eene wiskundige berekening toelaat.
En hoe bewyst hy dit ? Door aan te toonen,
dat de kragc der zuuren overeenkomt met de
zwaarte, die bevonden wordt in hec verdunnende
water te zyn.
Waarheen vervoert gy mynen vermoeiden geest,
o voortreffelykite der Scheikundigen? Deeze eeni­
ge regel fpreidt lichc over den weg, die naar de
binnenfle heiligdommen der nacuur leidc. U er­
kennen wy voor den bekwaamden in 'c neemen
van fcheikundige proeven, en voor den voorzig-
tigften in 'c famenvlegten van daarop gegronde
redeneeringen. De dankbaare nakomelingfchap zal
ten allen tyde aan Lodewyk den XIV. de eer gee­
ven , dac nimmer een Vorsc geleefd heefc, aan
wiens zorg en mildheid de aankweeking van ver­
nuft en natuurkunde zo veel verfchuldigd is.
Want van de wyze en edelmoedige inftelling der
Koninglyke Akademie mogen wy verwagten, dat
eer-

OVER DE EENVOUDIGHEID. 327
eerlang vrugtbaare waarheid, in eenvoudigheid, de
geneeskunst zal beftraalen.
Doch 't is tyd, dat ik myne redevoering eindig.
Schoon de ftof nog geenzins uitgeput is,
meen ik egter de geloofwaardigheid van myn
voorftel genoegzaam aangeweezen te hebben.
(Hierop volgen eenige aanfpraaken , welke'
geene betrekking hebben tot het bedoelde oogmerk
deezer vertaaling.)
X 4
WAAR,

WAARNEEMINGEN.
X5

D R I E
WA ARNEEMINGEN,
ALS VAN EENE BLOEDBRAK ING, R00-
DELOOP, EN BLOEDIG EN AFGANG,
DOOR MYN LIQUOR STIPTICUS
GELUKKIG GENEEZEN.
DOOR
P H. J. L O O F F,
Mcdicinae Doctor te Groningen.
HOOG EN ZEER GELEERDE, ZEER BEROEMDE
HEEREN!
Eenige waarneemingen van voorfpoedige genee-
zingen door myn liquor ftipticuss heb ik de eere
gehad U Wel Ed. toe te zenden, en met U Wel
Ed. goedkeuring vereert zynde, heefc hec my aan-
gemoedigc om een algemeenen nuc ook hec vol­
gende mede ce deelen ; ce meer omdac ik van
die foorc van bloedftorting, door myn liq. ftipti-
cus geneezen , tot hier toe nooic melding heb
gemaake.
Eerfte Waarneeming.
Hec was in den jaare 1779 , dac ik by een
Schoenmaker in deeze Scad geroepen wierd; naa
eenige zeer dunne mee bloed gemengde en zeer
pynlyke afgangen , ging hy zuiver bloed af met
zeer weinig fucces. De hoeveelheid was aanmer-
kelyk, en, gelyk my vertoonc wierd, omtrenc een
halve waterpoc vol , en daar die ontlasting vry
fchie-

3 3a W A A R N E E M I N G E N .
fchielyk op den ander volgde , en de lyder daar
benevens geen robusc man was, maar rank en
tenger , zynde in de 40 jaaren oud , zo liet ik
hem ten eerften een mixtuur toedienen van enkel
water, waar van ieder lepel vol een drup van het
liq. flipticus hield. Alle uur nam hy een lepel
vol, en naa vier of vyf giften hielden de ftoel-
gangen op, zynde de volgende zesde zonder bloed.
Den volgenden dag lier ik hem om de drie uur
een lepel vol gebruiken. En omdat hy verzwakt en
koortfigwas, fchreef ik hem den koortsbast voor,
waarna hy gezond wierd, en ook zo tot hier toe
gebleeven is.
Tweede Waarneeming.
In het begin deezer maand February, wierd ik
door een voornaam Medicus deezer Stad gecon-
fuleert over een Heer van aanzien, bloedryk van
geitel, een zittend leven leidende, en over de
zestig jaaren oud, welke naa een groote ongefteld-
heid van zyn maag,en een zeer onrustige en koort-
fige nagt, geweldig en met groote benaauwdheid
begon te braaken, vermengd met zeer veel bloed,
terwyl de afgang insgelyks ten eenemaal bloedig
was. En daar de ontlasting van bloed aanmerke-
lyk veel was, en de lyder door flaauwtens over­
vallen wierd , zo vreesde men voor zyn leven.
Zyn Ed. vroeg my dan of ik raadzaam oordeelde
myn liq. ftipticus te gebruiken ? Ik vroeg of 'er
een aderlating gefchied was ? Ik kreeg tot ant­
woord

W A A R N E E M I N G E N . 333
woord dat zulks in het werk was gefield: maar
dat men geen bloed had kunnen krygen, Ik begreep
dan dat 'er geen tyd verzuimd moest worden
, maar hoe eerder hoe beter het liq. flipticus
toe te dienen, en wel tot zes druppen
op eens met wac koud water, en , indien de
ontlasting van bloed mogt aanhouden, die zelfde
gifte drie uuren daarnaa te herhaalen. En om
verzekerd te wezen , dat het middel zonder vervalfching
was, gaf ik aan zyn Wel Ed. omtrent
dertig druppen van my zelf bereide liq. mede. Zes
druppen wierden dan aanftonds ingenomen : het
beantwoordde aan de hoop en myne verwagting:
geen meer dan zes druppen wierden 'er vereischt,
en alle ontlasting van bloed cesfeerde , waarnaa
de patienc begon te beteren , en in kragten toe
te neemen.
Derde Waarneeming.
. Eenige weinige dagen naa die voorval wierd ik
geroepen by een Heer van eenenzestig jaaren,
of daaromtrent, teder van geftel, welken ik zedert
eenige jaaren bediend had, van een zeer regelmatig
gedrag, in alles wat den leefregel betreft. Zyn
Ed. was zwak van maag en ingewanden, en veel
onderworpen aan krimpingen : en kolykpynen,
fomtyds traag van afgang en hardlyvig , fomtyds
wederom zeer loslyvig. Naa een zeer geruste nagt
des morgens onder bet ontbyt fterke perfing tot
afgang gevoelende, ging hy ter ftoel en had een
zeer

334 W A A R N E E M I N GEN.
zeer zwaare, losfe en overvloedige afgang, met
eenige krimpingen: dikwyls nieuwsgierig en op­
lettend op de hoedanigheid der ontlaste ftoffen ,
-zo voldeed hy thans ook aan die begeerte, en
ontroerde niet weinig, als hy alle de foeces met
een overvloed van bloed vermengd vond, en Wel
.zo, dat alles byna geronnen bloed fcheen, zo als
tiy my ook gelegenheid gaf zulks te befchouwen.
Op myne ondervraging betuigde hy my,' dat hy
mooit onderhevig geweest was aan eenige vloeijing
•der htsmorrhoides, en het zelve nooit ondervon*
den had: en toen nog zeer onlangs een fterk
:en robust man aan een diergelyk'e bloedige afgang
jnet bloedbrakiog 'vérzeld zeer fubiet overleden
was, zo was zyn Ed. zeer bedugt voor de ge­
volgen. Ik Helde hem nogthans gerust, zeer veel
vertrouwende op het liq. jlipticus, offchoon ik zelfs
bedugt was, .dac een al te kwaadaartige oorzaak
iomtyds wel eens de uitwerking van die heilzaam
middel mogte te leur ftellen. Ik liet zyn Ed. dan
aanftonds vier druppen van myn eigen bereid liq.
geven, met een theekopje vol koud water,om drie
uuren daar naa hetzelve te herhalen , indien 'er we*
derom bloed gezien wierd, en fchreef met een voor
een decoct. demulcens & robor-am , mee dr. ij.rhei
om alle twee uur een köffykop vol té neemen; en
ordonneerde verder om het middagmaal met wat
gekookte ryst te doen. De uitwerking was, dat
zyn Ed. dien dag geen afgang meer kreeg, den
vol-

WAA R N EEM'IN GE N. 535
volgenden nagt zeèr gerust fliep, en den anderen
morgen wel een overvloedigen ftoelgang had, dog
fconder eenig bloed gewaar te worden. Hy was
•welvaarend, offchoon eenigzints verzwakt, maar
ï>eefc tot hier- toe niet diergetyks wederom vernomen',
en geniet tegenswoordig een goede gezondheid.
' '
• Toe wat clüsfe dit laatfte geval te brengen is,
betuig ik met geen betoogbaare reden te kunnen
Raven. Htsmorrköides fiuentes had deeze Heer
nooit gezien; vermoeden van eenig inwendig abfces
kon ook geen plaats hebben , daar de lyder
nimmer over een vastgezette pyn in die deelen
klaagde, ook was 'er geen bewys van etter in de
ïbeces. Ik denk dan voor het naast, dat gelyk in
een roodeloop aanmerkelyke takjes - der darmsbloedvaten
door fcherpe ftoffen worden doorgëknaagt
, en daar in een bloedbraaking, vomiius
cruentus, een bloedvat in de maag kóomt te breken
, het zy door al te fterke opvulling van dat
ingewand, waarvan ik voorleden jaar nog getuige
geweest ben, of ook door eenige' fcherpte aldaar
voor handen; dat, zeg ik, gelyk deeze gevallen
plaats kunnen hebben , ook aldus in de darmen
door eenige byzondere fcherpte een bloedvat der
darmen kan komen te breken, zonder- dac echter
die fcherpte aan een bederf der vochten, gelyk in
een kwaadaartige roodeloop plaats heefc, behoeft
toegefchreven te worden : of ook wel door een
al

336 W A A R N E E M I N G E N .
al te fterke drukking , door winden veroorzaakt, eri
welke in onzen patiënt niet zelden plaats hadden.
. Ook zien wy, dat het neusbloeden veelmaalen
door fterk niezen, of fterk de neus te fnuiten ont-
ftaat, en dat de bloedfpuwing .ontftaat door een al
te fterke drukking der longs- bloedvaten, veroor­
zaakt door al te hard of lang te fpreeken, roepen,
zingen, fluitfpelen, of gebruik van andere blaas- in­
ftrumenten : aldus , vermeen ik, kan ook deeze
bloedftortirig alhier, zonder ziekte of bederf der
vogten, veroorzaakt geweest zyn, en welke, in­
dien niet tydig, door hec gebruik van dit voorcref-
lyk middel, geftuic was geworden , misfchien ver­
meerderd zoude zyn geworden door hec vergro­
ten der breuke , waardoor de zieke door verlies
van bloed zeer verzwakc en in levensgevaar ge-r
bragc, de ziekte zelve ook een anderen of bepaal-
deren naam gekreegen zoude hebben.
Ik vleije my, zeer beroemde Ileeren, dac deeze
waarneemingen nog eenig nuc in hec coekomende
zouden kunnen hebben,door hec fpoedig aanwenden
van die middel in foortgelyke gevallen. En indien
uw Hooggeleerden hier in met my van een gevoe­
len zyn, zal hec my zeer aangenaam weezen, das
hec, door in uwe Verhandelingen geplaacst te wor­
den, dienen mag Servandis Civibus.
Groningen !
den 2i Febr. 1^84.
P H. J. L O O F F.
WAAK-

WAARNEEMING
VAN EEN È KWAAD AARTIGE ZINKING­
KOORTS, WELKE IN HET ROOMSCHB
MEISJES -WEESHUIS TE AMSTER­
DAM, IN DE MAANDEN NOVEM-
BER EN DECEMBER 1782 , ÉN
JANUARY EN FEBRUARY I783,
GEREGEERD HEEFT*
D O O R
C Ö RN. HENR. A. ROYj
Medicinae Doctor te Aiufterdanti
De ziekté , weikef befchryving ik de eer hebaan
het Genootfchap Servandis Civibus :
mede te
deelen , heeft met regt den aandagt van veelen
gaande gemaakt, om deeze drie redenen: vooreerst
Om deszelfs algemeenheid ; ten anderen omdat
in de gancfche ftad van Amfterdam en omliggende"
plaatfen, op den Zelfden tyd , zeer weinige zieken
gevonden wierden , en ten derden omdat in dit
Weeshuis nooit zoo groot een aantal zieken heeft
plaats gehad.
De loop der ziekte was de volgende: de kinde-*
ren wierden in den beginne aangetast door luste*
loosheid , toornigheid , een geringe pyn in hef
hoofd, lendenen en ledemaaten, geduurige huiveringen
die door oogenblikkelyke hitte vervangen
wierden, flaapeloosheid, verminderde eetlust, en,
IX. DEEL- Y hoe*

S38l WA ARNE ËlVil N G E N.
hoewel de • fmaak • dan • veeltyds nog. - goed was,
door een ligte misfelykheid.
Detze ftaat duurde egter niet -Iang , :maar na
een, twee of op zyn hoogst drie dagen weerden de
genoemde^ toevallen flimmer, het gemoed wierdt
neerflagtig ; de walgingen vermeerderdea jen gingen
in braakingen : van flym-. en ; .rottige ftoffen
over; de eetlust raakte geheel weg; de tong wierd
met een geelagtige flyrhfge kbrst bedekt; de fmaak
wierd, bitter, en lelyk ; de , adem ftonk fterk ; de
huid wierd droog; de ontlasting van "de pis gering;
de ftoelgangen by de meesten verhinderd; de dorst
groot; de pols fnel en klein, en de koorts vertoonde
Zig fchielyk, die zig voort als een continuo- rc~
mittens opdeed , hebbende geene zigtbaare- tus^
fchenpoozinge. ,
Zommigen klaagden, in deezen ftaat der ziekte ,
over eene krampagtige pyn in de maag en omr
trent de hypQchondria; de .meesten gevoelden een
fpanning op de borst , hoesteden fterk en raakten
met veel moeite niet dan een weinig taaije ilyrn,
kwyt; eenigen vervielen fchielyk :in de doodlykft.0
benaauwdheid, zoodat zy byna geen, adem. haaien
konden; allen.klaagden over onlydelyke pynen in
h§q -hoofd , lendenen en Iedemaacen, als of hee
gantfche lichaam ftukken geflaagen ;was,:en. de kragten
van allen wierden terftond zoodanig uitgedoofd,
dat de fterkfte ;kinderen in eenen- :dag bypa geen
vermogen meer hadden om het koofAof lichaam op-

W A A R N E E M I N G E N . '
terigten, wanneer naaraeJyk de ziekte'fchielyk tot'
den hoogften trap gekomen was.
• By zommigen wierd de keèl pynelyk aangedaan', 1
dog bezigtigd zynde vertoonde zig dezelve flegts een
weinig rood. In maar een enkel kind heb ik een
waare angina catarrhalis gezien. Eenige weini­
gen hadden dé; fprouw. By twee kindéren was'
het geluid der Hem geheel weg,' en zyn geflorven.'
Zomtyds wierd het zenüwgeftël méde in onre-
gelmaatigè beweegingen gebragt, zoodat riien zom­
migen zag zoo ftyf en ónbeweeglyk' als blokken
leggen, terwyl anderen door- geduurige :
ftuiptrekkin.»
gen van alle leden, met akelig gillen efi ;
fcftreeü-1
wen vergezeld, geflingerd wiérden. In een hooge
graad van ziekte heb ik tweemaal het geheele
lichaam met roode vlakken bezet gezien, die van
zelve verdweenen zyn. - Twee 'kinderen heb ik
veel bloed zien braaken , waarvan een overleer
den tëfè ••'•> ui > .--> 03 rrofcoi ai 'noo Al
- Zomwylen heb ik gezien de zieke ftof zig neer­
zetten op de oogen en groote korften maaken op
derzelver: léden; by anderen, in de fpierèri'van deri
buik, waardoor de lyderesfen klaagden over een
hevige ftéek in de zyde, zondef' dat ik nogthans
by een eenige een waare' omfteeking gevonden
heb. By een- heb ik het hoofd door de ziekte
zoo zeer aangetast gezien, dat. 'er een weezenloos-
héid uit voortkwam, die egter,- nadat de'-ziekwi
voorby was eii ,;
dé'kragtèn zig herfteldén, ïang*
Y a zaa-.

34o WAARNEEMINGEN.
zaamerhand verdweenen is: Eenigen hadden fterke
buikpynen. Zommigen loosden haar water niet
dan met veel pyn , en alle deeze toevallen ver-
fchilden naar de verfchillendheid der deelen die
krampagtig wierden aangedaan.
Het koudvuur was in deeze ziekte mede een
droevig toeval, en vertoonde zig vry algemeen aan
die deelen die geduurende de ziekte aan drukking
blootgefteld waren; ja zelfs zomtyds aan die dee­
len die in het geheel geen drukking ondergaan
konden, en hierom .liever aan de kwaadaartigheid
der ziekte diende toegefchreeven te worden: dus
heb ik in vier lyderesfen. het koudvuur aan de
partes genitaks fterk zien woeden, waaraan een
overleeden is.
j De loop der ziekte aldus in alle derzelver toe­
vallen befchouwd zynde , .is het nodig den aart
derzelve ook van naby te overweegen.
Ik oordeel alle reden te hebben om deeze. ziekte
eene kwaadaartige Zinkingkoorts tè noemen. Des­
zelfs kwaadaartigheid blykt genoegzaam uit het
verhaal van alle die fymptomata die ik zoo even
heb aangetekend, en wierd ook grootelyks vermeer­
derd doordien de zieke en gezonde kinderen in
het begin by elkander bleeven liggen, waardoor aan
deeze ziekte, die met allerrottigfte uitwaasfeming;en
gepaard ging, .fchjelyk' een kwaadaartigheid wierd
bygezet, en veele kinderen te gelyk' ziek wierden,
hoewel de ziekte in zig zelve njec belmettelyk
fcheen,

WAARNEEMINGEN. 3 4 l
fcheen, want ik heb geduurende dezelve tyd, in myn
burger-praktyk, in verfcheide huizen dezelve ziekte
gezien, maar nooit met die verfchrikkelyke gevol­
gen ; de ziekte liep daar gemakkelyker af, en hec
was niet dan door toedoen van de lyders zelveri
of anderen dat ik iets kwaadaartigs zag voorvallen.
Dat de ziekte uit eene belette doorwaasfeming
voortkwam wordt bevestigd, wanneer men naauw­
keurig nagaat alle die oorzaaken die tot deeZe ziek­
te aanleiding gegeeven hebben. Het huis waarin
de kinderen woonden was flegt, oud, bedompt,
niet groot genoeg om een getal van by de drie­
honderd menfehen gevoegelyk te bevatten, waar­
door de meeste kinderen verpligt waren' met haar
drieën byeen te flaapen, in vertrekken waarvan
zommigen klein, anderen laag van verdieping, in
den grond en vogtig waren. In dit huis
aten de kinderen zelden, vooral in het na­
jaar en in den winter , verfche groenten,
meestal beftond hun fpys in erwten , boonen en
gort met vet gereed gemaakt, of in karne- en
zoetemelkspap, en in een overvloed van boter­
hammen waar de kaas niet by vergeeten wierd.
Des winters is het pekelvleesch mede tot hun
voedfel gefchikt, en in den flagttyd wordt van de
beenderen en pooten van het osfenvleesch dikwyls
foup bereid,daar wel groenten in gekookt wor­
den, maar die egter altoos zeer vet zyn. Onder-
tusfehen moet ik bekennen dat zedert eenigen tyd
Y 3 het

34» ^ A A R N E E-MINGE N.
hec gezoute vleesch , buiten den winter, minder
opgedischt wierd dan voorheen, en dac de.kinderen
op. Zondag meermaalen ibupen van versch
fchaapenvleesch kreegen. dan van te vooren gebruikelyk
was.
By zoorrgelyke fpyzen maaken de kinderen wei»
pig beweeging, het zyn immers, alle meisjes die
in dit huis woonen, blyvende alcyd t'huis om haar
werk. ce doen , hec welk beftaac in braaijen en
naaijen en dus alcoos zictend verrigc worde, en wel,
wanneer hec koud is, in vercrekken die dooreen
menigte ftooven zoo heet worden, dac men daar
inkoomende terftond een grooce benaauwdheid
ontwaar word. Het werk voor het huis afgedaan
hehbende , gaan zy voor een korten tyd op de binnenplaats
om zig te verlugten , daarna, begeeven
zy zig> voornamelyk de groote meisjes, op haar
flaapkamers wederom aan het zitten om voor haar
eigen iets ce werken, als wanneer zy dan teffens
onder eikanderen veel gebruik maaken van warme
coffy en daarby haar booterham voor haar avondmaaltyd
eeten; fchoon anders de gewoone drank
in goed dun bier beftaat. Is hec koud, dan neemt
ieder een ftoof met vuur, waarby zy fomtyds nog
Uitgedoofde kooien doen. Wanneer het tyd is
om ce gaan fiaapen , begeeven zy zig mee die
warmte te bed. — Men begrypt ligcelyk hoedanig
de lugt in zulke flaapvertrekken moec bederven,
en hoedanig de lichaamen moeten gefield zyn die
door

W A A R N E E MI N G EN. 343
door voorgemelde levensmanier verzwakt, dan
nog in bedompte, warme en vogtige plaatfen in
groot getal by een flaapen. Dat immers de be~
fchreeven dieet dier kinderen de maag zeer verzwakt
en dus tot veele ziekten aanleiding geeft;,
zoude niet moeielyk zyn, voor deskundigen , te
bewyzen , en wordt zelf door de dagelykfche ontdervinding
in dit zelve , Weeshuis allerduidclykst
bevestigd, doordien geen ziekte hier meerder
gevonden wordt dan ongefteldheid der maag, en
alle diergelyke ongemakken die de Geneeskonst
ons uit deeze oorzaak alleen leert afleiden. Myn
beftek laat niet toe in deeze ftof breeder uit te
weiden, hoewel anders hierover al vry veel zoude
kunnen gezegd worden.
By dit alles komt nog grootelyks in aanmerking
dat in dit. oude huis geen gefchikte
afgezonderde zieke-kamer was ; daar was
wel een vertrek voor zieken, het welk men ziekekamer
noemde, maar konde boven de twintig
kinderen niet bevatten, en behalven dac was het
zelve nog altyd door gezondeii bezet, om dat het
huis niet groot genoeg was om alle de kinderen
behoorlyk te plaatfen. Wanneer 'er dus veel zieken
kwamen, bleeven dezelve onder de gezonden
meestentyd huisvesten, en zieken en gezonden
fliepen onder een.
Men heeft nogthans, wanneer de ziekte hevig
begon te regeeren, zoodanige fchikkingen gemaakt
Y 4 dat

'344 WA ARNE È MINGÊN.
dac de zieken van de gezonden zorgvuldig afgezonderd
bleeven, en dat men allen ommegang onder
elkander ftreng verbooden heeft, ten einde hier
•door den voortgang en de kwaadaartigheid der ziekte
te beletten, waar toe ook zeer veel geholpen heeft
het meerder lugt in de zieke-vertrekken te bezorgen
, en de bedorven lugt door waasfem van
azyn, of rook van jenever-besfen, wierook, enz.
te verbeteren.
Is het nu, na overweeging van dit alles, wel
mogelyk dat diergelyke levenswyze, zonder nadeel
aan de gezondheid, lang kan verdraagen worden?
Is het niet veel meer te verwonderen dat in dit
oude Weeshuis niet eerder een zwaare ziekte is
voorgevallen ? en blyft 'er nu nog eenige twyfel
over om deeze ziekte een febris catarrhalis te
noemen ? Deeze kinderen waren immers allergefchiktst
om door de geringde bykomende omftandigheden
(gelyk in en omtrent deezen tyd van
het jaar menigvuldig voorvallen, wanneer het faifoen
begint te veranderen en de vogtige en koude
lugt de lichaamen der menfehen gevoeliger begint
aan te doen) in diergelyke ziekten te vervallen,
die men aan belette uitwaasfeming toefchryft,
voornaamelyk wanneer hier een epidemifche gefteldheid
medewerkt.
Voeg hier nog ten laatften by , dat, hoewel
in dit huis zeldzaam varkenvleesch gegeeten wordt,
nu egter, dit najaar, voor dat de ziekte begonnen

ls, :
W A A R N E E M I N G E N . 345
door een zeker Heer eenige varkens aan die
Weeshuis prefent zyn gedaan, waarop de kinde­
ren, dus rykelyk onthaald wordende, haar fiappe
maagen niet weinig ontftelden , en dat zy, de
flagttyd kort daarop volgende, door het gebruik
van vette osfenfoupen , dit zoo hoog tot de ge­
zondheid noodzaakeiyk ingewand nog meerder be­
dorven hebben.
Hier van was het immers dat men in de
maand September reeds veele kinderen vond, wel­
ker maag ontfteld en met een fcherpe galfterige
ftof belaaden was , klaagende over walging,
vuile fmaak, met een geelagtige beflaagen tong,
waarvan zy egter door het gebruik van zagte
laxeermiddelen fchielyk herftelden, en ten minften
niets dan eenvoudige maagverfterkende middelen
ter verbetering van de maag nodig hadden.
In de maand Oécober begonden 'er verfcheiden
meer ziek te worden, by welken, behalven een
ontftelde maag, zig reeds eenige tekens van zin­
kingkoorts deeden opmerken , als lusteloosheid,
loomheid der leden, rheumatike pynen hier en
daar door hec lichaam verfpreid enz. Dog wel­
ke toevallen gemakkelyk overwonnen wierden, en
geen andere, dan zoo even genoemde medicynen,
benevens een gepast diëec, vereischcen.
Maar wanneer omcrent het einde van deeze maand
het weder ongunftiger wierd, en de lugt kouder
en vogciger, toen was het dat deeze ligte toe-
Y 5 val-

346 W A A R N E E M I N G E N ;
vallen ras verflimmerden,, dat hec getal der zie*
ken merkelyk vermeerderde, en dac die geenen die
toen ziek wierden, de kentekens van deeze
epidemie: duidelyker aankondigden, zoo dat men
in de eerfte dagen van November die verfchrikkelyke
toevallen meer en meer ontdekce, welke
naderhand in deeze ziekte regelmatig zyn waargenomen.
Men telde reeds in deeze maand eenenveertig
kinderen aan deeze ziekte , waarvan
vyf in dezelve maand zyn overleeden. Vervolgens
wierd de ziekte van tyd tot tyd algemeener
: in December lagen 'er vierentagtig ziek,
waarvan agt geftorven zyn. De maand January
daar aan volgende leverde de meeste zieken, ten
getale van honderd en dertien, waar onder twee
oppasfers, die egcer zeer weinig ziek geweest zyn;
agt kwamen door de hevigheid der ziekte om.
Op het einde deezer maand wierd de ziekte een
weinig minder hevig, en deszelfs algemeenheid
nam zagtjes af, want in February en Maarc celde
men flegts in het geheel vierendertig zieke
kinderen en cwee dooden, en op het einde der
laatstgenoemde maand konde men in het huis niets
meer van de iziekte befpeuren.
Men vind dus tweehonderd tweeënzeventig
perfoonen, die door deeze kwaadaartige ziek-,
te aangetast geweest zyn; hier onder begreepen
zynde alle die geenen welke weder ingeftort waren,
welker getal wel veertig beloopt, en waaron-

W A A R N E E M INGE N. 3 4 7
onder nog zyn geweest die voor de tweede keer
een recidief gehad hebben ; het geen niemand
vreemd moet voorkomen, want daar de kragten
door de eerfte ziekte zoo verbaazend verboren
waren, moest de wederinftorting door de geringfte
oorzaken ligtelyk voorvallen.
Opmerkenswaardig is het dat de oudfte kinderen
het meesc ziek geweest en geftorven zyn,
daar onder de jongeren de ziekte en fterfte veel
geringer geweest is. Over het algemeen genomen,
is egter de fterfte niet zeer groot geweest, want
van de tweehonderd tweeënzeventig zieken zyn
niet meer dan drieëntwintig overleeden , welk
getal zeker niet groot is, in evenredigheid van het
aantal zieken, voornaamelyk wanneer men hierby
overweegt de gefteldheid der lyderesfen, de weinige
ruimte waarin dezelve zig ophielden, en den
kwaadaartigen aart der ziekte zelve. Voeg hierby
dat onder de drieëntwintig geftorvenen zig nog fommigen
bevonden wier gezondheid door voorgaande
ziekten reeds merkelyk verzwakt was, en welke
reeds te voren aan teering, die in dit huis vry
gemeen is , tusfchenpoozende koortfen en andere
ziekten, lang gezukkeld hadden; ja dat 'er
zelve onder gerekend zyn, die, na de kwaadaartige
ziekte doorgedaan te hebben , naderhand door
al te groot verval van kragten uitgeteerd zyn ,
en eindelyk dat fommigen omgekomen zyn uit
hoof-

3 48 W A A R N E E M I N G E N .
hoofde dat zy alle foorc van geneesmiddelen vol-
ftrekt weigerden te gebruiken.
Zodraa de ziekte op het hoogst was, waar­
van ik egter geen vaste tyd heb kunnen opmer­
ken (nademaal fommige lyderesfen binnen weinig
dagen herftelden, anderen wederom langer en zelfs
eenige weeken ziek lagen), zag men ras alle die
erge toevallen bedaaren: de koorts hield op, of
wierd ten minften meer tusfchenpoozend; de pols
wierd voller en zagter; de huid vogtiger; de ont­
lasting der pis overvloediger; en, het geen opmer­
kenswaardig was en waaraan men de beterfchap
fpoedig kon befpeuren, de kleur van het aange-
zigt, die eerst bleek, geelagtig en doodelyk was,
wierd levendig rood, en het gemoed vrolyker.
Critifche beweegingen heb ik niet kunnen waar-
neemen: kinderen die heden gevaarlyk ziek waren,
vond men dikwils den volgenden dag reeds buiten
gevaar, zonder dat eenige zigtbaare crifis zig had
opgedaan. Die geduurende het begin der ziekte
gemakkelyk en overvloedig uit haar eigen open
lyf hadden , heritelden doorgaans het fchielykst.
Nogthans bleeven zy alle na de ziekte zeer
zwak, en die geene wier ziekte een hooger graad
gehad heeft, hebben een langen tyd nodig gehad,
voor dat zy haare gewoone bezigheden hebben
kunnen hervatten.
Om eindelyk van de geneeswyze, die ik in
dee-

W A A R N E E M I N G E N . 349
deeze ziekte aangewend heb, te fpreeken ; zoo
heb ik aan alle kinderen, zoo dra dezelve begon-
den te klaagen, terftond een braak-poeder gegee-
ven uit de radix ipecacuanha met den tartarus
emeticus, gefchikt naar de jaaren en kragten der
lyderesfen. De.geringfte dofös-is geweest een fcru-
pel ipecacuanha met een grein tartarus emeticus. —
Wanneer dit middel in eene keer de maag niet
genoegzaam fcheen gezuiverd te hebben, herhaalde
ik hetzelve. Was de ziekte dan nog niet veel ge­
vorderd of van geen geheel kwaadaartigen aart, dan
liet ik gebruik maaken van een mixtura digestiva uit
het-[al abfynthii met de fyroop van citroen-fap,
onder hetvvelke ik altoos tragtede open lyf te
bezorgen, op de manier die ik hier onder zal
aanduiden. Was het dat . de ziekte na deeze
middelen luisterde , dan herfïelde ik verder de
maag door eenvoudige maagmiddelen. Maar nam
de ziekte fchielyk toe en vertoonde dezelve zig
kwaadaartiger, dan gaf ik, den volgenden dag na het
braakpoeder, een drank met eene groote hoeveel­
heid van het extractum cort. peruviani , of een
fterk afkookfel van deeze bast met een goede
dofis kermes minerale, of eenige greinen van den
tartarus emeticus, of een genoegzame kwantiteit
vamhet een of ander fal medium. Indien de buik
teffens niet genoeg ontlast wierd, liet ik tusfchen;
beiden gebruiken een kopje van een. ordinaire
laxeerdrank, uit de tamarinden met | de folia fenna.
Maar

$ 5o WAARNEEMINGEN.
Maar waren de kragten van dert beginne der ziekte
'eeds al te zwak , dan ordonneerde ik 's avonds
eéne verkoelende clysreer , waardoor de zieken gerhakkelyk
ontlasting hadden. Zomwylen egter, indien
de ftaat der ly'deresfen het toeliet, fchreef ik
voor het gebruik de'r'kina', ha het braaken, alleeneen
infufio laxans op; maar wanneer de kragteni
fchielyk verminderd waren , gaf ik voort na het
braakmiddel den cortex peruvianus , hoewel de
eerfte wegen met bedorven ftoffen nog bezet bleeven
altoos wel zorg dragende de nog overig
zynde flaauwe natuur - vermogens door overtollig
purgeeren niet meerder te onderdrukken. Om
dezelve reden heb ik ook nóóit eene enkele aderlaating
in het werk gefteld.
3
Was het verval der kragten bovenmaaten groot,
dan Voegde ik by de kina de campher (die egter
de kinderen niet gaarne gebruikten), of de radix 1
contrajervce. Toonde zig het zenuwgeftel fterk
aangedaan, liet ik den fpiritus cornu cervi gebruiken
, welke tegen de benaauwdheid omtrent de!
borst mede van zeer goede uitwerking bevonden
wierd, maar was deeze fpanning en benaauwdheid
hevig, dan nam ik een gefatureèfde fölutie van den'
tartarus emeticus te baat, lepels'wyze te neemen
tot dat 'er eeh J
ligte braaking op volgde, en liet
aanftonds een fterke Spaanfche-vliegpleister omtrent
dé' alm'gedaane plaats leggeü, waardoor dir
dringend tóeval V rheestentyd, onbegrypelyk fchrèv
lyk

WAARNEEMINGEN. 3 5r
lyk ophield, en ging dan tot het gebruik van de
kina wederom over.
De pyn in de zyde wierd. ook door een blaartrekkende
pleister, op het aangèdaane deel geplaatst,
fchielyk weggenomen.
Het'koudvuur wierd door den Chirurgyn met
gepaste middelen • uitwendig tegengegaan.
(
Voor de groóte pynelykheid .van hec hoofd wierd
zuurdeeg aan dë voeten, of een Spaanfche yliegpfeister
aan de beenen gelegd, welke ,tot opbeuring
der kragten ceffens < zeer? veel-toebragt.
' Tegen dë- pyn in de keel liet ik een mixtuur
Uit hec extrtictum • corticis pemviani en borax
gebruiken, waardoor, fchoon--''er-al' geen.'fprouw
plaats had, die ongemak veel verzagtën de door,
zwelging gemakkelyker gemaakt wierd* •
Dikwyls gebruikte ik met•'• veel nut, terftond
na het eerfte braakmiddel, Avanuder: zelfs 'de tong
nog fterk béflagen was en nogthans" de geringe
kragten verbooden alleenlyk te purgeeren, een
decoctum tamarindorum, waar 'tn ik het extrac*
turn corticis pemviani en eenigec greinen ;van den
tartarus emeticus $ of een zekëter;hoéveelhèid-;vaü
hec een of ander fal medium*, ftet öplosfert, waart
door de ontlastingen zagtjes bewerkt wieraten^
Zonder veel te vefówakkert. ;
' b qO
• Men vond, zoo als ik heb- aiaftgémerkt, veel
kinderen die zeer ongemakkelyk Ci
w8fëh- om- mödi«
cynen > te gebruiken; deezen' liét ik alle nu*étf
een

352 W A A R N E E M I N G E N .
een. eijerlepeltje neemen van een limtus nic het
extractum corticis peruviani in gemeene fyroop
ontbonden , waarby ik, naar omftandigheden, de
campher, kermes minerale, tartarus emeticus of
borax liet mengen.
Voor hec overige beval ik aan allen veel te
drinken; ik prees de zindelykheid ten fterkften
aan; ik beurde de gemoederen der kinderen zoo
veel doenlyk op, en tragcede de bedorven lugc der
vertrekken, op de bekende wyzen, zoo veel mogelyk,
ce verbeteren, terwyl de Regenten en Regentesfen
van het Weeshuis, geene kosten fpaarende.,
met veel genegenheid alles lieten verzorgen
wat tot verfrisfing voor de zieke kinderen
dienen konde.
Wierd de ziekte, op deeze manier, gelukkig,
overwonnen, dan hield ik de kinderen, nog eenigen
tyd, aan het gebruik van de kina, om de
wederinflortingen, die in deeze ziekte zeer gemakkelyk
gebeurden, . voortekomen; en gelyk ik
alle dierlyke voedzels, geduurende den gancfchen
loop der ziekce, met veel ernst verbood, zoo
droeg ik ook zorg dat aan de reconvalescerenden
maar weinig en gemakkelyk verteerbaare fpyzen
voorgezet wierden.
Op dusdanige manier ben ik gewoon geweest
deeze kwaadaartige ziekte te behandelen , waarvan
de uitwerking my deeze vergenoeging gegeeven
heeft, dat maar zeer weinige kinderen door
dee-

W A A R N E E M I N G E N . 353
deeze ziekte overleeden zyn, en dat genoegzaam
alle, die de voorgefchreeven middelen, naar behoo-
ren, gebruikt hebben , tot haar voorige gezond­
heid herfteld zyn. Voor het overige laat ik deeze
geheele Verhandeling, zoo ten opzigte van myn
gedagte aangaande de oorzaaken en den aart der
ziekte, als de geneesvvyze derzelve, aan het oordeel
van het geleerd Genootfchap en aan dat van andere
kundige lieden over; en fchoon my overbekend
te hoe kwaadfpreekers en benyders my, geduuren-
de den gantfchen tyd der ziekte, hebben gelas­
terd , zal het my ondertusfchen altyd tot een on-
uitfpreekelyke vergenoeging verftrekken de goed­
keuring van myn grooten Leermeester, den on-
fterflyken VAN DOEVEREN, dien ik my genood*
zaakt vond in deeze omuandighedeh , tot myn
eigen voldoening, te raadpleegen, weggedraagen
te hebben.
Op dat ik evenwel deeze kwaadfpreekers en
partyzugtigen, zoo veel in my is, den mond ftop-
pe, denk ik het niet ongevoegelyk te weezen
hiernevens te laaten volgen het antwoord van
deezen grooten Man, op den brief welken ik zyn
Hoog-Geleerden over deeze ziekte gefchreeven heb ,
en waar in ik zyn Wel Ed. verflag gedaan heb
van de geneeswyze die ik tegen deeze ziekte
van den beginne heb aangewend, en die toen
reeds dezelve was als ik hier breedvoerig be*
fchreeven hebi
IK .DEEL. Z Het

354 WAARNEEMINGEN.
Het antwoord was aldus:
„ Het fpyt my zeer, dat Ik door uit de ftad
„ te moeten gaan, veele bezigheden en verfchei-
„ de opkomende verhinderingen, U Wel Ed. Brief
„ niet fpoediger heb kunnen beantwoorden. Thans
„ neeme ik den verlangden tyd waar, om U Wel Ed.
„ myn genoegen en erkentenis te melden, voor
„ de allezins exacte befchryving der finguliere
„ Epidemie in 't Roomsch Maagden - huis te Am-
„ fterdam grasfeerende , als mede de communi-
,, catie der geneeswyze, welke U Wel Ed. in de-
„ zelve aangewend heeft. — De aart der ziek-
„ te komt my gegrond voor zoodanig te zyn,
„ als die door U Wel Ed. is befchreeven , en
„ met reden afgeleid te zyn uit de oorzaaken,
„ welke uit de gefleltenis van het Huis, de le-
;, venswyze en het voedzel der kinderen, Zig ver-
„ eenigende met een epidemifche conftitutie,
„ voortvloeijen, en dezelve zeer vermeerderen en
„ aan den gang houden: zoo dat een grondige ge-
„ neezing voornaamentlyk in het verbeteren en
„ wegneemen dier oorzaaken moet gezogt- wor-
„ den. — Uwe geneezing - wyze in die ziekte
komt my voor naar den aart derzelye zeer ge-
'„ fchikc te zyn, en de gelukkige uitkomst uwer
„ aangewende middelen toonen door de onder-
„ vinding derzelver wel geplaatfte aanwending:
„ het is zeer gelukkig onder zoo een groot aan-
„ tal (by de door U Wel Ed. gemelde omftandig-
„ he-

W A A R N E E M I N G E N . 355
,; heden en te faamen- loopende nadeelen en zwaa-
righeden tegen de Indicatien) zoo weinige uwer
„ zieken verlooren te hebben. —- lk twyffele
„ zeer , of U Wel Ed. met minder efficacieufe
„ middelen, en eenvoudiger trant van behandeling
„ om de goed koop, zoo wel gereüsfeerd zou-
„ dc hebben : misfchien zoude het gebruik
„ vati 't èxtr. cort. peruv. wat gemenageerc kun-
„ nen zyn; dog elk, die weet, hoe moeilyk de
cortex peruv. in fubftantia, condito, decoctó
,, enz. meestal den lyderen in te krygen is, is
„ ook bekend, hoe dikwyls men van den nood
„ eene deugd moet maaken. —- Ik raade dan op
,, uwe welberaamde manier voort te gaan, kwaad-
,, fpreeken en refiexien van onkundigen te verag-
,, ten, en uwe rust en tranquilliteic te zoeken in
,, U ze!ven, recte agendo et neminem timende*
,, Ik ben
W. VAN DOEVEREN."
,, Leiden
„ 2(5 Jan. 1783."
Blykt het dus hier uit niet volledig dat ik re­
den heb gehad om myne manier van geneezen al­
toos op denzelfden voet voort te zetten ? en blykt
het hieruit mede niet zonneklaar dat men my ten
onregte by het publiek befchuldigt, wanneer men
voorgeeft dat ik deeze ziekte niet wel gekend, en
door geen gepaster of minder kostbaare middelen
behandeld heb? en kan men dus nog langer te-
Z a gen»

356* W A A R N E E M I N G E N .
genwerperi dat niet ik, maar myn vriend de Heer
Doctor DÜRCKS, de woede deezer ziekte gefluit
heeft? terwyl die Heer niet voor den 8 February
(toen ik door dezelfde ziekte overvallen zynde,
myn praktyk niet langer konde waarneemen) de
zieken in dit Weeshuis bezogt heeft; daar onder-
tusfchen myn brief aan den Hoog-Geleerden Heer
VAN :
DOEVEREN reeds in het begin van January,
en het antwoord van dien grooten Man reeds
den 26 van dezelfde maand gefchreeven is;en daar,
op dien tyd wanneer de Heer DÜRCKS deeze
kinderen het eerst voor my bezogt heefc , de
ziekte reeds merkelyk aan het bedaaren en de
woede derzelver zeer verminderd was, zoo als
uit myn gegeeven befchryving duidelyk blykt.
CORN. HENR. 1 ROY.
Med. Doctor.
WAAK-

WAARNEEM ING
OVER DE WITTE ZWELLING VAN HET
KNIKGEWHIGT , AAN HET GENEES­
KUNDIG GENOOTSCHAP SER VAN­
DIS CIVIBUS MEDEGEDEELD,
D O O R .
J A N S T E E N H U Y S E N ,
Heelmeester te Buik/loot,
WEL EDELE ZEER GELEERDE HEER EN!
IVÏet het uiterst genoegen ben ik U Wel Ed.
beloften, dat niets , hoe gering, indien nuttig,
zoude verworpen, ontwaar geworden! en zeker,
dus doende, zullen U Wel Ed. het roemryk doel­
wit uwer edelaartige poogingen op de uitmun-
tendfte wyze bereiken. — Dan Wel Edele Hee-
ren! het zy my nu ook gegund, andermaal myne
zwakke poogingen, die ik omtrent de. witte zwel­
lingen der kniegewrigten heb aangewend, in uwe
zeer nuttige Verhandelingen , indien 't U Wel Ed.
wezenlyk nuttig en voordeelig voorkome, ge­
plaatst te zien.
Het is allen Heelkundigen bekend, dat,, onder
alle de moeijelyke uitwendige gebreken , welke
het konstgebouw van 's menfehen lichaam aantas­
ten , en een Heelmeester kunnen voorkomen, mee
Z 3 groot

358 W A A R N E E M INGE N.
grooc regc de weeke uitzectingen der gewrigterj
te cellen zyn, waarvan hec volgend geval coc een
duidelyk voorbeeld kan verftrekken.
In 'c begin van die loopende jaar I783,namelyk
op den achttienden January, wierd ik verzogc te ko­
men by eene jonge dogter, 28 jaaren oud zynde,
welke in behoei'tigheid leefde, en gedwongen was
haar ondeihoud op eene tnoeijelyke wyze te zoe­
ken ; zy laboreerde aan eene febris continua rheuma-
tica, met pyn in 'c hoofd en de ledemaaten, zy was
dorlligen onrustig, enz.— Tegen gemelde lichaams
ongefteldheid diende ik haar toe remedia anti-
phlogistica, refrigerantia, refolventia , & Unem
tranfpirationem excitantia, — doch eenige weinige
dagen, na dac zy deeze geneesmiddelen had ge­
nomen , ontdekte men rondom de geleeding van
haare linker knie, eene ronde, bleeke, en op het
gevoel fponsachtige zwelling , gaande met eene
aanhoudende en behendige pyn aan de binnen zyde
van de kniefchyf vergezeld, waardoor de natuur­
lyke grootte der geleeding ruim tweemaal zo groot
als anders, en de beweeging byna ten eenenmaa-
ie verlooren was; zy kon niec ftaan of zicten ,
en was uit dien hoofde genoodzaakt hec bed te
houden.
' Tweeledig was myne indicatio curatha. Ten
eerilen: om de taaije en lymige verftopte vogten
op te losfen en te verdeelen.
Ten tweeden: om de bezweeken veerkragc in
het

W A A R N E E M I N G E N. 350
het zieke deel wederom op te wekken. — Om
dit doelwit te bereiken, bereidde ik de volgende
Hoving.
Lithargyr. aur. 8SJ3.
Boli armen.
Gum. Myrrhü.
lYIastichis aa |0.
Aceti vini figj.
Dit liet ik een quartier uurs kooken , in 't
afziedzel drukdoeken nat maaken, en '3 morgens
en 's avonds in het bed warm om het deel .{laan.
Gelukkig , op dat ik 'er dit, als eene korte
aanmerking, by voege, heeft my deeze ftoving in
twee dergelyke voorwerpen, die beide dit onge­
mak in de regter knie hadden, zynde hec eene een
meisje te Amfterdam, by welke een groot gedeelte
van de dye en 't been was aangedaan, en de an­
der een jongeling hier ter plaatze woonagtig ,
doen ftaagen, om ze volmaakt te herftellen.
Het fymbolum, ufus magister egregius, ftrekte
my tot een dryfveer en fpoorflag, om daadelyk den
zo evengemelden fotus aanteleggen, met die ftree-
lend vooruitzigc, om, mee even gelyke uitkomst
van geneezing het werk bekroond te zien, en de
lyderesfe daardoor van haar rampfpoedig ongeval
te ontheffen. — Dan, dit harsfenfehimmig denk­
beeld is , van dag tot dag , in louter rook ver-
dweenen! Want, wel verre van voor het zelve te
Z 4 wy-

Sfo W A A R N E E M I N G E N .
wyken, of te verminderen , nam hec integendeel
meer en meer coe , waardoor ik in de nood-
zaaklykheid verviel , om naar andere middelen
uic ce zien. — Ik liec dierhalven het ganfche hd
met een Spaanfche vlieg bedekken , en omtrent
een week lang open houden, dog met geen voordeel;
maar ik had reeds vooraf van de veficaioria al te
gunftige gedagten in 'c beftryden van deeze onge­
makken opgevac, om 'er mee eens van af ce zien,
en dezelve niét andermaal te beproeven.
Ik liec dan wederom de geleeding mee een groote
Spaanfche vliegpleister beleggen. Ter zeiver tyd
gebruikte zy driemaal daags een halve drachma
koortsbast in poeder. De Spaanfche vlieg tien
dagen haare werking gedaan hebbende, fcheen de
zwelling wel eenigzints verminderd, dog van zo
weinig belang , dac het naauwlyks in aanmerking
konde komen. — Misnoegd en verdrietig kreeg
ik een weerzin om dit lastig en pynlyk huipraiddejl
langer vrugteloos te gebruiken.
Hierom heb ik het gezwel tweemaalen daags
laaten wryven met den fp. fal ammon. met een
fluitend windfel, en vogtig gehouden met aq. vul-
•tier. miner. & aq. calc. 5 p. aqual.; maar, m
een geruime tyd hiermede aangehouden te hebben,
ondervond ik tot myn innige fmart, dat ik my'
ook in deezen, in myne rekening- vergist had ]
want hec bleef wederfpannig en hardnekkig ge­
lyk een hydra , of liever gelyk een proteus ,
al-

W A A R N E E M I N G E N . 361
alle de middelen , tot hiertoe gebezigd , weer-
flreeven.
Dus nam ik myn toevlugt, naar de Franfche
wyze, tot het ung. de fiyrace, het welk zy, in
alle hardnekkige, taaije en koude gezwellen in ge­
bruik hebben. — Ik vervaardigde het zelve, naar
de befchryving van den beroemden SAVIARD, in
zyne obfervatien pag. 584, als volgt:
Olei Nucum | v.
Gum. Elemni.
Cerae. flava aa 5 üj. & 3 üj r
Colophoniae ^vij. /3.
Styracis liquidae. g iij. & 9 iij.
Dit zonder den flyrax onder elkander gemengd,
en met een zagt vuur gefmolten zynde, laat men
doorzygen; dan mengt men 'er den flyrax by, en
men roert dit wel om , tot dat de zalf door de
koude ftyf wordt. — Hiermede een ftuk linnen
heel dik beftreeken zynde, liet ik als een pleister
om de knie flaan , en om de acht dagen ver­
nieuwen.
By het afneemen der derde pleister had jk het
genoegen, het gezwel aanmerklyk verminderd te
zien. Verwondert en als opgetogen over dit ge­
luk, vond ik my aangemoedigd, om met gelyke
pleister ftandvastig voort te vaaren : en waarlyk!
het gebruik van dit middel wierd van een zo goe­
den uitflag gevolgd , dat het met de zes weeken
Z 5 reeds

S62 W A A R N E E M I N G E N ,
reeds tot over de helfc was afgenomen , tot dat
eindelyk dit hardnekkig ongemak in drie maanden/
en eenige dagen byna geheel is verdweenen.
Wanneer de lyderes voor 't eerst wederom uitging,
liep ze met een kruk by den weg, als ook
nog eenigen tyd daarna, maar thans heeft ze dezelve
afgelegd, loopt daaglyks langs de ftraat zonder
eenig fteunzel , en werkt by de burgers in
haare wooningen, enz.
Wat nu de reden geweest zy, waarom de Hoving
niet zo wel in dit, als in de twee andere
gevallen, de geneezing gewrogt hebbe, en wederom
door de pleister al gefchied zy , hierin
wil ik gaarne myne onweetendheid belyden: want
de natuur fpreidt een digt floers over haare werkplaats.
J. STEENHU VSEN, Heelmeester.
Buik/loot
den 31 July 1783.
EINDE VAN HET NEGENDE DEEL.

By PETRUS CONRADI wordt, onder anderen,
uitgegeeven:
Verhandeling over de Koortfen, en de Kinderpokjes. Voor
een grooc deel OP nieuwe gronden voorgedraageo, door
den Heer JOHN HUXHAM, Med. Doet., Lid van de £oninglyke
Genootfchappen te Edinburg en London, enz.
Waarby een Vertoog over de bewaaring der Gezondheid
op de Schepen , door denzelfden Autheur. Naar den
Derden Druk uit het Ëhgelsch vertaald. In gr. 8vo. a f :-i8 •;
Be Ontleedkunde volledig verhandeld; of naauwkeunge Ut-
' fchryving van alle de deelen des Menfchelyken Ligchaams:
door den Heer SABATIER, Lid van het Heelkundig Genootfchap
en van de Koninglyke Akademie der Weeterifchappen,
en die der Heelkunde te Parys. Eerfte Deel,
handelende over de Beenderen en Spieren. Uit het transen
vertaald, en met verfcheiden nuttige Aanmerkingen vermeerderd
door A. LENTFRINCK, Medicinae Doctor en
Lid van het Bataafsch Genootfchap te Rotterdam. In
groot 8vo. . • • . ii f 2: IG; -
Het tweede Deel is op de Pers.
Verhandeling over de Vallende 7Jektc, door s. A. D. TIS-
• SOT. Men vindt hier fraaie waarneemingen, zeldzaame
geneezingen, en heerlyke aanmoedigingen om zelfs in
den iammerlyküen ftaat niet geheel te wanhoepen; onder
andere de genezing van een Kind, het welk, door een
Pistoolfchoot verfchrikt, deze ziekte gekreegen had, en
drie jaar laater, door het vallen in een komfoor met vuur,
geneezen wierd. — De Sehryver is ook zeer breedvoerig
in de verfchillende Geneeswyzen, waaronder mede hec
trepaneeren geteld wordt. Een Reiziger, aan deze Kwaal
onderhevig, wierdt van Roovers overvallen, en zwaar gekwetst
aan 't hoofd, met dit gevolg dat hy eene volkomene
Geneezing bekwam. — Wegens de Opium zyn hier
ook veele Waarneemingen; onder anderen van een Kind,
dat nooit anders dan (kapende de Vallende Ziekte kreeg,
' en evenwel, na dat men alles te vergeefsch beproefd had ,
alleen door Opium geneezen wierd. In gr. 8vo. a/i :8-:
Verhandeling over eene byzondere bereiding en gebruik van
het Bytende Sublimaat in de Venus- ziekte; door Proeven
onderzogt en bevestigd. Beneffens eenige Aanmerkingen
omtrent de Gonorrhoea, en eene andere Druiping
die zonder Venerifche befmetting kan ontftaan. Door
G. J. VAN WY, Heelmeester en Operateur van den Steen
te Amfterdam, en Lid van het Provinciaale Utrechtfche
Genootfchap van Konden en Weetenfchappen. De Tweede
Druk, merkelyk vermeerderd en verbeterd. In gr. Svp.
. . a ƒ -: 14 : -
Ver-

Verhandeling over de Vernis - ziekte, cioor M. ï'ftlöH nt
LA CHAUME. Waarin alle de verfcheidene toevallen der
kwaaie befchreeven, en derzelver genreswyze wordt aangeweezen
; gefchikt naar de vatbaarheid niet alleen van
jonge Chinugyiis, maar ook der Lyderen, om zelvcn té
oordeelen over de got'de of kwaadc behandeling van hunnen
Geneesmeester. In gr. 8vo. .
Naauwkeurig Onderwys in de Vroedkunde; door JAN 'DE
REUS. Met eene Voorrede van den Hooggeleerden Heere
PETRUS CAMPER. Tweede Druk. Vermeerderd met
veeie nuttige Aantekeningen, en een Aanhangzel over de
Vcilosfing der Nageboorte. In gr. 8vo. . ' a /:-i8-. ;
Kort verhaal van de Roode Loop tc Harlingen. Met een
Byvoegzel, aanwyzende de oorzaaken der Befmetting, en
de behoedmiddelen daartegen. Door JAN DE REUS. In
gr. 8vo. . . . . a ƒ:- 5- Ö
Met berugte Geheim in de Vroedkunde, van R. HOON-
HUYZEN, ontdekt, en uitgegeeven , op Hooge order, door
j. p. RA TH LA uw , Vroedmeester. In gr. 8vo. met
Plaaten. . . . a/:-i2-:
Het a/gemeen Genees- en Heelkundig Handboek, door den
beroemden Heere j. A. UNZER, Sehryver van den Artz
of Geneesheer; waarin de Middelen voor Ziekten en Ongemakken,
die eene fpoedige hulp noodig hebben, klaar
en duide'yk, tot gebruik van een ieder, worden voorgefchreeven;
als, onder anderen: Raadgeeving tegen de
Ongemakken uit Overlading eii Gebrek van Spyzen en
Dranken; Middelen tegen de uitwendige Vergiften, 'als
yan viervoetige Dieren en Vogels, Tekens van Vergiftigingen
van Dolle Dieren , Behandeling van de Wond , de
Geneeswyze enz.; over het fleeken van Spinnekoppen,
Bycn, Muggen, Vliegen en kleiner Infecten; Hulpmiddelen
voor fchynbaare Dooden; Voorbehoeding tegen Aanfteekende
Ziekten; over de noodzaakelykheid der verfche
Lugt in Woon- en Slaapvertrekken; over de Drenkelingen;
Voorbehoeding tegen de Vorst; Geneeswyze van Bevroozene
Leden; Hulpmiddelen tegen de ongelukkig doorgeflokte
Dingen, als die in de Keel blyven zitten, of in de
Maag gekomen zyn; over de Toevallen door Verhitting
en Vermoeidheid, en door Verkoeling en koud Drinken;
over de Bloedflortin^en, als Neusbloeden, Bloedhoesten ,
Bloedbmken enz. Verders Middelen tegen de Aambeijen,
Aamborftigheid. Beroerte, Buikloop, Colyk, Duizeling,
Flaauwte, Ilardlyvigheid , Hartklopping, de Hik,
Hoest, Hoofdpyn, kwaacie Keel, Kinderpokjes , de Kramp,
Maagkramp, gefprongene Lippen, Mazelen, Oorpyn,
Tandpyn, Steen in de Blaas, Stuipen, vallende Ziekte,
Verlamming, Verkoudheid, Opfpanning van Winden, Zin-

kingen, Zunr in de Maag enz. enz. Van dit Werk, dat eetl
nuttig Huisboek kan genoemd worden, is de Prys ƒ I - 10-:
Geneeskundige Proefneeming met den door konst gemaakten
Magneet; door den Heer], c. UNZER, Med. Doet. te
Altona. Uit het Hoogduitsch vertaald en met een Voorreden
vermeerderd door j. R. DEIMAN, Med. Doctor te
Amfterdam. In gr. 8-!
Nieuwe Natuur- en Geneeskundige Bihotheek, ol zakelyke
Inhoud der nieuwe Buitenlandfche Werken, die tot de Geneeskunde
en de Natuurlyke Historie betrekkelyk zyn.
Door B. TERSIER, Med. Doctor te Haarlem, 111 Stukken,
in gr. 8vo. met Plaaten. . ' . & fz-- ••
Geneeswyze van de Ziekten en Kwaaien der Paarden. Beftaande
meestal uit eenvoudige en onkostbare Geneesmiddelen.
Ten nutte van Landlieden, Stalhouders, Smeden,
en kortom allen, die, uit hoofde van hun beroep
of uit lief hebbery, gewoon zyn Paarden te houden. Getrokken
uit het Fransch van den Heer VITET, Doctor en
Profesfor in de Geneeskunst te Lions, en met eenige
nieuwe Hoofdftukken vermeerderd, door REINER FON­
TEIN. In gr. 8vo. . • è
/ :
* l 8
" :
JVerkdaadige Verhandeling over de Scnoorfteenen, ot vol.
komene onderrichtingen om het Rooken derzelve voor te
komen of weg te neemen; uic het Engelsen overgezet, en
met aanmerkingen, ten dienfte der Nederlanders vermeerderd
, door een Liefhebber der Wysbegeerie, Met naauWkeurige
figuuren. In gr. 8vo. . . kfi-14. :
De

De Scaphander, of Konst om in de diepfïe Wateren dryvende
te gaan en allerhande werk te verrigren. Door
den Heer DE LA CHAPELLE. .— Opeedraagen, door
den Heer c. VAN ENGELEN, aan de"Direkteuren der
ÏVlaatfchappy tot redding van Drenkelingen , opgeregt
binnen Amlterdam. In gr. 8vo. met Plaaten. a ƒ1:2-:
Verjlag van de verbaazende Historiën der zogenaamde
BUIK SPREEK E R s ,nü onlangs in Frankryk voorgevallen*
Door den Heer DE LA CHAPELLE. Waarin tevens de
oorzaak van dit wonderlyk vermogen onderzogt, en deszelfs
weezenlyk beftaan met verfcheidene voorbeelden,
zo uit de oude als nieuwe Gefchiedenisfen , bevestigd
wordt. In gr. 8vo. . . a /:-i5-:
< Le Opkomst en Bloei der Vereenigde Nederlanden , • door
s. STYL. Tweede Druk. Vermeerderd met eene Vrorrede
nx wederlegging van den Heer PIETER PAÜLUS,
en met een Slotzang ter liefde van het Vaderland. In
gr. 8vo. , i . a ƒ3-: :
De Mityleners, Treurfpel^Jpor s. STYL. 8VO. a ƒ: 7:-:
C. H. TROTZ Commentarius Legum fundamentalium Foederati
Belgii, bevattende t. 't Groot Privilegie van Vrouw
Maria , 2. de Pacificatie van Gend , 3. "de Unie van
Utrecht, 4. het twaalfjaarig Beftand, en'eindelyk 5. het
Tractaat van den Vrede te Munfter. In 4to. a ƒ5-:-:
Nieuwe Algemeene Befchryving van de KAAP DE GOEDE
HOOP, bevattende, onder andere byzonderheden , de
wyze waarop de Hollanders de Kaap het eerst bebouwden,
hoe de Nederl. O. I. Compagnie zig hier in zekerheid
gefield heeft, alles in vier Colonien verdeeld, Vestingen
en Gebouwen aangelegd als Kasteel, Kerk, Ziekenhuis,
Pakhuizen, Loots ter huisvestinge van de Slaaven, Paardeftallen,
Tuinen enz.; — de inkomften der Regeering,
de kosten welke de Compagnie jaarlyks doet, en de voordeden
welke zy trekt; — gezag en invloed welke de
Hollanders hebben in de zaaken der Hottentotten; de
levenswyze der Europeaanen aan de Kaap, hoe zy elkauderen
onthaalen, hunne Wynen, Landbouw, Koophandel,
Veeweidery , hunne Slaaven ; — de gelegenheid des
Lands, deszelfs aangenaamheid en vrugtbaarheid; de
tyd wanneer de Schepen aan de Kaap aankomen, en hoe zy
daar ontvangen worden, mitsgaders de voordeden welke
men daar trekt van de Schepen der vreemde Natiën. In
Twee Deelen, in groot 8vo, met XXV uitfiaande Plaaten.
De Prys is . . . ƒ10:10:zonder
Plaaten. . . a ƒ 5: - : -
De Afbeelding der Ree de van de Kaap apart, it ƒ 1: - :-

HANDELINGEN
V A N H E T
GENEESKUNDIG
GENOOTSCHAP »
ONDER DE ZINSPREUK
SERfANDIS QMBUS.
N E G E N D E D E I U
HANDELINGEN
V A N H E T
GENEESKUNDIG
GENOOTSCHAP,
ONDER DB ZINSPREUK
SERVANDIS CIVIBÜS.
WEGENDE DEEL.