Rondom bestand van 1996 13-3 dd 10-3-09 - Zoeken Beheer

1996 13/3 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving.
Lidmaatschap f. 27,50 per kalenderjaar.
Secretariaat: Postbus 409, 7770 AK Hardenberg
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, Hardenberg.
Bestuur:
Mevr. H. v.d. Anker-v.d. Brand, voorzitter, Herenstraat 86, Slagharen, tel.: 0523-681935.
W.B. Meijer, secretaris, Sportstraat 14, Kloosterhaar, tel.: 0523-241249.
H. Hoving, penningmeester, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048.
L.J. Bruins, vice-voorzitter, De Achterbrink 15, Hardenberg, tel.: 0523-262312.
J. Bruggers, Venusplein 2, Hardenberg, tel.: 0523-263537.
B.H. Feddes, Brinkweg 6, Bergentheim, tel.: 0523-251215.
G. Gerrits, Elzenlaan 11, Hardenberg, tel.: 0523-267870.
Mevr. D. Hesselink-Zweers, Pinksterbloem 7, Hardenberg, tel.: 0523-265829.
Mevr. G. Jonkhans-Kampman, Stobbenhaarweg 20, Radewijk, tel.: 0523-216227.
J.B. Theisens, Kanaalweg-Oost 38, Bergentheim, tel.: 0523-231353
B. Nieborg, Elzenlaan 15, Hardenberg, tel. 0523-261739
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg.
(Postrek.nr.v.d.Bank: 812263) POSTBANK
rekeningnr. 2985515.
ISSN: 1380-3921
Inhoud
1. Van de redactie
2. Venebrugge, een korte historie
J.G.W. te Bokkel, tel.: 0523-264353
Mevr. D. Hesselink-Zweers, tel.: 0523-265829
Mevr. A. Jansen, tel.: 0523-264016
Mevr. J. Luisman-de Jonge, tel.: 0523-260620
J.Weitkamp, tel. 261500
K. Oosterkamp, eindredacteur, tel. 0523-263104
Beekweg 82, 7772 DS Hardenberg
Postbus 409, 7770 AK Hardenberg.
3. Plat Ni-js
4. Bij een gedicht van de oude dichter Berend Jan Waterink
5. Mulofoto 1941 (laatste deel)
6. Het gezin rouwde
7. Op zoek naar een veilige schuilplaats door een
Joodse jongen in oorlogstijd
8. Bij een afbeelding van de familie De Bruin en
een zeventig jaar oude schoolfoto
9. De molen van Radewijk
10. Zedelijkheid en godsdienstzin in het veen. Een
enquête rond 1890
Mr. Immanuel
Im. K.V. Korthals Altes
J. Luisman-de Jonge
94
C. Lina
Jan Dijkhuis
G. Jonkhans-Kampman
Izak Kan
C. Lina Jan
Woertel
Jan Kompagnie
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 28 oktober 1996 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.
Pag.
2
7
8
12
14
17
22
24
28

Van de redactie
Het octobernummer van 'Rondom den Herdenbergh' bevat weer een verscheidenheid
aan bijdragen, die naar wij verwachten door onze lezers gewaardeerd zal
worden.
Op 31 augustus jl. heb ik tijdens de herdenking van het 121/2 jarig bestaan onzer
vereniging in de hervormde kerk te Heemse mijn taak als hoofdredacteur neergelegd.
Bij die gelegenheid heeft het bestuur mij benoemd tot erelid. Dat neemt
niet weg dat ik deze aflevering nog als eindredacteur had te verzorgen. Tot mijn
grote genoegen heeft de heer K. Oosterkamp zich bereid verklaard de taak van
hoofdredacteur op zich te nemen.
Ongetwijfeld gaat hij met de overige redactieleden er voor zorgen dat 'Rondom
den Herdenbergh' ook in de toekomst met genoegen door de meer dan 1200 leden
en veel anderen gelezen zal worden.
De redactie heeft zich inmiddels versterkt met twee nieuwe leden, Anneke
Jansen en Jan te Bokkel. Wij heten hen van deze plaats een hartelijk welkom
toe!
Het decembernummer zal in het teken staan van het verenigingsleven te
Hardenberg. In een aflevering die zal bestaan uit een dubbel aantal pagina's,
wordt de geschiedenis daarvan geschetst met veel afbeeldingen daarbij. Wie
nog een passende bijdrage of foto (met namen erbij) heeft, wordt verzocht zo
spoedig mogelijk contact op te nemen met de redactie.
Enkele zeer interessante bijdragen buiten het bovengenoemde onderwerp zullen
tot het volgend jaar op publicatie moeten wachten.
Velen bezochten de receptie van de jubileumviering op 31 augustus j.l. te Heemse.
1

Venebrugge, een korte historie Mr Immanuel
K.V. Korthals Altes
Oorzaak en aanleiding
Na onze verhuizing, van Amsterdam naar Venebrugge, raakten wij geboeid door
de historie van ons huis. Het voormalig dubbele woonhuis voor de commiezen,
't Commiezenhuis', staat namelijk op één van de terreinverhogingen die zijn
aangelegd ten behoeve van de verdedigingswerken van Hardenberg te
Venebrugge. Dit woonhuis moet niet verward worden met het voormalige
'Grenskantoor' , 400 m. verderop aan de Hoogenweg, richting Duitsland.
De naam Venebrugge
De eerste vermelding van VEENEBRUGGE OF Venebrugge is in het 'Perkamentboek'
van Utrecht, en wel in 1196. Venebrugge viel toen onder het gezag
van de bisschoppen van Utrecht. 2 Het lag in het Oversticht. Venebrugge dankt
zijn naam aan de veenbrug, die het daar mogelijk maakte van Hardenberg naar
de hoge gronden in het huidige Duitsland te komen. Er lag namelijk door het
moeras een smalle veenstrook, waarover een 'brug' aangelegd kon worden.
Zo begon het.........
Een brug door het veen.
Reeds rond 25 v. Chr. legden de Romeinen inderdaad een veenbrug aan. Dit
was ten tijde van Drusus, bijgenaamd Germanicus, een stiefzoon van keizer
Augustus. Resten van deze of een latere veenbrug zijn teruggevonden tijdens
ontveningen. Een boer in Stobbenhaar heeft zijn waterput met de gevonden
stammen en palen gestut.
2

Topografie en bewoning
Van der Aa 4 beschrijft Venebrugge als een gehucht, gelegen in Zalland, provincie
Overijssel. Het ligt ook dan al in (Schout)Ambt-Hardenberg.
Rond 1848 telt Venebrugge drie huizen en twintig inwoners.
Venebrugge, thans liggend aan beide zijden van de Nederlands - Duitse grens,
heeft nu circa vijftig huizen en 100 inwoners.
Het gehucht ligt gedrapeerd rond de huidige Hoogenweg, vroeger een doorgaande
route vanuit Hardenberg, voor de doorvoer naar en handel op het
Koninkrijk en de stad Hanover. Deze route was zo belangrijk voor Zwolle, dat bisschop
Rudolf van Diepholt in 1438 aan Zwolle het privilege gaf, dat alle goederen
die via Venebrugge binnenkwamen op de markt in Zwolle verhandeld moesten
worden. 5 Ook nu nog is de Hoogenweg een belangrijke en drukke verkeersader
tussen Zwolle/Hardenberg en Duitsland.
Verdediging
Ter bescherming tegen invallen door de bisschoppen van Munster werd er te
Venebrugge een aarden schans aangelegd in het veen/moeras. Dit verdedigingswerk
dateert reeds uit 1364! 6 Nu nog is deze schans te herkennen als verhogingen
in het terrein. Vanuit de lucht is een deel van de schans nog duidelijk te
zien, als een beboste heuvel met een overwoekerde gracht eromheen. Uit oude
kaarten blijkt, dat er later meer schansen bijgekomen zijn.

De schans(en) moesten in den beginne onderhouden worden door de kastelein
van Venebrugge. Dit wat een kostbare zaak. Hetgeen wel blijkt uit het verzoek
dat in 1626 gedaan wordt om de versterkingen te slechten wegens de hoge onderhoudskosten.
Het lijkt erop, dat de overheid later deze kosten op zich gaat nemen. Zo worden er
in 1799 nieuwe verdedigingswerken te Venebrugge aangelegd. De bewapening
bestond uit: 18 x 12-ponder, 8 x 6-ponder en 4 x 7,5-ponder. De oostelijk van de
Stobbenhaarweg gelegen Spaanse schans/redoute wordt daarvoor geslecht.
In officiële stukken uit 1830 valt te lezen, dat 's Rijks Domeinen in Venebrugge
onder andere de volgende bezittingen had: 3 Batterijen! (schansen), drie huizen
met erf, bouwland en een gracht! Deze gracht besloeg toen een oppervlakte van
1 ha. 24 are 60 ca. 10 Men kan er derhalve vanuitgaan, dat deze versterkingen
rond die tijd nog in gebruik waren aan onze oostgrens.
Men moet zich evenwel afvragen, of de eenvoudige benaming 'schans' de lading
wel dekt. Misschien was er eerst één schans, in ieder geval werd deze later uitgebouwd
tot een soort bastion. Of moet er gesproken worden van meerdere
schansen. Op sommige kaarten staat slechts één schansheuvel, die welke benaderd
werd vanaf de Stobbenhaarweg naar het zuiden. 11 Andere kaarten geven
nog een tweede schans aan, ten noorden van de Stobbenhaarweg. Ook zijn er
kaarten, waarop ten zuiden van de Hoogenweg een schansheuvel te zien is.
Het ' 't Commiezenhuis' is daarop gebouwd, in 1912. De schans(en) bij de
Stobbenhaarweg en die aan de Hoogenweg hadden een gemeenschappelijk
'slotgracht'.
De terreinverhoging en ' 't Commiezenhuis', dat daarop staat, gingen in 1964
over in particuliere handen, verkocht door de Staat, dienst Domeinen.

Leen
Het gehucht Venebrugge behoorde, zoals gezegd, toe aan de bisschop van
Utrecht. Deze gaf dit vervolgens weer in leen aan een Kastelein. De betekenis
van het woord kastelein lijkt mij hier te moeten worden uitgelegd als volgt: iemand
die het landbouwbedrijf, van een ander, in casu de bisschop, zelfstandig leidt.
? - 1429
1429 - 1435
1435 - 1458
1458 - 1459
1459 - 1485
1485 - 1485
1485 - 1493
1493 - 1532
1525
1532 - 1554
1554 - 1577
1577 - 1588
1588 - 1596
1596 - 1611
1611 - 1614
1611 - 1640
1640 - 1647
1647 - 1664
1664 - 1689
1689 - 1730
1730 - 1739
1739 - 1776
1776 - 1778
1778 - 1780
1780 - 1827
1782
1799
1802
1827 - 1860
1860 - 1893
1893 - 1911
1911 - 1951
1951 - 1984
1984 -
Frederik van Diffelen, kastelein, Schout te Hardenberg u Esken
ten Veltkamp, kastelein, Schout te Hardenberg Claas van
Vilsteren, kastelein, Schout te Hardenberg Frederik van den
Rutenberg, kastelein 17 Hake van den Rutenberg, kastelein,
ridder 18 Willem van den Rutenberg, kastelein Roelof van
Schonenkamp, kastelein
' 20
Jacob van Uterwijck, kastelein
Jacob van Uterwijck erfelijk leenman/kastelein
Roelof van Uterwijck, kastelein, ridder
Vincentius van Uterwijck, kastelein door koop 22
Robert van Ittersum, kastelein door koop
Ernst van Ittersum, kastelein
Gerard van Warmelo, kastelein door koop 24
Barbera van Warmelo, kasteleinse 25
Seino Rengers, leenman
Zweder Schele, kastelein door koop 26
Gosen Heyndentrijk Schele, kastelein
Rabo Schele, kastelein
Carl Otto Schele, kastelein
Berend Hendriks, toont zich met naam 'Venebrugge', leenman
Jan van Borne, leenman 11717, Christina v. B. volgt op
Hendrik Berends Venebrugge, leenman
Jan Georg Hoogklimmer, leenman
Berend Venebrugge, leenman
Hendrik Hoogklimmer, leenman
Willem Venebrugge, leenman
Carl Venebrugge, leenman
Berend Venebrugge koopt helft aandeel van Hendrik Hoogklimmer
Anna Catharina Scholte koopt resterend deel van H.H.
Carl Venebrugge koopt deel van Anna Catharina Scholte 30
Erven van Carl Venebrugge
Seine Ymhof koopt van de Erven
Roelof Altena erft van Seine Ymhof
Lambert Jan Altena
Roelof Altena
Zwaantje Timmerman - Altena
Hendrik - Jan Timmerman
Uit het overzicht 'der kasteleins die te Venebrugge hebben gewoond kan men afleiden,
dat Venebrugge een spilleleen was. Dat wil zeggen, ook vrouwen konden
het goed in leen krijgen. Dit in tegenstelling tot het zwaardleen, waarmee alleen
mannen beleend konden worden.
Hoewel reeds in 1418 een inventarisatie van de huisraad werd gemaakt zijn eerdere
bewoners tot op heden nog niet opgespoord. 31
Overigens, niet alle bewoners van het huis te Venebrugge deden dit als leenman.
Zo was Rabo Schele kastelein te Venbrugge in 1647, maar hij had het goed niet
in leen. Hij mocht er wonen onder de voorwaarde, dat hij er een adellijk huis zou
bouwen.
5

In 1870 is een deel van het oude huis afgebroken en wordt er een nieuw stuk
aangebouwd. Deze verbouwing is in 1873 klaar.
Kan in beginsel een leengoed steeds aan een ander in leen worden gegeven,
voor Venebrugge verandert dit in 1525. Jacob van Uterwi]ck krijgt dan
Venebrugge als erfelijk leen van bisschop Hendrik van Beieren. Dit vanwege
het opknappen van de sterkte en de toen aanwezige verdedigbare toren, en ter
compensatie van het nadelig exploitatie-saldo.
Slot
Gedegen feitenkennis is noodzakelijk om tot een afgeronde geschiedschrijving te
komen van speldeknop: Venebrugge. Het thans beschrevene is derhalve een
eerste aanzet tot verdere geschiedschrijving, ledere informatie die de puzzel
kan completeren is daarom welkom.
Bronnen
1 Kadaster Zwolle, Ambt Hardenberg, dl.24, art.81; perceel nr.828
2 A.J. van der Aa, 'Aardrijkskundig woordenboek', Uitgeverij Jacobus Noorduyn, Gorinchem, 1848
3 'Hardenberg de eeuwen door', S.I.D. Roosjen (1962)
4 A.J. van der Aa, 'Aardrijkskundig woordenboek', Uitgeverij Jacobus Noorduyn, Gorinchem, 1848
5 Muller, 'Reg. Bisschoppen', II, nr. 2982
6 Notitie van G. Kuipers, ambtenaar van de Gemeente Hardenberg, 1966
7 'Kadastrale Atlas Overijssel 1832, Ambt en Stad Hardenberg', 1996, ISBN 9075097069
Atlas van Kuyper, blz. 'Gemeente stad Hardenberg', 1865
Min v. Def. 2583, kaart 22 O Coevorden, 1:50.000, verkend in 1933
8 RAO, Statenarchief, inv. nr. 8, d.d. 09-09-1626
9 Kuierroute Radewijk, Wielen, Venebrugge, C. OVKK, 1995
10 Kadaster Zwolle, Ambt en Stad Hardenberg, OAT (Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel) sectie
E, 1830
11 Kaart van de 'Veenbrugge', door M.A. Snoeck, ca. 1783
12 Min. van Defensie, kaart 1:50.000, Coevorden 22 O, verkend d.d. 1933
13 Kadaster Zwolle, Kadastraal Minuutplan, Ambt-Hardenberg, E1 (1830)
14 Van Doorninck,'Register', F255
15 Van Doorninck, 'Register', F255
16 Van Doorninck,'Register', F343
17 Van Doorninck,'Register', F343
18 Van Doorninck,'Register', F347
19 Van Doorninck,'Register', F427
20 Van Doorninck, 'Register', F446
21 RAO, Prov. Leenregister 1528-1540, fol.77v
22 RAO, Graswinckel, 'Hollandse Rekenkamer', inv.nr.227, fol 9v
23 RAO, Prov. Leenregister 1568-1584, fol.36
24 RAO, Prov. Leenregister 1584-1613, fol.110
25 RAO, Prov. Leenregister 1584-1613, fol.110
26 RAO, Prov. Leenregister 1613-1620, fol.21v
27 RAO, Prov. Leenregister 1688-1693, fol.19
28 RAO, Prov. Leenregister 1728-1734, fol.94v
29 RAO, Prov. Leenregister 1774-1779, fol.51
30 RAO, Recht.Arch.Schoutambt Hardenberg,inv.nr.73,d.d.10.08.1782
31 Muller, 'Reg.Bisschoppen',II,nr.2038
32 Van Doorninck, 'Register', E111
'tCommiezenhuis'
Venebrugge
6

'Plat ni-js' J. Luisman-de Jonge
As dit nummer van 'Rondom den Herdenbergh' in oen brievenbusse valt is de
viering van 't 121/2 joarig bestoan van de historische veriening alweer laank en
breed achter de rugge. Wi-j hebt op dit tiedstip niet precies de 1250 leden ehaald
maar het scheelt niet veule! Wi-j komt 'r zeker, a'j niet doet as Gees van 'n
Achterkaamp, die zee: 'Ik léze 't blad ait van mien schoonmoe, want heur buurman
zien vriendin nemp 't meestal met van heur va die 't samen leest met 'n collega
die lid is van d' istorische veriening'.
Ie begriept da'w op die meniere een grote gapse 'zwartlezers' kriegt. In dat geval
kan 'Rondom den Herdenbergh' beter ummedeupt worden in ' 'n Arnbarg Rond'.
De dialect club neudigt oe doarumme uut urn actief met te doen en uut de blote
kop onderstoande woorden in 't
Nederlaands te turfresten, opveegsel houten vertalen!
Törfmot toete
tommei
toenhamer
tiws, teeuws
toeken wekke
tukken
tukfietsie
tehope, tope
trechte
tikkertien
toai, toa
twiederweggens
tippe
naaf, ook papieren zak
moeilijke periode, zwaar karwei
houten hamer om paaltjes in de
grond te slaan (rikken) bijterig,
bijzondere trek hebben
volgende (toekomende) week
hinken, mank gaan autoped
samen voor elkaar vangertje
taai
op twee plaatsen -
driehoekig stuk land
In elke streek kom ie de name 'tippe' tegen.
Soms worden d'r ezegd drietip of dreetip. De mooiste
benaming veur zo'n stukkie
grond ontdekten wi-j in een olde akte van boedelscheiding uut 1817, nl. 'dreepjen'
(drietipje)
Een old gezegde luudt: 'Ie kunt niet twiederweggens ween' d.w.z. Ie kunt niet op
twee plaatsen glieke ween: ie mut een keuze maken.
Heel treffend wordt dit uutedrukt in een streek-eigen spreekwoord: 'Ie kunt het
gat maar op iene karmse hebben!'
En as oe evroagd wordt: 'He'j 't weer trechte?', dan mu'j oppassen want dit wil zo-
veule zeggen as 'Bi'j weer beter?' of... 'He'j oe weer in de nösten ewarkt?'
Warkgroep Dialect.
7

Bij een gedicht van de oude Berend Jan Waterink c. Lina
Berend Jan Waterink schreef menig gedicht in de krant voor zijn plaatsgenoten.
Jo Kedde uit Enschede zond mij een daarvan dat ons terug voert naar het begin
van deze eeuw. Waterink denkt aan het verleden als het huis van Hendrik Jan ten
Broeke aan de Sallandse straat afgebroken wordt. Zo ontstaat:
't Oale Hoes van de Kloete lig veur de grond
Daor stund in de Sallandse straote
Een oale boerderi-j van 't Buukien.
'n Spookhoes waor kraaien vri-j spel hadden,
Veur kinder as 't hoes van Hans en Grietien.
't Buukien, 't mannechien met 't dikke peerd, Op 't
veurmalig Heufd, ef doar regeerd. Veur mi-j een
herinnering uut vrogger dagen, Toen 't boerenleven
'n Hardenbargers schragen.
't lenigst monument van 't old'n Ardenbarg is fot,
't Gebied van Knoop, Hirkes Bats en Klokkenmans.
Hirkes Bats reed d'omnibus naor 't Hiemser slot
De Vleute, de Kedde, Gaje van Rond, doar mos ie langs.
't Oale hoes van 't Buukien
Herinnerde an gezellugheid, Zo
zunge wi-j ons liedtien.
Gezellugheid, die kent gien tijd.
't is fot, het is veurbi-j,
Maar 't leeft in herinnering voort:
't Buukien van de Kloete, en zi-j,
Woarmee wi-j speulden in 't olde Hardenbarger oord.
Kenners van de poëzie zullen hier en daar wel wat aan te merken vinden op de
dichterlijke herinnering van Waterink als hij op hoge leeftijd nostalgisch terugdenkt
aan die heerlijke jeugdjaren waarin hij speelde met zijn vriendjes uit de
Sallandse straat.
't Buukien, Hendrik Jan Ten Broeke, woonde op 't Heufd, het hoogste gedeelte
van de Sallandse straat, naast het huis waar nu Hendrik Pullen woont. Diens
grootvader was Peterolie Pullen.
Op de plaats waar vroeger 'Het Aole Hoes van 't Buukien' stond zien we nu bloemen
en keurige rijtjes bieten in de tuin van Pullen. Aan de gevel van zijn huis lezen
we op een oranje siertegel' 't Heufd'.
Ab van de Knoop is Albert Breukelman, ook wel Graf-Ab genoemd omdat hij grafmonumenten
maakte. Hij was getrouwd met Pomp'm Annechien. Zo ontstond
een nieuwe bijnaam 'De Pompe'.
8

Hirkes Bats was de voerman van de omnibus tussen het station van de
Oosterlokaalspoorweg in Hardenberg en het tramstation te Heemse. De Vleute
woonde bij de melkfabriek. Zijn echte bijnaam was Fluttien, zo noemde men
kleermaker Hendrik Nijzink. Zijn zoon was postbode, maar Tone van Fluttien was
kleermaker en woonde later aan de Gramsbergerweg.
Klokkenmans was de bekwame metselaar Bats Kremer, de vader van Anna
Kremer die trouwde met Albertus Borneman.
De Kedde was werkzaam op de drukkerij van De Bruin, waar 'De Vechtstreek'
gedrukt werd. Van hem werd verteld dat hij de meest onleesbare handschriften
kon ontcijferen van berichtjes die in de krant geplaatst moesten worden. Gerrit
Zweers, meer bekend als Gaie van Rond, had een winkel waar men terecht kon
voor zaden, pootaardappelen en aanverwante artikelen. Hofsteede nam later
de zaak over. Die bestaat nog steeds in de Sallandse straat.
Mevrouw J. Hofsteede-Kremer gaf ons deze oude foto van de Sallandse straat.
Hier kwamen de karren langs, beladen met melkbussen voor de melkfabriek en
dat is duidelijk zichtbaar op het wegdek. Rechts op de foto zien we het huis van
Gaie van Jan Rond. 't Buukien woonde iets verderop.
Achter het huis van Zweers zien we de woning van Sandrie Hofsteede, die twee
zonen had. Cor volgde zijn vader in de zaak op. Ze maakten o.a. dakpannen, tegels
en handelden in brandstoffen. Jans nam de zaak van Zweers over.
Daarachter was de paardenstal van de melkfabriek.
9

Aan de overkant zien we rechts Jennie
Breukelman voor het huis staan. Haar
vader, Hendrik Breukelman, luisterde
naar de naam Kneupie. Omdat er zoveel
Breukel-mannen in Hardenberg
woonden kregen ze bijna allemaal een
bijnaam om ze uit elkaar te
houden.Velen van hen waren
bouwvakkers. Ze hebben veel betekend
voor de woningbouw in Hardenberg. De
zoon van Hendrik Breukelman, ook wel
Doev'n Appie genoemd, was een
bekend fotograaf.
Foto: B.J. Breukelman.
Op deze foto zien we hoe
ze in de Sallandse straat bij
Kremer aan het roggedorsen
zijn. Dat was een gebeuren
waar velen in de
straat belangstelling voor
hadden en een handje uitstaken
om te helpen. We
zien op de foto (v.l.n.r.): Op
de bovenste rij: 1. G.J.
Breukelman, 2. B. Cramer,
3. Ringenier of Kedde, 4.
H.J. Pullen, 5. onbekend, 6.
G. Pullen, 7. D. Kleinebuul,
8. J. Bosch-Martens, 9. D.
Breukelman-Zweers (met
de kleine Anna)
10
Deze advertentie verscheen in april en mei
1910 in het Sallands Volksblad.
Voor het huis staan (v.l.n.r.):
1. Gait Zweers, 2. G. Zweers-
Langius, 3. A. Breukelman-
Baarslag, die getrouwd was
met de fotograaf B.J. Breukelman
en later naar Canada
emigreerde.
4. B. Joosten met dochtertje
dat achter de hond staat, 5. Jo
Joosten, 6. J. Klement-Breukelman.
Aan opoe's hand
staat Fennie Hofsteede. Die
trouwde later met Vasse. Op
de achtergrond zien we het
huis van Hendrik Jan ten
Broeke ('t Buukien).

Daaronder: 1. Albertus Zweers (Klokkenmans) met de dorsvlegel in de hand, 2. Naast hem
Geertje Kremer, de vrouw van Roelf Kremer, 3. H. Kremer, 4. Roelf Kremer (Roelf van
Bakkie), R. Kremer. Geheel onderaan zien we H. Kremer en een onbekend jongetje.
De foto geeft een beeld van hoe men elkaar te hulp schoot wanneer dat nodig was.
Men kende elkaar.
Met de sterke toename van de bevolking en de groei van de welvaart verandert
dat.
In 1938 werd het veertigjarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina uitbundig
gevierd in ons land. Ook te Hardenberg waar in veel straten versiering werd
aangebracht. Zo ook in de Sallandse straat. Deze foto is genomen bij de melkfabriek.
Het muurtje links hoort bij de fabriek. Daarachter is de paardenstel, dan volgt het
huis van Hofsteede, waar de vlag uithangt. Daarnaast de lage woning met winkel
van Gait Zweers. Vervolgens zien we het huis van Hendrik Pullen, waar ook een
vlag uithangt. Daarachter ligt de boerderij van Buukien van de Kloete. Aan de
rechterkant zien we de woningen van Van Housselt, Kelder, Joosten en
Breukelman.
De broer van de dichter, Albert Waterink, woonde ook in de Sallandse straat. Hij
liet daar een modern huis bouwen. Dat u nog kunt zien, links naast het fysiotherapeutisch
centrum.
Waterink was lid van de gemeenteraad voor de V.V.D. Van hem kwam het voorstel
het nieuwe Hervormde Gemeentecentrum 'Het Hoge Doel' te noemen.
11

Mulo foto 1941 (derde deel) Jan Dijkhuis
achterste rij v.l.n.r.
Jan Meijerink uit Sibculo* Aart Brouwer uit het café in de Voorstraat. Dit café was
iets bijzonders, het werd nl. door vertegenwoordigers van alle 'partijen' bezocht.
Sinds de bouw van de 'schoele op de Doele' (beide met een langgerekte oe), 125
jaar geleden, waren de leerlingen van deze school streng gescheiden van de kinderen
uit de 'schoele in d'Achterstroate'.
Dat werd voortgezet op de Mulo en de Ulo. Het begrip voor de 'anderen' was
vaak ver te zoeken. Nog op de groepsfoto's in ons tijdschrift is direct te zien of 'die
van de ene kaante bint of van d'aandere kaante'. Maar met een beetje optimisme
kan men zeggen: In o.a. de Historische Vereniging zijn wij Hardenbergers die elkaar
niet meer zien als behorend tot een ander soort. Henk Otter uit
Bruchterveld* Willem Dijkman uit Holtheme* Albert Jonkeren uit Collendoorn*
Bodewitz* Gerrit Jan Pullen uit Bruchterveld* Leo van der Hoeven, tweede rij:
Marrigje Hofsink uit Heemse* Meneer Bruinsma was een Fries. Dat moet gezegd
worden, want Friezen waren iets bijzonders. Bruinsma was geliefd en 'gaf'
Engels uit een nieuw boek met plaatjes. Hij was modern en reed ook auto. Als hij
een auto gehuurd had vertelde hij ons zijn belevenissen: 'Ik kwam op een zater-
12

dagmiddag met de auto van de Brink over de Vechtbrug. Maar in de Voorstraat
liepen veel mensen. Als ik toeterde keken ze eerst om om te zien of er werkelijk
een auto aankwam en gingen dan nog niet direct opzij. Op een gegeven moment
kon het me niet meer schelen en heb ik gas gegeven.
Gelukkig zijn de mensen toen opzij gesprongen'. Riek Plas* Hennie ten Brinke uit
Heemse* Herry van Herksen uit de onderwijzerswoning uit Lutten* Dirk Lassche
uit Bergentheim* Berend Brand uit 'n Es. Belangrijke dingen kan een mens vaak
niet onthouden, maar wel onbenulligheden bijv. dat Berend op de weg naar
school een cent vond en zei: 'Begun van d'honderdduuznd!'* Jan Hamhuis noemden
sommigen Loco, omdat zijn vader Hendrik Hamhuis, loco burgemeester
was* Albert Lok herinnert mij aan de prachtigste onbenulligheid. Hij moest eens
iets voorlezen, het ging over een meisje, maar Albert las 'het muisje'. De klas
barstte in lachen uit en meneer X in woede.
Toen het 'onweer' voorbij was heerste doodse stilte en Albert moest van voren af
aan lezen. Ik weet niet of het uit zenuwachtigheid was of met opzet, maar Albert
las weer 'het muisje'.* Meneer Jaap Krepel van P. Krepel, de bovenmeester van
de lagere school, was tijdelijk onderwijzer aan de Mulo. (Gaf ons gymnastiekles)
derde rij:
Derk Jan Rengeling, Burgerkampen* Geert Prenger aan de bekke (de beek, voluit
de Radewijker Beek)* Henk Noppers uit Bruchterveld* Tinus Kremer van de
Stuw in Ane was een prima kameraad* Gerard van de Velde* Jan Hendrik
Breukelman uit de Sallandsestraat kon samen met Tonnie Boom loden soldaatjes
gieten, die waren prachtig.* Bij Gerrit Zweers kreeg ik later autorijles voor vijf
gulden per uur (dat kostte toen in Keulen waar ik woonde, twaalf mark)* Henkie
Swankhuizen uit de Voorstraat heeft eens enkele weken de school verzuimd om
aardappels te krabben, waar hij veel geld mee verdiende, voorste rij:
Henkie Klifman uit Brucht, nu waarschijnlijk Henk, aan de Stationsstraat* Bertus
Slot uit Oud-Lutten kon goed leren* Gerrit Borneman uit Ane* met Gerrit Jan
Borneman (niet op de foto) van het Oosteinde moest ik eens om 12 uur voor straf
in de klas blijven zitten met de armen over elkaar. Na korte tijd komt zijn vader het
Mulopaadje af en staat voor het raam: 'Woar blievie, wi-j mut ett'n!' Gerrit Jan
durfde alleen met zijn hoofd te schudden. 'Ow moe hef 't ett'n al op de toafel stoan,
d' eerappel wordt kold, aj niet in de rappigheid komt, haal (aa uitspreken als in
maar) ik oe op!' Daarna hoorden wij Borneman in de gang ongeveer hetzelfde
zeggen tegen de voor ons almachtige meesters (hier kan ik moeilijk meneren of
zoiets zeggen), dan ging de deur open en Gerrit Jan vloog eruit. Ik kon ook naar
huis gaan.* Evert Snoeyink uit Radewijk.
Rectificatie:
In de vorige bijdrage is op blz. 16 een vergissing begaan.
Het moet niet zijn Henk de Groot, maar Herman de Groot.
De leerling naast hem is Seine Weitkamp die niet vermeld werd.
13

Het gezin rouwde G. Jonkhans-Kampman
Een vervolg op 'Het hennekleed' in ons blad (12-4-1995).
- Gedurende de dagen tussen het overlijden en de begrafenis van een huisge
noot, werd het gezin voortdurend bijgestaan en daadwerkelijk geholpen door
de buren in de buurtschap.
Op boerderijen namen de buren het melken en verzorgen van het vee op zich,
ook het erf werd bijgehouden. Eventuele boodschappen in Hardenberg werden
door hen gedaan. De familie kon zich daardoor rustig voorbereiden op de komende
begrafenis en het ontvangen van familie en andere belangstellenden.
- Het 'rouwen' nam een grote plaats in. Ofschoon men in deze streken door
gaans al sober en donker gekleed ging, werden tijdens de rouwtijd nog specia
le accenten daaraan toegevoegd. Ook in Drenthe en de Gelderse Achterhoek
golden deze 'ongeschreven' gewoonten.
Men had naast de 'gewone' kleding altijd wel 'rouwgoed' achter de hand in het
kabinet.
De vrouwen droegen in de rouwtijd, die voor de naaste familie een jaar en zes
weken duurde, geen witte mutsen met ingeweven bloemen en kant aan de Val'.
Men gebruikte nu de 'slichte' muts, zonder kant, gemaakt van fijn geweven
katoenen batist, niet doorzichtig. (Slicht = oud Hollands voor eenvoudig)
Bij gelegenheden droeg men daarover een
'huudtien' een zwart 'kapje' opgemaakt met
zwarte crèpe, en lange zwarte linten, die aan
weerszijden langs het gezicht los hingen en op
de borst van de draagster in een platte strik eindigden.
Een mooi voorbeeld hiervan is te zien in
de mutsenvitrine van de Oudheidkamer aan de
Voorstraat te Hardenberg. Het 'jak' was ook
aangepast aan de rouw. Geen opzichtige
glanzende knoopjes of zijden panden (toch alles
zwart!) maar een sober zwart wollen jak, zonder
versiering, evenals de rok.
Ook het bijbehorende knoopdoekje 'knupduukie',
een halsdoekje, was stemmig in zwart
en wit.
Zwarte mutsenbellen en een zwarte broche
waren toegestaan. Later in de rouwtijd werd de
sobere witte muts vervangen door een tulen muts, al iets doorzichtig, maar nog
zonder kant.
Hierbij werden zilveren mutsenbellen en een zilveren broche gedragen, halve
of lichte rouw genoemd.
Ook het jak, nog steeds zwart, was iets meer versierd met bijv. zijden panden.
Men zei in die tijd wel: met zwart goed ben je altijd voor alle gelegenheden
klaar. Men voelde zich 'stil' deftig, de sieraden gaven de fleurige of sombere accenten
wel aan!
14

De mannenkleding was uiteraard ook zwart, het trouwpak deed lange jaren
dienst.
Ten teken van rouw droegen de mannen wel een 'druifje' aan de pet, dit was
een kunstig verwerkt knoopje, terzijde van de klep. Hoge zijden hoeden werden
door de meer gegoeden gedragen, men schafte ze met het trouwen aan.
- Ook de kinderkleding was zwart, zeker bij de begrafenis.
Droeg men later in de rouwtijd iets minder donkere kleding, dan werd toch ten
teken van rouw een zwarte ± 8 cm. brede band om de bovenarm gedragen.
Ook een zwart ruitvormig stukje stof werd wel op de mouw genaaid, ten teken
van rouw naar buiten toe.
- Oudere mensen kwamen bijna niet meer uit de 'rouw', men bleef daarom de
rouwkleding maar doordragen. Ook in Staphorst komt dit voor, de oudere vrouwen
dragen geen 'rode 'geblokte' doeken meer, het merendeel houdt zich bij
'blauw', ook als er geen directe aanleiding voor is.
- De huisnaaisters in buurtschap of dorp kregen het vaak extra druk als er een
sterfgeval was. Steeds was hun motto: 'Rouwgoed gaat voor'.
De begrafenis
Op de dag van de begrafenis kwamen de buren alweer vroeg naar het sterfhuis.
Ze zorgden voor voldoende zitplaatsen voor de te verwachten genodigden. De
rouwdienst werd destijds aan het sterfhuis gehouden. Vooraf kreeg men koffie
met koek of brood aangeboden. De genodigden waren soms al heel op tijd van
huis vertrokken, men reisde minder snel dan tegenwoordig!
De naaste familie van de overledene had plaats genomen in de grote keuken en
werd van koffie voorzien door de naaste buren. Dit was een ongeschreven wet.
De andere buren bedienden de genodigden die op de deel, aan lange tafels op
schragen en met wit 'kastpapier' bedekt een plaats hadden gevonden. Tegen
het middaguur hield de voorganger (dominee of ook wel een godsdienstonderwijzer)
een overdenking.
Hij stond bij die gelegenheid altijd bij de deur, die het voorhuis van het achterhuis
scheidde, zodat hij te verstaan was in de keuken en op de deel. De
dienstdoende buren staakten uiteraard nu even hun bezigheden en 'schaarden'
zich onder het gehoor.
- Na de overdenking werd de overledene naar de deel gebracht, voor een laatste
afscheid.
Door de baanderdeuren, die meestal naar de weg gekeerd waren, werd de
dode door de buren uitgedragen naar de gereedstaande wagen.
Vóór 1940 waren dat in de buurtschappen nog gewone boerenwagens, waar
men de kist opplaatste.
Ter versteviging werden schoven stro aan de zijkanten gelegd. Een zwart kleed
dekte de kist.
Sommige buurtschappen hadden gezamenlijk een zwartkleed aangeschaft,
maar men kon dit ook bij de koster van de kerk huren, aldus historicusmeester
W. Veldsink uit Heemse.
Men 'volgde' in koetsen (als men die had) maar wie kon lopen, ging te voet naar
het kerkhof.
15

De route was bepaald. Men kende vroeger speciale doo-wegen. - Op bepaalde
plaatsen langs de weg stonden nog belangstellenden te wachten, men 'volgde'.
In één van de verslagen van de Lijkwagenvereniging 'De laatste eer' te
Radewijk, opgericht 12 mei 1947, wordt vermeld, dat bij slecht weer een tweede
paard voor de wagen werd gespannen op kosten van de vereniging. Men
had enkele onverkwikkelijke ervaringen opgedaan tijdens een begrafenis, stond
er letterlijk. Bij hevige sneeuwval en een slechte weg. Ook vond ik een
aantekening, dat het mogelijk moest zijn voor de familie om het laatste gedeelte
van de route naar het kerkhof te Hardenberg te voet af te leggen. Er werd dan
uitgestapt 'bij het brugje over de Radewijkerbeek te Baalder'. Volgde men de
route via de Hogeweg vanuit Radewijk, dan stapte men bij 'Koops aan het kanaal'
uit.
Bij het naderen van de stoet, begonnen de klokken van de Ned. Herv. Kerk te
Hardenberg te luiden.
Bij de begraafplaats stonden ook nog belangstellenden te wachten voor de begrafenisplechtigheid.
Er werd gelegenheid gegeven te spreken bij het graf. In
sommige gevallen werd er gebruik van gemaakt.
Een familielid of goede bekende bedankte daarna de aanwezigen, waarna de
predikant de plechtigheid besloot.
De familie keerde daarna met de buren terug naar het sterfhuis, waar de buurvrouwen
inmiddels een broodmaaltijd hadden klaargemaakt. Ook de 'luiken'
voor de ramen waren weer in de gewone stand gezet, dit was een vaste
gewoonte na een begrafenis.
De meest naaste familie bleef nog een tijd bijeen, de gesprekken werden afhankelijk
van de betreurde overledene toch wat algemener.
Men had nog geen sociale voorzieningen destijds, reden waarom familie en ook
buren onderling elkaar een 'goave' letterlijk ter hand stelden, dit was een afgesproken
geldbedrag ter bestrijding van de gemaakte onkosten bij het sterfgeval.
Nog eerder werd alles in natura gegeven: brood, boter, koffie, melk en kaas. In
moeilijke maar ook in vreugdevolle tijden was de buurtschap er voor elkaar. Met
het oprichten van de zgn. lijkwagenverenigingen kwam er meer 'lijn' in de
begrafenisplechtighe-den
op het platteland. Er werd
een lijkwagen aangeschaft,
er kwam een vaste
'voerman' en men schafte
later ook enkele volgrijtuigen
aan. De leiding van
een begrafenis kwam in
handen van een zgn. aanspreker.
In overleg met de
familie en de buren regelde
deze man de begrafenis.
16

Hij kreeg daarvoor een vaste vergoeding van de vereniging. In 1962 was dat nog
geen twintig gulden... per begrafenis...
Later ging men over op lijkauto's, men maakte daarvoor gebruik van de diensten
van een plaatselijke begrafenisondernemer.
De rouwdiensten aan huis, werden langzamerhand vervangen door samenkomsten
in de kerk of door bijeenkomsten in een aula. De buren hebben daar nog
steeds een taak.
Veel is er veranderd in de buurtschappen, maar de onderlinge hulpvaardigheid is
nog steeds aanwezig!
G. Jonkhans-Kampman.
Uit het leven van een Joodse jongen
in Oorlogstijd Izak Kan
In de vorige bijdrage lazen we dat Izak Kan bij Schonewille aan het Zwinderse kanaal
kan blijven slapen. Hij ontmoet daar zijn neef Jo die is ondergedoken bij de
familie Steendam zonder te vertellen dat hij Jood is. Jo wil daar graag weg. In
Coevorden zijn veel familieleden van Izak Kan opgepakt. Zijn vader is in het ziekenhuis.
Schonewille gaat naar Coevorden om poolshoogte te nemen. Veel zal Izak niet
kunnen doen voor zijn ouders. Door de komst van een verpleegster besluit hij niet
meer op de terugkeer van Schonewille te wachten, maar met Jo naar
Hardenberg te vertrekken.
Bij Steendam
Op mijn kloppen wordt niet direct opengedaan. Iemand nadert in de gang en
vraagt: 'Ben jij daar, Isie'? Het is Jo. Op mijn bevestiging komt hij naar buiten. Ik
vertel hem dat Schonewille naar Coevorden is gegaan en dat Heins volgens afspraak
opgebeld heeft. 'Je kunt met me mee gaan Jo'. 'Onmogelijk' is zijn
antwoord, de Steendams zijn niet thuis. Zo kan ik niet weggaan. Dat kan ik ze
niet aandoen. Ze waren gisteravond al zo geschrokken toen ik er bij hun
thuiskomst niet was. Ze dachten dat ik in een valstrik gelokt was en trouwens,
waar moet ik dan heen?'
'O, ik zal naar de onderwijzer gaan en dan blijf jij vannacht bij Mulder in Baalder',
stel ik hem voor.
Maar Jo antwoordt resoluut: 'Nee, dat doe ik niet, zoiets moet veel beter afgesproken
worden!'
Nou ja, eigenlijk heeft hij gelijk, maar het is een grote teleurstelling voor mij. We
praten nog even met elkaar, over onze ouders, over mevrouw Dikkers uit
Hoogeveen die ook naar Westerbork getransporteerd is en over de familie
Zilverberg. Telkens vraagt Jo om er toch vooral bij Heins op aan te dringen dat hij
hem bij de Steendams weghaalt.
Het is al half tien als we afscheid nemen, eigenlijk veel te laat. Ik rijd het donker
in. Hoe dichter ik Coevorden nader, des te slechter wordt de weg. Tot mijn grote
schrik bemerk ik dat mijn achterband snel leegloopt. Wat nu? Daar sta ik in de
berm van de weg op enkele kilometers van Coevorden met een lekke band. Als ik
wanhopig om mij heen kijk zie ik in de verte twee witte ogen naderen, ogen die
17

met de seconde groter worden. Dat moet Schonewille zijn! Als de auto nog ver
van mij verwijderd is begin ik al te schreeuwen: 'Schonewille, Schonewille!' Ik
roep harder, ik schreeuw vertwijfeld...tevergeefs!
Het monster raast me voorbij, ik zie het achterlicht verdwijnen om de bocht, het
motorgeronk sterft weg en sta weer alleen met mijn fiets in het donker. Wat moet
ik beginnen? Wie zou me kunnen helpen? Dan schiet me te binnen dat hier in de
buurt een van onze klanten moet wonen. Misschien kan die mij helpen. Na een
fikse wandeling sta ik voor het winkeltje en loop naar de zijdeur. Op mijn kloppen
klinkt veraf een stem: 'Wie is daar?' 'Mag ik binnenkomen?' is mijn antwoord, 'ik
durf hier buiten mijn naam niet hardop te noemen'. 'Nee, ik moet eerst weten met
wie ik te maken heb', wil de man binnen weten. Zijn gezicht wordt zichtbaar vlak
bij het raampje in de deur.
'Ik ben van Kan' uit Coevorden', zeg ik bijna fluisterend, 'ik heb een lekke band,
kunt u me ook helpen? Ik moet vanavond nog naar Hardenberg. Hier in de buurt
van Coevorden blijven is veel te gevaarlijk voor me. Ik heb dringend hulp nodig!
Het gaat om mijn leven!. Binnen hoor ik twee stemmen. De man en zijn vrouw beraadslagen
wat hen te doen staat. Ik kan niet alles horen wat ze zeggen, maar
het woord fiets vang ik meerdere keren op. Een fiets tegenover een mensenleven.
Dan hoor ik hoe een grendel van de deur geschoven wordt, de deur gaat
open. Een mannenhand trekt mij het huis binnen. Ik herhaal mijn verzoek: 'Heeft
u een fiets voor mij? U krijgt hem zo gauw mogelijk weer terug, als het enigszins
kan vóór woensdag'. De man verdwijnt in het achterhuis en komt even later terug
met zijn fiets. 'Neem maar mee', zegt hij, 'dan doen wij ook wat goeds'. Zijn vrouw
knikt mij bemoedigend toe. Even later kan ik mijn weg vervolgen op een andere
fiets die veel beter is dan de mijne. Tegen elf uur ben ik terug bij Mulder in
Baalder. Ze zijn gelukkig nog op. Ik vertel over mijn tocht en verlang naar rust.
Morgen is het zondag. Dan zal ik met Wessels spreken en alles te weten komen
over mijn vader in het ziekenhuis en het vertrek van mijn moeder naar
Westerbork. Dan zal ik ook horen of ik nog iets voor hen kan doen. De afspraak is
dat hij om half drie in
Baalder zal komen. Met die
gedachten slaap ik in.
Zondagmorgen
Al vroeg komt een zwager
van Mulder met zijn vrouw
uit Coevorden. Die zullen
de hele dag blijven. Ik vraag
hen van alles maar ze
kunnen me weinig nieuws
uit Coevorden vertellen.
Tegen half drie zit ik boven
in spanning naar meneer
Wessels uit te kijken.
Het wordt kwart voor drie...
drie uur... Izak Kan vindt een toevlucht bij Mulder in Baalder
18

Om half vier geef ik de hoop op dat hij nog zal komen. Mijn teleurstelling is groot.
Dan bedenk ik dat de zwager van Mulder uit Coevorden komt. Ik zal hem een
brief voor Wessels meegeven en daarbij ingesloten een brief voor mijn vader. Ik
vraag Wessels zijn uiterste best te doen dat mijn vader zo lang mogelijk in het
ziekenhuis blijft. Hoe langer ze hem daar houden des te groter is de kans dat mijn
moeder in Westerbork zal blijven en niet verder getransporteerd wordt. De brief
aan mijn vader is de moeilijkste die ik ooit in mijn leven geschreven heb.
Als het vijf uur is geworden zit ik nog een poosje in de huiskamer. Dan wordt het
langzamerhand tijd om op te stappen.
Maar eerst moet er gegeten worden. Om zeven uur sta ik kant en klaar. Toch vertrek
ik niet voor half acht, als het echt donker is. Als ik door Hardenberg rijd hoor
ik de toren acht uur slaan. Op deze zondagavond is er veel volk op straat. Ik denk
terug aan de tijd dat wij ook door de straten paradeerden. Nu zie je geen Joden
meer, maar ze wonen er nog wel. Als ik langs het huis van De Bruin fiets bekruipt
me de lust om er, al is het maar heel even, naar binnen te gaan, even in een
Joods gezin te zijn, vijf minuten maar met hen te praten. Ik weeg het vóór en
tegen af en voordat ik het weet heb ik al aangebeld. Dit bezoek is natuurlijk niet
van gevaar ontbloot, leder moment kan immers de Gestapo hier binnenvallen.
Voetstappen klinken in de gang, iemand kijkt door het ruitje.
'Wie is daar?' Wat een angst klinkt uit die stem! 'Goed volk. Ach
laat mij binnen'.
'Ik moet weten wie u bent'. Ik fluister mijn naam. De deur wijkt iets. Even later sta
ik in de gang en maak mij volledig bekend.

De Bruin kijkt mij doordringend aan. 'Een Joodse jongen 'mompelt hij. Weldra zit
ik in de kamer tegenover het echtpaar De Bruin.
Hoewel van middelbare leeftijd zien ze er oud uit. Ik stel mij voor dat ze zo iedere
avond in de kamer zitten, wachtend op wat hen te wachten staat. Wat zal eerder
komen: het einde van de oorlog of de komst van de Gestapo? Het is niet moeilijk
te raden.
Toch glanst er iets van hoop op hun gezichten, de hoop die het Oude Volk door
alle eeuwen gekenmerkt heeft en, ondanks alles, elke ramp heeft doen overleven.
Zacht praten we wat. Over hun twee zoons die al weggevoerd zijn naar
Polen en waarvan ze niets meer hebben gehoord. Ik ken ze. Lion en zijn broer
zaten met mij in het kamp Linde. Ik heb ze daar gesproken. Als ik De Bruin
vraag of hij niet wil onderduiken schudt hij het hoofd. Zijn antwoord is kort:
'Neen!'
'Maar u hebt nu nog twee kinderen in huis. Laat die dan onderduiken', pleit ik, 'ik
kan u het adres geven van iemand die mij ook helpt. Ik weet zeker dat hij het
graag doen zal.
Vorige week zijn twaalf mensen in Coevorden opgepakt die op het punt stonden
onder te duiken. Er zijn zeker plaatsen vrij'.
'Neen', volhardt De Bruin met klem, 'als het moet wil ik met mijn gezin sterven'.
'Goed, voor uzelf hebt u misschien gelijk, maar de twee kinderen die nog hier zijn,
die willen toch graag leven, laat u die dan gaan'.
'Neen' herhaalt hij, 'wij willen bij elkaar blijven'. Ik pleit nog hartstochtelijk voor de
jeugd die wil leven, een pleidooi van de jeugd tegen de ouderdom die zo dicht bij
de dood staat. De Bruin ziet mij liefdevol aan. 'Beste jongen', zegt hij zacht, 'ons
besluit staat onwrikbaar vast'. In het huiselijk vertrek valt stilte. Dan slaat de pendule
half negen. Ik schrik op en vertel dat ik naar mijn onderduikadres moet. Als
ik afscheid neem drukt De Bruin mij stevig de hand. 'Houd moed beste jongen',
zegt hij, 'fijn dat je vanavond bij ons was'. Een half uur later ben ik bij de
onderwijzer waar ik die nacht blijf slapen.
De volgende morgen aan het ontbijt hoor ik weinig goede berichten. Andries
Kalter, mijn Joodse vriend die ook bij de onderwijzer is ondergedoken, wil enkele
dagen naar huis. Dat is natuurlijk erg gevaarlijk voor hem. De onderwijzer maakt
een opmerking die ik niet helemaal begrijp. Hij zegt: 'Andries, dat je naar huis
gaat is nog daar aan toe, maar het andere dat je doen wilt, kerel, weet wat je begint.
Terwijl ik zit te denken over de betekenis van dat 'andere' hoor ik hoe voor
het huis een auto stopt. Het is Heins. Als hij binnen komt geeft hij Andries een
pakje. Later blijkt dat daar een revolver in zit.
Heins schudt mij de hand. Ik vraag hem wanneer er voor Jo een andere plaats
komt. Heins antwoordt dat er hard aan gewerkt wordt, maar dat het moeilijk is
een goede plaats voor hem te vinden.
In het gesprek hoor ik ook dat mijn neef Hartie met z'n gezin is weggevoerd naar
Polen. Als Heins vertrokken is wil Andries ook weggaan. De onderwijzer drukt
hem op het hart om voorzichtig te zijn. 'Kerel, zegt hij, 'je bent oud en wijs genoeg
om te weten hoe gevaarlijkje plan is'. Andries, met een verbeten trek op zijn
gezicht, is vastberaden.
20

'Ik zal het klaarspelen' zijn de laatste woorden bij zijn vertrek. Wij kijken hem na
als hij wegfietst.
Als hij uit het gezicht verdwenen is hoor ik van de onderwijzer wat hij van plan is.
Hij wil een aanslag plegen op de man die de deportatie van Joden in Coevorden
geleid heeft, een zekere De Kruif. 'Die gaat er aan', heeft hij gezegd. Een paar
uur later is het ook voor mij tijd om op de fiets te stappen. Ik rijd kalm, zonder
haast. Niets heb ik voor mijn ouders kunnen doen. Dit is het eind van mijn missie.
Straks zit ik weer op de boerderij, alleen en verlaten. Mijn reis is mislukt,
verloren heb ik deze slag. Het is of een rotsblok op mij neervalt. Zelf heb ik het er
goed afgebracht tot nu toe, maar mijn ouders... nooit zal ik hen weerzien. Hartie
en zijn vrouw Mini zijn al weg naar het Oosten, hun ouders zullen spoedig volgen,
m'n vader wordt straks uit het ziekenhuis ontslagen. Daarna zullen mijn ouders
weggevoerd worden, misschien zijn ze al weg. Verloren, voor altijd verloren.
Alles is nutteloos geweest. Het stormt in mijn binnenste. Na enkele minuten
kom ik tot rust als ik langs het kanaal fiets. Heb ik niet steeds m'n ouders
voorgehouden dat ze zich over mij niet ongerust moeten maken? Ik ben nog
hun enige hoop.
Ze rekenen erop dat ik me er doorheen zal slaan. Bij alle leed is dit het enige
waaraan ze zich vastklampen. Ik zal doorzetten en vechten tot het uiterste tegen
die rotmoffen. Die zullen mij er niet onder krijgen! De tocht gaat voort naar mijn
onderduikadres.
Het is kwart over negen als ik bij Nijland op de deel sta. De familie zit in de kamer
waar ik altijd slaap bij de warme kachel. Van mijn droevige overpeinzingen is
niets meer te bemerken. Ik doe mijn jas uit en ga zitten. Niemand vraagt hoe het
met mij gegaan is op mijn tocht. Na enige tijd van stilzwijgen zegt Dientje: 'Ja, je
bed is weg Johan, dat is weer terug naar Pieters'.
'We hebben besloten dat je weer naar Lodeweges terug moet gaan', zegt Gait
Jan daarop.
'Waarom?', vraag ik argeloos verwonderd, 'Lodeweges kan me op 't ogenblik niet
hebben, die heeft er al zes in huis'.
'O, dat hindert niks! Wie er zes in huis heeft kan er ook wel zeven hebben. We
hebben toen afgesproken dat je hier twee of drie weken zou blijven en nu ben je
er al vijf. Ons besluit staat vast. Je kunt hier niet langer terecht'. 'Maar dat kan
toch niet', stamel ik verbijsterd, 'jullie kunnen me toch zo niet op straat zetten?
Jullie weten toch in welke positie ik verkeer. Dat moet toch allemaal eerst
geregeld worden?'
'Ja, dat kan wel zijn, maar het is onze schuld niet, als we nu niet zo handelen raken
we je nooit meer kwijt. Als ik jou was zou ik maar zo vlug mogelijk weggaan,
anders wordt het zo laat. Er is hier ook geen bed meer waar je op slapen kunt'.
Grote God, ze gaan me op straat zetten! Ik sputter nog heftig tegen. 'Het is al half
tien geweest. Laat mij dan tot morgenavond blijven, dan heb ik vanaf half acht de
tijd om iets anders te vinden'. Maar deze mensen zijn onwrikbaar in hun besluit.
De angst voor de dreigementen van de bezetter voor hen die Joden verbergen is
bij de familie Nijland groot. Tegenover Lodeweges hebben ze misschien wel gelijk,
maar het is geen werk om me 's avonds zo laat nog op straat te zetten. Maar
heb ik niet tegen mijzelf gezegd dat ik zou vechten? Vooruit dan maar.
21

Ik wist toen nog niet dat het zo gauw nodig zou zijn. Welja, er kan nog meer bij.
Mij krijgen ze er niet onder! Ik zie mijn weg al weer voor mij uitgestippeld. Eerst
naar Lodeweges in Wierden en als ik daar niet terecht kan naar de onderwijzer.
Ik pak mijn boeltje bij elkaar. Bij het afscheid, waarbij Gerrit Jan me nog een rijksdaalder
in de hand stopt, is alle opstandigheid uit mij verdwenen. Even later ben
ik weg naar Wierden.
Onderweg moet ik om mijzelf lachen, maar dan als een boer die kiespijn heeft. Ik
heb immers overal verteld dat ik een goed onderduikadres had en nu sta ik op
straat.
Bij Lodeweges aangekomen is het daar in huis een drukte van belang. Vluchtig
maak ik kennis met twee lotgenoten en leg Lodeweges mijn situatie uit.
Onderdak kan hij me met geen mogelijkheid verlenen dat zie ik duidelijk in. Het
huis is overvol. Dodelijk vermoeid zit zijn vrouw, die in verwachting is, op een
stoel. 'Je moet ze boven en beneden eten brengen en achterna sjouwen met de
po' klaagt ze. Een echtpaar wil dringend met Lodeweges spreken. Ik hoor hem in
de aangrenzende kamer tegen hen zeggen dat als ze niet tevreden zijn, zij het
huis wel mogen verlaten. 'Ach, dat zijn mensen die zich niet kunnen aanpassen
en nergens kunnen aarden', zucht mevrouw Lodeweges. Ik besluit om maar
weer gauw te vertrekken. Hier is 't niets gedaan. Het is tien uur als ik het
overbevolkte huis verlaat, dezelfde weg terug, zo hard als ik kan jagend door het
donker, richting Bergentheim.
Bij een foto van de familie De Bruin c Lina
Izak Kan komt bij de familie De Bruin in de Voorstraat, op de hoek van de
Fortuinstraat. Daar was hun woning en drukkerij gevestigd. U ziet hier een foto uit
gelukkiger dagen, waarop we de volgende personen zien: staande (v.l.n.r.): Een
onbekende gast, Ru de Bruin. Hij was wethouder en waarnemend burgemeester
in 1940. Op 7 augustus 1940 komt het bevel in de plaats van deze Israëliet een
andere persoon in deze
functie te benoemen op last
van de Duitse bezetters.
Naast hem staat zijn dochter
Roset de Bruin, geb. 15-
9-'16 volgt Hillie Dekker, die
dienstbode was bij de
familie. Haar broer Hendrik
Dekker werkte als
letterzetter bij De Bruin. Wie
rechts naast haar staat is
onbekend.
We zien mevrouw De Bruin
op de stoel. Daarvoor zitten
vijf jongens.
22

De buitenste twee zijn onbekend. De drie in het midden zijn: Mennie geb. 20-10-'21,
omgekomen in Auschwitz 30-9-'42.
Naast hem Lion de Bruin, geb. 29-3-'18, omgebracht in Auschwitz 30-9-'42. De derde
zoon is Alex, geb. 26-11 -'27, gedood in Sobibor 28-5-'43. Roset werd omgebracht op 9-
7-'43. De rest van de familie werd ook weggevoerd. Duitse soldaten haalden hen op met
een vrachtwagen.
Groenteboer Meijer en anderen verboden hun kinderen naar dit gruwelijke gebeuren te
kijken. Allen werden in een concentratiekamp omgebracht. Niemand keerde terug.
In aansluiting hierop een schoolfoto uit 1926
Op deze foto van leerlingen die in 1926 de Openbare School te Hardenberg bezochten
zien we ook kinderen van De Bruin die behalve de uitgever van het blad 'De Vechtstreek'
ook wethouder was en loco-burgemeester. U leest over hem en zijn gezin in het artikel
van Izak Kan. Op de foto zien we naast drie kinderen van De Bruin:
boven (v.l.n.r.) 1. Roset de Bruin, 2. Bertha Breukelman, 3. Hilligje Baarslag, 4. Dina
Nijzink, 5. Marie Nijzink, 6. Dinie Nijzink.
(daaronder): 1. Meester Eises, 2. meester Graatsma, 3. Mennie de Bruin, 4. Albert
Breukelman, 5. Gerrit Baarslag, 6. Woelders, 7. Freek Baarslag, 8. Jan Breukelman, 9.
Herman Jansen, 10. juf Boerrigter, 11. meester Gaasbeek.
(derde rij): 1. Zwaantje Frijling, 2. Jurrie Nijzink, 3. Lion de Bruin, 4. Harm Breukelman, 5.
Jopie Leijendekker, 6. Freek Zweers, 7. Willem Breukelman, 8. Klaasje Baarslag,
9. meester Zweers.
23

(vierde rij): 1. Bernard Koeslag, 2. Herman Breukelman, 3. jongetje Woelders, 4. Jopie
Graatsma, 5. Hans Nijzink, 6. Eef Nijzink, 7. Albert Breukelman, 8. onbekend, 9. Aaltje
Meijer.
(onderste rij): 1. Mina Breukelman, 2. Marie Eefting, 3. Piet Frijling, 4. Marie Frijling, 5.
Mina Grendelman, 6.... Breukelman.
Met dank aan mevrouw H. Dekker uit Dalfsen en G.J. Kedde uit Enschede voor
de foto's en de namen.
De Molen 'Windlust' in Radewijk jan Woertel
In het jaar 1861 waren er zeven boeren in Radewijk, waaronder Jonkhans
(Stobbenboer), Jonkhans (Hanekamp), Broekroelofs en Beenen. (nu Roelofs) In
datzelfde jaar liet Jan Antonie van Housselt de eerste molen bouwen in
Radewijk. Dit gebeurde met geldelijke steun van zijn zwager Bouwhuis die gemeentesecretaris
was van Gramsbergen, (van Housselt was getrouwd met
Everdina Klazina Bouwhuis)*
De van Housselts kwamen van oorsprong uit Frankrijk en waren volgens de overlevering
Hugenoten. Ze trokken naar België en hebben daar in de plaats Oesselt
gewoond. Vandaar waarschijnlijk deze achternaam. Ze kwamen uiteindelijk in
Nederland terecht. Van Housselt is nog jachtopziener geweest bij de baron van
Palland. In 1833 werd Jan Antonie in Ommen geboren.
Toen deze Jan Antonie met de plannen voor de molenbouw rondliep moet hij gedacht
hebben: 'Ik kan geen zeven boeren onderhouden, maar zeven boeren mij
misschien wel!'
Helaas heeft hij niet lang molenaar in Radewijk mogen zijn. Na een bezoek aan
een kermis in Gramsbergen raakte hij te water en verdronk jammerlijk. Zijn weduwe
Everdina Klazina Bouwhuis en haar zes kinderen verhuisden in 1869 naar
Gramsbergen. De molen werd daarna aan verschillende personen verhuurd.
O.a. aan Pas en H.J. Kampherbeek. Deze laatste was afkomstig uit Drente en
van beroep bakker.
Na de huurperiode bleef hij in Radewijk wonen en kocht daar een stuk grond. (Op
die plek woont nu mevrouw Tjeerde, eerder J. Kampherbeek) H.J. Kampherbeek
begon in Radewijk een boerderijtje, bakkerij en winkel.
In 1876, vermoedelijk tijdens de huurperiode van Kampherbeek, werd de molen
door de bliksem getroffen. Het moet een angstaanjagend schouwspel geweest
zijn, de molen in lichterlaaie tegen de donkere onweerslucht.
De familie Van Housselt kocht in datzelfde jaar een afbraakmolen.
Dit was een oliemolen die in Oosterhesselen gestaan had. Deze werd in
Radewijk weer als korenmolen opgebouwd.
De huurperiode van Kampherbeek duurde tot 1890 toen een zoon van van
Housselt de molen in eigen beheer nam: Hendrik van Housselt werd de nieuwe
molenaar van Radewijk.
In Venebrugge woonde omstreeks die tijd de accijnscommies ter Voorde.
Hij was afkomstig uit het Drentse Vries waar zijn vader brugwachter was. (Deze
was weer afkomstig uit de buurt van Drachten (Haulerwijk)
24

Tijdens zijn verblijf in deze streek leerde hij de zuster van molenaar Hendrik van
Housselt kennen met wie hij na verloop van tijd trouwde. Hun zoon Jan Antonie,
genoemd naar zijn grootvader werd in Venebrugge geboren. Daarna woonde het
gezin in Gramsbergen.
Er werd nogal eens van standplaats veranderd en zo kon het gebeuren dat het
gezin verhuisde naar Oldenzaal en daarna naar Schiedam, waar Jan Antonie de
H.B.S. bezocht. Hij kreeg tenslotte een kantoorbaan in Rotterdam. Om gezondheidsredenen
zou hij in 1901 naar Radewijk gekomen zijn om bij zijn oom
Hendrik de molenaar weer wat op verhaal te komen. Het beviel Jan Antonie goed
in Radewijk waar hij als kind al veel geweest was. Oom Hendrik had geen kinderen
en dus geen opvolger.
Het molenaarsvak trok Jan Antonie zo aan dat hij besloot te blijven! In
plusminus 1905 werd hij door aankoop eigenaar van de molen. De molen
'Windlust' die daar zo mooi midden in de heide stond, omringd door een
netwerk van zandweggetjes waarlangs de boeren hun graan en boekweit
brachten.
Jan Antonie had direct in 1905 al gemerkt dat de molen niet in allerbeste staat
verkeerde en moest daarom meteen van een nieuwe kap voorzien worden. Uit
deze tijd stamt een verhaal dat zich bij
de molen afspeelde tijdens het verharden
van de Radewijkerweg in 1906.
Dit verhaal heeft te maken met het
paard van 'mulder' ter Voorde dat bekend
stond om zijn geweldige trekkracht.
Het verharden van wegen gebeurde
vroeger op een eenvoudige manier. Er
werden lorries op rails gebruikt voor
zandtransport die door de arbeiders zelf
geduwd moesten worden. Zo gebeurde
dit ook in Radewijk. Vroeger werd er
nogal eens gewed. Zo werd er een
weddenschap afgesloten tussen de
molenaar met zijn sterke paard en de
arbeiders die dagelijks achter die zware
lorries duwden. Er werd gewed om een
liter jenever dat het paard dertig lorries
achter elkaar kon trekken met in elke
lorrie een mud zaad! Het paard trok de
lorries en de jenever ging naar de
molenaar! De Radewijkerweg is
Jan Antonie ter Voorde, gehuwd met
overigens al zeer oud. In 1673 trokken al
Hanna Hagedoorn en hun zoontjes Jan
Munsterse soldaten over deze weg recht Gerhard en Lodewijk.
op de verlaten schansen in Loozen aan. Jan Gerhard trouwde 11 juni 1946 met
Deze soldaten van bisschop Bernhard Everdina Hamberg.
van Galen waren op weg naar het Hun dochter Johanna Margaretha, ge-
kasteel te Gramsbergen. Het doel van huwd met Johan Nijeboer, woont evenals
de bis-
de ouders, op het molenen".
25

schop was om eerst Gramsbergen en daarna de vesting Coevorden te veroveren.
Een andere anekdote uit de geschiedenis van de molen vertelt dat één van de
molenaars voor een fles drank een keer met de wieken is rondgegaan... Tot aan
de eerste wereldoorlog (1914) kwam er veel maalwerk uit Duitsland, o.a. uit
Heesterkante en Wielen.
Inmiddels was Jan Antonie ter Voorde gehuwd met Hanna Hagedoorn. Jan
Gerhard, de huidige molenaar werd geboren in 1917. In 1925 werd de houten
as vervangen door een ijzeren. In 1934 kreeg de molenaar het wat
gemakkelijker toen zoon Jan Gerhard mee ging helpen. Nog later ging ook
jongere broer Johan meehelpen, want naast de molen was er ook nog een
boerderij te bewerken.
In 1937 moest Jan in militaire dienst. In 1940 vocht hij bij de Grebbeberg en werd
daar krijgsgevangene gemaakt. Tot 10 juni 1940 verbleef hij als zodanig in
Luckenwalde, dat ten zuiden van Berlijn ligt. Drie jaar geleden bracht hij er samen
met zijn vrouw een vakantie door.
In het jaar 1967 werd de molen weer voorzien van een nieuwe kap terwijl de romp
van de molen met nieuw riet bedekt werd.
De ter Voordes maakten in de stormnacht van 2 op 3 januari 1976 spannende
uren mee. Men had niet op zoveel wind gerekend, dus de molen stond alleen op
de 'vang' (rem) en begon door de harde wind door te trekken. Met drie man zijn ze
op de molenbelt waar je door de orkaankracht nauwelijks kon staan, bezig geweest
met het bevestigen van kettingen aan de wieken. Begin 1981 werd de molen
van binnen gerestaureerd o.a. voorzien van een nieuwe zolder en de 2 maalstoelen
met 1 uitgebreid.
Het jaar 1986 is een zwarte bladzijde in de geschiedenis
van het molenaarsgezin ter Voorde.
Hun 26-jarige zoon Jan, die in september 1985
getrouwd was, en al enkele jaren als opvolger in
het bedrijf werkzaam, verongelukte op 5 mei 's
avonds bij een verkeersongeval. Zijn vrouw raakte
ernstig gewond. Dit gebeurde op enkele kilometers
afstand van de molen. Tijdens deze periode stond
de molen in rouwstand. Er volgde een moeilijke en
onzekere tijd voor de familie en de molen.
In datzelfde jaar ontdekte men een breuk in één
van de roeden (wieken) Eerst werd dit gelast maar
later werd deze roe vervangen in 1987.
De molen in 1967.
De houten kapbedekking is verdwenen. De staartbalk,
schoren en de korte spruit zijn weer aangebracht.
26

De molen in
rouwstand.
Een dochter van Jan ter Voorde, Jo, en haar man Johan
Nijeboer hebben eind 1986 het molenaarsvak opgepakt. Het bedrijf
rond de molen werd verder uitgebreid en gemoderniseerd.
Helaas ging dit soms een beetje ten koste van de belt rondom
de molen. Het malen gebeurt natuurlijk op dezelfde oude manier.
Als er maar een vleugje wind is draait de molen dagelijks. Bij onvoldoende
wind maalt men met een electromotor.
Het 'billen' van een
molensteen door J.G.
ter Voorde
Molenaar Jan Gerhard
ter Voorde
heeft in november
1994 een uitzonderlijkjubileum
gevierd.
Hij was toen 60 jaar
molenaar geweest!
Broer Johan heeft
zich minder met de
molen bemoeid,
maar is nog steeds
druk op de boerderij
die de familie ook
nog beheert.
Er wordt nog altijd tarwe, rogge, gerst, mais en boekweit gemalen. De boekweit
wordt ingevoerd uit Hongarije.
De molen is, zoals velen misschien denken, geen toeristische attractie, maar
echt in bedrijf als molen en dat is toch wel uniek te noemen.
* Bouwhuis, de gemeentesecretaris van Gramsbergen woonde dicht bij de kerk.
Onder zijn leiding is er in die tijd een ruilverkaveling uitgevoerd van het
Gramsbergerveld. (Tussen de Radewijkerweg en de grens) De grond werd
verdeeld in hectares, waarvan aan één kant een halve sloot afging (aan de
Radewijkerwegkant?) en aan de andere zijde een sloot en een halve weg afging.
Zo ontstonden toen de Lindeldijk, Noordoosterweg en de Veldingerveldweg.
Zoals vermeld werd de grond verdeeld in hectares. Zodoende bleven er kleine
stukjes grond over, die de heer Bouwhuis dan zelf opkocht. Op zo'n stukje
grond is de molen gezet.
27

Arbeidsomstandigheden in het veen
van Stad- en Ambt-Hardenberg Jan H. Kompagnie
(enquête naar de arbeidsomstandigheden in de veenderijen van Noordoost-
Overijssel rond 1890)
VIM. Zedelijkheid en Godsdienstzin in het veen
Eergevoel en bedéling
Dè specialist op het gebied der godsdienst en zedelijkheid die door de commissie
gehoord is, is de rooms-katholieke geestelijke Johannes Hageman. Hageman,
62 jaar oud, was, voordat hij twaalf jaar eerder naar Slagharen kwam, negen jaar
pastoor in Vroomshoop geweest. Hij is geboren in Steenwijkerwold waar ook
vele veenderijen waren. Al met al heeft hij veel kontakt met de veenbevolking.
Volgens hem kan de arbeider behoorlijk van zijn loon rondkomen mits hij maar
geen jenever drinkt en niet toegeeft aan pronkerij en snoeperij. De mensen gaan
niet steeds even handig met hun geld om, ze zijn hier niet 'oeconomisch'.
Hetzelfde vond dominee Dreesman, die predikant in Vroomshoop was toen
Hageman daar pastoor was en die zei dat de mensen die 's zomers het forse loon
van f. 50,- per werk verdienden nadien het eerst om bedéling kwamen vragen.
Leven de arbeiders 's zomers inderdaad 'rijkelijker' dan 's winters, vraagt de commissie.
Hageman: 'Natuurlijk; des zomers mogen zij wel een stukje spek en een
stuk stoete eten'. De kleding van de arbeiders is doorgaans goed. Toch leven er
volgens Hageman 's winters niet veel arbeiders van de bedéling, 'daarvoor hebben
zij nog te veel eergevoel'. Zo betalen de Rooms-katholieken in zijn parochie
liever zelf voor de kleren van hun kinderen die ze bij de communie aanhebben of
voor een vrije plaats in de kerk dan dat ze daarvoor een beroep doen op de bedéling.
Wie in de kerk een plaats voor niets wil hebben kan haar krijgen en dan
wordt niet onderzocht of men inderdaad arm is en toch worden we maar niet één
bank kwijt, zo deelt hij de commissie voldaan mee. Hageman heeft negenhonderd
communicanten, 'en doe ik er 400 bij, dan heb ik het zielental'.
De pastoor spreekt Latijn: gutta cavat lapidem
Zeker een kwaad ding noemt pastoor Hageman de zedeloosheid bij het schepenladen.
'Die jongens en meisjes te zamen maken een wilden boel, vooral ook
door den jenever, die daarbij gebruikt wordt', zo klaagt hij. Dat misbruik van sterke
drank werd volgens zijn voormalige Vroomshoopse collega-geestelijke
Dreesman door de veenbazen in de hand gewerkt, maar Hageman is daarvan
niet overtuigd. Zo weet hij zeker dat de schippers ook schuldig zijn aan dat misbruik
want bij het laden wordt ongetwijfeld veel gedronken. Die drankzucht is wel
minder onrustbarend als vader, moeder en dochters samen in het veen werken.
Maar, zo stelt hij gerust, als men in ogenschouw neemt dat er hier volk is van alle
landen en streken en van arbeiders die elders zijn uitgeboerd, dan is de zedelijke
toestand 'werkelijk zeer goed' te noemen. En als er al eens een vechtpartij plaatsvindt
is dat meestal het gevolg van drift.
Vroeger was dat alles een stuk minder. Maar de mensen komen nu meer dan
toen in de kerk. En, spreekt hij tegen de mensen van wie hij zonder meer aan-
28

neemt dat ze hem begrijpen: 'gutta cavat lapidem, non vi sed saepe cadendo'. En
70
daarmee wil hij maar gezegd hebben dat de druppel de steen
uitholt, niet door de kracht van het water maar door de
ononderbroken regelmaat van de inslag. En met die druppel wordt het evangelie
bedoeld dat elke zondag weer wordt gepredikt en met succes inwerkt op het
stenige gemoed van de arbeiders. 'Al meenen ze misschien soms: de pastoor zal
het wel wat leelijker schilderen dan het is, ten slotte denken ze het zelf zooals het
hun geleerd of gepredikt is'. En zo verandert het zedelijk en geestelijk denken
van de parochianen in Slagharen in de richting die de pastoor zo gaarne ziet.
Hervormde bedéling
Hoewel geen theoloog heeft de vervener Ten Kate toch bemoeienis met de gang
van zaken in de Nederlandse Hervormde kerk te Lutten. Hij is lid van de commissie
van bijstand voor behoeftigen en heeft dus zeggenschap inzake de onderstand
die de hervormde diaconie verstrekt. Ten Kate zegt dat de veenarbeiders 's
winters niet ondersteund hoeven te worden. Indien dat toch een enkele keer nodig
is dan doet de werkgever dat. En als de commissie van bijstand eens helpt
(wat kennelijk toch wel gebeurt), dan gaat het om een weekbedrag van f. 1 ,-tot
maximaal f. 1,50. De genoemde commissie staat dus de hervormde diaconie bij
en dan betreft het met name personen die wel sympathiseren met de Hervormde
kerk maar er geen lid van zijn. Met het burgerlijk armbestuur heeft de commissie
van bijstand geen relatie.
Vervolgens vraagt de commissie aan Ten Kate of vele mensen wellicht géén lid
van de kerk zijn omdat ze bang zijn dan geen uitkering meer van het burgerlijk
armbestuur te krijgen, welke uitkering groter is dan die van de kerk. Welnu, antwoordt
de vervener, het is bij ons een treurige toestand, vooral in Lutterharde,
waar de bevolking bijna uitsluitend uit bedelaars bestaat die nooit naar een kerk
gaan, ja, zelfs hun kinderen laten ze daar niet dopen. Door bemoeienis van de
commissie van bijstand is er echter daar wel enige verbetering opgetreden.
Jenever bij het schepenladen
Dan nog eens over dat drinken in het veen. Wat vindt administrateur Van der
Sanden daar nu van? Hij verklaart: 'Ik ga het zooveel mogelijk tegen, want ik heb
er veel ongelukken van in mijn leven gezien'. Volgens hem bestrijdt hij het misbruik
met succes en als mensen hem 'onder den neus komen als zij drank gebruikt
hebben, dan krijgen zij een uitbrander'.
Maar hij is wel tolerant en zegt dat bij het schepenladen de mensen een borreltje
of een kop koffie krijgen, nu, dat gunt hij ze wel, het is immers zwaar werk.
Bovendien denkt hij dat het geheel tegengaan van het gebruik van sterke drank
ook niet mogelijk is, want dan gaat men het wel smokkelen en is het einde nog
niet in zicht.
Vervener Ten Kate denkt dat er veel minder dan vroeger sterke drank wordt genuttigd.
Tijdens het veenwerk wordt geen borrel aangeraakt, maar 'zooveel te erger is
echter het gebruik bij het laden van schepen'. Hij heeft al eens de schippers voorgesteld
het jenevergeld bij hem te deponeren, waardoor hem inderdaad een derde
deel van het doorgaans bestede geldbedrag, zo'n f. 100,- ter hand werd ge-
29

steld. Ten Kate heeft dat vervolgens onder de arbeiders verdeeld tussen
Kerstmis en Nieuwjaar. Een volgend jaar was er echter zoveel verzet tegen dit
idee, ook onder de verveners, dat Ten Kate maar van verdere pogingen in die
richting afzag. Aan drank wordt in zijn veenderijen, denkt hij, tijdens het laden wel
f. 300,- besteed. En ook jongens en meisjes nemen dan jenever tot zich. Ook
vervener Geerdes beaamt dat tijdens het schepenladen veel wordt gedronken.
Hij refereert aan de poging van collega Ten Kate die weleens heeft geprobeerd
het afgeschaft te krijgen, wat niet is gelukt. De meeste geïnterviewden zijn toch
van mening dat het drankmisbruik vroeger erger was dan nu.
IX. Onderwijs in het veen
De arbeiders geven terug wat de maatschappij hun geeft. Hoewel er pas in
1901 echte leerplicht komt dienen de kinderen zo mogelijk ook nu al tot hun
twaalfde jaar naar school te gaan. Maar gebeurt dat ook werkelijk? Baggelaar
Ten Broeke vindt van zichzelf dat hij 'tamelijk goed' kan lezen, schrijven en
rekenen, wat hij in z'n jeugd op school heeft geleerd. Volgens hem gaan de
kinderen doorgaans wel naar school, 'er zijn echter ook menschen, die de kinderen
niet kunnen missen; zij worden gebruikt om de koeien te laten grazen'. In
de buitenstreken komt het nogal voor dat de kinderen de grens met Pruisen overgaan
om daar de koeien te hoeden voor Duitse boeren.
Baggelaar Blanken heeft zes kinderen. Ze zijn allen tot hun twaalfde naar school
gegaan of ze gaan nu nog naar school. De oudste is thuis, 'en werkt zooveel hij
kan'. Blanken heeft drie dochters, de oudste is elf. Die dochters leren op school
goed de nuttige handwerken.
30

Hij zegt geen kinderen te kennen die in Pruisen op schapen of koeien passen, dat
'gebeurt meer aan den boerenkant'.
Ook pastoor Hageman laat zich tijdens zijn getuigenis nog uit over het onderwijs.
De kinderen, zegt hij, gaan nu beter tot aan de eerste communie naar school dan
vroeger. Hageman probeert ook dat schoolgaan te stimuleren. In Ambt-
Hardenberg is volgens hem een verordening van kracht die het verrichten van arbeid
tijdens de schooluren verbiedt. Maar dat verbod had breder moeten zijn zodat
ook het uur voor of na schooltijd eronder had gevallen. De uitgestrektheid der
gemeente Ambt-Hardenberg is enorm, zegt hij, vele kinderen wonen een half uur
of meer van de school af. Voor en na schooltijd werken de kinderen op het land.
Het schoolverzuim wordt versterkt door de aanwezigheid van vele gebrekkige
vonders over de wijken die het schoolgaan gevaarlijk maken. Echte schoolplicht
is er zoals gezegd evenwel niet, belangrijk is dat de ouders zelf van het nut ervan
overtuigd zijn. Bovendien vindt Hageman dat ook moeilijk een schoolplicht is af te
kondigen als een meester bijvoorbeeld de kinderen de 'generatio animalium' oftewel
de dierlijke voortplanting gaat uitleggen. Het is overigens niet zo dat de
rooms-katholieken zonder meer tegen de leerplicht zijn, en ten bewijze daarvan
verwijst hij naar lang geleden. Immers, zegt hij, 'Bernard van Galen, bisschop van
Munster, heeft den schoolplicht het eerst van allen in zijn bisdom ingevoerd'.
Later in 1927, ± dertig jaar na de enquête kon men deze 'woningen' nog vinden in 't
Bergentheimse veengebied.
31

Over de ontwikkeling der arbeiders merkt de pastoor nog op: 'Zij geven terug wat
de maatschappij hun geeft'. Geleerd zijn ze niet maar ze kunnen doorgaans lezen
en schrijven. Op de vraag of arbeiders 's winters boeken lezen antwoordt hij:
'Ik geloof het niet, en ik ben er ook zelf niet voor. Aan romans hebben zij niets, wel
als zij wat over bijbelsche geschiedenis of zoo iets lezen'. Vervener Geerdes
ten slotte stelt dat kinderen beneden de twaalf jaar niet op het veld mogen
werken, 'maar het geeft weinig'. Wel vindt hij dat ouders meer bewerkt moeten
worden om hun kinderen naaien te leren en breien en verstellen. Ze leren nu
alleen wat haken en borduren. Dat handwerkonderwijs is niet praktisch gericht,
klaagt Geerdes, ze kunnen namelijk niet hun eigen kleren maken. Maar het
hangt ook wel af van de onderwijzeres die les geeft. 'Onze onderwijzeres krijgt f.
75,-, doch zij zou nog geen f. 25,- verdienen. Overal wordt erover geklaagd'. Ook
de vrouw van de hoofdonderwijzer geeft les in nuttige handwerken, maar
niemand durft zich bij de hoofdonderwijzer over haar te beklagen.
X. Eten en drinken
Een gat in dat verrotte veen
In nauw verband met de gezondheid van de mensen staat de kwaliteit van het
drinkwater en het voedsel. Dat drinkwater is verschillend. Herman Brunink betrekt
het van de stadspomp in Hardenberg en hij noemt dat water goed. Blanken,
die in Lutten woont, haalt zijn drinkwater uit de vaart. Van der Sanden, de administrateur,
vertelt dat het drinkwater uit het kanaal komt. Hij neemt aan dat het
water wel goed is 'want ik heb niet gehoord van ongemakken, die het opgeleverd
heeft'.
Een deskundige op dit gebied is dokter Koster. Hij zegt dat het drinkwater vroeger
heel slecht is geweest, maar, voegt hij eraan toe, het is de laatste jaren beter
geworden. Het water in de wijken was vaak 'rodolmig', dat wil zeggen troebel,
roodachtig, 's Zomers was het vaak met een vlies overdekt. De kwaliteit is vooral
verbeterd door de totstandkoming van de verbinding tussen De Krim en de
Vecht. Maar aan het einde van de wijken, waar ook mensen wonen, is het wijkwater
echter nog slecht. Putten zijn er bijna niet, 'omdat het water van de wijken
zoo nabij is'. Toch zijn er op enkele plaatsen wel degelijk goede putten. Pastoor
Hageman noemt het drinkwater in het veen ook slecht, doch in Vroomshoop is
het van nog mindere kwaliteit. Als er geen wijken zijn, graaft men maar een gat in
de grond, 'in dat verrotte veen, om water te krijgen'. Dat moest, vindt hij,
eigenlijk worden verboden. In Slagharen komen geen faecaliën in de hoofdwijk,
die worden opgespaard en als mest op het land aangewend. Maar 'ander spul'
belandt wel in het wijkwater. De pastoor weet dan ook zeker te vertellen dat de
epidemie met de naam 'febris typhoïdea' inheems is en veroorzaakt wordt door
het slechte water èn door onzindelijkheid. Vooral de Duitsers die hier werken,
zijn volgens hem onzindelijk, de Friezen daarentegen zijn in dit opzicht een stuk
beter.
32

Albert Moes met zijn gezin voor hun hut in Slagharen. Geheel links zien we zijn vrouw, Hillegien.
Haar kinderen gaan zindelijk gekleed en ze zorgt voor netheid in de 'woning'. De rook moet
door een ton in het dak ontsnappen. Albert Müsz kwam oorspronkelijk uit Duitsland, leder
noemde hem Albert met de Bult. De plaats waar de hut stond, niet ver achter 'De Bonte Wever'
wordt nog de Moeshoek genoemd.
Minder dierlijk voedsel
De arts Koster deelt de commissie mee dat het voedsel vaak van slechte kwaliteit
is. Ook in Slagharen zijn tyfusgevallen voorgekomen waarvan sommige epidemisch
van karakter waren. Dat de ziekte hier kon aanslaan had met die voeding
te maken. Wel was de ziekte waarschijnlijk van elders naar hier gebracht. Wat
vindt de dokter nu van de lichamelijke toestand van de bevolking? Is die vooruitgegaan
sinds hij er als arts werkt? Koster antwoordt over het gestel van de mensen:
'Neen, ze zijn minder krachtig doordat zij minder dierlijk voedsel gebruiken;
aardappelen en brood is hun hoofdvoedsel'. Is het dan zo, vraagt de commissie,
dat spek en vet voor de gewone arbeider dus onbereikbaar zijn? Ja, vindt Koster,
de 'grootste helft' van de arbeiders kan dat niét krijgen, alleen wel de flinke, goede
arbeiders. 'De mindere moeten zich bepalen tot een stuk Amerikaans spek'.
De kwaliteit van de voeding is volgens Koster slechter geworden doordat de verdiensten
minder zijn. Vroeger waren de lonen hoger en was er 'rijkelijker' werk.
Voor hetzelfde geld moet nu veel meer gedaan worden. Sommige mensen hebben
helemaal geen werk. In de graverstijd hebben de arbeiders weken werk en
verdienen ongeveer M 00,- a f 120,-. De rest van het jaar is er weinig te doen. Een
flinke arbeider die in z'n eentje f240,- verdient 'is vrijwel af'. Ook pastoor
Hageman beaamt dat 's winters velen gebrek lijden, maar, vindt hij, de voeding
zou ook verbeterd kunnen worden als de jenever werd afgeschaft en er meer
huishoudelijk overleg was. daarbij zijn de levensmiddelen niet goedkoop, hoewel
ze door de grotere concurrentie nu echter niet zo duur meer zijn als vroeger. 'De
concurrentie maakt de wereld wel eerlijk', zo concludeert hij.
33