Rondom bestand van 2003 20-3 dd 17-8-10 - Atlantis

2003 20/3 RONDOM DEN HERDENBERGH
Tijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving
Lidmaatschap € 14,00 per kalenderjaar
Ledenadministratie en contributie: G. Wolbink, Alb. Risaeustraat 8c, 7772 AV Hardenberg,
tel.: 0523-267036
Secretariaat:
Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres:
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel.: 0523-265624
Internet: www.historiekamer.nl E-mail:
info@historiekamer.nl
Bestuur:
H. Hoving, voorzitter, Boslaan 34, Hardenberg, tel.: 0523-262048
E. Wolbink, secretaris/penningmeester, Hofweg 31, Hardenberg, tel.: 0523-268400
Mevr. H. Reinders, A. Risaeusstraat 16, Hardenberg, tel.: 0523-266515
Mevr. A. v.d. Kamp-Wildeboer, Polberg 59, Hardenberg, tel.: 0523-260093
J.G.E. Sierink, Dennenkamp 8, Hardenberg, tel.: 0523-260443
A. Pullen, Paasberg 46, 7772 DJ Hardenberg, tel.: 0523-263901
Mevr. EG. Mulder-Scholtens, Van Raesfeltallee 14, 7773 AB Hardenberg, tel.: 0523-271050
Mevr. G. Bakker-Altena, Berlinerstrasse 61, 49824 Emlichheim, tel.: 0049-5943984544
Mevr. D. Reefman, Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, tel.: 0523-266241
Redactiecommissie:
Redactieadres:
Mevr. D. Hesselink-Zweers Mevr. J. Luisman-de
Jonge K. Oosterkamp, eindredacteur, tel.: 0523-
263104 A.de Roo
Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg
Bankrelatie:
Rek.nr. 3849.47.824 bij Rabobank Hardenberg (Postrek.nr.v.d.Bank: 812263)
POSTBANK rekeningnr. 2985515
ISSN: 1380-3921
INHOUD
Van de redactie
Groeten uit Hardenberg
Plat Ni-js
De kleermaker en het magere varken
De Hessenkamp
Niets nieuws onder de zon
De pastorie van de Herv. Gemeente
Salland's Volksblad derde kwartaal
Mijn school- en kerkepad
pag.
1
K. Oosterkamp 2
J. Luisman-de Jonge 7
J. Bosch 11
K.Oosterkamp 15
E. Wolbink en A.C.A. Pullen 17
A. de Roo 23
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink 26
G. Jonkhans-Kampman 28
Bijdragen voor het volgende nummer uiterlijk op 5 november 2003 inleveren.
Het overnemen van artikelen of gedeelten daarvan uit dit tijdschrift mag alleen na daartoe verkregen
toestemming van de redactie.

Van de redactie
Allereerst moet u de Groeten uit Hardenberg hebben, een schets van de muurschildering en haar
maker. De personen dragen op de oude foto en op de muur zo te zien schoenen: ze waren dan ook
op netjes, door de week werden meestal klompen gedragen. In de rubriek Plat Ni-js kunt u lezen
hoezeer dit "schoeisel" sporen heeft nagelaten in onze streektaal.
De heer Bosch kijkt in zijn bijdrage over kleermakers terug op drie generaties voorgeslacht die dit
inmiddels verdwenen beroep of ambacht in Hardenberg uitoefenden.
In het artikel "Niets nieuws onder de zon" belichten de auteurs enkele historische nieuwsfeiten die
opdoken uit de archieven, waarmee we dan even over de oude gemeentegrens in Gramsbergen
gaan buurten.
De heer De Roo voegt in zijn bijdrage over de Herv. Pastorie een vervolg toe aan zijn kerkelijke
geschiedschrijving van Heemse.
Het huis De Hessenkamp komt aan de orde in de serie Huizen van naam en ook treft u weer een
collage aan van krantenartikelen van een eeuw geleden.
Tenslotte maakt mevrouw Jonkhans-Kampman ons uitvoerig deelgenoot van haar herinneringen
uit de jaren '30 van de vorige eeuw. In een volgende aflevering van ons tijdschrift zal het tweede
deel gepubliceerd worden.
Christelijke Muloschool met onderwijzerswoning aan de Gramsbergerweg te Hardenberg.
1

Groeten uit Hardenberg, een
muurschildering van Ab Bout
(beelden van ons 4)
De bevolking van Hardenberg kreeg op 28 juli 1982 een mooie prentbriefkaart toegezonden van
de beeldende kunstenaars A. Bout (Slagharen) en W Wiegerinck (Goor) en burgemeester Van
Splunder die zich voor deze gelegenheid van zijn dichterlijke kant liet zien. De ansichtkaart werd
afgeleverd op de achtermuur van de Historiekamer aan het Wilhelminaplein.
K. Oosterkamp
Groeten uit Hardenberg
De muurschildering
Tijdens de kunstweek in juli 1982, een initiatief
van de Culturele Raad en Hardenberg
Klepperstad, vonden er in Hardenberg diverse
kunstzinnige activiteiten plaats, waaronder het
maken van een grote wandschildering aan de
buitenkant van de toenmalige Oudheidkamer.
Het ontwerp was van de heer A. Bout uit
Slagharen en bij de realisatie werd hij bijgestaan
door de heer W. Wiegerinck uit Goor.
Daartoe werd de muur eerst behandeld met
een laag muurverf waarop de tekening door
middel van een raster werd overgebracht. De
voorstelling werd verder met acrylverf ingeschilderd
en met een coating beschermd tegen
weersinvloeden.
Het ontwerp was geïnspireerd op een oude
foto uit de jaren '20 waarop de kerkgangers in
Heemse in een grote groep geposeerd staan
voor de Hervormde Kerk. Vooraan links staat
ds. Van Elden in toga met witte bef, terwijl de
mannen en vrouwen er keurig bij staan in hun
zondagse dracht. Voor het ontwerp voor de
2

muurschildering selecteerde Ab Bout een elftal
uit de grote groep: we tellen vier vrouwen, zes
mannen en een jongen. De vrouwen allemaal
met een nette schort voor en de "kneepiesmusse"
op het hoofd, de mannen met
stropdas keurig in het pak en met de pet op, de
jongen trouwens ook. De dominee is herkenbaar
aan toga en bef. Ze staan een beetje stijfjes
op een rij en kijken ons aan vanuit het verleden,
maar de snit van de kleding is toch wel
wat gemoderniseerd vergeleken bij de oude
foto.
dat zo in de smaak viel dat het op de adreszijde
werd opgenomen.
Toen kunst nog Kunst was kwam ik er echt niet
aan te pas nu kunst gewoon kunst is ontdek ik
het vernis Vroeger kwamen gewone mensen
niet toe aan het bekijken van kunst: die lag
verstopt achter een vernislaag van artistieke en
elitaire dik-doenerij, nu kan iedereen, ook
gewoon op straat, naar kunst kijken en is kunst
democratisch geworden, althans volgens de
toenmalige
Een oude foto als inspiratiebron
Wil de kunstenaar soms zeggen dat de geportretteerde
groep toch ook representatief is voor
nu: nog steeds wat stijf in het optreden, wat
weinig spontaan, wat strak in de leer - zeker
onder het toeziend oog van de dominee Niet
alleen toen, maar nog steeds doordrongen van
de ernst van het bestaan! In dat geval geeft de
muurschildering niet alleen een historisch
beeld van de bevolking, maar ironiseert dan
ook de tegenwoordige mentaliteit, die vanwege
het oplichten van de linkerbenedenhoek een
beetje op de tocht komt te staan. Ook de
adreszijde is afgebeeld: Aan De Bevolking van
Hardenberg. De heer L. A. van Splunder,
burgemeester van Hardenberg, raakte zo
enthousiast voor deze manifestatie dat hij een
door hem gemaakt gedicht aanbood
hoogste ambtsdrager van de gemeente
Hardenberg.
Ab Bout, beeldend kunstenaar
Ab werd in 1940 in Hilversum geboren. Zijn
vader had een functie bij de gemeente en had
weinig of geen gevoel voor kunst. Hij had het
dan ook meer meegekregen van moederskant
dat hij op de lagere school al opviel vanwege
zijn mooie tekeningen. Een toets voorspelde
dan ook een aardige toekomst voor hem via
het middelbaar onderwijs en de kunstacademie.
De tijdsomstandigheden waren er echter
niet naar en naar vaders oordeel bood een vak
als huisschilder meer zekerheid voor de toekomst.
Het werd dus ambachtsschool en
nadien werken bij een baas. Zo werkend leer-
3

de hij wel ambachtelijk met verf omgaan, maar
het artistieke bloed probeerde toch een adertje
te vinden: Ab wist het voor elkaar te krijgen
om een aantal jaren achtereen avondlessen te
volgen op de Vrije Academie in Laren. Vier
keer per week volgde hij gretig de lessen en
ademde op de academie vooral de
impressionistische stijl in. De onvrede met het
huisschildersvak bereikte een hoogtepunt toen
hij aan het werk op een ladder tijdens vrieskou
van een bewoonster van het pand een kop koffie
kreeg aangereikt. Zijn verkleumde handen
pasten nauwelijks om de kom, maar vorstverlet
zat er niet in naar de mening van de baas. Ab
kapte ermee en ging naar huis om niet terug te
komen. Na eenjaar assistent geweest te zijn bij
de cineast Louis van Gasteren, kreeg hij werk
bij de toenmalige NTS als decorbouwer en -
schilder. Het was in het begin van de jaren '60:
de televisie stond nog in de kinderschoenen en
de meeste zaken moesten nog worden bedacht,
ontwikkeld en improviserend uitgevoerd. Het
was een hectische periode, spannend en
uitdagend: Ab was betrokken bij de decors van
producties die ook nu nog bij menigeen
plezierige herinneringen oproepen: Pipo de
clown, Swiebertje, de Rudi Carellshow, ..
Opnieuw, of nog steeds, probeerde hij op de
Academie zijn teken- en schilderstalent verder
te ontwikkelen.
Ab Bout
Toen de rommelige begintijd bij de televisie
plaatsmaakte voor een wat strakker en professioneler
aanpak, kreeg Ab het een beetje
benauwd en zocht en vond in 1968 wat anders:
de firma Bemboom in Slagharen bouwde aan
het Ponypark en daar moest van alles
gebeuren, ook decorschilderen. Inmiddels was
hij ook getrouwd en het jonge paar vestigde
zich op een landelijke locatie in de schaduw
van het Ponypark. Tot 1983 werkte Ab Bout
bij de firma Bemboom. Toen in die laatste
jaren nieuwe attracties steeds meer kant-enklaar
werden aangekocht en geplaatst, werd
Ab voor steeds meer uiteenlopende
werkzaamheden ingezet, waardoor mede zijn
verlangen groeide om eindelijk toe te geven
aan een oude, steeds aanwezige, wens om
"voor zichzelf te beginnen", om zich te vestigen
als vrije kunstbeoefenaar. In 1983 waagde
hij het erop en om voor zichzelf de stap nog
beter te kunnen motiveren volgde hij op de
zaterdagen teken- en schilderlessen aan de
kunstacademie Minerva te Groningen. Hij
kreeg daar o. a. les van de heer Anton F. J.
Buytendijk die zijn artistieke leven ook begonnen
was in 't Gooi. Ook Buytendijk was
impressionistisch begonnen, maar in de jaren
'50 en '60 was zijn vorm- en kleurgebruik
steeds expressionistischer geworden. Deze
ontwikkeling maakte het mogelijk dat
Buytendijk in 1941 werd toegelaten tot de
Groninger kunstgroep De Ploeg. Ab Bout
maakte Buytendijk mee als docent aan
Minerva, waar hij uiterst strenge eisen stelde
aan het academisch en realistisch schilderen.
De schilder diende allereerst zijn ambacht te
beheersen en de dingen natuurgetrouw te kunnen
schilderen alvorens hij er stilistisch wat
mee ging doen: eerst vormen voordat er gedeformeerd
mocht worden. Bout erkende in
Buytendijk zijn grote leermeester en herkende
in hem zijn eigen artistiek concept. Ab Bout is
eigenlijk altijd de figuratie trouw gebleven,
abstract werk kon hij beslist wel waarderen,
maar hij voelde weinig drang om zelf dat pad
op te gaan. Toch kopieerde hij de
werkelijkheid niet, er moest wel het een en
ander mee gebeuren aan vervreemding, vervorming
en stilering, intensivering van kleur.
4

Er moest een zekere spanning ontstaan tussen
afbeelding en interpretatie. Het schilderij moest niet
alleen schilderij zijn, het moest boven die realiteit
uitstijgen en uitnodigen tot een andere en nieuwe
interpretatie van de werkelijkheid. Om het
schilderkunstig te formuleren: het landschap of
portret moest niet alleen figuurlijk, maar ook
letterlijk uit de verf komen. In 1976 had hij zich
aangesloten bij de Hoogeveense Schilderskring, een
vijftal schilders die zich vooral lieten inspireren
door het landschap en samen naar
expositiemogelijkhe-den zochten. In 1981
exposeerde de groep met een lustrumtentoonstelling
in De Tamboer in Hoogeveen onder het thema
"Drenthe in beeld". De argeloze bezoeker die
misschien sfeervolle, impressionistische
landschappen had verwacht, werd opgeschrikt door
het palet van Ab Bout: Zijn aquarellen zijn zo
afschrikwekkend van kleur dat de meeuwen die erop
afgebeeld zijn de indruk geven haastig veiliger
oorden te willen opzoeken, een citaat uit een
recensie dat duidelijk zijn expressionistische
kleurkeuze markeert. Dit schokt waarschijnlijk des
te meer in aquarellen, een techniek die zich immers
bij uitstek leent voor het sfeervolle,
impressionistische plaatje. Vanaf het begin van de
jaren '90 ging Ab Bout verder door op het concept
van de transparantie. Een aquarel is transparant
vanwege de toegepaste techniek, maar beeldt toch
vaak " slechts" de oppervlakte uit. Transparantie kan
echter ook inhouden dat je door de oppervlakte heen
kijkt naar een onderliggende of achterliggende
realiteit. Het schilderij kan dan a.h.w, de functie
krijgen van een icoon: een vensterluik met een
doorkijk naar een andere wereld. De wereld die zich
aan Bout opdrong, bestond uit beelden, fragmenten,
ideeën uit de Egyptische Oudheid, Middeleeuwen,
Renaissance, maar ook uit flarden van de lokale
historie. Van deze kennismaking met de
(kunst)geschiedenis en delen van ons collectieve
geheugen probeerde hij, als postmoderne
kunstenaar, op zijn persoonlijke en originele manier
beeldverslag te doen. Zijn schilderijen kregen
daardoor een bijna magisch-realistisch karakter: het
verleden dringt zich door in onze werkelijkheid,
zonder dat altijd precies duidelijk is hoe we
het moeten duiden. Daardoor blijft ruimte over voor
fantasie, verbeelding en het geheim. In zijn eigen
woorden: "Als schilder krijg je het onvoorspelbare
aangereikt en je wordt zo een toeschouwer, die zich
verwondert" Zo heeft hij opnieuw landschappen
gemaakt, in lagen opgezet, zodat je de
ontstaansgeschiedenis kunt lezen en de eerste
penseelstreek nog zichtbaar is, soms geassembleerd
met materiaal aangetast door de tijd en opgenomen
in een nieuw geheel.
Zo maakt hij ook zijn portretten: niet strevend naar
een oppervlakkige gelijkenis, maar zoals
Vrouwenportret door A. Bout
Frans Lavell, vriend en dichter, het treffend
formuleerde
Je hebt gezichten waar je langs kijkt
Dat zijn de meeste gezichten.
Tijdens een wandeling door een stad
zie je honderden gezichten.
Je kijkt erlangs,
Maar niet erin.
Ab Bout wil met ons in een gezicht kijken.
Onder de huid. En nog dieper.
5

Alsof hij met zijn penseel gedachten wil lezen. Zou
dat kunnen Gedachten schilderen zodat het
gezichten worden Ab Bout kan dat. Want kijkend
naar zo 'n portret word je geconfronteerd met je
eigen gedachten.
Alsof het een spiegel is. "Wie ben ik"
vraag je die spiegel. "Kijk maar goed", is
het antwoord.
Het artistieke credo van Ab Bout is: "Schilderen is
een schilderij laten ontstaan, niet maken". Het
schilderij volgt zijn eigen kunstzinnige weg, de
kunstenaar is "slechts" de ambachtsman die door de
kunst geleid en bestuurd wordt. In vele
kunstkritieken wordt inderdaad in Bout de
ambachtsman herkend: daarvoor had zijn opleiding
het eerste fundament gelegd, de academielessen
hadden het uitgebouwd en Bout had het zelf door
zijn veelzijdige en veelsoortige ervaring voltooid.
Tegelijk is vrijheid zeer essentieel voor zijn
kunstenaarschap: hij bereikte voor een groot deel
zijn ideaal: het vrije, ongebonden kunste-
naarschap en belichaamde daarmee een typische
kunstenaarsparadox: vrij zijn om de kunst
dienstbaar te zijn.
Tenslotte
De muurschildering aan het Wilhelminaplein
geeft nog steeds een beeld van ons, misschien
wel met enige ironie, maar toch! Het is echter
wel bijzonder dat we haar nog kunnen bewonderen:
in eerste instantie was ze bedoeld als
een tijdelijke, ludieke "stunt". Het craquelé
waarmee de gehele voorstelling langzamerhand
doortrokken raakte, was dan ook niet
bedoeld om een antieke uitstraling te bewerkstelligen,
maar was een teken dat de muur
onder de schildering verder erodeerde. De
recente poging om haar te restaureren heeft
helaas niet geleid tot een bevredigend resultaat:
zowel de kleuren als de vormen wijken af
van het origineel en dit is in strijd met wat men
met een restauratie dient te beogen. Een
nieuwe en meer verantwoorde poging lijkt
daarom aan te bevelen.
Met dank aan de heer A. Bout
6

"Plat ni-js"
Wie vrogger zölf klompen edragen hef mut er maar is rustig bi-j goan zitten en lezen wat wi-j as warkgroep
bi-j mekare harkt hebt over klompen. "Wat ku'j doar nou over vertellen" zu'j oe ofvroagen. Ja, een klomp is
maar een klomp en d'r is gien gewoner veurwarp dan een klomp maar een klomp is in 't verleden zo
verweven ewest met oons dagelijks bestoan ( en nog) dat wi-j besleuten een dialect-ode an de klomp te
wijden!
J. Luisman - de Jonge
Gezegdes
Dat ku 'j op de klompen wel anvulen Schrief 't maar
onder de klompen (dat ku'j wel vergeten)
Klompen uut dezölfde wilge (dezölfde karakters;
breurs en zussen)
Klompen alvaste noar 't bejoardenhuus sturen (oe
op tied in loaten schrieven ) Doar wi 'k nog gien
paar olde klompe hebben stoan ( argens niet willen
wonen ) Nou brek mi-j de klomp! Din mut wat met
de klomp veur 't gat hebben Alle holt is gien
klompenhok Gien olde klompe weggooien veurda 'j
ni-jen hebt
As 't bord kepot is mu 'j uut 'n klomp etten
(waarschuwing: veurzichtig met "potgoed") Hi-j hef
'n vel veur de kop as 'n klomp dikke Din hef
hazenhoar in de klompe (die kan hard lopen)
Dan kom ik in de klompe (-klemtoon op ik-dan
neem ik moatregels) Hi-j stiet op zien recht as 'n
boer op ziene klompe
Klompenkarkie (name veur karkies woar de mensen
vrogger op klompen hen gungen) Kom, ik goa mien
klompen is wegbrengen (ik goa op huus an)
's oamds, veurdat ze noar bedde gung, eerst nog
even de klumpies van heur kroost um te kieken of
ze d'r allemoal waren. De klumpies stunden
allemoale netties op de riege in de ziedegaank. "Ien
paar klumpies, twie paar klumpies, drie paar
klumpies, veer paar klumpies" klunk het dan, totdat
ze ze alle zeum eteld had. Maar op een kwoade
oamd telden zi-j maar zes paar klumpies. O, grote
schrik, de klumpies van heur kleinste stunden d'r
niet! Woar kun dat kearltien toch ween! Allemoale
holpen ze met zuken totdat Sientie, de oldste,
opiens reup: "Mu'j now is kommen kieken, oes
klein Johannegie lig met de klumpies an in bedde!"
Oeze Johannegie lig met de klompies aan in bedde
Anekdote
Zeuven paar klumpies
Henny Reinders herinnert zich een toneelstuk-kie
uut heur schoeljoaren: In Boalder worden de kinder
het toneelspöllen met de papleppel in egötten. 't Zal
ongeveer net noa 'n oorlog ewest hebben dat de
kinder van de hoogste klasse een stukkie opvoerden
met Sunterkloas en dat hietten: "Zeum paar
klumpies" Het gung over een gezin woar de kinder
zo trapsgewieze opgruiden. Moe telden
Toen in 1905 de spoorlijn d'r lag, gung een olde
veekoper veur 't eerste met de trein noar
7

de Zwolse markt. Hi-j begaf zich noar 't station
in Maai'nbarg, kochten een kaartie en wachtten
op de trein. Thuus deud e altied de klompen
uut veurdat e de kokken in gunk dus uut macht
der gewoonte leut e zien klompen op 't perron
stoan en stapten in de trein. Bi-j 't uutstappen in
Zwolle keek e verwonderd um zich hen en
reup: "Woar bint miene klompen "
Klompendaans
In Gerrit van Faassen zien geheugen daanst
nog van alles rond over klompen: Het gebeurden
in 't leste van de oorlog. Alles was betuun
ewörden en 't volt ok barre tegen um an goeie
klompen te komen. Sommigen leuten ze
maken van elzenholt. Dat waren slechte klompen,
't Holt was lange niet toai genog. In
Lutten was een man, Jakob, die nog een paar
ni-je klompen van elzenholt op reserve had
stoan. Die had e bi-j Tromp in Oane loaten
maken. In de zomer van '45 was e ze kwiet. Ze
waren nargens te vinden. En umda'j d'r dan
heilig van overtuugd bint da'j ze zölf niet weg
emaakt hebt, kreg doar vake een aander de
schuld van. D'r waren 's winters nogal wat
trekkers an de deure ewest uut 't westen van 't
laand (etenhaalders) en die kregen 't op de
schuld. Ja, want doar zat van allerlei volk
onder. De oorlog was verbi-j en de zomer ok.
De eerappels waren ekrabd en mussen in de
koele emaakt worden of ze kwamen terechte in
't eerappelkeldertie onder de beddestee. Oonze
Jacob zal wel heel beteuterd ekeken hebben
toen e doar in een hoekie zien elzen-holten
klompen zag stoan! A'j de roef van de klompe
hadden of een barste d'r in, kwamp er een
baandtie umme. Die zatten op 'n kartonnen
kaartie. Iezeren baand-ties met stikkels. Die
worden eerst an iene kaante van de klompe
met een Spiekertie vaste ezet en dan strak over
de roef met die stikkels in 't holt vaste
etimmerd en ie kunnen weer een hele poze
vedan. Ie kunnen netuurlijk ok gewoon een
stukkie dun iezerd-road gebruken. Dan mos ie
eerst met een fien zagie (een toffelzagie of een
kapzagie) een ondiep speurtie in de roef zagen
woar dat iezerdroadtie net half in kun liggen.
Ie kunnen
het droadtie ok nog strak spannen met de leste
schuun ingeslagen spieker. As een old boasie
bi-j de winterdag wat um handen wol hebben,
gung e doken maken veur onder de dakpannen,
(bossies stro) Teglieke vlocht e dan ok wat
strooien matties veur in de klompen. ( zgn
strogies) Lekker warm an de voeten. (Ik doe d'r
trouwens altied een stukkie vloerbedekking in.
Even mit de kousevoeten op zo'n overgebleven
stukkie tapijt en dan mit een viltstifte rondum
de voete de moate ofteken. Dat giet gauwer
dan zo'n stromattie en 't löp nog lekkerder.) As
er veur een gezin meerdere paren klompen
ekocht mussen worden in een aandere plase en
de kinder zölf niet mee kunnen goan um te
passen, dan worden d'r een meetlattie emaakt
van een holtie of van een takkie uut de boom.
Dan kocht ie in ieder geval klompen in de
goeie moate.
Luuksie
Tegenwoordig he'j allerlei wapentuug maar
vrogger worden ruzies vake met de klomp uut
evöchten. Luuksie was zo'n vechtersbaas. As
stille getugen lagen d'r dan noa schoeltied een
bultie spoanders bi-j d'achterdeure. As zien va
thuus kwaamp wus die wel weer hoe late of 't
was.
Marie vertelt
In Banthem waren vrogger twee klompenmakers,
Schuurman en Meijerink (en Lammers in
Bruchte). Uut pöppels en wilgen worden de
beste klompen emaakt.
D'r was verschil in vrouwluuklompen en manluuklompen.
Vrouwen hadden lege klompen
met 'n leertie d'r over, ok wel tripklompen
enuumd. Ie hadden klompen met puntige of
stompe neuzen, ('t verschil worden ie gewaar
a'j er een schup met onder 't gat kregen) In
kinderklompies zaten opzied kleine gaties
woar een blauw lintie of een veter deur kon die
um de enkelties vaste emaakt worden. Zodra
een kind kun lopen kreeg 't een paar klompies
an.
A'j een klompe kepot hadden dan gung ie noar
de buren um te vroagen of zi-j nog een passende
klomp veur oe hadden want iederiene
8

ewaren olde klompen. D'r worden niet gauw
wat weg egooid. Een klomp zonder roef was
ok nog geschikt as voerbakkie veur de katte of
de hond. En as een klomp helemoale noar de
knoppen was, ko'j er altied nog de kachel met
anmaken! Ze worden ok ebald. Dat is stukkies
leer d'r onder zetten met pinnegies of
spiekerties. Dan sleten ze niet zo gauw. As 't
gezin binnen de poste was, stunden de
klompen op de deile of buten bi-j de achterdeure
netties noast mekare of schuun op
mekare en as 't regende lagen ze op de kop.
Klompen worden ok eschoerd. Met een heideboender,
water en fien wit zaand. Doarnoa
insmeren met kleizaand, krietwit of vim.
Sommigen streken d'r zovölle op da'j bi-j het
dragen de onderste raand van de bokse nog wit
hadden. De klompen stunden te dreugen op 't
melkrikke of op het tuunhekke. (Noast de
pispot) A'j in de modder of de mest elopen
hadden, dan schraapten ie de blubber d'rof op
de schuppe zonder de klompen uut te doen. Bij
het dragen van dik bestopte sokken waren de
klompen oe vake te klein, (en a'j lange nagels
op de tienen hadden ok!) Een klomp
was ok ideaal um eerappels te stampen ......
rauwe ni-je eerappels, zo van 't laand, in 'n
emmer met water en dan rossen met de klomp.
(Olderwetse schrapmethode!) Veur schoeltied
zetten moe de klompies in de oaven van 't
fenuus. Dan gung ie met warme voeten van
huus. Op 't schoelplein ko'j met de hakke van
de klomp een mooi koeltie in 't zaand dreien
um in te knikkern. 's Winters op 't ies de iene
klomp onder 't gat, de biene over mekare en zo
trokken ze oe over 't ies. Ie konden oe ok
akelig bezeren a'j met de klompe de enkels
raakten. Dat heette de klitse sloan. Bi-j de
brugge in Banthem zag ie de brugwachter met
een klompie an 'n hengel de tol innen.
Mekare te grazen nemen deur de klompen vol
water te gieten of er een dooie moes veurin te
stoppen of ze onzichtbaar an mekaar te spiekern.
As een vrouw daags allene in huus was, zetten
ze wel is een paar hele grote klompen bi-j de
deure (moat 31) Dat schruk of! ....A'j zo'n
grote moate hadden zeden de luu: Doar ku'j
wel met over de Zuderzee varen! Zukke klompen
worden ok wel kustvaarders, zeekastelen of
schuten enuumd.
Hi-j stiet op zien recht as een boer op zien klompen.
Mop
Iemand kocht een paar klompen in de winkel en
zoas dat eerder gebrukelijk was, worden ze niet
contant betaald : hi-j leut ze opschrieven. Een
paar dagen later zag de winkelier de klaante
weer en zee: "Ie hebt hier nog een paar
klompen stoan". Het antwoord was: "Verbraand
ze maar"
Jeugdlectuur
Hannes löp op klompen, zimpe zampe zompen,
deur de plassen dat het spat, broek en kousen
worden nat, moeder zegt Hans loat het heur,
Hannes stapt maar dapper deur, hij löt zich niet
lompen
Ik kenne een heel mooi liedtie, van Appie en
van Grietie, Appie zat veur 't hoendergat en
Grietie slot 'm met de klomp veur 't gat. Onder
moeders paraplu, liepen eens twee
9

kindjes, Anneke en Janneke, dat waren dikke
vrindjes, de klompjes gingen van klik klak klik
en de regen die ging van tik tak tik, op
moeders paraplu.
De bekende Schriever W.G. van der Hulst nam
in zien onvergetelijke kinderboekies ok vake
de klomp as onderwarp. Hoe kon 't ok aanders:
de meeste kinderties dreugen klompies.
Wie kent nog de boekies "Het klompje dat op
't water dreef' en "Bob en Bep en Brammetje",
woarin drie ondeugende kinder stiekem de
klompies uut doet en goat potie baaien. Er
komp een olijke bakkersknecht langs die de
zes klompies met een stok hoge in de boom
hangt.
Handel
Jan Sierink wet nog dat er zo'n 50 joar elene
nog volop klompen verkocht worden. Zi-j
betrokken ze van klompenmaker Huussies in
Gramsbargen. Per moate mus ie dan 5 paar
ofnemmen en zölf ophalen met de bakfietse.
Later worden ze ekocht bi-j gebroeders van
Vilsteren uut Zwollerkerspel. (Gevavi) De
beste klompen waren van pöppelholt, die gungen
het langste met. Ze waren niet zwoar en
het holt was toai. Ok verkochten Sierink
zwartleren klompsokkies. Die worden in de
klomp edragen, dan bleven de kousen langer
heel. De schoelkinder mochten de klompen in
't klaslokaal niet anholden maar de klompsokkies
wel.
In Boalderveld woonde umstreeks 1915
Marten Reinders die as bi-j verdienste het
klompenmaken beoefende. Hi-j leverde op
bestelling haandgemaakte blaanke klompen an
Vasse en aandere neringdoenden. Het schilderen
van klompen kwam ok in de moede. Jan
Westerman , klompenmaker in Oanervene
kwam bi-j Reinders demonstreren. De
gekleurde stippen worden er met de vingers op
emaakt.
In Lutten stund de klompenmakeri-je van
Arend van Faassen, die wel vief man an 't
wark had en in Gramsbargen ha'j nog Johan
Evers, (de grootvader van Edwin) D'r waren
vaste nog wel meer klompenmakers in oonze
contreien.
Vrogger waren er ok reizende vakluu die dan
een hele weke bi-j mensen in kost waren um
veur alle gezinsleden klompen te maken. Ze
sjouwden al heur geriedschop met op de rugge
en de pöppel of de wilge lag al te wachten
onder een ofdakkie.
Een bezunder exemplaar was de smokkelklompe.
Die had een umgekeerd profiel an de
onderkaante. Bi-j het dragen van zukke klompen
worden de commiezen op een dwaalspoor
ezet!
Roadsels
Daags giet 't van klepperdeklap en 's nachts
stiet e veur 't bedde en gap (gaapt) (de
klomp)
Holderdebolder gunk over 'n zolder met 'n
bek vol mensenvleis (Persoon op klompen)
Gien olde klompen weggooien veur da'j ni-jen hebt.
Sier en souvenier
De klompen hebt nog lange niet
of edoane. Ze bint nog overal te
koop. Ok as souveniers in allerlei
materiaal en vorm. Ze hangt
bi-j rekkenvol an oonze butenmuren
met rooie en witte geraniums
en een paar grote exemplaren
bi-j de baanderdeure schrikt
gieniene meer of! Tot slot: In
Oene is nog een klompenmakerije.
Er is een een museum en een
demonstratie klompenmaken.
Mooi veur een excursie.
10

De kleermaker en het magere varken
In de vroege morgen van 8 januari 1849 verlaten twee mannen te voet hun woonplaats Hardenberg.
Het is guur en koud, ze huiveren en zetten, om wat warm te blijven, er stevig de pas in. Na enige tijd
bereiken ze hun doel, de boerderij van Jan van de Velde aan de Radewijker beek. Het vuur in de
keuken brandt lekker en ze komen dan ook gauw weer op verhaal. Daarna pakken ze hun
meegebrachte spullen uit en beginnen te werken aan de stapel die de boerin ondertussen heeft
klaargelegd.
De twee mannen zijn kleermaker Berend Bakhuis en zijn knecht. Ze doen, wat in de tijd toen er
nog geen naaimachines waren, heel gewoon was: ter plaatse herstelwerk verrichten aan de kleren
van een boerengezin. Er wordt flink doorgewerkt, maar als er op de boerderij wordt gegeten
kunnen ze mee aanschuiven. Tegen de avond gaan ze weer naar huis en na zich opnieuw te hebben
gewarmd haalt Bakhuis een schrift, een potje inkt en een pen te voorschijn en schrijft: ' Jan
van de Velde, op de beeke, 8 januari 1849, gewerkt met ons beiden, 45 (cent).
J. Bosch
Frederikus Bosch tijdens zijn diensttijd in Breda.
Bovenstaand verhaal ontleen ik aan een oud,
vlekkerig en beschadigd schrift (er zijn bladzijden
of gedeelten daarvan weggeknipt;
omdat de schuld inmiddels betaald was) van
mijn overgrootvader. Hij werd geboren op 29
augustus 1824 in Uelsen, koninkrijk Pruisen,
overleed in Stad-Hardenberg op 9 februari
1901 en was getrouwd met Geertruida van der
Haar. We waren dan ook nog verre familie van
het bekende Hardenbergse bakkersgeslacht en
ik herinner me dat één keer per week Jan van
der Haar bij ons thuis in de Wilhelmina-
(Achter)straat een brood bezorgde. Zoals wel
bekend zal zijn gingen de kleine middenstanders
en handwerkslieden destijds angstvallig
nauwkeurig om met de keuze van hun leveranciers,
meestal eigen klanten. Ook de rest van
1849 was Berend van tijd tot tijd, al dan niet
met de knecht, bij Van der Velde aan het werk.
Zelf rekende hij 30 cent en voor de knecht 25
cent per dag. Garen en zijde (7 cent) werden
soms apart in rekening gebracht. Soms is er
kennelijk 'meewerk' : een jak herstelt staat
genoteerd voor 10 cent. Je zou uit deze
'boekhouding' op kunnen maken dat er maar
één keer in de zoveel tijd werd afgerekend. Als
de oogst was verkocht In ieder geval staat er
over de hele bladzijde een kruis.
Overgrootvader zal zijn geld dus wel hebben
gekregen.
Er komen nog heel wat meer namen voor in
het schrift zoals die van Harm Hans te
11

Baalder, J.H. Zweers Derkzoon: een kruis in de
lakense broek gezet, 10 cent, Hendrik Snijders (te
broegt) 1848, Jan Klienge te Baalder (1850),
Garriet Jan Gories te Hardenberg en vele anderen.
In 1852 had hij er aan de beek nog een klant bij:
Garriet Jan Welwet (Welleweerd). Op 21 januari
van dat jaar staat: een pette van mij gekogt 60 cent.
In het schrift vond ik, op een apart blad papier, een
rekening die in een prachtig handschrift is
geschreven, kennelijk in opdracht van Berend en
bestemd voor De Weledel Zeer Gel. Heer G. W. van
Riemsdijk, med. dokter te Hardenbergh, debet aan
B. Bakhuis, Mr. kleermaker. De rekening betreft de
periode 29.6.1853 tot 29.3.1860, bevat alle
mogelijke werkzaamheden (o.a. het maken van
borstrokken en onderbroeken) en komt uit op een
totaal van f 18,38. Een raadsel waarom de rekening
weer bij de kleermaker terug kwam en waarom er
pas na bijna zeven jaar werd afgerekend. Betreft het
hier misschien een betaling "in natura" doordat de
dokter medische hulp verleende aan het gezin
Bakhuis Later was er overigens nog een andere
'dwarsverbinding' tussen de familie Bakhuis en de
medische wetenschap in Hardenberg: Trui Bakhuis,
een nicht van mijn vader (Trui van tante'), was de
huishoudelijke hulp van het gezin van dr. Boom en
vervolgens in dat van dr. Kuijvenhoven. Oudere
Hardenbergers zullen zich haar zeker nog
herinneren.
Een dochter van Berend en Geertruida Bakhuis,
Hendrika, geboren op 7.4.1856, trouwde met
Frederikus Bosch, een andere Hardenbergse
kleermaker, die eveneens een schrifje heeft
nagelaten, in een even slechte staat als dat van zijn
schoonvader. Ook hierin is geknipt en zitten veel
vocht- en enkele kof-fie() vlekken. Het loopt van
1886 tot 1893. Wat opvalt is de andere opzet: geen
dagloon meer voor werk bij de mensen thuis, maar
een opsomming van verrichte werkzaamheden en
gebruikt materiaal, met de daarmee verbonden
prijzen. Practisch alles werd dus kennelijk in de
werkplaats gedaan. Hoewel er ook wel eens een
klusje buitenshuis was. In 1889 werden bij C. Schot
2 kleeden gelegd met 2 man, samen 28 uur, 2,80;
aan touw en spijkers 0,45; 1 gordijn met ringjes
0,98. Firma's die zich op woninginrichting toelegden
waren er toen wellicht nog niet in Hardenberg.
In onze ogen waren lonen en prijzen wel heel erg
laag. Inderdaad sopte het bij de meeste mensen niet
al te dik, maar men kon er kennelijk (bescheiden)
van leven. In 1887, zo lees ik, werd voor Den Heer
Tevelde een pak gemaakt. Kosten van materiaal:
4,65; arbeidsloon 4,75. Je had natuurlijk klanten en
klanten. Een heel goeie was, in 1891, Den Heer
Hehmof (lemhoff) te Wielen: schuld 8,40 Ontvangen
12 Gulden. Hehmof heeft noch te goed 3,60.
Een naam die meerdere keren terugkomt is die van
de heer Van Dijck, burgemeester van Ambt
Hardenberg van 1885 tot 1890. Raadselachtig is
opa's aantekening in een apart hoekje van het
schrift: Burgemeester Van Dijck, adres: Dominé G.
Heeres te Zuidhorn. Was de burgemeester
inmiddels overleden en was dit het adres van de
weduwe En dan nog een complete rekening uit
1893 voor Koeslag: Polleto, broek en vest 3,90; 14
Hendrikus Bosch, geb. 1895 overl. 1979
12

knoopen 0,20; 1 1/4 el Sanela 1,25; 2 el lighte
voering 0,60; 2 1/4 el zwarte keper 0,56; 1
tuschenvoering 0,23. Totaal 6,74. Omdat ik
niet wist wat een polleto is heb ik gezocht in de
Van Dale. Het blijkt een verbastering te zijn
van paletot (Fr.), korte overjas, korte mantel.
Heet zoiets tegenwoordig niet een jekker
niet uit roeping. Hij had veel belangstelling
voor andere dingen en had graag door willen
leren. Maar dat kon niet, omdat zijn vader in
1898 op 40-jarige leeftijd was gestorven.
Hendrikus was toen drie jaar en had een oudere
broer, Berend, die samen met een ongetrouwde
oom (Derk-ome) de kleermakerij probeerde
voort te zetten. Daarbij moest mijn
vader tijdens de eerste wereldoorlog ook nog
in militaire dienst (Alkmaar en Venlo), zodat
zijn moeder, Hendrika Bakhuis, die ook nog
twee dochters had (Dina en Trui) een verre van
zorgeloos leven leidde. Zelf overleed ze in in
1916; haar zoon Berend stierf een paar jaar
later tijdens de epidemie van de Spaanse griep.
Vader had, voor zover ik weet, geen 'boekhouding',
zoals opa met zijn schrift. Ik herinner me
dat in een hoek van de werkplaats de af te
leveren kledingstukken hingen, met daaraan
een kaartje waarop de naam van de klant en de
prijs stond. Er waren misschien wel enkele
'dubieuze debiteuren', maar de meeste klanten
moeten betrouwbare lieden zijn geweest. Als je
de twee maatboekjes doorbladert kom je ook
de bijzondere wensen van de klanten tegen:
aanduiding van de stof (bijv. drap
24457522315823175251
33
32 E.J. Ensink
48 Brink
Wat betekenen al die cijfers bij de naam Ik
vond ze in een van de 'maatboekjes' van mijn
vader, Hendrikus Bosch. Hoe ze precies geduid
moeten worden weet ik niet, maar ze bevatten
de maten voor een nieuw pak, bestemd voor
Evert Jan Ensink van de Achterbrink, destijds
werkzaam bij de meubelzaak van Grooters in de
Voorstraat, tegenover de Hervormde Kerk.
Ensink was nog een ver familielid van ons. We
zijn inmiddels aangekomen bij de derde
generatie kleermakers. Mijn vader deed het
13

cords, en kleur), steekzakken, duimstok(zakje)
links of rechts, enz. Verschillende keren vond
ik de aanduiding 'klettervest' en ik weet echt
niet (meer) wat dat was. J.H. Peltjes wilde een
bedjas. Wat moeten we ons daarbij
voorstellen Een enkele keer wordt vermeld:
'klapbroek'. Waarschijnlijk oudere klanten die
nog niets van een gulp moesten hebben.
Enkele namen die ik tegenkwam: uit
Hardenberg bijv. (Broer) Bakker van de
Sportlaan, Steunenberg (Jumbo) en W. ten
Brinke (Stroatwolter) van de Sallandsestraat.
Uit de 'buitengebieden' o.a. Dieters uit Brucht,
G.J. Holtvluwer uit Bruchterveld, B en A. van
Eije van Stobbenhaar, A. Nieuwenhuis uit
Bergentheim, J.H. Bril uit Lutten en diverse
Ramakers uit Baalderveld. Bijzondere
herinneringen heb ik zelf aan de Ottens uit
Collendoorn: OttenMans en OttenGait. Daar
konden we in de oorlog een paar keer per week
melk halen. Vader kwam op een avond bij
OttenGait die in de zorgen zat vanwege een
biggetje met een breuk. De gewaarschuwde
dierenarts kwam maar niet opdagen en als de
big dood zou gaan, betekende dat, vooral in de
oorlogsjaren, een behoorlijke schade.
Otten zei tegen mijn vader dat een kleermaker,
die toch goed met naald en draad om kan
gaan, best het klusje op kon knappen. Vader,
die wel van bijzondere dingen hield, stemde
toe. Aan de binnenkant van zijn vestje had hij
altijd naald en draad. Het biggetje werd op de
keukentafel gelegd en door een stel sterke
handen stevig vastgehouden, terwijl de kleermaker
als chirurg optrad. Uiteraard zonder
verdoving, zodat het arme dier inderdaad
schreeuwde als een mager varken. Toen vader
enige tijd later weer op de boerderij kwam en
zorgelijk vroeg naar het werk van zijn handen
nam Otten hem mee naar de varkensstal. 'Kiek,
doar löppe, ie is weer net zo vlugge as
d'aandern'.
Het beroep van maatkleermaker is, met de zich
steeds verbeterende confectie, in de meeste
gevallen een stille dood gestorven. De
overheid heeft er zich niet druk om gemaakt.
Mijn vader overleed in 1979 op 84-jarige leeftijd.
Afgezien van het verdriet vanwege het
vroegtijdig overlijden van mijn broer
Frederikus heeft hij, samen met moeder,
Jennigje Tekkelenburg, die hem twee jaar
overleefde, mede door de AOW nog een aantal
goede jaren gehad.
Reacties op bovenstaand artikel zijn meer dan
welkom. Adres: Stationsweg 20, 8011 CZ
Zwolle; tel. 038-4220129 (soms 0321-
332345); e-mail: janboschzwolle@hetnet.nl
14

De Hessenkamp (huizen van naam 22)
Aan de Scholtensdijk 12 te Heemse staat een statig herenhuis met de naam "de Hessenkamp". In dit artikel
willen we niet alleen ingaan op bewoningsgeschiedenis en de functie van dit huis, maar ook enige aandacht
besteden aan de historische associaties die de naam oproept.
K. Oosterkamp
De heer G. Oprel uit Zwartsluis was in 1936 tot
burgemeester benoemd van de gemeente Ambt-
Hardenberg. Blijkbaar was er geen ambtswoning
beschikbaar, want hij kocht een stukje (hooi)land
van Hendrik Vinke aan de Scholtensdijk en vroeg
een bouwvergunning voor een woning aan. Deze
werd op 5 januari 1937 afgegeven, waarna het huis
kon worden gebouwd. In 1955 verkocht de heer
uitbreiding van Heemse met de nieuwbouwwijken
zou zijn dokterspraktijk laten uitgroeien van een
bescheiden plattelandspraktijk tot een grote
gemengde praktijk van platteland en
nieuwbouwwijk. Aanvankelijk kon wonen en
werken nog onder hetzelfde dak, maar in 1964 werd
aan de achterkant van het huis een nieuwe
praktijkruimte gerealiseerd. Jarenlang was
De Hessenkamp, Scholtensdijk 12
Oprel de woning aan mevrouw Y. van Straten,
pensionhoudster te Heemse. Zij bezat het huis
slechts enkele jaren, want in 1957 werd de familie
J. P. Nauta eigenaar. De heer Nauta had zich in
1955 als huisarts in Heemse gevestigd en had
daarvoor een gedeelte van de Heemser patiënten
overgenomen van zijn Hardenbergse collega's. Hij
begon met een kleine praktijk en had woonruimte
ingehuurd waar hij met het nodige provisorisch
talent van zijn vrouw en hemzelf met jeugdig
enthousiasme zijn aandeel in de Heemser
gezondheidszorg leverde. De kwalificatie "klein"
sloeg eerder op het aantal patiënten dan op de
omvang van het gebied dat hij bediende: Heemse,
Collendoorn, Heemserveen, Rheeze, Rheezerveen
en Diffelen. De
het huis getuige van het wel en waarschijnlijk wel
meer het wee van menig Heemsenaar die een
bezoek moest brengen aan dokter Nauta, na eerst
een afspraak gemaakt te hebben bij mevrouw Nauta
die als partner en assistente waakte over de
dagelijkse gang van zaken. Toen in 1992 de
dokterspraktijk en ook de woning werd
overgenomen door dr. A. Nijland, bleef daarmee de
functie van de woning gehandhaafd. Intern werden
de ruimtes gerenoveerd, de buitenkant bleef
hetzelfde uiterlijk behouden.
15

De naam de Hessenkamp werd aan het huis
gegeven door de familie Nauta, nadat het hun
eigendom was geworden in 1957. Toen was het
grootste deel van de Scholtensdijk nog
onbebouwd, zodat links en
rechts, maar ook voor en
achter er vrij uitzicht was over
weilanden, een situatie die
eigenlijk
als door een wonder nog
steeds aan de voorkant bestaat.
Eigenlijk stond het huis temidden
van velden of kampen,
waarmee het tweede deel van
de naam gerechtvaardigd lijkt.
Het element
Hessen ver-
Een
Hessenwagen als
geveldecoratie
wijst uiteraard
naar de zeer nabij gelegen Hessenweg, die vanaf
begin 18de eeuw tot halverwege de 19de eeuw
een belangrijke handelsroute was voor de
kooplieden uit Duitsland, vooral uit de staat
Hessen, die met hun wagens volgeladen met
textiel, het Hessische laken, over Venebrugge,
Hardenberg, Ommen en Zwolle naar het rijke
Holland trokken om hun handelswaar af te zetten.
Ter wille van de begaanbaarheid van deze
doorgaande verbindingen had het gewest Holland
voorgesteld om de aslengte van de wagens te
standaardiseren op 128 em.: dan zouden de
wagens zich zonder problemen in eikaars spoor
kunnen verplaatsen. Schoorvoetend volgden
andere gewesten dit voorstel, maar "onze"
Hessenweg werd nooit aangepast aan deze
standaard. Misschien dat de aanwonenden er
weinig voor voelden daarvoor de nodige
werkzaamheden te verrichten (vanwege het
geringe eigen belang), maar waarschijnlijker is dat
de gebruikte Hessenwagens dusdanig belast waren
dat het beter was om de aslengte langer te laten,
dus
de wagens breder. Op die manier kon meer
vracht worden meegenomen, en hoe breder de
wagen, hoe kleiner het kantelgevaar. De
wagens werden getrokken door vier tot zes
paarden. De fraaie gevelsteen aan een pand in
de Thomas a Kempis straat te Zwolle illustreert
dus een historische werkelijkheid.
Ook Clara Feyoena heeft in haar hofdicht
Heemse enige aandacht besteed aan deze handelsroute.
In de derde zang bezingt ze deze
landweg:
Wat Nederiandsche weg zou dezen evenaren,
In menigvuldigheid van zaamgevloeide scharen
Die jaarlijks, om hun zweet te venten, langs
dit pad
Zig spoên naar 't Hollands goud, ofkeeren
met hun schat, (r 591-594)
Het was dan ook een gelukkige gedachte om
de herinnering aan deze kooplieden, die op hun
wijze een bijdrage geleverd hebben aan de
welvaart van de lage landen vast te leggen in
deze huizennaam.
Geraadpleegde literatuur: J. Bos e.a.:
Onderweg in Overijssel. Jaarboek Overijssel,
1989, Zwolle
Met dank aan de familie Nauta.
16

Stephanoten
Mededelingen van het bestuur en werkgroepen
Bijlage Rondom den Herdenbergh
3e kwartaal 2003
Nieuwe leden
GJ. Blom, Munsterhof 1, 7462 KN RIJSSEN
J. Bosman, Mandenmakerslaan 60, 3454 DE
DE MEERN
A. Bril, Fliersdijk 11, 7691 BD
BERGENTHEIM
M.G. Bruins, Jachthuisweg 1, 7798 CM
COLLENDOORN
HJ. Hannink, Van Dokkumstraat 30, 8271 TZ
IJSSELMUIDEN
J. Hendriks, Baron Mackaystraat 10, 7691 DA
BERGENTHEIM
GJ. Meijerink, Verlengde Broekdijk 39 a,
7694 TE KLOOSTERHAAR
A.H.M. Struik-Verhoef, Suze Groenewegstraat
181, 1442 NG PURMEREND
G. Vieth, Meteoorlaan 9, 7771 EA
HARDENBERG
A. Wiltink, Weidebuurt 4, 7771 CZ
HARDENBERG
E. Zwijnenberg, Marktstraat 84, 1741 AT
SCHAGEN
Nieuwe aanwinsten
boek: 'De Hottinger-atlas van Noord- en Oost-
Nederland'; aanschaf
boek: 'Een wereld van turf', de Overijsselse
turfindustrie en de veenondernemingen in de hoge
venen van Overijssel; geschreven door Wim
Visscher; schenking notulenboek)e van de oudleerlingen
der christelijke
landbouwhuishoudschool en Christelijke
Bond van Plattelandsvrouwen en Boerendochters,
periode 1946-1956; geschonken door mw.
Heuver-Peltjes te Den Ham (schenking middels
mw. Buitenhuis-Weitkamp) ca 30 knipselboeken
met krantenartikelen en foto's van Hardenberg en
omgeving; geschonken door dhr. Seinen,
Gramsbergerweg, Hardenberg
Kalender
2 tot 18 oktober 2003
ma 6 oktober 2003 wo
8 oktober 2003 ma 17
november 2003 ma 23
februari 2004 za 3 april
2004
Expositie over het Klooster Sibculo in Museum Oudheidkamer Hardenberg
(di t/m za, van 14.00 tot 17.00 uur)
rondleiding HistorieKamer (expositie en studiezaal), 20.00 uur
rondleiding HistorieKamer (expositie en studiezaal), 20.00 uur
dia-avond over Kasteel Twickel, in De Schakel, 20.00 uur
dia-avond over monumentale bomen in De Schakel, 20.00 uur
Cultuurhistorische Jubileumdag in Zaal Mulder te Baalder, van 10.00 tot 16.00
uur
1

Rectificatie
In het vierde nummer van de jaargang 2002 van
Rondom den Herdenbergh staat abusievelijk op
pagina 49 vermeld: 'B. v.d. weide', dit moet zijn 'H.
v.d. Weide'.
Jubileumdag Historische Vereniging
Op zaterdag 3 april 2004 zal in zaal Mulder te
Baalder een groots opgezette cultuurhistorische dag
georganiseerd worden in het teken van het
twintigjarig bestaan van onze vereniging. Die dag
zullen onze verschillende werkgroepen laten zien
waar ze mee bezig zijn. U kunt bijvoorbeeld
genieten van optredens van de werkgroep dialect of
proeven van oude streekgerechten die ter plekke
zullen worden bereid. Of wat dacht u van een
prachtige beamerpresentatie met oude foto's uit Stad
en Ambt Hardenberg. De werkgroep genealogie
organiseert tegelijkertijd een voorouderdag. Dus
stamboomonderzoekers kunnen hun hart ophalen...
Met medewerking van zusterverenigingen als
Ommen, Den Ham, Vriezenveen, Coevorden maar
ook het grensgebied zal ook deze genealogische dag
weer interessant zijn voor iedereen die haar
voorouders in onze regio heeft.
Kwartierstatenboek
De werkgroep genealogie is momenteel druk bezig
met het voorbereiden van ons eerste kwartierstatenboek.
Een verzameling kwartierstaten van oude en
jonge ingezetenen van de gemeente Hardenberg. Zo
zullen de voorouders van enkele werkgroepleden een
plaatsje in het boek krijgen, maar ook proberen we
toestemming te krijgen voor het plaatsen van de
kwartieren van 'bekende Hardenbergers' als Edwin
Evers, Erik Hulzebosch e.d.
Heeft u reeds uw kwartierstaat uitgezocht en heeft u
een groot deel van uw voorouders op Hardenbergs
grondgebied gevonden Neem dan contact met ons
op zodat wellicht ook uw resultaten gepubliceerd
kunnen worden. Het is de bedoeling om het eerste
exemplaar officieel aan te bieden tijdens onze
cultuurhistorische dag op zaterdag 3 april 2004 in
zalencentrum Mulder te Baalder.
Klepperavondtoer 2003
Traditiegetrouw was beleefde de toer ook dit jaar
weer een succesvol zomerseizoen. De vele deelnemers
(40 bussen) hebben genoten van de fraaie
tochten langs valmöllekes, donderbezems en
(gelukkig niet altijd zichtbare) witte wieven door
Noord-Twente. Wij willen graag het gidsenteam en
de chauffeurs van busondernemer Sickman hartelijk
danken voor hun (zeer arbeidsintensieve) inzet.
Inmiddels zijn de voorbereidingen voor de zesde
editie in 2004 van start gegaan.
Kasteel Twickel
Begin juni 2004 wordt een middagexcursie (50-
personen-bus) georganiseerd naar kasteel Twickel
in Delden. Slechts een beperkt aantal dagen per jaar
is het kasteel toegankelijk voor het publiek.
2

Ter voorbereiding op dit bezoek verzorgt de heer
HJ. Saaltink uit Doetinchem (excursieleider en
voorheen leraar biologie aan de Jan van Arkelschool
te Hardenberg) voor ons een dialezing op maandag
17 november in De Schakel. Vanaf die datum is
opgave voor de bustocht mogelijk. Nadere
informatie volgt. Twickel is één van de grootste
landgoederen van ons land. Bij het kasteel ligt 4000
hectare waarvan de helft cultuurgrond en de andere
helft natuurgebied. Elders behoort nog eens 2000
hectare tot het bezit van Twickel. Landgoed Twickel
is ontstaan in 1347 en tot 1975
door vier geslachten bewoond. Het bezit een huisarchief,
dat, na dat van de Oranjes, het grootste is
van ons land. De tuinen van het kasteel bestaan uit
een formele tuin, een rotstuin en een park. De laatste
eigenaresse, baronesse Van Heeckeren van
Wassenaar experimenteerde veel met bijzondere
planten waardoor een prachtige Victoriaanse tuin is
ontstaan. Het park ademt nog de sfeer van de
landschapstuin uit het einde van de achttiende eeuw.
Al met al een mooie gelegenheid om -zowel binnen
als buiten het kasteel - kennis te maken met de rijke
historie van dit prachtige landgoed.
Rondleidingen in de HistorieKamer
Ledenavonden vinden meestal plaats in een grote
zaal (als de Schakel). Laten we het eens op een
kleinere schaal proberen. In de HistorieKamer
worden verdeeld over twee data (maandag 6 en
woensdag 8 oktober) voor kleine groepen per avond
(voor en na de pauze) twee rondleidingen (2 x ca 45
minuten) verzorgd. Aanvang van de beide avonden
om 20.00 uur. In de beneden-zalen wordt de
expositie over de geschiedenis en de grote betekenis
van het klooster Sibculo voor onze omgeving nader
toegelicht. In de studiezaal (bovenverdieping) willen
we belangstellenden graag informeren over de
aanwezige faciliteiten
voor het publiek (inclusief digitale film en/of diapresentatie
met behulp van een beamer) en uitleg
over de zeer omvangrijke website van de
Historische Vereniging.
Voor een evenwichtige verdeling van belangstellenden
over beide avonden willen we u vragen om
vooraf uw deelname aan ons door te geven. Dit kunt
u doen door te bellen met telefoonnummer 0523-
265624 alwaar onze studiezaalhoofden op maandag-
, dinsdag-, donderdag- en vrijdagochtend van 09.00
tot 12.00 uur aanwezig zijn om uw deelname te
registreren. Vanzelfsprekend is deelname gratis...
Expositie Klooster Sibculo
Onder grote belangstelling is op vrijdag 5 september
in 't Refter (gereformeerde kerk Sibculo) een
expositie over het klooster (aangevuld met fossielen
uit de directe omgeving) geopend. Met name de
unieke positie (en kansen) van Sibculo werden door
de sprekers benadrukt. Niet alleen geologisch is het
gebied tussen Wilsum en Sibculo een paradijs, maar
ook de invloed van het klooster was relatief groot.
In de vijftiende eeuw
waren bijna twintig kloosters aangesloten bij de
Congregatie van Sibculo. Wetenschappers willen
proberen in de komende jaren het klooster (funderingen
nog grotendeels in de grond verborgen)
verder 'bloot te leggen'. De expositie-werkgroep
onder leiding van Tinus Jasper, Jan Bakker en
Freddy Ekkel verdient alle lof! Van 2 tot en met 18
oktober is de expositie te zien in de HistorieKamer
te Hardenberg.
3

Expositie Van Riemsdijk
Ons museum zal volgend jaar (seizoen 2004) een
zeer bijzondere deelexpositie organiseren, geheel
gewijd aan het geslacht Van Riemsdijk. In de
voorbije eeuwen leverde dit notabelengeslacht
burgemeesters, secretarissen, doktoren en notarissen,
die grote invloed uitoefenden op de
Hardenberger maatschappij in het algemeen en die
van de geschreven geschiedenis in het bijzonder.
Inmiddels heeft de stichting museum Oudheidkamer
toezeggingen gekregen van een drietal afzonderlijke
nazaten van de Van Riemsdijks, voor het aanleveren
van zeer bijzondere relikwieën. Zo zullen
authentieke manuscripten getoond worden, naast 18 e
eeuwse portretten, 19 e eeuws huisraad, bijzonder
fotomateriaal en andere opmerkelijke stukken. In
april 2003
kreeg het gemeentearchief Hardenberg - uit volkomen
onverwachte hoek - een zeer bijzondere
schenking. Bij een nazaat van 'onze' stadssecretaris
Jacobus van Riemsdijk, bevond zich een manuscript
van diens hand, gedateerd 1781-1790, geheel gewijd
aan jachtaangelegenheden inzake de Stad
Hardenberg. Mw. Riccioni-van der Made,
achterkleindochter van oud-burgemeester Johannes
Hendrikus van Barneveld (die gehuwd was met
Anna Charlotte van Riemsdijk), woonachtig in
Frankrijk, vond dat het cultuurhistorisch
waardevolle manuscript thuishoorde in het
gemeentearchief van de Stad Hardenberg. Ook dit
bijzondere stuk zal in 2004 onderdeel uitmaken van
de te houden expositie.
Expositie Geschiedenis Rijksgrens
Deze reizende tentoonstelling van Heemnoabers '99,
met een belangrijke bijdrage van enkele leden van
onze vereniging (met name grensste-nen-project) is
op 19 april gestart in Hardenberg en reist inmiddels
verder aan weerszijden van de
rijksgrens. Bij de opening in Neuenhaus op 6 september
bedroeg het aantal bezoekers ca 1100. Vanaf
27 september is het Arsenaal in Coevorden de
volgende 'standplaats'.
Een wereld van turf
Van Wim Visscher uit Nieuw-Amsterdam, kenner
van streekhistorie in Drente en Overijssel, is een
nieuw boek verschenen onder de titel 'Een wereld
van turf'. Dit boek geeft als eerste een zo compleet
mogelijk beeld van de vervening en ontginning van
Overijsselse hoogveengebieden tussen 1400 en
1980. Het betreft vooral gebieden langs
de Dedemsvaart en het Overijssels Kanaal. Hierbij
staan het doen en laten van de veenonder-nemers en
hun veen-industriële activiteiten centraal. Specifiek
voor Overijssel waren de vele turfcokes- en
turfbriketfabrieken, maar daarnaast speelde ook de
productie van turfstrooisel een belangrijke rol.
(ISBN: 907687705X)
4

Niets nieuws onder de zon
E. Wolbink en A.C.A. Pullen
In het gemeentearchief wordt sinds een half
jaar een klus verricht wat misschien wel het
beste als monnikenwerk omschreven kan worden.
Door de gemeentelijke herindeling kwamen
de archieven van de voormalige gemeenten
Avereest en Gramsbergen naar de archiefbewaarplaatsen
van het Hardenbergs gemeentehuis.
Vrij snel bleek dat het archief van de
gemeente Gramsbergen niet aan de bij de wet
gestelde eisen voldeed. Met name het oudere
gedeelte was in zo'n slechte staat dat snelheid
geboden was om dit cultuurhistorisch erfgoed
voor het nageslacht te bewaren. Ook de
gemeenteraad was overtuigd van het belang en
stelde het gewenste bedrag beschikbaar voor
het kunnen ontsluiten, zuurvrij behandelen en
eventueel restaureren van de stukken. Enkele
medewerkers van het archief hebben het oudste
gedeelte (1795-1825) nu geïnventariseerd en
opnieuw gearchiveerd. Er resteert nog 'slechts'
175 jaar archief wat verwerkt dient te worden.
Bij het inventariseren van de stukken kwam
een aantal - voor de geschiedenis van
de plaats Gramsbergen - belangrijke, maar ook
zeer opmerkelijke documenten aan het licht.
Het archief van Gramsbergen vangt aan in het
begin van 1795, het eerste jaar van de Bataafse
Vrijheid. Vanaf dat moment heeft het stadje
Gramsbergen haar eigen 'regering' van
volksvertegenwoordigers, de zogenaamde
Municipaliteit. Pas bij de instelling van de
gemeenten in 1811 worden de voorheen onder
het Schoutambt Hardenberg ressorterende
buurtschappen Den Velde, Loozen, Ane,
Anevelde, Holtheme, Holthone en Anerveen
bij Gramsbergen gevoegd. Kroegbaas Evert
van der Scheer werd benoemd tot eerste burger
van de nieuwe gemeente Gramsbergen. De
eerste jaren blijft de nieuwe gemeente behoren
tot het kanton Hardenberg. Bij algemene aangelegenheden
- de gezamenlijke gemeenten
Gramsbergen, Ambt Hardenberg en Stad
Hardenberg betreffend - worden zogenaamde
kantonale vergaderingen gehouden onder leiding
van jonkheer Jacob van Foreest van
Heemse.
Een blik op de Voorstraat te Gramsbergen, met links café Kamphuis en rechts het tegenwoordig museum
Gramsbergen
17

Dat het oude archief ook vele stukken bevat
aangaande persoonlijke aangelegenheden blijkt
eens te meer uit de navolgende waar gebeurde
verhalen...
Menslievend hulpbetoon
Zwemmen was ook in het begin van de negentiende
eeuw een geliefde bezigheid bij zomerse
temperaturen. Maar op de tweede juni 1822
liep het bijna verkeerd af. De drie vrienden
Roelof Reinders, Jan Marsch en Gerrit
Vlierman waren die dag vrij en besloten verkoeling
te zoeken in het frisse water van
Overijsselse Vecht. Aangekomen aan de waterkant,
sprongen zij van een steile oever in een
diepte van meer dan twintig voet water met de
bedoeling om naar de ondiepe overzijde te
zwemmen. Reinders zwom vlot naar de overkant,
maar Vlierman kon slecht zwemmen en
haalde het maar net. De onfortuinlijke Jan
Marsch zonk echter na enkele slagen weg in de
duistere diepte. Reinders zag het en begaf zich
zonder te bedenken naar de zinkende en
worstelende drenkeling met de bedoeling om
hem te redden. Maar een kat in nood maakt
rare sprongen en de in doodsangst verkerende
jongen greep zijn vriend om de hals waarna
beiden in de diepte verdwenen. De achtergebleven
Vlierman kon slecht zwemmen en
schreeuwde om hulp. Gelukkig was Gerrit
Veurink in de nabijheid aan het baden. Hij
kwam snel toelopen en sprong onmiddellijk
van de steile oever in de diepte. Jan Marsch
greep vervolgens echter ook hem om de hals,
waarop zij eveneens gezamenlijk op de grond
zonken. Maar het lukte Veurink, met medewerking
van Roelof Reinders, om Jan Marsch
van een gewisse dood te redden. Ze brachten
hem bewusteloos aan wal alwaar hij na verloop
van korte tijd weer tekenen van leven gaf
en spoedig herstelde. Zonder ondersteuning
kon de drenkeling naar huis lopen.
De burgemeester vond dat de redding door
Gerrit Veurink bekend moest worden gemaakt
aan de Koning en schreef daartoe een brief
met een kort relaas van de gevaarvolle en
menslievende daden aan de Gouverneur van
de Provincie. Hij stelde een beloning voor tot
aanmoediging van anderen. Een klein halfjaar
later wordt een bewijs van 's Konings goedkeuring
en tevredenheid naar de burgemeester
gezonden met het verzoek om het bewijs en de
daarbij behorende zilveren medaille op de
meest plechtige wijze aan de bekroonde Gerrit
Veurink uit te reiken.
In de gemeenteraadsvergadering van twee april
1823 werd in het bijzijn van de geredde Jan
Marsch op gepaste wijze en met veel eerbetoon
aan Gerrit Veurink het bewijs van 's Konings
goedkeuring en tevredenheid met de Zilveren
Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon
door de burgemeester uitgereikt. De in 1822
ingestelde Erepenning voor
Menslievend Hulpbetoon is,
na de Militaire Wil-lems-
Orde uit 1815, de oudste
Nederlandse dapperheidsonder-scheiding.
De
Erepenning is van een
bijzondere aard. Het gaat bij
de Erepenning namelijk om
een vrijwillige moedige
daad, die is gericht op
menslievendheid.
Uitvoering: een Koninklijke
kroon, waaraan een ovalen
penning is bevestigd.
Op de voorzijde is
het 'beeld der
De Erepenning voor
Menslievend Hulpbetoon in
zilver
Naastenliefde' afgebeeld met langs de rand de
tekst 'Voor menslievend hulpbetoon'. Aan de
achterkant staan de woorden 'de Koning aan',
met daaronder de naam van de gedecoreerde.
De penning hangt aan een oranje lint van drie
cm breed met in het midden een rode bies van
0,7 cm, en is er in goud en zilver. De
oorspronkelijk penning heeft niet lang bestaan,
want bij Koninklijk Besluit no. 72 van 18
januari 1825 is zij weer afgeschaft. Het is
bekend dat zowel de gouden als de zilveren
penning werden verleend in diverse
afmetingen, afhangend van de graad van
menslievendheid: 50, 41 of 35 millimeter.
18

En toen werd het nacht...
Het was alsof vandaag de wereld verging...;
met deze woorden zou je de angst van de
Gramsbergenaren in een paar woorden kunnen
samenvatten. Ontsteld zagen zij toe hoe op een
zonnige herfstmiddag, de achtste september
van het jaar 1824, de dag in ijltempo veranderde
in een ijzingwekkende duisternis. Vanuit
het zuiden naderden met onvoorstelbare snelheid
dik opeengepakte wolken. De luchtgesteldheid
nam een vreselijke gedaante aan. Met
geweldig gedruis werd een enorme ronddraaiende
windhoos geformeerd. Slechts kort
voor de windhoos het centrum van het plaatsje
bereikte boog deze af over de Oldenhof alwaar
ze grote verwoestingen aanrichtte. De mensen
vluchtten - voor zover ze konden - de huizen
binnen en bleven verschrikt op de grond liggen.
Het lawaai wat men hoorde was van het
inslaan van ramen, het verbrijzelen van de ruiten
en het wegwaaien van dakpannen.
Complete daken vlogen de lucht in. De zwaarste
en oudste bomen werden met wortel en al
uit de grond gerukt. Zware koppen en takken
van bomen werden in de lucht opgenomen en
op enige afstand weer neergeworpen. De hekken
en roeden (wieken) van de daar staande
korenmolen van mulder Bosch werden afgeslagen.
Eén wiek werd met zeil en al door de
storm meegevoerd en op meer dan een uur
afstand (lopen) nog boven in de lucht gezien.
Het was onbekend waar de wiek was neergekomen.
De bij de molen staande schuur werd
omver geworpen en geheel verbrijzeld. Vier
paarden werden onder het puin bedolven. Even
later konden ze, zonder te hebben geleden,
daaronder vandaan worden gehaald. Op de
molen zelf bevonden zich ten tijde van de
windhoos vijf personen. Zij zagen niets anders
dan hun dood voor ogen. Wonderwel werden
allen gespaard. De molen werd in zijn geheel
iets opgelicht en ongeveer een palm (oude
lengtemaat) verderop neergezet. Zo snel als de
windhoos kwam, vertrok ze ook. Al slingerende
baande ze zich een weg in de richting van
Holthone alwaar nog een groot aantal bomen
werd beschadigd. Het zeer levendige verslag
van deze 'zwarte dag' in de geschiedenis van
Gramsbergen is geschreven door burgemeester
Willem Swam en werd ongewijzigd overgenomen
door de redacteuren van de Provinciale
en Overijsselsche Courant.
De sierlijke handtekening van burgemeester en
gemeentesecretaris Willem Swam (1788-1875)
Nicolaas Dijk, kon als predikant de (vrijheidsboom
in...
Velen van ons zijn de mening toegedaan dat er
vroeger veel meer respect voor gezag heerste
dan tegenwoordig. De notabelen, zoals de burgemeester,
de dokter, de notaris en de predikant,
hadden het veelal voor het zeggen en
werden met eerbied en respect behandeld.
Bovendien konden de notabelen het onderling
vaak goed met elkaar vinden. Dat dit niet altijd
zo was en dat men ook toen respect moest
verdienen voordat men het kreeg, blijkt wel uit
het navolgende.
Dominee Nicolaas Dijk is in 1803, op 41-jarige
leeftijd, beroepen als predikant van
Gramsbergen. Al snel wordt er over hem
geklaagd. Ook na oprichting van de gemeente
Gramsbergen, in 1811, houdt het klagen niet
op. Zo schrijft de burgemeester in dat jaar een
brief naar de onderprefect (te vergelijken met
de commissaris van de koningin) waarin hij
zijn verontwaardiging uitspreekt over het feit
dat de predikant zowel arme als gegoede burgers
twaalf stuivers vraagt voor het lichten van
hun doopceel en zes stuivers voor alleen al het
opslaan (raadplegen) van het doopregister.
Veel mannen hebben in deze tijd een doopceel
nodig ten behoeve van de verplichte inschrijving
voor de militaire dienst, de zogenaamde
conscriptie. Predikanten in de buurt doen dit
veelal gratis. De burgemeester beticht ds. Dijk
dan ook van baatzucht. Iets meer dan een jaar
later ontvangt de predikant van de volgende
burgemeester een stevige berisping. Ds. Dijk
had een kerkenspraak van de preekstoel afge-
19

lezen, die niet door het gemeentebestuur was
verstrekt. De burgemeester schrijft hem dat als
hij dit ooit weer doet, hij als een 'weerspannige
gestraft zal worden'. Na een aantal jaren van
rust is het in 1818 weer raak. Ditmaal weigert
de predikant een boete te betalen voor het niet
geveegd hebben van zijn schoorsteen, ondanks
het feit dat hij hiervoor gewaarschuwd was
door de vuurheren. Maar het klapstuk rond de
persoon van dominee Dijk volgt in 1821. Op
30 juli van dat jaar wordt hij 's avonds om een
uur of half elf uit zijne woning opgelicht,
gearresteerd en naar de gevangenis te Deventer
vervoerd. Burgemeester Swam (weer een
volgende burgemeester) wordt door de
gouverneur ter verantwoording geroepen.
Swam verklaart dat bijna twintig leden van de
kerkgemeente de predikant beschuldigd
hebben van het verhogen van een kwitantie
met twee gulden, die hij vervolgens ten laste
van de diaconiekas in zijn eigen zak zou
hebben gestoken, en dat ze daarom, buiten
hem om, de officier van de rechtbank
ingeschakeld hebben. Een diepgaand
onderzoek wordt ingesteld.... Uiteraard ging
dit nieuws niet aan de Gramsbergenaren
voorbij. Hun predikant gevangen afgevoerd!
Toch leken enkelen er niet erg rouwig om. Een
dikke maand later ontvangt de burgemeester
namelijk een brief van de gouverneur waarin
deze zich hoogst verontwaardigd uitlaat over
een schand- of spotbeeld van de predikant, dat
op een plein in Gramsbergen geplaatst is, en
wel in zo'n houding dat de eerbaarheid het
meest gekwetst wordt. De gouverneur roept op
om niets onbeproefd te laten om de dader of
daders te pakken.
Hij krijgt als antwoord dat er op het plein in
de straat van Gramsbergen, op een dode boom
die voorheen gediend heeft als vrijheidsboom,
een schuw (schuw/schieuw = vogelverschrikker)
geplaatst is. Dit was mogelijk gedaan
door één of andere baldadige weversknecht...
De schuw was afkomstig van het land van
Hendrikus Martens, waar deze de erwten
tegen de vogels moest beschermen. De schuw,
gemaakt van een oude Stukkerigen Zoutzak
gevuld met oude Stroo Zakken, gebonden aan
een stok en voorzien van een hoed, was door
de politiedienaar uit de boom verwijderd.
Swam had echter niet vernomen dat met de
schuw de predikant afgebeeld werd of dat er
sprake was van een kwetsende houding. Hij
dacht dat het een actie was, gericht tegen het
idee van een vrijheidsboom. Daarom had hij
de boom door de stratenmakers laten uitgraven.
Hoe het idee ontstaan is dat de schuw de
predikant voor diende te stellen, weet Swam
niet. Hij oppert dat misschien enkele van de
nog weinige aanhangers van de predikant dit
verzonnen hebben om zo de gemeente in een
verkeerd daglicht te stellen. Ondertussen
vordert het onderzoek naar de vermeende
fraude met de kwitantie. Geleidelijk aan wordt
duidelijk dat het goed mogelijk zou kunnen
zijn dat de predikant de bedoeling heeft gehad
om, door de kwitantie
De Hervormde Kerk te Gramsbergen, gebouwd in 1878. De toren stamt uit 1776.
20

te verhogen, geld uit de kerkelijke kas te verkrijgen
ter compensatie van door hem betaalde
drukkosten voor 100 lidmaatsattestatiën.
Bovendien verklaren de kerkenraad en de diaconie
dat er met de predikant nooit verschil
van mening geweest is over financiële uitbetalingen.
Op 20 september wordt ds. Nicolaas
Dijk door het Hooggerechtshof te 's
Gravenhage vrijgesproken... Maar hiermee is
het verhaal nog niet afgelopen. Nog geen twee
maanden later schrijft burgemeester Swam aan
de officier van de rechtbank: Bij de in
vrijheidstelling en de terugkomst van den
Predikant N. Dijk alhier, had ik gedagt dat zijn
Eerw. hier door tot inkeer zoude zijn gebragt
en zich zoude gedraagen als een Predikant
betaamt, dan helas! Het tegendeel heeft men
moeten ondervinden.
Wat was het geval Het was burgemeester
Swam reeds lange tijd bekend dat de predikant
zich in het openbaar nogal eens beledigend kon
uitlaten over bepaalde gemeenteleden, zelfs
over menschen die reeds ten grave waren
gedaald! En soms sprak hij zelfs vanaf de
preekstoel onterende en lasterlijke taal. De
burgemeester had vernomen dat ook hij vaak
onderwerp van gesprek was, maar tot nu toe
wilde niemand daarover een verklaring afleggen.
Maar nu was hem ter ore gekomen dat de
predikant zich heel erg tot zijn oneer had uitgelaten
tegen Jan Boerink Merjenburgh.
Waarop hij deze bij hem ontboden had om
hem uit te horen. Wat hij toen te horen kreeg,
heeft hem aangezet tot het schrijven van brief
aan zowel de officier van de rechtbank, als aan
de vrederechter. De predikant had in het
gesprek met Jan Boerink Merjenburgh
geklaagd over de hoge belastingen en had toen
gezegd: daar heb je die Burgemeester ook, dat
is de laagste Schelm en een Beurzelapper, ook
heeft hij mij twee keren voorgelogen en mijn
vrouw één keer. De burgemeester voelt zich
hierdoor behoorlijk in zijn eer aangetast. Hij
schrijft dat hij in zijn kwaliteit als burgemeester
ten hoogste beledigd is en dat zijn eer op
een infame wijze aangerand is. Hij verzoekt de
vrederechter dan ook om over te gaan tot het
dagvaarden van ds. Dijk. Of het zover
gekomen is blijkt niet uit het vervolg van het
archief. Wel moet burgemeester Swam nog
heel veel moeite doen om de kosten, gemaakt
voor het vervoer van de predikant naar de
gevangenis te Deventer, in totaal 12 gulden,
gedeclareerd te krijgen...
De burgemeester staat zijn mannetje...
Dat genoemde burgemeester Swam niet voor
een kleintje vervaard was, blijkt wel uit zijn
brief van zeventien september 1824 aan de
houtvester van het tweede district in
Overijssel. Hij maakt daarin gewag van het feit
dat hij ten tijde van werkzaamheden in de
Scheerse venen toevalligerwijs twee jonge
mannen tegen het lijf liep die met hun geweren
schoten losten op een koppel patrijzen. Het
bleken de notoire stropers Joachim Adolph
Dijk, timmermansknecht en domineeszoon, en
kleermaker Jan Kuiper uit Gramsbergen te
zijn.
Al gauw bereikte de burgemeester de jongens
en vroeg hen cynisch hoe het met de jacht
ging. De knapen waren hier niet van gediend
en gaven een zeer brutaal antwoord terug. De
burgemeester was van mening dat wanneer hij
de jongens nog meer vragen zou stellen, zij
hem wel eens terdege zouden kunnen afrossen.
Hij was tenslotte alleen en in de verste verte
was niemand anders te bekennen. Toch besloot
de burgemeester aan Jan Kuiper te vragen of
hij wel een jachtakte bij zich had. Deze
antwoordde, tegelijkertijd op zijn geweer
slaand: dit is mijne acte en gij moet niet nader
komen!
Bang voor een ongeluk waarschuwde de burgemeester
dat zij niet onbedachtzaam met het
geweer zouden moeten omspringen. Op datzelfde
moment sprong hij op Joachim Adolph
Dijk toe, greep diens geweer vast, legde de
vinger om de trekker en schoot het in de lucht.
Tegelijkertijd rukte hij hem het geweer uit
handen. Vreselijk geschrokken zetten de beide
jongens het op een rennen en maakten ze dat
ze uit de voeten kwamen. Wellicht ook omdat
ze in de verte enkele mensen zagen naderen.
Als commissaris van politie der gemeente
voelde de burgemeester zich bedreigd en beledigd.
Het geweer nam hij mee naar huis. Thuis
21

kwam hij enigszins tot bedaren en zijn aanvankelijke
bedoeling om de jongemannen voor de
rechter te slepen, werd bijgesteld. De gevolgen
zouden voor de twee wellicht al te zwaar zijn, maar
hun jeugdige roekeloosheid moest wel worden
bestraft. Hij verzoekt de houtvester daarom de
jongens een boete op te leggen voor het stropen en
daarmee is de zaak wat hem betreft afgedaan.
Houwen of bouwen
Bij de nieuwbouw van de nog altijd bestaande
boerderij van Warsse Leemgraven in Holtheme
(ook genaamd 'de Wasse'), ontstond in mei 1826
een fikse ruzie. De strijd op 'bijna leven en dood'
werd geleverd tussen dagloner Stoffer Klaasen en
meestermetselaar Roelof Weertman uit Coevorden.
Eerstgenoemde was door Weertman als opperman
aangenomen voor het metselwerk van de nieuwe
boerderij in Holtheme. De oorzaak van de
onenigheid is niet volkomen duidelijk, maar had te
maken met de aankoop van jenever. Van beiden
was bekend dat ze graag sterke drank lustten. Hoe
het ook zij, burgemeester Willem Swam krijgt op
26 mei een zwaar verwonde Klaasen in zijn
ambtswoning. De man geeft klaaglijk te kennen dat
hij door zijn baas vreselijk is mishandeld.
Weertman had
In 1826 werd gevochten bij de bouw van deze
prachtige boerderij; thans wordt Vilsterborg nr. 6
in Holtheme bewoond door de fam. Vasse.
hem op de bouw met een troffel vele verwondingen
toegebracht. Hij was geslagen op het voorhoofd,
boven de neus, op de neus, boven het rechteroog en
op de rechterschouder. De verwonding aan het
hoofd was hem met zoveel geweld toegebracht dat
wanneer hij zijn petjen niet had opgehad hij hem
mogelijk door de harssenpan zoude gehakt hebben.
Gelukkig voor Klaasen droeg hij dus een petje. De
leren klep daarvan had grotere verwondingen
voorkomen. Door de achtergebleven kalk op het
hoofddeksel werd de klap met de troffel getoond
aan de burgemeester. Hevig bloedend was Klaasen
naar het huis van J.H. Leemgraven in Holtheme
gegaan, alwaar de vrouw van Warsse Leemgraven
hem verpleegd had. Zijn wonden waren met
pleisters belegd en zijn hoofd grotendeels
ingezwachteld. Metselaar Weertman was ook naar
het huis gekomen maar was achter de heg gaan
liggen om Klaasen op te wachten; J.H. Leemgraven
en zwager P. Deurink uit Coevorden waren naar
buiten gegaan en hadden Weertman daar met de
troffel in de hand aangetroffen. Ze hadden de
beschonken man meegenomen naar zijn woning in
Coevorden. Uit een getuigenverklaring blijkt dat de
meestermetselaar 's avonds te voren had verklaard,
dat wanneer Klaasen nog meer praatjes maakte, hij
hem zou doodsteken. Verder had hij gezegd dat
wanneer het huis klaar was, hij hetzelve zoude in
brand steeken. Dit bleek gelukkig een loos
dreigement, want bijna 180 jaar na dato ligt de
boerderij uit 1826 nog statig in een meander van de
Vecht, te Holtheme.
Bronnen:
• Oud Archief Gramsbergen 1795-1820, archiefbewaarplaats:
Gemeentearchief Hardenberg: eremedaille:
dossiernrs. 260, 266, 267, 271 en 278;
windhoos: dossiernr: 295; predikant Dijk: dossiernrs:
29, 50, 66, 189, 246-248, 253, 254, 256,
259, 264, 265; jonge stropers: dossiernr: 295;
bouwperikelen: dossiernr. 317
• Kanselarij der Nederlandse Orden, Kapittel voor I
de Civiele Orden, Kapittel der Militaire Willemsorde,
adres: Nassaulaan 18,
's-Gravenhage
• Illustraties afkomstig van Jan Woertel en Janny
Woertel-van der Veen, Radewijk
22

De Pastorie van de Hervormde Gemeente te Heemse.
Waar mensen leven, wonen en werken, vinden we woningen, fabrieken, winkels, kantoren en allerlei andere
gebouwen. Voor elk beroep is er een plek. Voor de pastor of predikant de pastorie. Zo ook in Heemse.
A. de Roo
Achter de kerk van de Hervormde gemeente te
Heemse ligt, vanaf de Scholtensdijk bijna niet
zichtbaar, en zeker niet als het hoog zomer is en de
bomen volop in blad staan, de pastorie. Als wij dan
tussen de Oude Kosterij en de kerk doorlopen
komen wij aan het Kerkpad. Daar zien we de
pastorie in al haar glorie lig-gen.
moment niet te achterhalen. Misschien dat een
diepgaande studie hiernaar in de toekomst
zekerheid kan verschaffen. Van de katholieke
pastoors zijn er ongeveer veertien bekend. In het
boekje, dat gaat over de inkomsten en uitgaven van
de kerk tussen 1516 en 1603 wordt een aantal van
hen genoemd. De oudst bekende wordt in het jaar
1129 al genoemd.
Pastorie van de Herv. Gemeente te Heemse
Heel wat predikanten - zeventien in totaal -hebben
hier hun intrek genomen in de loop der tijd. De
eerste predikant die er zijn intrek nam, was ds. A
Piper. De laatste die er tot op heden gewoond heeft,
was ds. H. van Meerveld, die helaas wegens
gezondheidsredenen afscheid moest nemen van
ambt en gemeente.
De dertien predikanten die voor die tijd in Heemse
woonden, namen hun intrek in de oude pastorie die
op de plaats stond, waar tegenwoordig de
'Aerninckhoff' staat. Ook de pastoors uit de
katholieke periode van Heemse zullen daar wel
gewoond hebben, maar dat kan niet met zekerheid
gezegd worden. Of de pastorie altijd op die plaats
gestaan heeft en wanneer deze gebouwd is, is op dit
De eerste protestantse predikant die hier woonde,
was ds. J. Vocking, die in 1633 naar Hardenberg
beroepen werd, omdat vanuit de Synode erop
aangedrongen werd om Heemse en Hardenberg
samen te voegen vanwege het geringe aantal
gemeenteleden. In 1662 kreeg Heemse weer een
eigen predikant in de persoon van ds. J. Bossier.
Intussen moest de pastorie kennelijk wat
opgeknapt worden, want in het oude doopboek
lezen we over reparatie. We lezen daar het
volgende over in het handschrift van ds. Bossier:
"Costen an der weeme gedaen van 1663. een
sloet an de Hof gegraven heeft gekost twaalf
guldens, een tuin gemaakt rontom den Hof
23

voor negen guldens en drie gulden aan arbeid.
een plankette laten maken en daer in
soo spijkers, buiten de planken, en ander
iserwerk acht guldens
binnen s 'huis een schoetelbank en
ander gereedschap voor seven guldens
een duiven solder voor 25 guldens
een duiven stock buiten t huis
voor vijfthien guldens
messelers gehad en an kalck voor ses guldens
deckers vescheiden maal t saams
voor drie guldens."
Op deze manier werd de pastorie weer meer
bewoonbaar gemaakt na dertig jaar leegstand. Of
zouden er in die tussentijd anderen gewoond
hebben In de loop van de 19e eeuw was de oude
pastorie zo bouwvallig geworden, dat men besloot
om een nieuwe te bouwen. Er moest te veel
onderhoud gepleegd worden. In de notulen van de
Goedsheren en Erfgenamen lezen we regelmatig
over reparatie en verbeteringen aan de pastorie. In
die van de vergadering van 12 oktober 1774 staat
een door ds. Stolte "versogte verbetering aan de
Pastorie, tot verkrijging van meer gemak en
slaapplaatsen in deselve, waartoe de
tegenswoordige deele geëmplojeerd konde worden
en de schuure zodanig vergroot en geapproprieerd,
dat daar wederom een deele gevonden konde
worden ". Op verzoek van de goedsheren en
erfgenamen werd naar aanleiding van het verzoek
van ds. Stolte een rapport hierover opgesteld. De
ondergetekenden -B. van Borne en J. van Riemsdijk
- die verslag uitbrachten in de vergadering,
constateerden, dat een en ander op zijn kosten
gedaan zou kunnen worden, als ds. Stolte daarvoor
een toelage kreeg van f. 500,—. Als het meer zou
kosten, zou hij de kosten dragen en als er iets
overbleef na de reparatie, wil hij dat in de kas van
de kerk storten. De brand die de pastorie in 1805
teisterde, heeft de bewoonbaarheid natuurlijk ook
niet bevorderd. Een vraag om de pastorie meer
bewoonbaar te maken door een bovenkamertje te
vergroten, werd indertijd niet gehonoreerd. In Van
der Aa's Aardrijkskundig Woordenboek der
Nederlanden lezen we, dat
24
er aan de kerk, pastorie en kosterswoning
behoorlijke werkzaamheden verricht zijn. De
situatie wordt in de loop van de eeuw er niet
beter op, zodat er langzamerhand stemmen
opgaan om een nieuwe pastorie te bouwen. Dit
plan neemt in de tweede helft van de zestiger
jaren van de 19e eeuw vaste vormen aan. Aan
de Synode werd gevraagd om een nieuwe
pastorie te mogen bouwen vanwege de
bouwvalligheid van de oude, waarna in september
1868 door het college van
Kerkvoogden van de Hervormde gemeente te
Heemse met H. Hamhuis, mr. timmerman, een
overeenkomst wordt gesloten voor de bouw
van de nieuwe pastorie voor de prijs van f.
6200— .
Om gelden bij elkaar te krijgen voor de bouw
van de nieuwe pastorie werd aan de Synode
om subsidie gevraagd. Deze werd in 1868 verleend.
Ook werd een rondgang door de
gemeente gemaakt. In 1869 deed het College
van Kerkvoogden en Notabelen het verzoek
om een gift te geven voor de bouw van de
nieuwe pastorie. In 1870 kan de predikant zijn
nieuwe behuizing betrekken. Hoewel het
boekje meer gaat over Heemse en de
Heemsenaren, mag het verhaal van de predikantenzoon,
dr. P.J. van Herwerden, in dit
stuk niet ontbreken. Aan het eind ervan komen
wij de pastorie tegen zoals hij er in zijn herinnering
eruit gezien moet hebben. Maar ook
deze pastorie had haar onderhoud
Bestek en voorwaarden.

nodig en moest regelmatig aangepast worden aan de
eisen van de tijd. In het Salland's Volksblad van 12
mei 1950 lezen we over de inzameling voor de
restauratie van de pastorie. In het voorjaar van 1962
richt het college van kerkvoogden en notabelen zich
tot de gemeente om een financiële bijdrage voor de
bouw van een nieuwe pastorie. Zij vinden de pastorie
"zeer ondoelmatig ingericht, terwijl het
uitgesloten moet worden geacht in verband met
constructie, afmetingen, bezonning e.d. door middel
van restauratie, welk niet anders dan zeer kostbaar
zal zijn, terwijl men een oud gebouw houdt, een
bevredigende oplossing te verkrijgen."
De nieuwbouwplannen vonden bij de toenmalige
predikant, ds. Loor, geen genade. Hij stelt in zijn
correspondentie met de kerkvoogdij, dat bij zijn
komst in Heemse er al veel ten goede veranderd is
aan de woning. Het is een historisch huis, waarvan
het zonde zou zijn als dit verdween uit Heemse. In
het aanhangsel gevoegd bij het kerkblad in
december 1962 schrijft hij:
"l.Dat een nieuwe, echte pastorie, die voor ons gezin
en meubilair geschikt is, veel te duur zou worden.
Het huis, dat door een architect is geprojecteerd,
blijkt meer dan de helft kleiner dan dat, welke wij nu
bewonen, en is begroot op bijna f. 70.000,-, wat
ongetwijfeld wel duurder zal zijn.
2.Dat de huidige pastorie, waar we graag wonen en
welks ligging algemeen wordt geroemd door
deskundigen, nog zo deugdelijk is bevonden, dat
enige verbetering ervan zeker verantwoord is.
3.Dat bij de huidige ontwikkeling van ons dorp onze
gemeente niet al te zeer belast moet worden; meer
dan f. 50.000,- zal moeten worden geleend, wat
jaarlijks een extra verzwaring geeft van de lasten,
die er al zijn.
4.Dat het mogelijk is deze pastorie, door enkele
verbeteringen en een goede beurt van binnen, die
de f. 10,000,- niet behoeven te boven te gaan, voor
elk predikantsgezin ideaal te maken."
Het college van Kerkvoogden en Notabelen heeft
daarop besloten de nieuwbouwplannen voorlopig te
laten rusten en een fonds in te
stellen voor de bouw van een nieuwe kerk en
pastorie gezien de uitbreiding van Heemse. Verder
heeft het college een bedrag van f. 10.000,—
uitgetrokken voor extra onderhoud van de "oude"
pastorie. In volgende jaren heeft het binnenste van
de pastorie meerdere wijzigingen ondergaan om de
bewoonbaarheid te vergroten. Om de kosten van
onderhoud te drukken heeft de Kerkvoogdij in 1999
pogingen in het werk gesteld om de pastorie op de
lijst van rijksmonumenten te krijgen. Helaas is dat
mislukt, zodat de kerkvoogdij geen rijkssubsidie
krijgt om de pastorie te onderhouden. Volgens de
Monumentencommissie van de burgerlijke
gemeente die de gemeenteraad moet adviseren in
dezen is de pastorie wat betreft de u architectuurhistorische
waarde niet heel erg groot; het is
ook geen zeldzaam gebouw en de fysieke relatie met
de kerk die wel op de monumentenlijst staat is
onvoldoende." In de hoorzitting betoogde de
kerkvoogdij, dat de pastorie in hun ogen van
bovenregionaal belang is. De gemeente Hardenberg
volgde echter het advies van de commissie en
plaatste de pastorie niet op de lijst. Zij kan de
pastorie wel op een gemeentelijke lijst plaatsen,
zoals de commissie voorstelt.
Inmiddels is de pastorie op de gemeentelijke
monumentenlijst geplaatst.
Bronnen:
Doop- en Trouwboek 1663-1706. Rondom den
Herdenbergh, 2002, nr. 2. Register van inkomsten
en uitgaven van de kerk St. Lambertus te Heemse
A. J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der
Nederlanden, dl. 5, blz. 258. Boek der Resolutien
van de Heren Erfgenamen van Heemse,
Collendoorn, Reze en Diffelen, te zamen gehorende
onder de Kerke van Heemse.
Inventaris van de archieven der Hervormde
gemeente te Heemse( 1662-1950), nrs. 82 - 84.
Herinneringen uit een dorpspastorie, dr. RJ. van
Herwerden, 1972. Kerkblad van de Hervormde
Gemeente te Heemse, 1962. Sallands Volksblad.

Salland's Volksblad, derde kwartaal 1903
Hierbij weer een collage van plaatselijke berichten en advertenties zoals deze in het derde kwartaal van
1903 werden gepubliceerd. De kranten zijn te raadplegen in de studiezaal van de HistorieKamer.
D. Hesselink-Zweers en E. Wolbink
Veel landerijen werden nog aangeduid met aloude veldnamen als Baalderhag, Pastoorsweide, Telgte
en Koppel, er werd tiendkoren verkocht (rechten op het tiende deel van de opbrengst) als
Warminkstiend, Lamberstiend, Jenniger-, Hanniger- en Nijbrechtstiend, Bergentheimertiend,
Pastorietiend en Uilenbergertiend. De algemene politieverordeningen voor Stad Hardenberg,
bestaand uit 81 artikelen, werd in delen afgedrukt. Verder werd onder andere geschreven over het
hoge water, de hondenkar, een op hol geslagen paard en de nieuw aan te leggen spoorlijn Neuenhaus-
Hardenberg.
26

Mijn school- en kerkepad - is er niet meer
Herinneringen uit de dertiger jaren van de vorige eeuw
Tegenover het toenmalige
gemeentehuis van Ambt
Hardenberg stond en staat nog
steeds mijn geboortehuis aan de
Hessenweg in Heemse. Het huis,
gebouwd in 1887 in opdracht van
mijn grootouders Gerrit
Kampman (geb. 1848 te Heemse)
en Grietje Broekroelofs (geb.
1854 in Radewijk) was destijds
ruim opgezet met een café, een
boerderij en een waag voor de
veehandel. Na een vrij recente
verbouwing is het huis op de
gemeentelijke monumentenlijst
geplaatst. Mijn schoonzus Siny
Kampman-Veldsink, weduwe van
mijn broer Piet en het gezin van
dochter Bernardien en haar man Bert
Hamhuis, wonen er met veel genoegen.
Ofschoon mijn vader Gerrit Kampman (geb.
1898) de jongste zoon uit het gezin van mijn
grootouders was, werd hij de opvolger. Zijn
oudste broer Hendrik (geb. 1874) betrok met
zijn vrouw bij hun huwelijk een nieuwe boerderij
naast het ouderlijk huis. Oom Hendrik en
vader verschilden 24 jaar in leeftijd! Zijn zoon
G. Jonkhans-Kampman
Het voormalig stationskoffiehuis Kampman is thans in gebruik als
woonhuis.
28
Egbert en diens zoon Henk werden timmerman/aannemer.
Gerrit Jan Kampman (geb.
1877) ook een oudere broer van vader, bleef
ongetrouwd en bleef bij ons wonen. Velen zullen
zich hem nog herinneren als Eumpie
(oompje). Hij beheerde het café, was de kastelein.
Vader voelde meer voor de agrarische tak
van het bedrijf.
Onze ouders trouwden in 1926. Moeder was
geboren in Slagharen (1900), als
oudste dochter van bakker/molenaar
Pieter Wildeboer en zijn
vrouw Jantien Fransen. Er wer-len
vier kinderen geboren: Grietje
(1929), Pieter (1930), Jantien
(1932) en Gerrit (1934). Wij
hebben onze grootouders niet
persoonlijk gekend, wel veel over
hen horen vertellen, onder andere
dat opa Gerrit een paardenliefhebber
was en een goed
koetsier. Het café heette in de
begintijd dan ook Het Zwarte
Paard. De liefde voor het paard is
terug te vinden in zijn kleinen
achterkleinkinderen. Oma

De tramremise van de D.SM. te Heemse (ca 1925)
Grietje was vaardig met de pen, ze hield de
administratie bij. Van haar mooie handschrift
hebben we nog enkele exemplaren. Haar vader,
Gerrit Jan Broekroelofs was boer en tevens
hoofdonderwijzer in Radewijk.
De Hessenweg was in de dertiger jaren van de
vorige eeuw al een druk bereden weg. Het verkeer
uit de richting Ommen en Lutten dat naar
Stad Hardenberg en verder op weg was, passeerde
hier en omgekeerd. Bovendien lagen er
de rails van de Dedemsvaartse Stoomtram
Maatschappij, die sinds 1886 verbindingen
onderhield met Lutten, Slagharen, Coevorden,
Dedemsvaart, Hoogeveen en Zwolle. De remise,
twee grote hallen, was het eindstation,
gelegen tegenover café Koeslag. Ook de alom
bekende Van Gend en Loos had er een vesti-
ging-
Als kinderen beleefden we op positieve manier
de gezellige drukte rond in- en uitstappende
burgers en buitenlui bij gemeentehuis en
tramstation. Er was altijd wat te doen! Voor
onze ouders echter een voortdurende zorg, de
kinderen veilig over de weg te helpen. Stonden
we op het plein vóór het gemeentehuis, met
toen nog grote kastanjebomen en zelfs nog een
put, dan konden we rustig aan ons school- en
kerkepad beginnen. Het gemeentehuis,
gebouwd in 1889, was het bestuurscentrum
van de gemeente Ambt Hardenberg. Tot 1962
heeft het als zodanig gefunctioneerd en in
1963 is het afgebroken.
De laatste 21 jaar heeft het dienst gedaan als
bestuurscentrum van de gefuseerde
gemeenten Stad en Ambt
Hardenberg, in 1941 onder Duits
bewind tot stand gekomen. In 1962
is er weer een nieuw gemeentehuis
verrezen aan de Bruchterweg in
Hardenberg. De nieuw aangelegde
Europaweg met de nieuwe brug
over de Vecht, de Prins
Bernhardbrug, werd de toegang tot
het centrum van Hardenberg. Heel
veel Hardenbergers (in de ruimste
zin) hebben nog dierbare
herinneringen aan het oude
gemeentehuis in Heemse. Talloze huwelijken
werden er gesloten, waarbij velen zich nog de
legendarische ambtenaar van de burgerlijke
stand zullen herinneren: de
Mw. Sina Veldsink-Overweg, overl. 5 mei 2003; zij
woonde op de boerderij die het plein van het
gemeentehuis aan de zuidkant afsloot
zéér betrokken heer Johan George
Boekhoven... Naast het gemeentehuis was de
woning van de gemeentearchitect gebouwd.
Later werd hierin de afdeling van sociale
zaken gehuisvest, 's Morgens vóór schooltijd
kwamen we vaak burgemeester H.H.
29

Op achtergrond de N-34, midden: boerderij en café Kampman met lindebomen
ervoor; voorgrond links het woonhuis van R. Meijer en G
Hakkers, en rechts: boerderij van G. Veldsink
Weitkamp tegen. Hij kwam lopend met wandelstok
vanuit zijn boerderij, het Hesselink, naar het
gemeentehuis. Een rijzige gestalte, met baard,
donkergrijze overjas en hoed, voor klein en. groot
een vriendelijk, toegankelijk man. Het erve
Hesselink met zijn karakteristieke bruine beuken is
gelukkig gespaard gebleven in die Sturm und
Drang-periode tijdens de zestiger jaren in Heemse!
Er woont nog steeds een Weitkamp op het huis, een
achterkleinzoon van de toenmalige burgemeester.
De boerderij van de familie Veldsink (voorheen
Otten) sloot het plein voor het gemeentehuis af aan
de zuidzijde. Een typische Saksische boerderij met
baanderdeuren aan het plein. Hier woonden de oude
vrijgezelle broers Derk en Johannes Otten. Hun
oomzegger Gerrit Veldsink en zijn vrouw Sina
Veldsink-Overweg waren bij hen ingetrouwd. Het
echtpaar kreeg twee dochters, Miny en Rieky. Door
iedereen werden de oude broers Derk-oom en Jansoom
genoemd. Ze droegen donkere Manchester
broeken, een katoenen blauwe werkkiel, een
zogenaamde stormkiel, met een sluiting van knopen
(vaak witte benen knopen) op de schouders. De
hoge zwarte pet gaf hen een zekere status. Voor 's
zondags naar de kerk kwam het zwartlakense pak
uit de kast, de hoge zijden pet en de hoge blinkend
gepoetste schoenen voltooiden het geheel. Tussen
de zojuist beschreven boerderij en het
30
gemeentehuis kon men een iets naar
achteren gebouwd langgerekt huis
zien. Hierin woonden aan de zuidkant
Roelof en Riek Meijer met hun drie
kinderen Gerard, Roelie en Herman.
Roelof Meijer was werkzaam op de
zuivelfabriek Salland in Hardenberg.
Aan de noordkant woonden Janna en
Gerrit Hakkers, waar nu Jan Hofsink
en zijn vrouw Diny wonen in hun
prachtig gerestaureerde Saksische
woning. Janna en Gait Hakkers
waren wat we nu zouden noemen, de
huismeesters van het gemeentehuis.
Ze maakten de vele kachels 's morgens
aan en hielden de inventaris schoon,
bijgestaan door hun trouwe hulp Ypke
Woelders, die als een dochter voor hen was. Ze
werden, doordat ze beiden klein van stuk waren,
wel de poppen van het gemeentehuis genoemd.
Overdag was de gemeentebode, de heer Stad,
aanwezig.
Jan Otten (geb. 1888) en buurman Johannes Otten
ofwel Jans-oom (geb. 1876)

Tussen de boerderij van Veldsink en een grote
hooischuur begon het Otterpaadje, een donkergrijs
sintelpad. Links daarvan een boerderij,
bewoon door de familie Otten. Jan Otten (geb.
1888) en zijn vrouw Hermina (1881) en hun
zonen woonden samen met hun oudste zoon
Jans (1907) en zijn vrouw Aaltje (1905) en hun
kinderen in hetzelfde huis. Het was een gezellig
groot gezin, waar altijd iedereen welkom was.
Jans werkte als nachtwaker op de EItem, later
(overdag) in de productie. Hij was een fervent
jager, met een indrukwekkende Duitse herder,
Ceasar! Muzikaal waren de heren Otten ook.
Ze waren lid van de plaatselijke fanfare De
Eendracht, onder de bezielende leiding van
meester E. Smit, destijds hoofd
De bakkerij en kruidenierszaak van de familie Otter
gemaakt voor nieuwbouw
van de gereformeerde school in Heemse, 's
Avonds was er tijd om te oefenen en daar
genoot de hele buurt van mee op mooie
zomeravonden. Even verderop, rechts, stond en
staat nog steeds het woonhuis Het Seinen
genaamd. Het was lang in het bezit van de
familie Vinke, een bekende naam in Heemse en
Hardenberg. Ds. Vinke was de bouwheer en nog
velen hebben na hem op Het Seinen gewoond,
onder andere in mijn jeugd de familie van
Halsema. Twee oudere dames, de dames
Beuling, woonden er tijdens de mobilisatie
1939/1940. Ze hebben veel betekend voor de
jonge militairen, voornamelijk Friezen, die hier
in de grensstreek rond Hardenberg waren
ingekwartierd ter bewaking
van de grenzen met Duitsland. De dames breiden
bivakmutsen en handschoenen voor de
soldaten, die zeer gewaardeerd werden in deze
koude winters. Ook nodigden ze 'de jongens'
uit bij hen thuis aan tafel. Een kleindochter
heeft nog steeds contacten met de Friese militairen
van toen (Henny Spaanderman-Borgers,
zij woonde in haar jeugd aan de Gramsbergerweg
in Hardenberg).
We komen nu , links, bij het grote complex van
de familie Otter, voorheen Vinke. Otter was
bakker en kruidenier en dat leverde de nodige
bedrijvigheid op. Men ventte toen nog met paard
en wagen tot helemaal in Rheeze en Diffelen! Een
klein gedeelte van het langgerekte huis werd
bewoond door het gezin Waanders. Waanders was
werkzaam bij Van Gend en
Loos. Hij was een welbespraakt
man, ging een politiek
debat niet uit de weg en was
een trouw volgeling van de
bekende socialist Domela
Nieuwenhuis, zijn grote
voorbeeld. Men keek van uit
zijn huis het nu nog bestaande
kastanjelaantje in, de verbinding
met de Scholtensdijk.
Zo af en toe herken ik nu nog
mijn school- en kerkepad aan
de heeft helaas plaats- nog
aanwezige oude bomen. Door
de nieuwbouw wordt het soms moeilijk het pad te
traceren... Tegenover de zaak van Otter (die later
zijn bedrijf verplaatste naar waar thans installatiebedrijf
Welink is gevestigd), stond een boerderij
die bewoond werd door de familie Schuldink.
Vader Schuldink werkte bij de firma Vinke. Lang
heeft er nog een kunstmest-opslag gestaan aan het
begin van het kastanjelaantje. Ook buurman Jan
Breukelman, met vrouw Sofie Cremer, was
werkzaam bij Vinke. Deze zaak heeft zich later
aan de Stationsstraat te Hardenberg gevestigd.
Naast Breukelman stond een klein herenhuis met
een grote tuin, waar vroeger meester Dorgelo
woonde. Zijn enige dochter Riek was gehandicapt.
Zij woonde later met haar huishoudster,
31

Het Weidehuis
mw. Witteveen, op het nu nog bestaande huis
het Zunneke aan de Scholtensdijk, naast
Bouwhuis. Het huis van meester Dorgelo werd
later bewoond door J.W. Bakker, leraar aan de
Christelijke Landbouwwinterschool op de
Brink. Hij was getrouwd met Mien Bruins uit
Hardenberg. Haar vader was kassier van de
Boerenleenbank in Hardenberg. Na de oorlog
emigreerde het gezin naar Canada, zoals velen
in die tijd.
Ongeveer honderd meter verder in een bocht
van ons school- en kerkepad stond het in onze
kinderogen indrukwekkende Weidehuis.
Omringd door prachtige, voor ons niet alledaagse
bomen, zoals platanen en acacia's. Ook
bijzonder grote kastanjebomen stonden er. Ons
toenmalig hoofd van de Hervormde School (hij
fietste ook dagelijks deze route) vertelde ons
daarover. Hij nam bladeren, bloemen en
vruchten voor ons mee naar school. Meester
Jan Meilink was een statig man, altijd donker
gekleed met hoed, een leerkracht nog van de
oude stempel. Hij was altijd erg bezorgd voor
'zijn' schoolkinderen. Schooien speelplaats
waren rondom van een hek voorzien. Het
Weidehuis, genoemd naar de
32
grote weide ten oosten van de Scholtensdijk.
Er stond toen aan deze kant van de weg nog
geen enkel huis. Later werd hier het huis van
de nieuwe burgemeester gebouwd, de opvolger
van burgemeester H.H. Weitkamp. De 'nieuwe'
heette G. Oprel, wij als kinderen noemden hem
oneerbiedig Gait van de Peerdeweide. Het
betreffende huis wordt nu bewoond door
dokter A. Nijland, huisarts. Daarvoor door
dokter Nauta. Het Weidehuis, van oorsprong
een boerderij van de familie Bruins uit
Hardenberg, werd later ingericht als
jeugdherberg. Een eerste aanzet tot het aantrekken
van toerisme naar dit deel van
Nederland Het heeft zich niet doorgezet toen.
Het Weidehuis heeft later talloze bewoners
geherbergd, meest gezinnen. De woningnood
na de oorlog bleek groot, de wederopbouw
kwam wel op gang maar kon niet direct aan de
grote vraag voldoen. De naam Weidehuisstraat
herinnert ons nog aan het afgebroken
Weidehuis, gelegen destijds tussen de
Scholtensdijk en de Rheezerweg in Heemse.
(Wordt vervolgd)