over gewichten en tegengewichten in een constitutioneel netwerk

gemeenschapsverdragen zelf, zoals door het Hof van Justitie geïnterpreteerd. 18 Sommige auteurs
merkten op dat die rechtsleer impliciet artikel 92 van de Nederlandse Grondwet als grondslag neemt. 19
Zoals artikel 34 van de Belgische Grondwet, laat dan artikel 92 van de Nederlandse Grondwet toe dat in
de verhouding met EU-recht een Europees perspectief wordt ingenomen, zodat de rechtspraak van het
Hof van Justitie over de voorrang van EU recht meteen ook naar Nederlands recht geldt. In het
verplichte rusttijdenarrest oordeelt de Hoge Raad evenwel dat EU (toen EG) verordeningen doorwerken
in de Nederlandse rechtsorde krachtens het Verdrag en dat die gelding “niet gebaseerd is op het stelsel
van art. 93 en 94 GW.” 20 Daarin wordt de bevestiging gezien van de “irrelevantie van nationale
constituties bij de doorwerking van gemeenschapsrecht”. 21 Als dat klopt, geldt in Nederland in de
verhouding met de EU zelfs geen pluraal constitutionalisme meer, met concurrerende aanspraken op
ultieme rechtsgrondslagen, 22 maar gaat het nationaal systeem volkomen op in dat van de Europese
Unie, zonder nood aan schakels voor doorwerking. De vraag rijst of de Hoge Raad dit werkelijk zo
bedoelde. Enerzijds vermeldt hij niet dat de doorwerking van EU recht wel op enig ander
grondwetsartikel zou kunnen berusten, anderzijds wijst hij enkel uitdrukkelijk de artikelen 93 en 94
GW af als mogelijke rechtsgrondslagen, maar blijft artikel 92 GW onvermeld.
Zowel het Belgische als het Nederlandse rechtssysteem beschikken dus over door monistische theorieën
gesteunde instrumenten, of schakels, om het Europese recht binnen te laten in het nationale
rechtssysteem en als tegengewicht voor de wetgever te zorgen. Europees en internationaal recht werken
als zodanig door in het interne rechtssysteem, zij hebben voorrang op de wet en de rechter kan die
voorrang afdwingen. De nationale wet is daardoor niet meer onschendbaar. Burgers worden
beschermd tegen willekeur van de wetgever, doordat zij bij de rechter rechtsbescherming kunnen
afdwingen. Die voorrang geldt zelfs ten opzichte van de grondwet. Die regel is niet onbetwist, 23 maar
heeft alvast als rechtstatelijk voordeel dat de wetgever zijn grenzen niet steeds zelf kan verruimen door
de grondwet aan te passen.
De doorwerking van het Europees recht wordt voorts ook buiten de nationale wetgever om
gefaciliteerd. Zo maken Belgische en Nederlandse rechtscolleges enthousiast gebruik van de
prejudiciële vraagstelling aan het Hof van Justitie, 24 dat voor het Luxemburgse Hof het instrument bij
uitstek is om de Europese integratie te bewerkstelligen. 25 Het Belgische Grondwettelijke Hof is
18 L. Prakke, J.L. De Reede en G.J.M. Van Wissen, Van der Port –Donner Handboek van het Nederlandse
Staatsrecht, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 2001, 600-602, I.C. Van Der Vlies en R.J.G.M. Widdershoven, De
betekenissen van de Nederlandse Grondwet binnen de Europese rechtsorde, Deventer, W.E.J. Tjenk Willink, 1998,
11-12, F.M.C. Vlemminx en M.G. Boekhorst, “Artikel 94”, in A.K. Koekkoek (ed.), De Grondwet. Een
systematisch en artikelsgewijs commentaar, Deventer, W.E.J. Tjeenk Willink, 2000, 477.
19 I.C. Van Der Vlies en R.J.G.M. Widdershoven, De betekenissen van de Nederlandse Grondwet binnen de Europese
rechtsorde, Deventer, W.E.J. Tjenk Willink, 1998, 12-13.
20 HR 2 november 2004, LJN nr AR1797.
21 T. Barkhuysen, H. Griffioen en W. Voermans, “Artikelen 93 en 94 Grondwet volgens Hoge Raad niet van
belang voor doorwerking EG-recht”, NJB 2004, 2289-2290.
22 D. Halberstam, « Constitutional Heterarchy : the Centrality of Conflict in the European Union and the United
States », in J.L. Dunoff and J. Trachtman (eds.), Ruling the World? Constitutionalism, International Law, and
Global Governance, Cambridge, University Press, 2009, 326. In die zin ook M. Poiares Maduro, ‘Courts and
Pluralism: Essays on a Theory of Judicial Adjudication in the Context of Legal and Constitutional Pluralism’, in
ibid, 356.
23 Voor Nederland: zie M Claes and G-J Leenknegt, ‘The Netherlands. A case of constitutional leapfrog.
Fundamental rights protection under the Constitution, the ECHR and the EU Charter in the Netherlands’, in P
Popelier, C Van De Heyning and P Van Nuffel (eds), Human rights protection in the European legal order: the
interaction between the European and the national courts, Cambridge, Intersentia, 2011, 294; voor België: zie P.
Popelier, “De verhouding tussen de Belgische Grondwet en het internationale recht”, in En hommage à Francis
Delpérée. Itinéraires d’un constitutionnaliste, Brussel, Bruylant, 2007, p. 1231-1254.
24 In de periode 1953-2009 nam Nederland de vierde en België de vijfde plaats in wat betreft het aantal
prejudiciële vragen, zie het Jaarrapport van het Hof van Justitie, 2009.
25 G. Tridimas en T. Tridimas, “National Courts and the European Court of Justice: a public choice analysis of
the preliminary reference procedure”, International Review of Law and Economics, 2004, 128.
5