over gewichten en tegengewichten in een constitutioneel netwerk

ovendien een van de eerste en een van de weinige grondwettelijke hoven die prejudiciële vragen stelt
aan het Hof van Justitie. Het werd omschreven als het minst beschermende en meest Europeesgezinde
van alle grondwettelijke hoven. 26 De prejudiciële arresten van het Hof van Justitie worden vervolgens
quasi kritiekloos toegepast. Het Belgische Grondwettelijk Hof was in het Zorgverzekerings-arrest zelfs
bereid daartoe de constitutionele grenzen van de federale bevoegdheidsverdeling open te trekken. 27
Enkel in het Bressol-arrest nam het Hof uitdrukkelijk een kritische houding aan, toen het protesteerde
tegen het oordeel van het Hof van Justitie dat de vrees voor buitensporige lasten voor de financiering
van het hoger onderwijs geen rechtvaardigingsgrond vormde voor de betwiste wetgeving. 28
Omgekeerd zijn er weinig instrumenten die als tegengewicht voor deze doorwerking kunnen dienen. In
beide rechtssystemen vertrouwt de grondwet vooral op de nationale parlementen, die de verdragen
moeten goedkeuren; het Belgische parlement krijgt daar in het geval van EU verdragen nog bijzondere
informatierechten bij. 29 In een parlementair systeem zal de wetgever echter weinig weerwerk bieden
tegen het door de regering onderhandeld verdrag. Het Belgische rechtssysteem biedt meer potentiële
weerstand, aangezien een EU verdrag in de regel ook raakt aan de bevoegdheden van de deelstaten,
waardoor ook de instemming van de deelstatelijke parlementen nodig is. De europeanisering verzwakt
bovendien nog de positie van het parlement ten opzichte van de regering. Het zwaartepunt van de
besluitvorming ligt op Europees niveau bij de Raad van Ministers; op nationaal niveau wordt delegatie
van wetgevende bevoegdheid aan de regering eerder aanvaard voor de omzetting van EU richtlijnen.
Eén instrument om de doorwerking van Europees recht te controleren, zou rechterlijk toezicht kunnen
zijn. De rechterlijke controle op EU rechtshandelingen is voorbehouden aan het Hof van Justitie.
Anders dan sommige andere grondwettelijke hoven, 30 respecteren de Belgische en Nederlandse rechters
dat in de regel. Slechts bij conflict tussen EU recht en EVRM zoekt het Belgische Grondwettelijke Hof
een compromis, zonder uitdrukkelijk uitspraak te doen over de EU rechtshandeling. 31 Wat verdragen
betreft is de rechterlijke controle nog beperkter, aangezien het Hof van Justitie de rechtmatigheid ervan
niet onderzoekt. Ook op nationaal niveau zijn de mogelijkheden beperkt. In Nederland verbiedt artikel
120 van de Grondwet dat rechters verdragen toetsen aan de Grondwet. Een voorstel van een helft van
de Staatscommissie Grondwet om artikel 94 van de Grondwet aan te vullen met een lid dat de
voorrang van internationaal recht verbindt aan de voorwaarde dat het in overeenstemming is met
fundamentele constitutionele regels, kreeg geen verder gevolg. 32 In België acht het Grondwettelijk Hof
zich wel bevoegd om na te gaan of een instemmingswet grondwettig is, en derhalve om te onderzoeken
of de verdragsbepalingen waarmee wordt ingestemd in overeenstemming is met de grondwet. 33 De
wetgever heeft die weg echter gesloten in geval van een prejudiciële vraag over de grondwettigheid van
een wet houdende instemming met het EVRM, een toegevoegd protocol, of een EU verdrag. 34
Het referendum zou een ander – zij het zeer onvoorspelbaar - instrument kunnen zijn. In België is het
referendum echter verboden. Volgens het regeerakkoord over de zesde staatshervorming zullen
gewesten in de toekomst wel volksraadplegingen kunnen uitschrijven over materies van gewestelijk
belang; af te wachten valt of daar ook de instemming door het gewest met een Europees verdrag zal
26 M. Claes, The National Courts’ Mandate in the European Constitution, Oxford, Hart Publishing, 2006, 641: ‘the
least protective and most communautaire of all constitutional courts’.
27 GwH nr. 11/2009, 21 januari 2009.
28 GwH nr. 89/2011, overw. 4.4.-4.5.
29 Art. 168 Belgische Grondwet.
30 Zie in het bijzonder de « ultra vires » uitspraak van het Tsjechische Hof, 14 February 2012, no Pl. ÚS 5/12, zie
voor Engelse samenvatting www.usoud. Hierover P. Molek, “The Czech Constitutional Court and the Court of
Justice: between fascination and securing autonomy”, in M. Claes, M. de Visser, P. Popelier en C. Van De
Heyning (eds), Constitutional Conversations in Europe, Cambridge, Intersentia, 2012, 151-157.
31 GwH nr. 10/2008, 23 januari 2008.
32 Rapport Staatscommissie Grondwet, 2010, 129-130. Zie de Kabinetsreactie staatscommissie Grondwet,
Kamerbrief 24 oktober 2011, 13, waarin het kabinet dit voorstel verwerpt.
33 Sinds GwH nr. 26/91, 16 oktober 1991.
34 Art. 26 § 1bis Bijz.W. Grondwettelijk Hof.
6