november 2012 - Academische Reizen

MUZIeK
Lohengrin
Ridder zonder vrees of blaam
Hij was de lievelingsridder van koning Ludwig II van Beieren, een ridder zoals
je je een ridder voorstelt: dapper en met een blank blazoen.
De vraag is echter: was Lohengrin wel echt een ridder zonder vrees of blaam
of was zijn blazoen toch hier en daar al van een smet voorzien?
En waarom komt hij toch met een zwaan aangevaren?
eveline Nikkels
Ricarda Merbert zingt Elsa in Lohengrin in Berlijn
Op de laatste vraag is vrij snel een antwoord
te vinden. Volgens Wagner was Lohengrin een
‘Schwanenritter’, een zwaansridder, maar hij was
ook een graalridder.
Zoals Wagner zo vaak doet, maakt hij van twee
legendarische riddersoorten een nieuwe ridder.
Deze wordt bovendien ook nog de wereld ingestuurd
om goede werken te verrichten. Dit laatste
heldenfeit stamt van de legenden rond koning
Arthur en de ridders van de Ronde Tafel.
In vele regies van opera’s van Wagner – vooral
bij de Parsifal - wordt er ook een ronde tafel
getoond, vaak getooid met de graal, waaromheen
de ridders in de rondte staan. Zo ver komen wij
bij Lohengrin niet, al kunnen we in de ouverture,
zoals tegenwoordig de regisseur Stephan Herheim
doet, wel een blik op de graal slaan!
Lohengrin komt en gaat en is een tijd onder
ons, zonder dat hij ons wil zeggen wie hij is en
waar hij vandaan komt. Uit het voorafgaande
heeft u misschien al kunnen distilleren dat hij
wat met Parsifal en de ridders van doen heeft
en inderdaad: als hij zichzelf bekend moet maken
komt de waarheid aan het licht: hij is de zoon van
Parsifal.
Cultoura 154 12 november 2012
bijzonder wezen, dat zelfs in een ander leven een
mens geweest kan zijn. Als Parsifal (in de gelijknamige
opera) een zwaan doodt, doodt hij dus in
zekere zin een medemens.
Als Lohengrin door een zwaan wordt getrokken,
wordt hij dus door een medemens vergezeld, een
ziel van een gestorvene, die als zwaan aan hem is
toebedeeld. Aan het eind van de opera zal blijken
wie deze zwaan in werkelijkheid is!
Geheim
Waarom nu toch de vrees bij Lohengrin om te
moeten onthullen wie hij werkelijk is. “Nie sollst
du mich befragen” zingt hij al vanaf het eerste
moment dat hij Elsa (zijn latere vrouw) komt
redden. En zoals het een Leitmotiv betaamt, zal
hij dat nog vele keren zingen tot het te laat is. De
vrees voor het verstoren van het sprookje (“Nun
ist all unser Glück dahin”) wordt bewaarheid. Hij
moet zijn geheim prijsgeven.
Ridderlijke strijd
Volgens ridder Telramund, die ooit voorbestemd
was met Elsa, de erfgename van het hertogdom
Brabant, te trouwen, kleeft er iets vreemds aan
Lohengrin. Zou hij echt zonder blaam zijn dan
zou hij wel zeggen wie hij was. In die gedachte
wordt hij gesterkt door zijn ‘zwarte heksenvrouw’
Ortrud, die via slinkse verdachtmakingen zowel
de geest van haar man als die van Elsa weet te
vergiftigen. De gezaaide argwaan valt bij beiden
in vruchtbare bodem. Telramund verwijt Lohengrin
dat hij door vreemde toverkracht in een
tweegevecht van hem kon winnen en daagt hem
uit opnieuw in het strijdperk te treden, er nu op
rekenend dat hij zal winnen! Maar opnieuw is
Lohengrin te sterk. Waar hij Telramund in het
eerste gevecht nog liet leven, doodt hij hem nu.
Lohengrins blazoen is nu echt bezoedeld want
een graalridder mag niet doden.
Bovendien heeft Elsa hem zijn geheim ontfutseld,
waardoor hij ‘ontkracht’ is en niet meer voor de
goede zaak mag strijden. Er rest hem niets anders
dan in zijn zwanenboot te stappen die mirabile
dictu net komt aanvaren (“Schon sendet nach
dem Gesäumigen der Gral’).
De zwaan blijkt niemand anders te zijn dan de
doodgewaande broer van Elsa, Gottfried, door
Orturd ‘wegbehekst’. En hiermee sluit zich de
cirkel. De mens, die in deze zwaan was veranderd,
wordt door Lohengrin in het leven teruggeroepen
en zal zijn rechtmatige plaats als hertog
van Brabant innemen.
De zwarte magie van Ortrud is door het stralend
licht van de graalridder doorbroken.
Lohengrins vrees werd bewaarheid, maar blaam
trof hem niet.
Toverdier
Naar Parsifal verwijst een zwaan die hem in zijn
bootje trekt. Dit toverdier is in menige religie een Klaus Florian Vogt zingt Lohengrin, ook in Berlijn