november 2012 - Academische Reizen

MUZIeK
Wilhelm Müller
De melancholieke molenaar
Velen weten dat de hoofdpersoon van ‘Dichterliebe’ van Franz Schubert
de dichter Heine zelf was, die leed onder een ongelukkige liefde. Veel
minder bekend is dat ook Schuberts ‘Die schöne Müllerin’ gebaseerd is
op een mislukte relatie van de dichter Wilhelm Müller met Luise Hensel.
De melancholie van de molenaar is dus in werkelijkheid de melancholie
van Wilhelm Müller.
eveline Nikkels
Schubert heeft ons twee grote liederencycli nagelaten:
‘Die schöne Müllerin’ en ‘Winterreise’,
allebei op tekst van de ‘minor poet’ Wilhelm
Müller, die ook zeker ‘minor’ gebleven zou zijn
als zijn verzen niet door de goddelijke vonk van
Schuberts muziek waren aangestoken. De basis
vormen de in 1821 verschenen gedichtenbundel
‘Sieben und siebzig Gedichte aus einen hinterlassenen
Papieren eines reisenden Waldhornisten’
en natuurlijk is de waldhoornblazer een
‘pseudoniem’ van Wilhelm Müller. Dat de hoorn
van de jager zo’n belangrijke rol in ‘Die schöne
Cultoura 154 16 november 2012
Müllerin’ zou gaan spelen was alleen maar mooi
meegenomen!
Gezelschapsspel
‘Die schöne Müllerin’ dankt haar eerste ontstaan
niet aan Wilhelm Müller, maar aan een gezelschapsspel
onder de naam ‘Rose, die schöne Müllerin’
dat in het huis van de Berlijnse staatsraad
Von Staegemann werd opgevoerd. De aanwezigen,
allen vrienden des huizes, kregen een rol
toebedeeld en natuurlijk kreeg Wilhelm Müller
(what’s in a name!) de rol van de molenaar. Luise,
die overigens de zuster was van Wilhelm Hensel,
de latere man van Fanny Mendelssohn-Bartholdy
en een groot vriend van Müller, speelde de jager.
Luise kreeg niet de rol van de molenaarsdochter,
misschien omdat haar karakter niet strookte met
dat van deze niet zo sympathieke jonge dame!
Luise was (te) dol op haar broer, zij is voor zover
wij weten ‘kuis’ gestorven. Voor toen was het
juist de onbereikbaarheid van de geliefde, die
Müller inspireerde tot zijn gedichten. Overigens
typisch iets voor de Duitse romantiek, waarin
de onvervulde verlangens dé inspiratiebron zijn
geweest voor zowel de dichtkunst, de schilderkunst
en natuurlijk voor de muziek.
Onvervulde verlangens
Daar waar in de oorspronkelijk ‘Rose’ een aantal
figuren meespelen, heeft Wilhelm Müller in
zijn concept het verhaal teruggebracht tot de
arme molenaar en de mooie molenaarsdochter.
De jager speelt slechts een rol – weliswaar een
belangrijke - op de achtergrond. Bovendien is de
mooie molenaarsdochter niet letterlijk aan het
woord. Zij spreekt zich één keer uit over het weer
en zij is de ‘aangever’. De echte gesprekspartner is
de beek, het klankbord dat in zijn rustig dan wel
wild ruisen een antwoord geeft op de vragen van
de verliefde molenaar.
Ook dit is weer een typische ‘topos’ van de Duitse
romantiek. Als men naar de schilderijen van
bijvoorbeeld Waldmüller kijkt, ziet men overal
beken stromen! Dat de beek ook als een ‘nixen’
(de waternimf, die met haar gezang gelijk een
Loreley de mannen naar haar afgrond lokt) kan
zingen van liefde en dood, is in het geval van
Wilhelm Müller en zijn gedichten voor beide
cycli, maar met name voor ‘Die schöne Müllerin’
een uitgemaakte zaak: Eros en Thanatos, Tod
und Erlösung.
Interessant is dat Luise Hensel zelf ook niet
onverdienstelijk kon dichten. Haar broer Wilhelm
is beroemd geworden als tekenaar met zijn
prachtige portretten van Fanny Mendelssohn en
hun zoontje Sebastian alsmede ook het dramatische
doodsportret van Felix Mendelssohn. Luise
heeft zich mogen bekwamen in de dichtkunst.
In Müllers dagboek, dat natuurlijk vol staat van
onvervulde verlangens, die schielijk weer onderdrukt
moeten worden lezen wij ook hoe zij samen
hun gedichten lezen. “Ik voel haar arm naast de
mijne en voel mijn hartstocht groeien, maar nee,
vlak daarna denk ik aan haar als een zuster…”.
Een bijzondere inspiratiebron dus voor de dan
pas 21-jarige Müller-molenaar.
Maar als niet Franz Schubert bij de melancholieke
woorden een dito muziek zou hebben
geschreven zou de Wanderbursche van Müller
nooit de concertpodia hebben bereikt, waar hij
een schitterend huis heeft gevonden. Luise zei
dank!