Zes eeuwen rekenkamers in Brabant 1 - Thuis in Brabant

In Brabant
Piet de Kroon
Zes eeuwen rekenkamers
in Brabant 1

Zonder het enthousiaste werk van de vele onderzoekers die zich met het Brabantse erfgoed bezighouden, zou de bron waar-
uit ook In Brabant put weldra leeg raken. In Brabant biedt daarom iedere editie een gastauteur uitgebreid de ruimte om zijn
of haar verhaal te doen, om te tonen hoe diep hij of zij in het Brabantse verleden is gedoken.
De provincies Noord-Brabant en Limburg besloten in 2004 een gezamenlijke rekenkamer
in te stellen. Dat besluit leidde een jaar later tot de start van de Zuidelijke Rekenkamer.
De provinciale rekenkamer lijkt een nieuw fenomeen, tenminste voor wie alleen naar de
recente staatkundige geschiedenis van Nederland kijkt. Ruim zes eeuwen geleden waren er
echter al rekenkamers in het Brabantse actief. 2
De moderne rekenkamer doet onderzoek naar de
rechtmatigheid, doelmatigheid en doeltreffendheid
van het openbaar bestuur. Zo staat het in de wet.
Dat onderzoek richt zich vooral op de maatschappelijke
effecten van de besteding van gemeenschapsgeld
en op de manier waarop die effecten
worden behaald. Naast de Zuidelijke Rekenkamer
die in Eindhoven is gevestigd, telt Nederland nog
vier andere provinciale rekenkamers. Ze zijn een uitvloeisel
van de Wet dualisering provinciebestuur uit
2003. Die wet maakt een scherp onderscheid tussen
besturen en controleren: Provinciale Staten
stellen kaders voor beleid, Gedeputeerde Staten
voeren dat beleid vervolgens uit en Provinciale
Staten controleren wat daarvan terecht is gekomen.
Om die controle door Provinciale Staten te
voeden met gedegen onderzoek werden de rekenkamers
in het leven geroepen.
De oorspronkelijke rekenkamers hadden een veel
meer naar binnen gerichte functie in dienst van
de vorst. Al aan het begin van de vijftiende eeuw
werd een dergelijke rekenkamer van Brabant
ingesteld, die tot eind 1795 zou bestaan, en ook
aan het begin van de negentiende eeuw was er op
het grondgebied van de huidige provincie Noord-
Brabant een eigen departementale rekenkamer
werkzaam. De belangrijkste taak was de boekhoudkundige
en administratieve controle van
ontvangsten en uitgaven. Het administratieve
toezicht werd uitgeoefend door een controleur.
Hij had het recht om ter plaatse inspecties uit te
oefenen en daarover bij de rekenkamer verslag
uit te brengen. Later namen de inspecteurs van
de rekenkamer die bevoegdheid over. Hoeksteen
van de financiële controle was de gang van een
controleur, na afloop van een boekjaar, naar de
rekenkamer om daar persoonlijk verantwoording
af te komen leggen over de gevoerde boekhouding.
Het afhoren van de rekening (daar hebben we ook
de woorden ‘auditeur’ en ‘audit’ aan te danken, van
het Latijnse ‘audire’ = ‘horen’) begon met een verklaring
onder ede dat de rekening juist was. Alle
rekeningen werden nagerekend door een auditeur
en vervolgens een rekenmeester.
Camere vander Rekeninghen
De geschiedenis van de rekenkamer begint bij Filips
de Stoute (1342-1404), hertog van Bourgondië en
graaf van Vlaanderen. Hij stelde op 15 februari 1386
een ‘Camere van den Rade’ (Chambre du Conseil)
in. Deze raadkamer had een gerechtelijke en een
financiële afdeling. Uit de gerechtelijke afdeling
zou zich de Raad van Vlaanderen ontwikkelen,
uit de financiële afdeling de rekenkamer van
Vlaanderen in Rijsel, de eerste echte rekenkamer
in de Nederlanden.
Antoon van Bourgondië, de tweede zoon van Filips
de Stoute, erfde het hertogdom Brabant en Limburg.
Onder Antoons regering ondergingen de Brabantse
instellingen ingrijpende wijzigingen. Op 29 juni 1404
gaf Antoon drie ambtenaren de opdracht om in de
archieven van het slot van Tervuren alle stukken
op te sporen die nodig waren voor het onderzoek van
de rekeningen. Een paar dagen later, op 1 juli, kregen
dezelfde ambtenaren officieel opdracht om de
boekhouding van alle rekenplichtigen binnen het
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012
41
Auteur
Piet de Kroon (1950)
is werkzaam als
directeur-secretaris
van de Zuidelijke
Rekenkamer. Hij
groeide op in Made
en Breda en houdt
zich onder meer
bezig met genea-
logisch en historisch
onderzoek naar zijn
geboortestreek.
foto links:
In 1407 verhuisde de
Brabantse Reken-
kamer van Vilvoorde
naar Brussel, waar
zij haar intrek nam
in de rechtervleugel
van het paleis op de
Koudenberg. (Atlas
van Loon, 1649)

Antoon van Bourgondië (1384-1415), de tweede zoon van Filips de
Stoute, richtte op 20 februari 1406 een ‘Camere vander rekeninghen’
voor Brabant op. (Brabant-Collectie, Tilburg University)
42
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
hertogdom op te vragen en te controleren. De akte
waarin deze opdracht werd vastgelegd, vormt het
feitelijke begin van de Brabantse Rekenkamer.
Twee jaar later volgde de officiële instelling, toen
Antoon bij patentbrieven van 20 februari 1406
een ‘Camere vander rekeninghen’ oprichtte. Deze
Rekenkamer van Brabant werd gevestigd in
Vilvoorde. Ze werd belast met het onderzoek naar
de rekeningen van alle kashouders en betalers van
het hertogdom. Antoon stelde drie auditeurs aan
met ruime bevoegdheden voor het verzamelen
van alle stukken die voor de financiële controle
van belang kunnen zijn. Een jaar later verhuisde de
Brabantse Rekenkamer van Vilvoorde naar Brussel,
waar zij haar intrek nam in de rechtervleugel van het
paleis op de Koudenberg.
Uitbreiding
De Rekenkamer van Vlaanderen en de Rekenkamer
van Brabant kwamen in 1430 beide onder
het gezag van Filips de Goede (1396-1467).
De Vlaamse Rekenkamer in Rijsel werd hiërarchisch
gesteld boven de Brabantse Rekenkamer
in Brussel. De beide rekenkamers sloegen hun
vleugels in snel tempo uit, toen Filips de Goede
in korte tijd een aanzienlijk aantal heerlijkheden
en vorstendommen verwierf: Henegouwen,
Namen, Brabant (met inbegrip van Limburg en de
landen van Overmaas), Holland, Zeeland, Friesland,
Luxemburg, Chiny en La Roche. De nieuwe gebieden
werden zoveel mogelijk ondergebracht in het
ressort van de twee bestaande rekenkamers. De
Rekenkamer van Vlaanderen werd bevoegd voor
Luxemburg, de Rekenkamer van Brabant voor
Namen en Henegouwen.
In Den Haag werd vervolgens in 1446 een derde
rekenkamer ingesteld, speciaal voor Holland en
Zeeland. In 1463 werd deze Hollandse Rekenkamer
overigens weer opgeheven en gedurende een aantal
jaren geïncorporeerd in de Brabantse Rekenkamer
in Brussel. De competentie van de Brabantse
Rekenkamer werd in 1465 vervolgens uitgebreid tot
de rekenplichtigen in Luxemburg-Chiny.

Als gevolg van al deze uitbreidingen waren de
lokalen van de rekenkamer aan de Koudenberg
langzamerhand te klein geworden. De rekenkamer
vond andere kantoorruimte binnen de stad en verhuisde
naar twee gebouwen naast een toren van
de oude stadsmuur.
In december 1473 verving Karel de Stoute (1433-
1477) - die het gehele bestuursapparaat reorganiseerde,
waaronder de centrale financiën en rechtspraak
- de drie rekenkamers door één centrale
instelling met zetel in Mechelen. Het personeel
van de Brabantse Rekenkamer en de Staten van
Brabant protesteerden heftig tegen deze verandering.
Zij beriepen zich daarbij op de plechtige
belofte van Karel, gedaan tijdens zijn ‘Blijde
Inkomst’ (installatie als hertog) in 1467, om de
Brabantse Rekenkamer ongemoeid te laten. Het
protest mocht niet baten. Op 2 januari 1474 begon
de nieuwe Rekenkamer in Mechelen formeel haar
werkzaamheden.
Na de dood van Karel de Stoute werd een aantal
van zijn centraliserende maatregelen ongedaan
gemaakt. De Rekenkamer in Mechelen werd in 1477
opgeheven en de voormalige Rekenkamers van
Rijsel, Brussel en Den Haag werden in ere hersteld.
Brabant
De Rekenkamer van Brabant was een strikt
Brabantse aangelegenheid. Artikel 92 van de
Blijde Inkomst van Maria van Bourgondië (de
dochter van Karel de Stoute) van 29 mei 1477
bepaalde dat de toegang tot het college van de
Rekenkamer van Brabant was beperkt tot ambtenaren
uit Brabant of Overmaas. Om ervoor te
zorgen dat daar niet de hand mee gelicht werd,
hadden de benoemingsakten voor hun rechtsgeldigheid
het grootzegel van Brabant nodig.
Ook moesten de ambtenaren in de handen van de
Brabantse kanselier zweren om de privileges van
het gewest te eerbiedigen.
Filips de Schone (1478-1506) voegde in 1496,
precies zoals zijn grootvader Karel de Stoute
twee decennia daarvoor had gedaan, de drie
Portret van Filips de Goede (1396-1467) door Rogier van der
Weyden (1399/1400-1464). (Collectie Musée des Beaux-Arts de
Dijon. Bron: Wikimedia Commons)
Rekenkamers weer samen tot één instelling in
Mechelen. Opnieuw felle protesten bij de rekenkamer,
die andermaal niet gehonoreerd werden.
Volgens Filips waren rekenkamers vorstelijke instellingen
waarmee hij kon doen en laten wat hij
wilde. Het personeel van de rekenkamer werd gesommeerd
zich ‘sans plus d’excuse’ naar Mechelen
te begeven en van daaruit het werk voort te zetten.
De centrale Mechelse rekenkamer liep echter
al snel uit op een mislukking en in het voorjaar van
1498 waren de drie rekenkamers weer zelfstandig
aan het werk in Rijsel, Brussel en Den Haag.
Het werk van de rekenkamer werd inmiddels
steeds omvangrijker. Een van de gevolgen daarvan
was dat er steeds meer archiefruimte nodig
was. In 1503 kreeg de Brabantse rekenkamer
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012 43

Filips de Schone (1478-1506). (Collectie Rijksmuseum, in
bruikleen bij Noordbrabants Museum)
44
daarom de beschikking over de toren van de oude
stadsmuur naast haar gebouw. Het archief werd
in de toren ondergebracht.
De Instructie voor de Rekenkamer van Brabant
uit 1541 bepaalde de samenstelling van het vaste
personeelsbestand op drie rekenmeesters (inclusief
de voorzitter), twee auditeurs en een griffier.
De rekenmeesters zagen toe op het ‘afsluiten’
van de rekeningen, die door de auditeurs werden
onderzocht. De griffier was verantwoordelijk
voor alle correspondentie.
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
De Nederlanden
Met het einde van de Gelderse Oorlogen in 1543
kwam ook Gelre onder het gezag van Karel V
(1500-1558), die op dat moment al heerste over
de Bourgondische Nederlanden. In 1546 zond de
rekenkamer een van haar rekenmeesters naar
Arnhem om daar ter plaatse de financiële beheers-
en controletaken uit te oefenen. Na korte
tijd keerde hij terug naar Brussel en werden de
Gelderse particuliere ontvangers gedwongen
om voortaan zelf de gang naar Brussel te maken
en in het gebouw van de Brabantse Rekenkamer
hun rekeningen te overleggen en te laten controleren.
In Gelre groeide het verzet tegen deze regeling.
Vanaf 1555 kwam er vervolgens met tussen-
pozen weer een rekenmeester vanuit Brussel
naar Arnhem om de rekeningen ter plaatse af te
horen. De kritiek op de ondergeschiktheid aan
Brabant hield echter aan en zou uiteindelijk gehoor
vinden. Per ordonnantie van Karels opvolger Filips
II (1527-1598) van 9 februari 1559 kwam er een
vierde rekenkamer bij, die van Gelre. De nieuwe
rekenkamer werd gevestigd in Arnhem en was alleen
bevoegd in Gelre.
Een aardig beeld van de positie van de rekenkamer
in het staatsbestel zien we bij de vredesonderhandelingen
in 1576, die een einde probeerden te maken
aan de Nederlandse Opstand. Op 19 oktober
van dat jaar begonnen deze onderhandelingen op de
Collatiezolder te Gent tussen de koningsgetrouwe
gewesten (de Staten van Brabant, Vlaanderen,
Henegouwen, Artesië, Namen, Utrecht, Mechelen,
Doornik en het Doornikse Valenciennes, Rijsel,
Douai en Orchies) aan de ene kant en de Staten van
Holland en Zeeland en de Prins van Oranje voor de
opstandige gewesten aan de andere kant. Er zaten
achttien onderhandelaars aan tafel. Namens de
koningsgezinde gewesten was dat voor de derde
stand (de burgerij) onder meer Jan de Pennantz,
voorzitter van de Rekenkamer van Brabant, die tevens
als secretaris fungeerde.

inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012 45
Karel de Stoute
(1433-1477), hier
afgebeeld in volle
wapenuitrusting
als de graaf van
Charolais, in
het Wapenboek
van de Orde
van het Gulden
Vlies. (Collectie
Bibliothèque de
l’Arsenal, Parijs.
Bron: Wikimedia
Commons)

Willem van Oranje vaart in een schip door de Nieuwe Vaart te
Brussel. De prins is gezeten aan een tafel in een boot versierd
met takkengroen of bomen en wapenschilden. Onderdeel van
de intocht van Willem van Oranje te Brussel, 18 september 1577.
(Houtsnede van Antoni van Leest. Collectie Rijskmuseum)
46
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Dissidenten
De rekenkamer werd overigens zelf ook steeds
meer inzet van politieke strijd. Landvoogd
Don Juan van Oostenrijk besloot in 1578 om de
Brabantse Rekenkamer uit Brussel weg te halen
en naar Namen over te brengen. Hij had daar een
goede reden voor. Hij was namelijk in ernstige
aanvaring gekomen met de opstandige Staten-
Generaal, nadat hij een jaar eerder de citadel van
Namen had ingenomen en dat met veel ceremonieel
had gevierd; als reactie daarop was Willem
van Oranje vervolgens op zijn beurt triomfantelijk
binnengehaald in Brussel, waar zich steeds meer
aanhangers van het calvinisme bevonden. In deze gespannen
verhoudingen was het voor een koninklijke
instelling als de Brabantse Rekenkamer steeds
moeilijker werken in Brussel.
Vanuit Namen controleerde de rekenkamer de boekhouding
van de rekenplichtigen die trouw waren gebleven
aan de koning van Spanje: Limburg (ten noorden
van de rivier de Vesder), Luxemburg, een deel
van Brabant en Namen (eigenlijk ressorteerde het
graafschap Namen onder de Vlaamse Rekenkamer,
maar omdat de Brabantse Rekenkamer al in Namen
was gehuisvest, had de landvoogd de rekenplichtigen
van het graafschap bij deze Kamer ondergebracht).
In deze tumultueuze periode werden ondertussen
ook ‘dissidente’ rekenkamers opgericht, die de boekhouding
moesten controleren van de ontvangers
in het gebied dat onder toezicht stond van de
Staten-Generaal. In Brabant zien we dergelijke rekenkamers
in de periode 1578-1584 in Antwerpen
en in Brussel, de belangrijkste calvinistische
steunpunten in het hertogdom. Ook Vlaanderen
kreeg, naar het voorbeeld van Brabant, in 1580
een eigen opstandige kamer. In Arnhem werd het
personeel van de Gelderse Rekenkamer vervangen
door personeelsleden met een anti-Spaanse
gezindheid. De koningsgetrouwen verhuisden
in 1581 naar Roermond om daar hun eigen rekenkamer
voort te zetten.

Tussen 1580 en 1585 kwamen het hertogdom
Brabant en het graafschap Vlaanderen geleidelijk
terug onder Spaans gezag en verdwenen de ‘rebelse’
rekenkamers in Antwerpen, Brussel en Gent.
Op 6 juli 1585 kreeg de Brabantse Rekenkamer te
Namen het bevel om naar Brussel terug te keren
en werd de oude situatie in ere hersteld.
Een kaart van de vier kwartieren van het hertogdom Brabant.
(Brabant-Collectie, Tilburg University)
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012 47

48
Wantoestanden
De rekenkamers werden geacht in grote gestrengheid
toe te zien op een juiste vastlegging
van ontvangsten en uitgaven van derden. Met
hun eigen ontvangsten en uitgaven bleken zij het
niet altijd even nauw te nemen. Dat werd links
en rechts opgemerkt en er ontstond gaandeweg
steeds meer kritiek op de manier waarop de rekenkamers
anderen de maat namen, terwijl ze gelijktijdig
voor zichzelf grote vrijheden claimden. In
1658 kwam een aantal misbruiken en wantoestanden
bij de Brabantse Rekenkamer naar buiten. De
bestuurlijke reactie: er werd een onderzoekscommissie
ingesteld die in de eerste helft van 1659
inderdaad talrijke ongeregeldheden aan het licht
bracht. Personeelsleden bleken het niet zo nauw te
nemen met de werktijden, onkostennota’s waren
vervalst, er was geknoeid met de wedden en reisvergoedingen.
Ook de kwaliteit van het werk liet
volgens de onderzoekscommissie te wensen over.
In reactie op het onderzoeksrapport werd een
nieuw reglement toegezegd. Het zou overigens
alleen bij die toezegging blijven. In de praktijk veranderde
er weinig, de kritiek op de rekenkamers
bleef bestaan.
Inmiddels was de Rekenkamer van Brabant doorgegroeid
en telde in 1664 tweeëndertig ambtenaren.
In hun publicatie Het Rekenhof geven Rion et
al. aan dat er in de tweede helft van de zeventiende
eeuw een verdrievoudiging van het aantal ambtenaren
had plaatsgevonden in de rekenkamers van
Vlaanderen, Brabant, Holland en Gelre. Daarvoor
wordt een aantal verklaringen opgevoerd: de ontwikkeling
van de venaliteit binnen de ambtenarij
(het toekennen van ambten in ruil voor een lening),
de aanstellingen op aanbeveling en het nepotisme.
De financiële last van een alsmaar uitdijend ambtenarenapparaat
werd ondertussen zo groot, dat er ingrijpend
bezuinigd moest worden. Het personeelsbestand
van de Rekenkamer van Brabant werd als
gevolg daarvan teruggebracht naar acht meesters,
vier auditeurs en een griffier.
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Centraal of niet
Ook in de daarop volgende periode zouden de
rekenkamers afwisselend zelfstandig, dan wel
onder één paraplu opereren. In 1681 werden de
Rekenkamer van Vlaanderen en die van Brabant
in één pand ondergebracht, in het hotel van de
Rekenkamer van Brabant in Brussel. Een van de
rekenkamers kreeg er een afdeling bij om de
zaken van Gelre te behartigen. Aan het begin van
de achttiende eeuw werden de beide rekenkamers
gedurende korte tijd ook formeel weer in één centrale
instelling ondergebracht, de ‘Chambre des
Comptes du Roy’, waarna op 1 september 1706 de
Brabantse Rekenkamer weer werd heropgericht.
In 1735 werden de Rekenkamer van Brabant en
de Rekenkamer van Vlaanderen – voor de laatste
maal - verenigd in één centrale instelling voor de
hele Oostenrijkse Nederlanden. Wel bleven er afzonderlijke
bureaus bestaan die de respectievelijke
taken van de vroegere rekenkamers van Vlaanderen
en van Brabant uitoefenden. Aan het hoofd van de
rekenkamer stond een gemeenschappelijk voorzitter,
vanaf 1794 bijgestaan door een vice-voorzitter,
die de leiding had over zes rekenmeesters, zes
auditeurs en twee griffiers. Daar kwamen dan nog
buitengewone auditeurs en meesters bij, evenals
de ereleden. In totaal telde de rekenkamer, inclusief
lager personeel, in 1735 vijftig personen, in 1786
zeventig en in 1791 meer dan honderd.
Bataafs Brabant
Toen Frankrijk per decreet van 1 oktober 1795 de
Zuidelijke Nederlanden inlijfde, betekende dat het
einde van het hertogdom Brabant. De oude politieke,
administratieve en gerechtelijke instellingen werden
afgeschaft. Staats-Brabant, de voorloper van
het huidige Noord-Brabant, trad in 1796 als achtste
provincie toe tot de Staten-Generaal van de nieuwe
Bataafse Republiek. Ook voor de rekenkamer viel
het doek. Haar taken werden door nieuwe instellingen
overgenomen. Een Comité van Financiën
van Bataafs-Brabant vormde van juli 1795 tot april

1796 het college tot afhoring van de rekeningen van
de belastingontvangers in Brabant; tussen april
1796 en maart 1799 werd deze taak overgenomen
door het Comité van Domeinen en Financiën van
Bataafs-Brabant en vervolgens tot juli 1802 door de
Commissie tot de Administratie der Financiën van
het voormalig gewest Bataafs-Brabant.
Een kaart van de Bataafse Republiek uit 1806,
gemaakt door Eustache Hérisson als onder-
deel van zijn Atlas Portatif. Contenant La
Geographie Universelle Ancienne et Moderne.
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012 49

50
Departementale Rekenkamer
In juni 1802 trad het nieuwe departementale bestuur
van Brabant in werking. Het werd belast met
het beheer van de geldmiddelen van het departement
en van de Bataafse Republiek, voor zover
die in het departement voor rekening van het
land geheven werden. Daarnaast werd toezicht
uitgeoefend op de kantoren van de generale en
particuliere ontvangers. Voor de uitoefening van
deze taken werd in september 1802 een departementale
Rekenkamer van Brabant opgericht, die
gehuisvest zou worden in ’s-Hertogenbosch, in
het pand aan de Hinthamerstraat waar thans De
Muzerije is gevestigd.
Die rekenkamer bestond uit vijf leden die volgens
voorschrift afkomstig waren uit de verschillende
gebiedsdelen van Brabant. Op 2 september 1802
werden ze door het departementaal bestuur benoemd:
J. Linsen de Jonge voor de stad Grave en
het land van Cuijk; N.F. de Wijs voor de stad Den
Bosch; F. van der Borght voor de vier kwartieren
van de Meierij; P.C. van Ghert voor de stad en het
land van Breda en J.A. Creyghton voor stad en land
van Bergen op Zoom, Steenbergen en Willemstad. 3
Om in aanmerking te komen voor het ambt van
lid van de rekenkamer had een aantal van hen hun
eerdere functie moeten opzeggen. Dat gold voor
Van Ghert, die het schoutambt vervulde in Alphen
en secretaris van de gemeente Alphen was, en
voor Van der Borght die ontslag nam als districtsgecommitteerde
tot de Heffingen.
De nieuw benoemde leden, die bij toerbeurt ieder
voor een maand als president gingen fungeren,
werden uitgenodigd om op dinsdag 21 september
om 10.00 uur ’s ochtends de eed af te komen leggen
in handen van de President van het provinciaal
bestuur, Van Berkel.
Vervolgens ontstond tijdens de vergadering van
2 september enige commotie, omdat er twijfel
was gerezen of Van Ghert wel binnen de Bataafse
Republiek was geboren. Blijkens de notulen ging
dezelfde dag nog een brief uit aan Van Ghert
met de vraag ‘om ten spoedigsten zijn doopceel
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
of doopbrief in te zenden of enig ander bewijs
waaruit zijn geboorteplaats blijkt’. Een week later
was dat geregeld en op 21 september legde Van
Ghert met zijn collega’s de eed af. Op 7 oktober
werd vervolgens C. de Roon als secretaris van de
rekenkamer aangesteld.
In de Brabant-Collectie van de Universiteit van
Tilburg bevindt zich nog een exemplaar van de
Instructie van deze departementale rekenkamer
uit 1803. Het pamflet, dat als officiële bekendmaking
van de oprichting van de rekenkamer tegen
de muren van alle gemeentehuizen in Brabant
werd opgehangen, geeft iets prijs van de maatschappelijke
functie die de rekenkamer werd toegedicht.
De annonce opent met de mededeling
dat deze oprichting heeft plaatsgevonden ‘tot
waarborg en geruststelling der Ingezetenen’.
De Instructie geeft een omschrijving van de werkzaamheden
van de rekenkamer en legt precies vast
welke honorering daar tegenover staat: ‘Aan presentiegeld
wordt 6 gulden per gewone vergadering
betaald, gelijkelijk te verdelen onder de aanwezige
leden en de secretaris. Die na het slaan van het uur in
de Vergadering komt, verliest de helft van zijn aandeel’.
Ook het aantal vergaderingen is vastgelegd:
drie per week, waarvan één op woensdag. En om
ervoor te zorgen dat er ook echt werk wordt afgeleverd,
is er nog een financiële prikkel ingebouwd.
Wie zonder toestemming wegblijft of vroegtijdig de
vergadering verlaat, verbeurt tien gulden.
Bij besluit van het Staatsbewind van 28 april 1803
werd vervolgens de administratie van alle domeinen
gedelegeerd aan de departementale besturen. In
Brabant betekende dit dat de Rekenkamer van het
departement Brabant de taak van de in 1799 ingestelde
‘Commissie tot de Administratie der Financiën
van het voormalig gewest Bataafs Brabant’ overnam.
De departementale rekenkamer was slechts een
kort leven beschoren. In de vergadering van de
rekenkamer van 23 juli 1805 werd kennisgenomen
van het staatsbesluit van vier dagen eerder ‘betreffende
het dissolveren der Departementale
Rekenkamers’. Een maand later vond de officiële

opheffing plaats. Nederland werd ingelijfd bij
Frankrijk. Het was de opmaat naar het ontstaan
van het Koninkrijk der Nederlanden met eigen
staatsinstellingen. Een daarvan was de Algemene
Rekenkamer die sinds 1814 in Den Haag zetelt en
de controle op de financiën van de rijksoverheid
voor haar rekening neemt. De provinciale rekenkamers
leken voorgoed van het toneel verdwenen.
Tot begin van de eenentwintigste eeuw de
dualisering van het provinciaal bestuur de provinciale
rekenkamer nieuw leven inblaast en de
Zuidelijke Rekenkamer ten tonele verschijnt.
‘Afrekenkamer’
Ondanks verschillen in aard en reikwijdte van de
controle, zijn er nog steeds overeenkomsten tussen
de vroegere rekenkamers en hun moderne op-
De Bossche Hinthamerstraat aan het begin van de vorige
eeuw. In het pand rechts vooraan op de foto is tegenwoordig
De Muzerije gevestigd. In 1802 werd hier de departementale
Rekenkamer van Brabant gehuisvest. (Brabant-Collectie,
Tilburg University)
volger. In hun bespreking van de controle op de
overheidsfinanciën in de Nederlanden tot 1600
melden Brokken en De Schepper 4 dat de controleurs
erop letten of alles correct en op de juiste
wijze was opgevoerd en ingeschreven. Zo niet,
dan werd commentaar gegeven dat een en ander
diende te worden veranderd of dat een bepaald
bewijsstuk ontbrak. ‘Bij een regelmatige uitkering
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012 51

52
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Instructie van de departementale rekenkamer uit 1803.
Het pamflet, dat als officiële bekendmaking van de oprich-
ting van de rekenkamer tegen de muren van alle gemeen-
tehuizen in Brabant werd opgehangen, geeft iets prijs
van de maatschappelijke functie die de rekenkamer werd
toegedicht. (Brabant-Collectie, Tilburg University)
van een salaris bijvoorbeeld diende de eerste keer
een authentieke kopie te worden gevoegd van de
benoemingsbrief.’ Vijfhonderd jaar later deed de
Zuidelijke Rekenkamer vrijwel hetzelfde. In 2007
onderzocht ze alle 885 personeelsdossiers van
medewerkers van de provincie Noord-Brabant
die in de periode 1997-2007 de organisatie hadden
verlaten. Het onderzoek vond plaats op
verzoek van Provinciale Staten, nadat er veel
commotie was ontstaan naar aanleiding van een
serie artikelen in het Brabants Dagblad, waarin
enorme ‘gouden handdrukken’ aan het licht waren
gekomen. Provinciale Staten wilden weten of
dit incidenten waren of juist vaker voorkwam. De
rekenkamer plaatste in haar rapport onder meer
kritische opmerkingen bij de dossiervorming in
het provinciehuis. ‘De door de rekenkamer onderzochte
885 personeelsdossiers bleken vaak niet
compleet te zijn. Veelal ontbraken besluiten over
aanstelling en ontslag. (…) Daarnaast ontbraken
vaak de motivering en onderbouwing van regelingen
of bleken deze, indien wel aanwezig, in veel
gevallen uiterst pover.’ 5
De moderne rekenkamer mag dan een andere
maatschappelijke functie vervullen dan haar voorgangers,
de attitude van de onderzoeker is nog
steeds herkenbaar: controleren aan de hand van
bewijsstukken of er goed met het geld is omgesprongen.
Niet langer het geld waar de vorst een
persoonlijk recht op kon claimen, maar gemeenschapsgeld
dat gebruikt wordt voor de ‘res publica’.
De machtsmiddelen waarover de rekenkamer
beschikt zijn in de loop der eeuwen wel enorm afgenomen.
De Zuidelijke Rekenkamer van 2011 legt

volgens de Provinciewet haar bevindingen en oordelen
vast in rapporten en deelt aan Provinciale
Staten en Gedeputeerde Staten de opmerkingen
en bedenkingen mee die zij naar aanleiding van
haar bevindingen van belang acht. Daarnaast
staat in de wet dat de rekenkamer aan Provinciale
Staten of Gedeputeerde Staten voorstellen kan
doen. Dat is alles, meer machtsmiddelen heeft de
provinciale rekenkamer niet. En natuurlijk, van de
openbare adviezen van de rekenkamer en het debat
daarover in de politieke arena, kan een dwingende
werking uitgaan. Maar in de Bourgondische
tijd ging het er toch wel heel anders aan toe. Om
te beginnen waren rekenplichtige ambtenaren
persoonlijk aansprakelijk voor tekorten waaraan
zij in hun rekening schuldig werden bevonden.
Brokken en De Schepper beschrijven in het
gedenkboek dat werd uitgegeven bij het 175-jarig
bestaan van de Algemene Rekenkamer in 1989
het lot van Jan Baillart, algemeen ontvanger van
Brabant rond 1430. Baillart had twee jaar lang verzuimd
om bij de rekenkamer in Brussel zijn rekeningen
af te laten horen. Het kostte hem zijn baan,
zijn vermogen en twintig jaar gevangenisstraf in
de Brusselse gevangenis De Vrunte. Wie dat risico
niet nam en wel op tijd verscheen voor het
afhoren van zijn rekeningen werd trouwens ook
nog behoorlijk onder druk gezet om de waarheid
geen geweld aan te doen. Bekend is het opschrift
boven de grote toegangspoort van de Rijselse
Rekenkamer in de zestiende en zeventiende
eeuw. 6 Die tekst waarschuwt dat iedereen op een
dag rekenschap moet afleggen en vroeg of laat de
rekening krijgt gepresenteerd, want het oordeel
zal streng, maar gefundeerd zijn.
De moderne rekenkamer is geen ‘afrekenkamer’,
maar wil met haar werk een bijdrage leveren aan
de kwaliteit van het openbaar bestuur. Dat zouden
de voorgangers van de hedendaagse rekenkamer
maar een slap aftreksel gevonden hebben van
waar het volgens hen om ging: het veilig stellen van
het geld van de vorst. En dat mocht best met wat
dreiging gepaard gaan.
Literatuur
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Tip
Erik Aerts, ‘Spanje of Oranje? Loyale en dissidente rekenkamers in Brabant en
Vlaanderen bij het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1577-1585)’,
in: Miscellanea archivistica. Studia 118 (Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief
in de Provinciën, Brussel, 1999) 9-46.
Erik Aerts en Anne Vandenbulcke (red.), Administreren en controleren door de
eeuwen heen – De rekenkamers in de Zuidelijke Nederlanden (14 e – 18 e eeuw);
catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief van
5 november 1997 tot 30 januari 1998 (Algemeen Rijksarchief en Rijksarchief in
de Provinciën, Educatieve Dienst, Brussel, 1997).
Mario Damen, ‘De Staat van Dienst – De gewestelijke ambtenaren van Holland
en Zeeland in de Bourgondische periode (1425-1482)’, in: Hollandse Studiën 36
(Historische Vereniging Holland, 2000).
Jan Dumolyn, Staatsvorming en vorstelijke ambtenaren in het graafschap
Vlaanderen (1419-1477) (Antwerpen/Apeldoorn, Garant, 2003).
Het Departementaal Bestuur van Braband, doet te weeten: dat ‘er, tot waar-
borg en geruststelling der ingezetenen, eene departementale rekenkamer’;
pamflet (’s-Hertogenbosch, H. Palier & zoon en P. Arkesteyn, 1803).
J. Sanders, J. Bos-Rops, A. Vliet, Noord-Brabant in de Bataafs-Franse Tijd,
1794 – 1814; een institutionele handleiding (Rijksarchief Noord-Brabant en
Uitgeverij Verloren, Hilversum, 2002).
Wil van de Pas, ‘Tussen centraal en lokaal gezag. De bestuurlijke organisatie van
Gelre in transitie (1543-1581)’, in: F. Keverling Buisman et al., Verdrag en
Tractaat van Venlo, herdenkingsbundel, 1543-1993. (Uitgeverij Verloren,
Hilversum, 1993).
Pierre Rion, Erik Aerts, Anne Vandenbulcke, Het Rekenhof (Uitgeverij Lanno,
1999).
P.J. Margry, E.C. van Heukelom en A.J.R.M. Linders (red.), Van ‘Camere vander
Rekeninghen’ tot Algemene Rekenkamer; zes eeuwen Rekenkamer; gedenk-
boek bij het 175-jarig bestaan van de Algemene Rekenkamer (SDU Uitgeverij,
Den Haag, 1989).
Anne Vandenbulcke, Les chambres des comptes des Pays-Bas espagnols.
Histoire d’une institution et son personnel au XVIIe siècle (Brussel, 1996).
Een volledig geannoteerde versie van dit artikel is terug te vinden op de
websites www.tijdschriftinbrabant.nl en www.thuisinbrabant.nl.
inbrabant N UMMER 4 AUGUSTUS 2012
53

Noten
54
1
2
3
4
5
De informatie over de Rekenkamer van Brabant
is met name ontleend aan de volgende twee publicaties:
Erik Aerts en Anne Vandenbulcke (red.),
Administreren en controleren door de eeuwen heen
– De rekenkamers in de Zuidelijke Nederlanden
(14e – 18e eeuw); catalogus bij de gelijknamige
tentoonstelling in het Algemeen Rijksarchief van
5 november 1997 tot 30 januari 1998. (Algemeen
Rijksarchief en Rijksarchief in de Provinciën,
Educatieve Dienst, Brussel, 1997); en Pierre Rion,
Erik Aerts, Anne Vandenbulcke, Het Rekenhof
(Uitgeverij Lanno, 1999).
Wanneer hierna gesproken wordt over (het hertogdom)
Brabant, wordt gedoeld op het totaal
van de ‘kwartieren’ Antwerpen, Brussel, Leuven
en ’s-Hertogenbosch. De bestuurlijke indeling in
kwartieren heeft bestaan tot 1795, toen het ancien
régime werd afgeschaft en onder Frans bewind
departementen werden ingesteld. Zie ook: J.G.M.
Sanders, Noord-Brabant tijdens de Republiek der
Verenigde Nederlanden, 1572-1795. Een institutionele
handleiding (’s-Hertogenbosch/Hilversum,
1996).
Brabants Historisch Informatie Centrum, archieven
01.01.16: Departementaal Bestuur van Bataafs
Brabant 1802 – 1807, Besluiten september – oktober
1802, nr. 409.
H.M. Brokken en H. de Schepper, ‘Beheer en controle
van de overheidsfinanciën in de Nederlanden
tot omstreeks 1600’, in: Van ‘Camere vander
Rekeninghen’ tot Algemene Rekenkamer (’s-Gravenhage,
1989).
Zuidelijke Rekenkamer, Loon naar werken – Ontslagregelingen
provincie Noord-Brabant (Eindhoven,
december 2007).
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
6
Het opschrift boven de grote toegangspoort van
de Rijselse Rekenkamer:
‘Si vous pensez par folie ou erreur,
Que nul ne rend enfin compte, sinon
Ceux qui ont tître & nom de Receveur
Ou singuliere administration des biens
D’aucuns Princes, Seigneurs ou Villes,
Otez de vous tels pensers inutiles.’
‘Lors ouvrira au son de la buccine
Sa generale & grande Chambre des Comptes,
Où il faudra sans autre cri ni signe,
Tous les humains trists & craintifs, & domptez
Enir compter & faire ostension
De leurs receptes & villications.’
‘Car nous sommes tous Receveurs & faut bien,
Que rendons compte au Prince Souverain,
Tout ce qu’avons & sommes est du sien,
Rien nest nôtre fors par & sous sa main.
Tout vient de luy, ame, sens, volonté,
Memoire, corps, agilité, beauté.’
(…)
‘Tout y sera noté, écrit, & mis
Jusques au moindre & dernier quadrant,
Les excés faits, tems perdu, biens omis,
O que bien nez & très-heureux seront
Qui lors bon compte & juste apporteront.’
J. de Seur, La Flandre illustrée par l’institution de
la Chambre du Roi à Lille, l’an 1385, par Philippe le
Hardi, Duc de Bourgogne, etc. (Rijsel, 1713), in: Erik
Aerts en Anne Vandenbulcke (red.), Administreren
en controleren door de eeuwen heen – De rekenkamers
in de Zuidelijke Nederlanden (14e – 18e
eeuw); catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling
in het Algemeen Rijksarchief van 5 november
1997 tot 30 januari 1998. (Algemeen Rijksarchief
en Rijksarchief in de Provinciën, Educatieve
Dienst, Brussel, 1997)