500 jaar lust en plezier - Thuis in Brabant

In Brabant
K.A.H.W. Leenders
Te voet, te paard of met een koets onderweg naar het landgoed buiten de stad. Gewassen pentekening van het
Mastbos nabij Breda, afkomstig uit: Pieter Verbruggen, Reis door Staats-Brabant, Nijmegen en Kleef, 1767.
(Brabant-Collectie, Tilburg University)

500 jaar lust en plezier
Buitens en landgoederen in Noord-Brabant
2012 is uitgeroepen tot het jaar van de Historische Buitenplaats. Daar hoort een mooie website bij.
Die somt in Noord-Brabant 39 buitens op die al dan niet te bezoeken zijn. 1 Het gaat daar uitsluitend
om nog bestaande buitenplaatsen. Uiteraard zijn er ook veel die de moderne tijd niet gehaald hebben.
Die ontsnappen op de website aan de aandacht, maar komen wel aan bod in de nu volgende schets
van de historische ontwikkeling van de Noord-Brabantse buitenplaatsen.
Tal van Noord-Brabantse buitens zijn al beschreven
in afzonderlijke studies. Soms gaan die alleen
over het (hoofd)gebouw. Of over de tuinen en
parken. Of over één of meer families die ze in bezit
gehad hebben. In het nu volgende artikel komt
in grote lijnen de geschiedenis van het fenomeen
‘buiten’ in Noord-Brabant aan bod. Een goed overzicht
van de hele provincie lijkt er niet te bestaan.
Wat er is, legt de nadruk op alleen de gebouwen
of juist alleen op de parken en tuinen. Een ander
uitgangspunt is dan weer de mogelijkheid om van
landgoederen toch opnieuw natuur te maken. Dat
laatste miskent in mijn ogen de essentie van het
buiten en het landgoed: dat is immers niet een
‘natuurlijke’, maar juist een zeer ‘cultuurlijke’ vorm
van landschap.
Buitens en landgoederen
Het woord ‘buitenplaats’ of kortweg ‘buiten’ roept
direct de vraag op: waar buiten dan? En was er
dan ook een ‘binnen’? Het woord geeft aan dat de
buitens buiten de stad lagen en dat de eigenaren
ervan binnen die stad woonden. Bij mooi weer gingen
ze ‘naar buiten’, naar hun vaak rijke woning op
het platteland. Te voet, te paard of met een koets.
Dan moest het dus niet te ver zijn.
Een deel van de siertuin van landgoed Baest in de
gemeente Oirschot. (Foto: Jurgen Pigmans, Erfgoed
Brabant)
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012
5
Auteur
K.A.H.W. (Karel)
Leenders (’s-Her-
togenbosch, 1946)
is een historisch-
geograaf. Hij promo-
veerde in 1996 op
het proefschrift Van
Turnhoutervoorde
tot Strienemonde,
een geschiedenis van
de middeleeuwse
(circa 400-1350)
herbevolking van
West-Brabant, dat na
de Romeinse tijd ont-
volkt was geraakt.

Het landgoed Bouvigne bij Ginneken is nu van het waterschap.
Dan mag je een folly als deze verwachten.
6
Naast het woord ‘buiten(plaats)’ staat het woord
‘landgoed’. Dat duidt op een grondbezit van enige
omvang. Vaak vind je daar een landhuis met bijgebouwen,
tuinen, een park, pachtboerderijen in
een bewust vormgegeven omgeving, 2 maar ook
bossen en zelfs heide. 3 Dat klinkt fors groter dan
een ‘buiten’, al is het uiteraard goed mogelijk dat
een landgoed als buiten functioneert. Dan is er
ook nog het woord ‘buitengoed’. Een ‘buiten’ zou
iets moeten aanduiden dat groter is dan een villa,
maar weer kleiner dan een buitengoed. 4 Zo zijn
er nog wel meer woorden. Heel die woordspelerij
geeft al aan dat er een breed spectrum van mogelijkheden
bestaat: van een villa met fraaie tuin
tot een ingewikkeld gestructureerd landgoed van
duizend hectaren of meer.
Onder een volgroeid landgoed wil ik hier verstaan:
een woning die zich door zijn rijke karakter onderscheidt
van de gewone bebouwing en waartoe
een siertuin en één of meer agrarische bedrijven
behoren. In meer uitgebreide vorm kan een landgoed
een grote oppervlakte beslaan en daarvan
het uiterlijk bepalen. Hoe het landschap eruitziet,
is dan een direct gevolg van menselijk handelen,
door de aanleg van lanen en parken, waterpartijen
en bouwwerken. Het hoofd gebouw van een
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
landgoed kan, afhankelijk van de bouwwijze, omschreven
worden als kasteel, buitenhuis, villa. Of in
oudere termen: stenen kamer, hooghuis, speelhuis,
huis van plaisantie. Een rijk landgoed werd bovendien
opgesierd met bijzondere elementen: de follies.
De landgoedeigenaar wilde op zijn bezoek en vooral
ook op zijn buren een goede indruk maken. Daarvoor
werden her en der in het terrein wonderlijke
zaken toegevoegd. Te midden van tuinaanleg naar
de jongste mode, lange lanen en vergezichten werden
bijzondere bomen, beelden, gebouwen uit verre
landen, theekoepeltjes, bruggetjes, een fontein,
een flink opgetuigd familiegraf, een zonnewijzer
en minstens toch een groot hek met de naam van
het landgoed erop toegevoegd. Van meer praktische
aard waren ijskelders, oranjerieën of een
Hochsitz voor de jacht. Ook een boerderij waarop
landbouwexperimenten gedaan werden kon in dit
rijtje passen. Al die elementen vat ik hier samen in
het begrip folly, nu zouden we zeggen: ‘leuke dingen
voor de mensen’.
Waar ‘landgoed’ de verschijningsvorm in het landschap
beschrijft, beschrijft ‘buiten’ een functie die
een landgoed kan hebben: een (zomer)verblijf op
het platteland van een stads huishouden. Niet alle
landgoederen waren ook altijd een ‘buiten’, en niet
alle buitens waren ook een landgoed!
Ontstaan
Het oude, door de vaderlandse historici gekoesterde
beeld is dat landgoederen vooral in Holland
voorkwamen en daar alles te maken hebben met
de Hollandse Gouden Eeuw. 5 Men doet het graag
voorkomen alsof vooral de omgeving van Amsterdam,
Den Haag of Utrecht met landgoederen bezaaid
lag. 6 Niets is minder waar. In Noord-Brabant zijn er
ook talrijke landgoederen en zelfs al eerder dan
de zeventiende eeuw – al zal dat ook in Holland
zelf wel zo geweest zijn.
De oudste kwamen voort uit oud adellijk bezit:
echte kastelen en de bijhorende heerlijkheden.
Een tweede groep ontstond doordat gewone
boerderijen opgewaardeerd werden tot centra van

De Doelen, een van de hoeven van het landgoed
bij kasteel Tongelaar, in 2012. (Foto: W. Nabuurs)
landgoederen. Daarnaast zien we de ontginningslandgoederen:
woeste gronden die in cultuur waren
gebracht en direct als landgoed ingericht werden.
Een voor Noord-Brabant misschien typische groep
is die van de kloosterlandgoederen: niet een landhuis
maar een klooster als centrum van een landgoed.
Oud adellijk bezit
Een aantal landgoederen vindt zijn oorsprong
in de middeleeuwen. Ridders bouwden een versterkte
woning op hun grondbezit, dat in heel wat
gevallen het centrum was van een heerlijkheid. De
omvang daarvan kon uiteenlopen van enkele tientallen
hectaren tot een hele reeks dorpen. In hun
oudste vorm zijn de versterkte woningen niets
meer dan een woontoren, gebouwd op een soms
verhoogd en in ieder geval omgracht perceel.
Van ridder-zijn alleen kon echter niet geleefd worden.
Bij de woontoren was in de regel een ‘neerhof’
met boerderij. Dit duo, woonto ren en neerhof, was
het centrum van het bezit, waartoe meestal enkele
(twee of drie) direct door de heer geëxploiteerde
hoeven behoorden, die in de veertiende eeuw
tot grote verpachte hoeven evolueerden. Op de
neerhof werd dan later een meer geriefelijk huis
voor de heer gebouwd, als niet de woontoren zelf
als woning herbouwd werd. Ook werd de toegang
tot de neerhof wel uitgebouwd tot een poorttoren,
uiteraard met valbrug. Als dan ook de omgeving
gelandscaped werd, was het oude ridderlijke goed
aardig op weg om een landgoed te worden. Heel
wat dorpsheren hebben de omgeving van hun verblijf
op deze manier omgevormd tot een groter
of kleiner landgoed. Voorbeelden hiervan zien we
onder meer in Heeze en Geldrop.
Opgewaardeerde boerderijen
Andere landgoederen zijn in wezen uitgebouwde
boerderijen, soms verzelfstandigde pachthoeven
van allerlei groot- en kleingrondbezit. Op een dergelijke
hoeve werd de mooie kamer van de boer
tot een ‘herenkamer’ omgevormd. Soms werd die
uitgebouwd tot een heus groot huis, maar elders
werd er een speelhuis bijgebouwd, dat later werd
omgevormd tot een echt kasteel. Het kasteel van
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 7

Handtekening van Christoffel Verhoff, 24 januari 1654. (Stadsarchief
Breda)
8
Westmalle is hiervan een goed voorbeeld. In vele
gevallen leidde deze ontwikkeling tot een verschuiving.
De hoeve die ooit verrijkt werd met de
bouw van een speelhuis of herenkamer, werd van
het terrein verbannen naar de rand van het bezit.
Koeien, mest, vliegen en boerenvolk werden door
de hoge heren kennelijk als gezelschap niet zo op
prijs gesteld. Maar toen in de achttiende eeuw de
heren hun agrarische experimenten gingen doen,
mocht de hoeve weer aan huis komen: dan was beter
toezicht mogelijk. In de negentiende eeuw zien we
iets dergelijks ook met de nieuwe fabrieken: eerst
stonden die braaf naast de directeurswoning, maar
later verhuisde de baas naar een gerieflijkere en
schonere villawijk.
Ontginningslandgoederen
Naast de landgoederen met een adellijke ontstaansgeschiedenis
en de opgewaardeerde boerenhoeven,
zijn er de ontginningslandgoederen. Een
heel vroeg voorbeeld daarvan is de Wouwse Plantage.
Op eerder afgeturfde gronden liet de heer
van Bergen op Zoom daar vanaf 1504 de Nieuwe
Plantage aanleggen. Van de toestand van dat bos
kort na 1541 bleef een grote kaart bewaard. 7 Daarop
zien we een bos dat uit grote vierkanten opgebouwd
is, dreven die deze vierkanten afbakenen
of er juist schuin doorlopen, en ronde pleinen op
de kruisingen. In het westen is er de hoeve van
de boswachter met daarbij een sierlijke fontein
die kennelijk gevoed werd met kwelwater uit de
nabije duinen. Een belangrijk deel van het bos was
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
beplant met kastanjes. Het was een complexe
inrichting. In het vanaf 1515 ingezaaide Mastbos
bij Breda, een tijdgenoot van de Nieuwe Plantage,
ontbrak deze complexiteit aanvankelijk. 8
Vooral direct na afloop van de Tachtigjarige Oorlog
(1568-1648), maar ook al in het Twaalfjarig Bestand
(1609-1621) waren er ondernemende lieden die
een stuk wildernis gingen ontginnen en er dan al
doende maar direct een landgoed van maakten. In
de omgeving van Breda lieten ze het landmeetwerk
meestal verrichten door Christoffel Verhoff. Deze
had een voorkeur voor ruime blokvormige indelingen
met lanen op de buiten- en binnengrenzen. Waar
het terrein daarom vroeg paste hij zijn schema aan.
Een nog altijd fraai voorbeeld van zijn werk zien we
in het (voormalige) landgoed Vrede Oord te Zundert,
maar ook de inrichting van Overveld bij Prinsenbeek
getuigt er nog van. Ook ligt er een dozijn ontginningslandgoederen
langs de Bredase Turfvaart. 9 Luchtenburg
en de Leeuwerik zijn in de buurt van Breda
de enige ontginningslandgoederen die uit de
bloeiperiode van de zestiende eeuw stammen, 10 de
andere zijn van na 1648. De grote heideontginningen
van de negentiende eeuw leverden ten slotte
ook enkele formidabele landgoederen op zoals De
Princepeel bij Wilbertsoord en bij Hilvarenbeek het
landgoed De Utrecht. Een veel kleiner voorbeeld is
Piacenza bij Vught.
Randgevallen
Eigenlijk zouden ook het Bavels Broek en de Aard
van Princenhage 11 tot de categorie van ontginningslandgoederen
gerekend moeten worden.
Daar werden rond 1650 woeste gronden ontgonnen
en op een landgoedachtige wijze ingericht.
Maar er was geen landgoedorganisatie en geen
‘huis’: de gronden werden gewoon verkocht.
Onder de ontginningslandgoederen zijn meer van
dit soort randgevallen. Het is niet altijd eenvoudig
om uit te maken of een hoeve een herenkamer had.
Zonder zo’n element kan een boerderij wel een
groot bedrijf zijn, maar toch echt niet als ‘landgoed’
of ‘buiten’ aangemerkt worden. Ook op de kaarten

van Tongerlose abdijhoeven zien we dat die landerijen
vaak weliswaar landgoedachtig zijn vormgegeven,
maar pas als daarop een grote omgrachte
pastorie gebouwd wordt – zoals bijvoorbeeld te
Chaam 12 – zou ik van een landgoed willen spreken.
Het minimale ‘landgoed’ lijkt te bestaan uit een
hoeve-met-herenkamer die door stedelingen verpacht
werd en waarop de verpachter in de zomer
kwam wonen. Zo’n buiten heeft vaak een wat grotere
tuin en een oprijlaantje met een mooi hek. De
rest is boerenland. Langs de Bredase Turfvaart
zien we dat er vanaf 1650 wel landgoedstructuren
(akkers, weiden, bossen, lanen met rondpunten,
verpachte boerderijen, vijvers) werden aangelegd,
maar dat er tot tegen 1800 geen landhuis was. Als
de eigenaren langskwamen, gebruikten ze de herenkamer
van de herberg In den Anker.
Een ander randgeval zien we in de ‘mislukte landgoederen’.
De families Montens en Marnix verzamelden
rond de grens tussen Princenhage en Rijsbergen wel
een grootgrondbezit, maar uiteindelijk bouwden ze
er toch geen landhuis. Tussen de geslaagde landgoederen
langs de Bredase Turfvaart liggen de blokken
van de Champignonhoeve en de Eldert. In het eerste
werd wel een lanenstelsel met rondpunten uitgezet,
maar daar werden amper bomen langs geplant, of
ze wilden er niet groeien. De Eldert werd zelfs pas
in de twintigste eeuw ontgonnen zonder dat er iets
van een landgoedstructuur ontstond.
Kloosterlandgoederen
Typisch voor katholieke streken zijn de kloosterlandgoederen.
Wat Noord-Brabant betreft vinden
we de eerste bij de oudere kloosters. In 1649 vestigde
het klooster Sint Catharinadal zich vanuit
Breda, waar het een grote botanische tuin had, op
het al bestaande landgoed De Blauwe Kamer te
Oosterhout. Nadat het klooster Coudewater bij
Rosmalen in lekenhand gekomen was, werd het
tot een landgoed omgevormd. Langs de grenzen
van het oude Staats-Brabant, waar de openbare
uitoefening van het katholieke geloof verboden
was, stonden niet alleen grenskapelletjes. Vanuit
Reconstructie van het ontginningslandgoed van Bernagie bij Zundert,
rond 1665. Later kwamen hier de landgoederen De Anker en Vrede
Oord uit voort. (Maker: K.A.H.W. Leenders)
Breda werd daar door de koopman De Wyse in
1687 ook het klooster van Meerseldreef gesticht.
Het centrale blok bestond uit een helft voor het
klooster en een helft voor een park dat eind negentiende
eeuw een processiepark vol heiligenbeelden
werd. Middendoor loopt een twee kilometer
lange dreef die aan de grens eindigt.
Iets soortgelijks zien we bij het vrijwel gelijktijdig
gestichte klooster de Achelse Kluis (1686), waarvan
de landgoedstructuur wel over de grens doorloopt.
De kloostergebouwen stonden vroeger geheel
net buiten Staats-Brabant. Ook in de delen
van oostelijk Noord-Brabant, die tevens buiten
Staats-Brabant vielen, hebben enkele kloosters
een landgoedstructuur gekregen.
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 9

De Lourdesgrot van het Zundertse trappistenklooster Maria
Toevlucht, voorbeeld van een religieuze folly. (Foto: Jan Bijnen.
Brabant-Collectie, Tilburg University)
10
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
De grote tijd van de kloosterlandgoederen was
echter de negentiende eeuw. Nadat alle religies
in de Napoleontische tijd waren gelijkgesteld en
de katholieken de meeste van hun oude kerken en
kerkhoven hadden terugveroverd, werd begonnen
met de uitbouw van een Roomse infrastructuur
van meer kerken, pastorieën, dorpskloostertjes
en grote kloosters ten plattelande. Vooral
deze laatste kregen soms het karakter van een
groot landgoed met een uitgebreide lanenstructuur
en meerdere boerderijen. De follies hebben
op kloosterlandgoederen uiteraard een religieuze
vorm: heiligenbeelden, kapelletjes, Calvariebergen,
Lourdesgrotten of een sterrenbos om te
brevieren. Het eerst aangelegde element van het
landgoed bij het trappistenklooster Maria Toevlucht
te Zundert is het Sterrenbos, dat door een
rondom lopend cirkelvormig getraceerd laantje
met eiken de vorm van een karrenwiel met acht
spaken heeft. 13
De eigenaren
De eigenaren van de landgoederen met een middeleeuwse
achtergrond behoorden aanvankelijk
tot de landadel. Van een aantal van hen is bekend
dat ze al voor 1500 ook binnen de stad een woning
hadden. Toen het hof van de heren van Breda een
prominente rol begon te spelen binnen de Lage
Landen – al vóór 1500 waren zij onder meer stadhouder
in veel van de Nederlandse gewesten!
– trok dat van verre edellieden aan, die voor hun
status zowel binnen als buiten de stad een aanzienlijk
huis moesten hebben. Zelfs de heer van
Zevenbergen meende er goed aan te doen om vlak
bij de stad Breda een buiten te kopen. 14
In sommige zestiende-eeuwse pachtcontracten
vinden we dat de verpachter voor zich in de hoeve
ruimte reserveerde: daar duikt de herenkamer
op. 15 In de stad namen deze mensen uiteraard ook
geen genoegen met een simpele woning. Ze verwierven
of bouwden er kleine of grotere stadspaleizen,
als het even kon met een torentje 16 eraan.
Zo bezat de familie Van Brecht pal tegen het

kasteel van Breda een groot stenen huis met torentje,
maar ook het landgoed Bouvigne bij Ginneken.
Tijdens en vooral na de Tachtigjarige Oorlog maakte
deze adellijke groep plaats voor hoge militairen
van het garnizoen. Ook enkele vooraanstaande
burgers, zoals de brouwers, mengden zich in dit
gezelschap. 17 Na 1800 trad een verdere verburgerlijking
op. Ook de Zuid-Nederlandse adel en
de nieuwe rijken van de industriële revolutie en
de koloniën namen een aandeel. Zij verwierven
bestaande buitenplaatsen en lieten die moderniseren,
of bouwden weer nieuwe buitens, met als
kern een ‘kasteelachtige woning’. Voor baron De
Caters uit Merksem volstond zelfs dat niet. Hij
bouwde er nog een heus dorp bij op het stramien
van de Antwerpse leien: De Wouwse Plantage. 18
Trots op zijn landgoed: Charles Reij naast zijn paard, met de familie
Van Breugel bij de ingang van zijn Reij’s Hof te Tilburg (tegenwoor-
dig het Reeshofpark in de woonwijk Reeshof). Aanvankelijk heette
dit Campen Hoeve of Heihoef. Een schilderij van J. Vermoet uit 1787.
(Collectie Dr. Francisco Tudela van Breugel Douglas, Lima, Peru.
Foto: Stadsmuseum Tilburg)
De bouwgeschiedenis van kastelen en buitenplaatsen
(in de zin van uitgestrekte nederzettingen met
park en aanhorigheden) eindigde met de Eerste
Wereldoorlog. Daardoor zien we bij Tilburg nog
wel enkele landgoederen van industriëlen, maar bij
Eindhoven niet meer. Die stad werd pas na 1900
een industriecentrum.
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 11

12
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
foto links: De lange dreven van ’s-Gravenwezel, circa
1775, door Graaf van Ferraris. (Nationaal Geografisch
Instituut, Guido D’Hoker, Abdij Ter Kameren) foto onder:
De tuinen van Versailles gezien vanaf het Wapenplein,
29 september 2010. (Foto: Paolo Costa Baldi. Bron:
Wikimedia Commons)

Tuinen, parken en bossen
De tuin- en parkaanleg dienden, net als de rijkdom
van de gebouwen, het aanzien van de eigenaar te
weerspiegelen. De middeleeuwse tuin was eerder
beperkt van omvang en besloten van karakter.
Vanaf de zestiende eeuw werden de tuinen groter
en opener. Uiteindelijk zouden ze uiteenvallen in een
echte tuin, een meer parkachtige aanleg en bossen.
Waar de eigenaar een uitgestrekt grondbezit had,
kon hij tot zeer grote landschapsreconstructies
komen. Daarbij werden volgens de mode van de
tijd bossen, sierweiden, dreven en waterpartijen
aangelegd. Het park bij het kasteel van ’s-Gravenwezel
besloeg een gebied dat tot 500 meter breed
was en had een centrale dreef van 6 kilometer lang!
Versailles zal voor velen hét voorbeeld bij uitstek
geweest zijn. Zo kon de landgoedeigenaar zich een
beetje Zonnekoning wanen.
De Nederlandse literatuur over landgoederen is
erg gefocust op Holland en de Hollandse Gouden
Eeuw. Het lijkt echter dat tal van modetrends
in Brabant net wat eerder optraden dan in het
bovenmoerdijkse. Dat zal onder meer komen
doordat de heren van Breda met hun belangrijke
functies in de Nederlanden en het wereldrijk
van Karel V al vroeg renaissance-invloeden naar
Breda brachten. Dat we die terug zien in het Nassaugrafmonument
in de Grote Kerk, in bepaalde
ornamenten aan de kooromgang van die kerk en
in het kasteel van Breda is wel bekend. Dat we ze
ook terug zien in de tuinaanleg bij het kasteel is
minder bekend. Deze tuin werd ingericht op het
terrein ten oosten van het kasteel, dat voordien
vermoedelijk een betrekkelijk laag en met kreekjes
doorsneden grasland was. Dat gebied, dat
grensde aan de noordelijke stadsmuur van Breda,
werd het park Valkenberg. De bouwmeester van
het kasteel was de ook als tuinontwerper bekende
Thomas Vincidor da Bolonga. Aan dat kasteelpaleis
werd vanaf 1534 gewerkt. De tuin werd in
renaissance-zin ingericht. Het werd een ‘parterre’
met een aantal vierkante perken met loofwerk
en een beeldje. Een schijnbaar verdiepte ligging
werd in dit lage gebied verkregen door de aanleg
van een verhoogd terras. Ter weerszijden lagen
kanaalvormige vijvers. 19 In 1625 lijkt het alsof de
perken in het Valkenberg ieder een heraldisch
wapen uitbeeldden. 20 Een vergelijkbare perkenindeling
zien we in 1621 op de landgoederen Bouvigne
en Grimhuizen. 21 In hoeverre dit voorbeeld in de
omgeving van de stad verder nog navolging kreeg,
is onbekend.
Bij Princenhage lag in 1621 een bijna vierkant ruitenbos:
een bos dat in kleinere vierkante perken
verdeeld was. 22 De naam ervan leeft nog voort in
de wijknaam Ruitersbos. Later werd dit bosje omgevormd
tot een sterrenbos: een bos met paden
die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de
uiteinden lopen en die daarmee een ster vormen.
Bij Breda werd het Speelhuis er in 1618 al mee
omgeven. 23 Veel sterrenbossen hebben hun oorspronkelijke
opzet verloren, maar hebben de naam
Sterre(n)bos behouden. Een goed geconserveerd
sterrenbos is de Oude Warande bij Tilburg. Als we
nauwkeuriger kijken, blijkt het echter een combinatie
van een ruitenbos en een sterrenbos te zijn.
Uit het laatst van de achttiende eeuw bleven drie
kaarten met ontwerpen voor het landgoed Wallstein
te Zundert bewaard. Ze zijn van de hand van
J.B. Adan. Daarop staat een ingewikkelde tuinaanleg,
waarin het begin van een beekje tot een grillige
waterpartij werd omgetoverd, met daarin een klein
eilandje met de naam ‘Eyland Cijlon’. Ook voorzag
dit ontwerp in een huisje ergens aan de zeer grillige
paden. Latere topografische kaarten geven hier
slechts hakhoutbos aan. Dit ontwerp lijkt dus niet
uitgevoerd te zijn. 24 Dit ontwerp en het ‘Engels
Bos’ bij het nabijgelegen Vrede Oord wijzen op het
doordringen van de Engelse landschapsstijl.
Modegrillen
De stijl waarin het landhuis gebouwd was en tuin,
park en landschap ingericht werden, was aan modes
onderhevig. Die wisselden elkaar weliswaar
niet zo snel af als de moderne kledingmodes,
maar leidden er wel toe dat een bestaande inrich-
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 13

Sterrenbos-aanleg bij het Speelhuis bij Breda in 1625, kort nadat
Breda door de Spanjaarden ingenomen was. Het bos overleefde het
beleg niet. (Maker: D. Portius. Nationaal Archief Den Haag)
14
ting op den duur als ‘ouderwets’ ervaren werd. Het
landgoed werd dan opnieuw ingericht volgens de
laatste mode. Bomen groeien echter traag en de
verleiding was daardoor groot om grote, gezonde
en fraaie bomen te laten staan. Ook het kleinere
werk werd niet altijd geheel opgeruimd. Het loont
daarom de moeite om bij oudere landgoederen
wat aan ‘tuinarcheologie’ te doen. De kans bestaat
dat tussen en onder de huidige inrichting
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
nog resten van een eerdere en soms heel andere
terreininrichting te zien zijn. Ook de modernisering
– het aan de mode aanpassen – van het landhuis
liet onderhuids nog wel eens wat zitten voor
de afdeling bouwhistorie.
Landgoed als experimenteerbasis
De landgoedeigenaren waren veelal aanzienlijke
stedelingen of militairen, en in Zundert zelfs in opvallende
mate medicinae doctores, buskruitfabrikanten
en ijzerhandelaren. Zij waren op de hoogte
van de ontwikkelingen van hun tijd en sommigen gingen
in de achttiende eeuw op hun landgoedhoeven
allerlei landbouwkundige experimenten doen waarvan
het belang niet onderschat mag worden.

Enkele van de eerste Canadese populieren van de
Lage Landen stonden op het landgoed Valkenberg
bij Chaam. 25 Deze boomsoort zou daarna de inheemse
zwarte populier in sterke mate gaan verdringen.
De ‘Canada’ werd zelfs het symbool van het
Meierijse populierenlandschap. Walvistraan, salpeter,
stadsmest en schelpen werden over de Bredase
Turfvaart naar het landgoed De Moeren in Zundert
en naar de hoeven van De Wyse en Snellen bij Achtmaal
gebracht. 26 Vandaar dat die ontginningshoeven
allemaal langs die vaart liggen. Het gesjouw
met meststoffen over de turfvaart was een voor de
hand liggende oplossing voor hét grote probleem
van de Zand-Brabantse boer in die tijd: mestgebrek.
In de achttiende eeuw werd het gebruik dat de heren
bijeenkwamen in geleerde verenigingen of liever
nog in academies in de steden. Daar werd dan
nagedacht over manieren waarop de wereld verbeterd
kon worden, meer speciaal hoe de in stadse
ogen onnutte heidegronden nuttig gemaakt
konden worden. Dat de heide zijn plaats had in het
landbouwsysteem van de Kempische zandgronden
27 lijkt de heren ontgaan te zijn. Men wisselde
ervaringen met experimenten uit, reageerde op
wetenschappelijke prijsvragen, becommentarieerde
elkaar en tussendoor werden er nog wat
andere nieuwtjes uitgewisseld. Het mestprobleem
konden de heren echter nog niet oplossen.
Hoewel vanaf 1757 op de Angorahoeve geiten uit
Turkije werden gehouden, bij De Moeren een kalkoven
gebouwd werd en op de Champignonhoeve
met de toen nog zeer exclusieve champignon geexperimenteerd
werd, blijkt uit het kadaster van
1830 dat van de totale landgoedoppervlakte daar
nog geen 10% in cultuur was. In 1760 wilde een
speciaal daartoe opgerichte compagnie bij Oosterhout
een 103 hectare grote tabak- en hopkwekerij
opzetten op een te ontginnen stuk heide. Dit
project liep eveneens op niets uit. 28 Wel was er in
1763 langs de Bredase Turfvaart een ijzerpletmolen
gesticht die negentig jaar actief bleef: dat was
dus wél een succes.
foto boven: De Warande van Tilburg was niet echt een sterrenbos!
Detail van de Kaart van Zijnen uit 1760. (Regionaal Archief Tilburg)
foto onder: De ‘Canadas’ begonnen hun opmars op het landgoed
Valkenberg tussen Ulvenhout en Chaam. Ze bepaalden vanaf 1800
het Meierijse populierenlandschap. (Foto: J. van de Kam)

Zichtlijnen op de
landgoederen
rond Breda.
(Maker: K.A.H.W.
Leenders)
16
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED

De herbebossing van het zandige deel van Noord-
Brabant wordt in de regel in de negentiende eeuw
gedacht, maar die van de Noorderkempen begon
al in 1772, toen Maria-Theresia van Oostenrijk
(1717-1780) als heerser van de Zuidelijke Nederlanden
daar de ontginning van de woeste gronden
beval. De bedoeling was er vruchtbare akkers van
te maken, maar het enorme mesttekort verhinderde
dat. De ordonnantie beval als alternatief
bebossing aan. Die ordonnantie werd ook in Noord-
Brabant met belangstelling gelezen en hij is daar in
diverse archieven terug te vinden, waaronder die
van de Nassause Domeinraad, die er zelfs prompt
op reageerde door woeste gronden te gaan verkopen.
29 Rond Breda werd op domeingrond vanaf
de jaren 1770 weer heel wat bos aangelegd en bestaand
bos werd meer systematisch beheerd. 30
Op Cranendonk bij Soerendonk werden in die tijd
de bossen bij het kasteel eveneens uitgebreid. 31
Blijkbaar liep de bebossing op Noord-Brabantse
landgoederen dus driekwart eeuw voor op die van
de woeste gronden in het algemeen en volgde die
de Zuid-Nederlandse trends.
Landgoederenlandschappen
Doordat heel wat landgoederen ook als buiten
functioneerden en heel wat stedelingen een buiten
ambieerden, ontstonden er rond de steden en
zelfs de wat grotere dorpen hele groepen van
landgoederen, grote en kleine. De band tussen die
landgoederen en de kernplaats was in eerste instantie
dus een persoonlijke. In de loop van de tijd werd
daar vaak nog een visuele band aan toegevoegd
doordat men van uit het landhuis een fraai uitzicht
op de stad organiseerde. Een goede tuinarchitect
kon daar wat moois van maken: een verrassend
doorkijkje, een laan met een kerktoren in het verschiet
of juist een weidse blik.
Onder een landgoederenlandschap versta ik een
samenhangend geheel van landgoederen. Die samenhang
kan bestaan uit de gezamenlijke sociale
en ruimtelijke oriëntatie op bijvoorbeeld een stad;
uit de onderlinge verwevenheid van de ruimtelijke
structuren van de afzonderlijke landgoederen; of
uit de pure opvallende aanwezigheid van veel landgoederen
in een streek.
Het vroegste grote landgoederenlandschap ontwikkelde
zich al in de zestiende eeuw rond Antwerpen,
de snel groeiende wereldhaven van de
Lage Landen. Rijk geworden handelaars kochten
er bestaande kasteeltjes of richtten nieuwe hoven
van plaisantie op. 32 In dezelfde tijd begon er
rond Breda ook zo’n landgoederenlandschap te
groeien, maar die groei zette pas na 1648 stevig
door. De samenhang werd aanzienlijk versterkt
doordat de heren van Breda ook de bossen rond
de stad als landgoedelementen opvatten en ze
met mooie en zo mogelijk rechte lanen met de
stad lieten verbinden. Vanaf 1515 werd zelfs een
nieuw bos toegevoegd: het Mastbos. Rond 1550
volgde bij Ulvenhout het Annabos. Het Liesbos en
het Mastbos kregen vanaf 1620 een nieuwe structuur
van rechthoekige perken, maar de inrichting
van het Ulvenhoutse Bos werd pas na 1750 gemoderniseerd.
Op een hoogte ten noorden van het
kasteel van Breda verrees een erg groot speelhuis
te midden van een park dat als een sterrenbos
was aangelegd en via een maliebaan 33 met de
stad verbonden was. De gewone landgoederen
haakten graag aan op deze infrastructuur, wat de
samenhang in het landgoederenlandschap rond
Breda alleen maar versterkte. Rond Breda tel ik
zestig landgoederen, die gemiddeld 4,5 kilometer
van de stad liggen, tussen 1,3 en 8,7 kilometer van
de Grote Toren.
Het landgoederenlandschap van Den Bosch moeten
we vooral zoeken in Vught en Sint-Michielsgestel.
We vinden er alle typen terug: zowel landgoederen
die teruggaan op dertiende-eeuwse bezittingen
(bijvoorbeeld Oud-Herlaar), laatmiddeleeuwse slotjes
(Maurik, Seldensate), opgewaardeerde boerderijen
(Groenendaal), ontginningslandgoederen
(Beukenhorst, Piacenza) en kloosterlandgoederen
(Mariaoord, Coudewater). Een kleine verkenning levert
er 32 landgoederen op die op 3,1 tot 8,4 kilometer
van de stad liggen, gemiddeld op 5,3 kilometer. 34
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 17

Het landgoederenlandschap bij Breda (boven) en Den
Bosch (onder). (Maker: K.A.H.W. Leenders)
Die wat grotere afstand dan bij Breda hangt samen
met de ook zonder belegeringen al snel overstromende
laagten rond Den Bosch. ‘s Winters lag
het land daar doorgaans onder water. Reizigers
merkten op dat wanneer je de stad naderde de
bomen verdwenen en er alleen nog groen land te
zien was.
Kleinere landgoederenlandschappen kunnen we
ontdekken bij Steenbergen en Oosterhout. In het
Oudland van Steenbergen ten zuiden van de stad
liggen enkele slotjes: Eikendal, Eikelenberg, Padmos,
Lantaarn, Stenen Huis en mogelijk nog een op
de Oude Werf. Padmos en De Lantaarn staan al in
1565 op de kaart, 35 maar deze landgoedjes vragen
nog om degelijk historisch onderzoek. Dat is intussen
wel verricht aan de slotjes van Oosterhout.
Meestal worden er vijf genoemd, maar het waren er
acht: Het Secretarisslotje, Borssele, Beveren, Limburg,
Brakestein, Spijtenburg, Blauwe Kamer en
Tolloijsen. Het gaat om een groep middeleeuwse
boerderijen die tussen 1450 en 1550 opgewaardeerd
werden naar een stenen kamer of stenen
huis. 36
Rust en plezier
De namen van de landgoederen geven mogelijk
een kijkje in de belevingswereld van de landgoedeigenaren.
Om dat mogelijk te maken zijn
176 namen van landgoederen, slotjes en buitens
in Noord-Brabant verzameld. Die namen zijn
ontdaan van aanhangsels zodat de kernnaam
overbleef en vervolgens kon die meestal ge-

splitst worden in een grondwoord en een nadere
bepaling. Het blijkt dan dat er zestig kernwoorden
gebruikt werden. Daarnaast werd in twaalf
gevallen de dorpsnaam gebruikt en in elf gevallen
een oude naam. Dat zijn landgoederen die uit
oude heerlijkheden voortkwamen. Zeven landgoederen
werden vernoemd naar een plek elders
en zes naar een persoon of familie. Bij de echte
kernwoorden zijn ‘burg’, ‘berg’ en ‘laar’ het meest
populair (11 of 10), gevolgd door ‘bos’, ‘dal’ en ‘huis’
(ieder 8). ‘Donk’ (5), ‘lust’, ‘stein’ en ‘wijk’ (ieder 4)
sluiten het rijtje van de top-10 af. Daarnaast zijn er
nog 123 namen met een nadere bepaling. Daarbij is
een persoonsnaam (16x) veruit het meest populair.
Daarna komen de stoere eikenboom, de heilige
Het kasteel Maurick te Vught op een tekening van Abraham de
Haen uit 1729. Let op de sierlijke boompjes. (Brabant-Collectie,
Tilburg University)
maagd Maria en andere vernoemingen, bijvoorbeeld
naar plaatsen elders. Als we beide lijsten
nog eens overzien, dan blijken er nogal wat romantische
woorden tussen te zitten: vrede, rust,
lust, plezier, zicht, luchten. Dat was kennelijk waar
men naar streefde: een vredig uitzicht op fraaie
luchten bij een juiste afwisseling van rust en plezier
op het Brabantse platteland.
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 19

Noten en literatuur
20
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1 1
12
13
14
15
16
17
18
19
Noten
http://www.buitenplaatsen2012.nl/
Kolman e.a., 1997, 351: een buitenplaats is landhuis
met bijgebouwen en toebehoren in een formele
aanleg of in een landschapspark, waarin huis en
park een ondeelbaar geheel vormen.
WNT op Landgoed-2.
WNT op Buiten-38d.
Canon van de geschiedenis, venster “buitenhuizen”.
Bijvoorbeeld: Harten, 1998. Van der Wijck, 1982
noemt als landgoederenlandschap pen: de binnenduinrand
van Alkmaar tot ten zuiden van Haarlem,
Kennemerland, op de Utrechtse Heuvelrug van
De Bildt tot en met Driebergen, langs de Vecht
bij Loenen en de Veluwezoom tussen Arnhem en
Dieren. Backer e.a., 1998 is zelfs vrijwel geheel
blind voor het Benedenmoerdijkse!
Kaart van de Plantage van Huijbergen, midden
16e eeuw.
Kaart van het Mastbos, 1621. Daarop is het eerst
aangeplante bos goed te herkennen. Het ligt tussen
twee oude en kronkelige heibanen.
Leenders, 2012b.
Brekelmans, 1978; Buiks, 1998.
Leen ders, 1971a; 1971b.
Leenders, 2009b.
Reeds aangegeven op de topografische kaart van
1899, het jaar dat de eerste paters arriveerden.
Leenders, 1987.
Buiks, 1998, 146 - 147.
Het Huis van Brecht, Kraanstraat 4, Breda, nu
bibliotheek va de KMA.
Kappelhof, 1998, 37 - 39: Daasdonk, IJpelaar,
Hondsdonk, Wolfslaar.
Cuijpers, 1995.
Deels te zien op twee van de vier prenten verbeeldende
in inname van Breda door het turfschip in
1590 door Bartholomeus Dolendo: Waerachtich
verhael ende af-beeldinghe van het kloec-dadich
feyt en vant innemen des kasteels ende stadt van
Breda onder tbevel des hoochgheboren Prins
Maurtis van Nassau, int jaer 1590 den 4 Martii.
Ook te zien op de pronkschaal die Elias Marcus
in 1600 maakte voor Philipp von Hohenlohe, binnenzijde
deksel en binnenzijde schaal. Afgebeeld
in Grosfeld e.a., 1990, 30 en 31.
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
Kaart van de vesting Breda en naaste omgeving,
1625 (net).
Kaart van het Mastbos, 1621.
Zonder interne verdeling weergegeven op de
Kaart van het Mastbos, 1621.
De nog onvolledige stralenkrans van laantjes
staat al aangegeven op de Kaart van de vesting
Breda en naaste omgeving, 1625 (net). De bomen
waren gekapt in het net afgelopen beleg door
Spinola.
Kaart van de buitenplaats Wallstein, eind 18e
eeuw.
Buis, 1985, 871 - 885.
Van der Hoeven, 1920.
Zoals uitvoerig beschreven in Vera, 2011.
Kappelhof, 2009, 239.
NAG, NDR 9297 ; NAG, NDR 140 besluiten tot
verkoop woeste gronden te Diest (9 juli 1773),
Cranendonk (29 december 1773) met verwijzing
naar de ordonnantie van Maria Theresia; NDR 141
te Cuijk (9 februari 1774).
Leenders, 1999,17 – 20, 37 – 42. NAG, NDR 141: op
26 en 27 mei besluit de Nassause Domeinraad dat
er bedrijfskaarten van de domeinbossen gemaakt
moeten worden.
NAG, NDR 9300, verslagjaar 1787 en eerdere
jaren.
In de in 1985 verschenen drie delen uit de reeks
‘Bouwen door de eeuwen heen’ betreffende het
arrondissement Antwerpen zit een mooie kaart
van deze landgoederenzone. Wylleman, Plom teux
en Steyaert, 1985, LXII – LXX tekst. De kaart op
XII is een topografische kaart van circa 1800. Een
beter overzicht geeft de losse kaart bij blz. 1297.
De huidige Speelhuislaan.
Kolman e.a., 1997; Topografische kaart 1840.
Kaart van noordwestelijk Noord-Brabant, 1565.
(Gastelse Kaart 1565).
Leenders, 2009a, 82,83; Toorians, 2009, 149 – 153.

Literatuur
Backer, A.-M., E. Blok, C.S. Oldenburger-
Ebbers. De natuur bezworen. Een inleiding in de
geschiedenis van de Nederlandse tuin- en landschapsarchitectuur
van de middeleeuwen tot het
jaar 2005. Rotterdam (De Hef), 1998.
Beunie, J.B. de. Suite de l’essai chymique des
terres, pour servir de principes fondamentaux
relativement à la culture des bruyères. Keyzerlyke
– Koninglyke Academie der Wetenschappen en
schoone letterkunde tot Brussel, 3 mei 1775.
Brekelmans, F.A.. De buitenplaats Luchtenburg
te Ulvenhout. Jaarboek De Oranjeboom 31 (1978)
1 - 18.
Buiks, C.J.M.. Noordbrabantse plaatsnamen 3.
Teteringen. Z.pl. (Waalre), 1990.
Buiks, C.J.M.. Twee pachtcontracten van ‘De
Leeuwerik’ te Bavel. Brieven van Paulus 24 (1998)
93 - 95.
Buijs, F.. David Portius en zijn kaarten van de
vesting Breda in 1625. Jaarboek de Oranjeboom
63 (2010) 88 – 109.
Buis, J.. Historia Forestis. Utrecht, 1985.
Cuijpers, J.J.. In de geest van de metropool. De
hoofdstraat van Wouwse Plantage. Historisch-
Geografisch Tijdschrift 13 (1995) 45 - 50.
Donkersloot - de Vrij, IJ.M.. Topografische
kaarten van Nederland vóór 1750. Handgetekende
en gedrukte kaarten - aanwezig in de Nederlandse
rijksarchieven - toegelicht en beschreven.
Groningen, 1981.
Grosfeld, J.F., W. Klinkert, J.P. Meeuwissen
(red.). Het Turfschip van Breda 1590 - 1990. Breda,
1990.
Harten, J.D.H.. De Nederlandse buitenplaats.
Historisch Geografisch Tijdschrift 16 (1998) 178 - 187.
Hoeven, H.van der. Bijdragen tot de kennis der
geschiedenis van Zundert en Wernhout. Zundert, 1920.
Houtman, E., m.m.v. L. Janssens, H. van der
Haegen, W. van Ham. Een kaartboek van de
Sint Bernardsabdij Hemiksem 1666 - 1671. Brussel
(Algemeen Rijksarchief), 2005.
Jansen, A.W.. Het buiten De Leeuwerik onder
Bavel. Brieven van Paulus 23 (1998) nr. 120, 239 - 254.
Kappelhof, A.C.M.. De Bredase bierbrouwerij-
en, 1397 - 1750. De geschiedenis van een nijverheid.
Jaarboek De Oranjeboom 51 (1998) 14 - 78.
Kappelhof, A.C.M.. Aan de rand van de Republiek,
1648 - 1780. In: Gorisse, C.. Oosterhout, niet
van gisteren. De geschiedenis van een vitale en
veerkrachtige stad van de oude steentijd tot 2009.
Oosterhout (Signifikant), 2009, 221 - 274.
Kolman, C. Meierink, B.O. Stenvert, R.. Monumenten
in Nederland: Noord-Brabant. Zwolle, 1997.
Leenders, K.A.H.W.. Gemene gronden in de
Hage. Hage (1971) nr. 3, 4 - 45. (1971a)
Leenders, K.A.H.W.. Een goede kaart van Princenhage
uit de 17e eeuw. (Afzonderlijke publicatie
Werkgroep Haagse Beemden,1971, stencil, folio, 8
blz.). (1971b)
Leenders, K.A.H.W.. Historisch geografische
streekbeschrijving IV. Valkrust e.o. (gemeente
Breda). Met aanbevelingen voor de toekomstige
ontwikkeling. Den Haag, 1987. (rapport voor gemeente
Breda).
Leenders, K.A.H.W.. Het landgoederenlandschap
rond Breda. Jaarboek de Oranjeboom 52
(1999) 1 - 63.
Leenders, K.A.H.W., met bijdragen van N.
Dijk, H. Koopmanschap, L. Toorians. Landschap,
ontginning en bewoning ±500 - 1568. In: Gorisse,
C.. Oosterhout, niet van gisteren. De geschiedenis
van een vitale en veerkrachtige stad van de oude
steentijd tot 2009. Oosterhout (Signifikant), 2009,
53 - 89. (2009a)
Leenders, K.A.H.W. Abten en geuzen. Historisch-geografisch
onderzoek Kerkdreef en omgeving
in Chaam (gemeente Alphen - Chaam). Den
Haag, 2009. (2009b)
Leenders, K.A.H.W.. Sporen in het landschap.
Vijf eeuwen turfwinning tussen Wuustwezel en
Roosendaal. Antwerpen (Openbaar Kunstbezit
Antwerpen), 2012. (2012a)
Leenders, K.A.H.W.. Landgoederen langs de
Bredase Turfvaart. (in voorbereiding voor Jaarboek
de Oranjeboom 65 (2012).) (2012b)
Storms, M. Drie generaties Adan. West-
Brabantse landmeters in de 16e en 19e eeuw.
’t Goy-Houten (HES & De Graaf), 2007.
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 21

Noten en literatuur
22
Toorians, L.. Heren en heerlijkheid ±1200 –
1566. In: Gorisse, C.. Oosterhout, niet van gisteren.
De geschiedenis van een vitale en veerkrachtige
stad van de oude steentijd tot 2009. Oosterhout
(Signifikant), 2009, 125 – 155.
Vera, H.L.M.. ... dat men het goed van den
ongeboornen niet mag verkopen. Gemene gronden
in de Meierij van Den Bosch tussen hertog
en hertgang 1000 - 2000. Een wetenschappelijke
proeve op het gebied van de rechtsgeleerdheid.
Oisterwijk (BOXpress), 2011. (Diss. Nijmegen, 475
p., litt.ovz. ISBN 978 90 8891 253 5)
Vierlingh, A.. Tractaet van Dyckagie 1576 -
1579. Den Haag, 1920.
Wijck, H.W.M. van der. De Nederlandse buitenplaats,
aspecten van ontwikkeling, bescherming
en herstel. Alphen aan den Rijn, 1982.
Wylleman, L., G. Plomteux, R. Steyaert. Bouwen
door de eeuwen heen in Vlaanderen. Inventaris
van het cultuurbezit in België. Architectuur.
Deel 10n(1,2,3), Provincie Antwerpen, Arrondissement
Antwerpen. Gent, 1985.
inbrabant TIJDSCHRIFT VOOR BRABANTS HEEM EN ERFGOED
Kaarten
01. Kaart van de Plantage van Huijbergen,
midden 16 e eeuw.
Titel: Caerte der plantagien van
Huijbergen.
Datum: midden 16 e eeuw.
Maker:
Orig.: GABoZ, ARR, D 262 en D264,
intussen weer aan elkaar
gemonteerd.
Kopie: 2 kaarten door Adan, 11 oktober
1783 = AAT, E, 10 en GABoZ, ARR,
D 263.
Afgedrukt: Leenders,2012a, 82.
Opmerking: Manuscriptkaart op papier.
De twee kaartdelen (97 bij 82 cm
en 98 bij 80 cm) zijn nu weer aan
elkaar gemonteerd. De kaart
toont zowel een turfgraverij als
het nieuw aangeplante bos.
02. Kaart van noordwestelijk Noord-Brabant,
1565. (Gastelse Kaart 1565)
Titel: Den Ca … bevaerende de geheele
heerlicheit van Oudt ende
het Niew Gastel Oudenbosche
en de Hoeven mitsgaders t
Santerbuyten Fynaert Ruygen-
hil… (moeilijk leesbaar)
Datum: 1565
Maker: Jan Symonssone, Cornelis Pieters
Orig : Abdijarchief Sint-Bernardus
Bornem
Kopie:
Afgedrukt: Houtman, e.a., 2005, 308 – 309
(deels).
Opmerking: Naar aanleiding van een overeenkomst
tussen markies van
Bergen op Zoom en abdij St.
Bernaards over betwiste gronden
en tienden. Lees bij deze kaart:
Vierlingh, 1920. In 1590 werd
een update van deze kaart ver
vaardigd door Jan Symonssone.
(NAG,VTHR 440A – 440J)

03. Kaart van het Mast bos, 1621.
Titel:
Datum: 1621
maker: C. Lips
Orig.: NAG, VTH 1640.
Kopie: GA Breda, TA 1959-260 (levert
niks op); RANB, inv.nr. 1703
(kopie uit 1910).
Afgedrukt:
Opmerking: Donkersloot - De Vrij, 1981:
nummer 604, meent dat deze
kaart op RANB is.
04. Kaart van de vesting Breda en naaste omgeving,
1625 (net).
Titel: Grondteykeninge ende carte van
de stat van Breda.
Datum: 16 juni 1625
Maker: D. Portius
Orig: NAG, 4.OPV, B198.
Kopie: GAB, D1216.
Afgedrukt: Buijs, 2010, 97.
Opmerking: Manuscript op perkament,
79 x 70 cm, schaal ca 1:20.000.
De plattegrond bevat talrijke,
zéér interessante details: Kasteel,
bloemperken in het Valkenberg,
de nauwkeurige loop van
de wateren, het nieuwe en later
weer verdwenen stratenplan op
de Gasthuisvelden, boomgaarden
enz.In de legenda komen
talrijke volkse benamingen van
staten voor, wat er op duidt dat
Portius de situatie ter plaatse
bekeken heeft. Vergelijk de
conceptkaart.
05. Kaart van de buitenplaats Wallstein,
eind 18 e eeuw.
Titel:
Datum: eind 18 e eeuw
Maker: J.B. Adan
Orig : BHIC, 577, 232.1
Kopie: c:\onderz\landgoed\Wallstein
Adan2a.jpg, 2b.jpg
(detail)
Afgedrukt: Storms, 2007, 213, nr. 976.
Opmerking: Schaal groter dan 1:2700.
54 x 75 cm. Met Achtmaalse
Baan, situatie tijdens aanleg
buitenplaats.
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 23