500 jaar lust en plezier - Thuis in Brabant

Tuinen, parken en bossen
De tuin- en parkaanleg dienden, net als de rijkdom
van de gebouwen, het aanzien van de eigenaar te
weerspiegelen. De middeleeuwse tuin was eerder
beperkt van omvang en besloten van karakter.
Vanaf de zestiende eeuw werden de tuinen groter
en opener. Uiteindelijk zouden ze uiteenvallen in een
echte tuin, een meer parkachtige aanleg en bossen.
Waar de eigenaar een uitgestrekt grondbezit had,
kon hij tot zeer grote landschapsreconstructies
komen. Daarbij werden volgens de mode van de
tijd bossen, sierweiden, dreven en waterpartijen
aangelegd. Het park bij het kasteel van ’s-Gravenwezel
besloeg een gebied dat tot 500 meter breed
was en had een centrale dreef van 6 kilometer lang!
Versailles zal voor velen hét voorbeeld bij uitstek
geweest zijn. Zo kon de landgoedeigenaar zich een
beetje Zonnekoning wanen.
De Nederlandse literatuur over landgoederen is
erg gefocust op Holland en de Hollandse Gouden
Eeuw. Het lijkt echter dat tal van modetrends
in Brabant net wat eerder optraden dan in het
bovenmoerdijkse. Dat zal onder meer komen
doordat de heren van Breda met hun belangrijke
functies in de Nederlanden en het wereldrijk
van Karel V al vroeg renaissance-invloeden naar
Breda brachten. Dat we die terug zien in het Nassaugrafmonument
in de Grote Kerk, in bepaalde
ornamenten aan de kooromgang van die kerk en
in het kasteel van Breda is wel bekend. Dat we ze
ook terug zien in de tuinaanleg bij het kasteel is
minder bekend. Deze tuin werd ingericht op het
terrein ten oosten van het kasteel, dat voordien
vermoedelijk een betrekkelijk laag en met kreekjes
doorsneden grasland was. Dat gebied, dat
grensde aan de noordelijke stadsmuur van Breda,
werd het park Valkenberg. De bouwmeester van
het kasteel was de ook als tuinontwerper bekende
Thomas Vincidor da Bolonga. Aan dat kasteelpaleis
werd vanaf 1534 gewerkt. De tuin werd in
renaissance-zin ingericht. Het werd een ‘parterre’
met een aantal vierkante perken met loofwerk
en een beeldje. Een schijnbaar verdiepte ligging
werd in dit lage gebied verkregen door de aanleg
van een verhoogd terras. Ter weerszijden lagen
kanaalvormige vijvers. 19 In 1625 lijkt het alsof de
perken in het Valkenberg ieder een heraldisch
wapen uitbeeldden. 20 Een vergelijkbare perkenindeling
zien we in 1621 op de landgoederen Bouvigne
en Grimhuizen. 21 In hoeverre dit voorbeeld in de
omgeving van de stad verder nog navolging kreeg,
is onbekend.
Bij Princenhage lag in 1621 een bijna vierkant ruitenbos:
een bos dat in kleinere vierkante perken
verdeeld was. 22 De naam ervan leeft nog voort in
de wijknaam Ruitersbos. Later werd dit bosje omgevormd
tot een sterrenbos: een bos met paden
die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de
uiteinden lopen en die daarmee een ster vormen.
Bij Breda werd het Speelhuis er in 1618 al mee
omgeven. 23 Veel sterrenbossen hebben hun oorspronkelijke
opzet verloren, maar hebben de naam
Sterre(n)bos behouden. Een goed geconserveerd
sterrenbos is de Oude Warande bij Tilburg. Als we
nauwkeuriger kijken, blijkt het echter een combinatie
van een ruitenbos en een sterrenbos te zijn.
Uit het laatst van de achttiende eeuw bleven drie
kaarten met ontwerpen voor het landgoed Wallstein
te Zundert bewaard. Ze zijn van de hand van
J.B. Adan. Daarop staat een ingewikkelde tuinaanleg,
waarin het begin van een beekje tot een grillige
waterpartij werd omgetoverd, met daarin een klein
eilandje met de naam ‘Eyland Cijlon’. Ook voorzag
dit ontwerp in een huisje ergens aan de zeer grillige
paden. Latere topografische kaarten geven hier
slechts hakhoutbos aan. Dit ontwerp lijkt dus niet
uitgevoerd te zijn. 24 Dit ontwerp en het ‘Engels
Bos’ bij het nabijgelegen Vrede Oord wijzen op het
doordringen van de Engelse landschapsstijl.
Modegrillen
De stijl waarin het landhuis gebouwd was en tuin,
park en landschap ingericht werden, was aan modes
onderhevig. Die wisselden elkaar weliswaar
niet zo snel af als de moderne kledingmodes,
maar leidden er wel toe dat een bestaande inrich-
inbrabant NUMMER 5 0KTOBER 2012 13