Hoofdstuk 3 - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

52
—
slaan, is dat men er niet vanuit kan gaan dat een
landweer inderdaad een landweer is. Uit historische
bronnen blijkt namelijk dat de benaming
‘landweer’ niet voorbehouden was aan robuuste
meestal veertiende/vijftiende-eeuwse walsystemen
met een defensieve, boven-lokale functie
(Groenewoudt 2009). Er kon ook een simpele
markewal, een grenswal tussen twee marken
mee worden bedoeld, zoals die tussen Holten en
Bathmen (De Graaf 1918, 3 – 4). Overigens kan
het ook nog zo zijn dat een ‘defensieve’ landweer
tegelijkertijd de grens werd tussen twee
marken. Mogelijk lag die grens tot de aanleg van
de landweer nog niet helemaal vast, of leidde de
aanleg van een dergelijke barrière tot een grenswijziging.
Dit zou bijvoorbeeld het geval kunnen
zijn bij de landweer op de grens van Azelo en
Zenderen.
3.6 Conclusies: datering
De datering van de hier behandelde wallen blijkt
in het algemeen een lastige zaak. Dat zelfde geldt
overigens voor bos- en wildwallen. Probleem is
dat we bijna altijd te maken hebben met off-site
verschijnselen, dat wil zeggen met fenomenen
die op enige afstand van nederzettingen lagen.
Daardoor is de kans dat wallen gedateerd kunnen
worden aan de hand van archeologisch
vondstmateriaal zeer gering. Hooguit zal uit het
oorspronkelijke maaiveldniveau onder een wal
enig houtskool verzameld kunnen worden voor
C14 datering. Het probleem daarbij is dan wel,
dat het onzeker is of men met die houtskool de
aanleg van de wal dateert of een (veel) eerdere
gebeurtenis waar vuur aan te pas kwam. In de
meeste gevallen is optically stimulated luminescence
(OSL) waarschijnlijk de best bruikbare techniek
om een wal te dateren. Deze techniek meet de
tijd die is verlopen sinds de bodem onder de wal
heeft blootgestaan aan zonlicht.
Akkerwallen blijken over het algemeen relatief
jong. Overzien we de archeologische dateringen
die hier boven de revue passeerden, dan is
duidelijk dat akkerwallen een laat- en postmiddeleeuws
verschijnsel zijn. Incidentele uitzonderingen
daargelaten, lijken ze in de Zuid-
Nederlandse zandgebieden vanaf (of vooral in?)
de veertiende-vijftiende eeuw te worden opgeworpen.
Noordelijker gebeurt dat blijkbaar later,
vanaf de zestiende eeuw. Deze datering stemt
prima overeen met de resultaten van historischgeografisch
onderzoek in Drenthe. Daar blijken
wallen en hagen vanaf het eind van de zestiende
eeuw te verschijnen in stroomdalen en rond essen
en kampontginningen (Spek 2004, 699-723).
De meeste van de talloze wallen die we op oude
topografische kaarten uit het eind van de negentiende
en het begin van de twintigste eeuw zien,
zijn aanzienlijk jonger. Veel wallen blijken zich te
bevinden op voormalige gemeenschappelijke
weidegronden. Ze zijn aangelegd ten tijde van
de verdeling en verkaveling van deze gronden in
de negentiende eeuw (zie ook bijdrage Renes),
of zelfs nog daarna (afb. 3.11). Het is overigens
interessant dat het verschijnen van (hout) wallen
in Nederlandse zandlandschappen samenvalt
met het moment waarop daar bijna overal het
laatste bos uit de ‘gemene’ gronden verdwijnt
(o.a. Venner 1985, 212-262; Dirkx 1998). Dit feit
doet vermoeden dat de houtproductie op wallen
(en houtsingels) van cruciale betekenis was en
misschien wel de keuze voor een houtwal in
plaats van een heg bepaalde. Houtopstanden
rondom cultuurgrond werden hier en daar ook
voor de productie van houtskool gebruikt. Tot
het eind van de 19e eeuw gebeurde dat bijvoorbeeld
in de ‘elsweiden’ (‘bosweiden’) bij
Winterwijk (Boxem 1914).
3.7 Conclusies: verspreiding
De aanleg van akkerwallen (en houtsingels en
hagen) brengt een artificiële compartimentering
van het landschap met zich mee. Ze maken het
landschap kleinschalig. Zoals we al hebben gezien
zijn niet alleen verdwenen wallen, maar ook
heggen en singels in veel gevallen archeologisch
zichtbaar in de vorm van twee parallelle greppels
of een greppel met een sloot.
De beschikbare archeologische gegevens leveren
geen enkele aanwijzing op dat hedendaagse
kleinschalige wallen- en heggenlandschappen
rechtstreeks teruggaan tot in de late prehistorie,
zoals door de stichting ‘Nederland weer mooi’
(Dirkmaat 2005) wordt verkondigd. Het feit dat
(vrijwel) alle wallen laat- of postmiddeleeuws
zijn impliceert dat ook kleinschalige landschappen
met wallen en hagen een relatief recent verschijnsel
zijn, althans in Nederland. De stelsels
van wallen in het akkerland van oude dorpen, de