Hoofdstuk 3 - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

More documents

Recommendations

Info

3 Wallen vanuit archeologisch perspectief Bert Groenewoudt en Johan Verspay 3.1 Inleiding Tot aan de ruilverkaveling werden diverse landschappen gekenmerkt door een dicht netwerk van houtwallen, heggen en singels. Veel hiervan is nu verdwenen. Daarmee heeft het landschap in korte tijd een geheel ander aanzien gekregen. Maar waarom zijn die wallen ooit aangelegd? Hoe lang geleden is dat gebeurd? En wie hebben dat gedaan? In veel gevallen hebben de verdwenen wallen sporen nagelaten in de bodem. In deze bijdrage kijken we naar wallen als archeologisch fenomeen. Daarbij verkennen we welke archeologische gegevens momenteel beschikbaar zijn. Op basis daarvan proberen we een beeld te schetsen van de vorm, verbreiding en ouderdom van de wallen in het Nederlandse landschap. Omdat er vanuit de archeologie tot dusver weinig aandacht voor wallen is geweest zal dit beeld nog erg beperkt zijn. De auteurs zien dit dan ook vooral als een eerste schets met de bedoeling dit fenomeen onder de aandacht te brengen. In dit artikel beperken we ons tot de veel voorkomende wallen die grenzen markeren, en zo structuur geven aan het landschap. Dat zijn in de eerste plaats de ‘akkerwallen’, wallen langs percelen landbouwgrond. Daarnaast besteden we kort aandacht aan archeologische gegevens over landweren (zie verder bijdrage Brokamp). Dit artikel gaat voornamelijk over de Pleistocene zandgebieden van Nederland; vooral daar liggen wallen, en zeker de wallen waarover archeologische informatie beschikbaar is. Ter introductie zal kort worden stilgestaan bij het ‘hoe en waarom’ van het fenomeen wal. 3.2 Wallen, waarom? Grenzen tussen gebieden, tussen de territoria van verschillende groepen mensen zijn er altijd geweest. Bij een lage bevolkingsdruk zijn die grenzen meestal diffuus en niet gemarkeerd. Dergelijke vage grenzen kwamen in het dun bevolkte Drenthe tot ver in de Middeleeuwen voor. Gemeenschappelijk gebruikte grensgebieden werden daar ‘compascua’ genoemd (Spek 2004, 980). Een dergelijk gemeenschappelijk beweid gebied lag bijvoorbeeld op de grens tussen Balloo, Taarlo en Gasteren. Nam de bevolkingsdichtheid toe, en ook de intensiteit van het grondgebruik in de periferie van nederzettingsterritoria, dan leidde dat al snel tot conflicten met de buren. Dat maakte het noodzakelijk grenzen vast te leggen, en ze ook te markeren. Uit vroegmiddeleeuws Engeland zijn fraaie voorbeelden van vroege grensbeschrijvingen bekend (Hooke 1998). Daaruit blijkt dat aanvankelijk op lokaal niveau vooral opvallende landschapskenmerken werden gebruikt om het verloop van grenzen aan te duiden, zoals bosjes, opvallende bomen, grafheuvels en waterlopen. Op regionaal niveau worden vaker plaatsnamen genoemd om het verloop van een grens aan te geven. Het artificieel afbakenen van grenzen is meestal een late ontwikkeling. Met het schriftelijk vastleggen kregen grenzen uiteindelijk ook een juridische basis. Kavelgrenzen waren er al veel eerder. Ze kunnen zowel getuigen van de behoefte om privé bezit af te bakenen, als van een hele gemeenschap om het beschikbare akkerland planmatig onder te verdelen en te gebruiken. Achterliggende factoren zijn waarschijnlijk de totstandkoming (in Nederland omstreeks 1500 v. Chr.) van volledig ontwikkelde agrarische economieën, waarin de akkerbouw, en dus ook akkerland, centraal waren komen te staan. Samenhangend daarmee kregen nederzettingen een meer plaatsvast karakter (Arnoldussen & Fontijn 2006). Deze toegenomen plaatsvastheid is ongetwijfeld de reden voor lange-termijn investeringen in zowel de huizenbouw als het akkerland. Als uitingen daarvan ontstonden in dichtbevolkte delen van West- Europa vanaf de Bronstijd planmatig onderverdeelde landschappen met rechthoekige akkersystemen, waarbij de grenzen tussen de afzonderlijke akkertjes vast lagen en duidelijk gemarkeerd waren. Grenzen tussen akkers werden hier en daar zelfs ritueel benadrukt door middel van bijzondere deposities: ‘offers’ (Yates 2007). Al met al werd het landschap binnen relatief korte tijd aanmerkelijk planmatiger en ‘cultureler’, en in ruimtelijk opzicht minder dynamisch (Groenewoudt 2011). Het is verleidelijk het ontstaan van dergelijke landschappen ook in relatie te zien met een toenemende sociale complexiteit. “One might suggest that the physical structure of cultural landscapes reflects the social arrangements that made them possible”, aldus de Engelse archeoloog Richard Bradley 41 —
42 — (1978, 276). In ieder geval veranderde de vormentaal van het landschap fundamenteel: scherpe grenzen, rechte lijnen en rechthoekigheid (rectilinearity) kwamen in de plaats van vage grenzen en gebogen lijnen (curvilinearity), en planmatigheid in plaats van organische groei (Groenewoudt 2011). Grenzen werden en worden op diverse manieren gemarkeerd. De manier waarop wordt op de eerste plaats bepaald door het doel dat men hiermee voor ogen had. Daarnaast is het ondermeer afhankelijk van de aard van de bodem, de beschikbaarheid van materialen en cultureel bepaalde voorkeuren. De keuze voor een wal als markeringsvorm is geen willekeurige. Het is één vorm van markeren uit een breder repertoire. Hierbinnen vinden we onder meer perceelsaanduidingen door middel van een ongeploegde strook, met behulp van kavelstenen, hekken en heggen. Binnen dit scala is de houtwal de meest arbeidsintensieve, maar ook de meest expliciete vorm van markeren. Behalve als onbetwijfelbare aanduiding voor het verloop van een grens werd met een wal een fysieke barrière gecreëerd, bijvoorbeeld om vee binnen of buiten te houden. Voor beide doelen zijn in Nederland wallen aangelegd. De keuze voor een robuuste grensmarkering kon nog een ander doel hebben, namelijk het tegengaan van landroof. Wallen kunnen niet zomaar worden verplaatst en zijn daarom beduidend minder fraudegevoelig dan bijvoorbeeld een met staken of stenen gemarkeerde grens. Belangrijk om op te merken is dat in het Nederlandse cultuurlandschap verschillende vormen van grensaanduiding gelijktijdig, naast elkaar voorkomen. Dit houdt in dat de houtwallen begrepen moeten worden in een breder verband van ruimtelijke inrichting en landgebruik. In Nederland zijn wallen bijna altijd opgebouwd uit zand, klei of löss. Wallen met een functie als barrière waren normaal gesproken aanmerkelijk forser dan wallen zonder die functie, en ze hadden vaak ook een dichte beplanting. De aanleg van brede wallen (en niet opgehoogde houtsingels) zal in veel gevallen mede ingegeven zijn door een belangrijke nevenfunctie van veel wallen: de houtproductie. Heggen zijn ook veel als barrière langs perceelsranden aangeplant. Zowel heggen als (hout)wallen werden vaak aan één of beide zijden begrensd door een greppel of sloot. 3.3 Vroeg(st)e vormen Wallen als perceelsgrenzen (akkerwallen) kwamen in noordwest Europa incidenteel al in het Neolithicum voor. In Ierland zijn resten van walsystemen uit die tijd bewaard gebleven. Zoals gebruikelijk in landschappen die rijk zijn aan steen, gaat het hier om walletjes van gestapelde stenen. Beroemd zijn de ongeveer 5500 jaar oude Céide Fields bij Ballycastle (Co Mayo) (Caulfield et al. 1998; Cooney 2000, 26-28). Dit uitgestrekte stelsel van omwalde akkers wordt wel het grootse steentijdmonument ter wereld genoemd. Het lag verscholen onder een metersdik pakket veen. Min of meer vergelijkbare walsystemen uit de Bronstijd en IJzertijd zijn overal op de Britse eilanden bewaard gebleven, vooral in extensief gebruikte hoog gelegen gebieden. In veel gevallen ontbreekt het aan betrouwbare dateringen. Welbekend zijn de zogeheten reaves van Dartmoor (o.a. Fleming 1987, 1988). Een specifiek type zijn ook de zogenaamde celtic fields (Germ: Kammerfluren) (o.a. Zimmermann 1976) die ontstonden vanaf de Late Bronstijd en in gebruik waren tot in het begin van de Romeinse tijd (Spek et al. 2003). De brede aarden wallen, kenmerkend voor de Celtic Fields in de zandlandschappen van noordwest Europa, ontstonden overigens pas in de Late IJzertijd (afb. 3.1). De Celtic Field wallen werden waarschijnlijk vooraf gegaan door houten omheiningen (Harsema 1991). Later stonden er op de Celtic Field wallen wellicht ook houten omheiningen (Spek 2004, 716). Dankzij het gebruik van het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) weten we dat Celtic Fields in Nederland meer voorkwamen (Kooistra & Maas 2008) dan bekend was ten tijde van de inventarisatie door Brongers (1976). Ze zijn vooral bekend van de Noord- en Midden Nederlandse zandgronden. In het oosten en zuiden komen Celtic Fields vermoedelijk nauwelijks voor (Van Beek 2011). Wat de blokvormige verkaveling betreft lijken vroegmiddeleeuwse ‘proto-essen’ sterk op Celtic Fields, alleen bestonden de perceelsscheidingen nu niet meer uit wallen, maar uit omheiningen van vlechtwerk (Spek 2004, 715-717). In Drenthe is door Waterbolk in een aantal gevallen vastgesteld dat de blokvormige verkaveling van de ‘proto-essen’ terug te vinden is in het eveneens blokvormige basispatroon van de latere esverkavelingen (Spek 2004, 717).
Page 1: 40 — Wallen vanuit archeologisch
Page 5 and 6: 44 — 383900 384000 N 0 structuur
Page 7 and 8: 46 — Afb. 3.4 Eersel-Kerkebogten
Page 9 and 10: 48 — Afb. 3.7 Sporen van een hout
Page 11 and 12: Fase1 50 — S012 S013 S021 S035 S0
Page 13 and 14: 52 — slaan, is dat men er niet va
Page 15 and 16: 54 — Summary: Earthen walls from
Page 17 and 18: 56 — FERMIN, H.A.C. (2008a). Midd
Page 19: 58 — VENNER, G. (1985). Der Meinw

Hoofdstuk 3 - Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?