een vak apart - Gevangenispredikant.nl

ajeskerkkoor getraind. En vanaf 1988 is
het eigenlijk nooit meer afwezig geweest.
Dan spreek ik over het werk in een huis
van bewaring: een inrichting met een
vlottende populatie, je moet elke keer
weer opnieuw beginnen. Maar ook geven
mensen hun kennis door aan de nieuwelingen.
Een koorgroep is als elke groep gedetineerden
een voortdurend proces van
ontwikkelingen. In de groep is er een
zekere cohesie, er kunnen zich spanningen
voordoen, de groep heeft een code,
vaak is er een heel sterke loyaliteit aan de
geestelijke verzorging. Dat groepsproces
moet je begeleiden. Niet alleen telt de
zangkwaliteit, minstens even belangrijk is
het wat er verder in het koor omgaat.
Door de jaren heen heb ik een aantal
ervaringen opgedaan die ik op een rijtje
zet.
Ik onderscheid in winstpunten en
voorwaarden. Beide zijn uiterst persoonlijk
geformuleerd en zeggen misschien
evenveel over mijzelf als over de activiteit.
Impliciet is in dit alles dat ik het
nooit alleen had gekund en volgehouden.
Voorwaarden:
• er moet deskundige muzikale begeleiding
zijn; incidenteel kan het best wel
eens zonder (met een uitstekend
resultaat), maar als dat structureel zou
zijn, wordt het wel wat saai;
• je moet met je musicus zo flexibel
kunnen zijn dat een muzikale gedetineerde
zijn kunnen kan inbrengen.
Soms gebeuren er heel erg mooie
dingen, tot en met door gedetineerden
zelf gecomponeerde liederen;
• je moet iedere week oefenen. De
continuïteit is van groot belang, na een
lange vakantie kan het zijn dat je bijna
opnieuw moet beginnen.
• de deelnemers moeten trouw zijn: een
tweede keer een smoes, dan eruit;
• de leiding moet helder zijn: uiteraard
doe je zoiets in nauwe samenwerking
pagina 14 - Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005
met de collega die ook kerkdiensten
leidt, maar in het koor heeft er één het
voortouw, die bewaakt het groepsproces,
beslist uiteindelijk over deelname;
• in de activiteit van de koorrepetitie
moet je het juiste midden vinden tussen
bloedserieus oefenen en even weldadig
ontspannen, tussen ernst en humor;
• qua moeilijkheid is het goed om
bevestigend te werken (iets wat ze al
kennen) maar daag ze ook uit, iets
nieuws;
• vertel er iets bij, als je iets nieuws
introduceert: een lied uit een eeuwenoude
traditie, of het is iets overgewaaid
van de evangelicals, Taizé, of “dit lied
heeft een bijzondere betekenis voor
mij”, vraag aandacht voor iets bijzonders
poëtisch, de stijl, etc. De koorleden
groeien erbij als ze zo serieus genomen
worden.
• een schouderklopje, “jullie doen het
hartstikke goed” kan altijd samen gaan
met een stimulans “maar het kan nog
beter”;
• bij een repetitie moet je er de vaart in
houden en “kom op, nou even staan,
want dit kun je echt niet zittend
zingen”..., dat werkt ook heel goed;
• af en toe eens een experimentje, een
canon, iets tweestemmig, variatie van
hard en zacht, het geeft allemaal een
extra dimensie;
• enige variatie van taal wordt zeker
gewaardeerd: Engels is natuurlijk
populair, iets in het Spaans kan ook best
wel eens en dan nog eens een topper in
het papiamento...;
• over taal gesproken: je moet natuurlijk
wel redelijk kunnen communiceren met
de deelnemers, maar vaak nemen toch
anderstaligen met enthousiasme en
uitstekend lerend deel aan het gebeuren.
Voor semi-analfabeten levert het
koor trouwens een geweldige bijdrage
aan hun taalbeheersing.
Winstpunten:
• Als een kerkdienst ondersteund wordt
door een bajeskerkkoor is het ook
onmiddellijk een kerkdienst van de
jongens zelf. Het koor is een soort
elitegroep: zij snappen ook onmiddellijk
wanneer er een responsie mee gezegd
moet worden.
• Door het koor worden mensen geïntegreerd
die anders absoluut uitgekotst
zouden zijn: heel vaak heb ik meegemaakt,
dat een “seksuele delinquent”
door het koor een gerespecteerde
positie verwierf.
• Orthopedagogisch: dat is een mond vol.
Gedurende een paar jaar heb ik gewerkt
met een stagiaire van de opleiding
orthopedagogische muziekbeoefening
van het Maastrichtse Conservatorium.
Toen heb ik ook duidelijk leren zien, wat
zo’n koor met mensen deed: ze kregen
stem, ze mochten er zijn, ze hoefden
niet een echte macho te zijn en toch
waren ze belangrijk.
• Via het koor ontstaat er een bijzondere
vorm van gemeenschap. Op een
gegeven moment was er ook een omslag
waarneembaar: aanvankelijk was het
zingen iets voor de “watjes”, maar na
enige tijd dwong de groep respect af en
kregen ze onder de andere gedetineerden
een goede status. Dat hielp weer
mannen met een gering zelfbeeld met
meer vrijmoedigheid op te treden.
• Zingeving: mensen krijgen woorden
mee, die in hun herinnering voortdurend
door blijven zingen. Soms zijn je
eigen verhalen en ervaring niet van dien
aard dat je daar nu zo gemakkelijk een
lofzang aan verbindt, maar als je met
het koor meezingt, kom je op een
toonhoogte, je verwoordt, bezingt een
gloria...
• Zingen is bijzonder ontspannend. Heel
vaak zeggen gedetineerden het zelf: na
zo’n uurtje repeteren kunnen ze er weer
tegenaan, ze zijn meer relaxed, het
wordt als heilzaam ervaren, zingen is
echt gezond.
• Een koor geeft je als geestelijk verzorger
een unieke plek in de inrichting. De
verwondering blijft er eigenlijk altijd,
ook al bestaat het koor al jaren. De
geestelijke verzorging heeft een koor,
niet te geloven, toch is het waar.
Een schijnbaar belangrijk thema is
nauwelijks aan de orde gekomen in het
bovenstaande: het repertoire. Alles wat
maar enigszins dienstbaar kan zijn aan de
liturgie kan gezongen worden. Ogenschijnlijk
echt moeilijke liederen en echte
meezingers, modern en gedateerd.
Doorslaggevend is toch steeds weer dat
degene die het koor leidt het met overtuiging
kan brengen en verbindend optreedt
tussen de tekst en de beleving van de
koorleden.
Met de anekdotes van het begin, met de
reflecties van halverwege en na de
acclamaties van het bijna einde: ik kan
me niet indenken hoe ik zonder koor zou
kunnen werken als geestelijk verzorger. Ik
ben blij dat er altijd mensen zijn geweest
die het mogelijk hebben gemaakt het vol
te houden. Een eigen bajeskerkkoor
maakt het vak van geestelijk verzorger
nog eens extra apart aantrekkelijk. ■
Zen in de P.I. Tilburg
De pastor als meditatieleider
door Leon Theunisse - Ooit, ergens, zag ik dat een
geestelijk verzorgster in een bajes in Engeland,
veel succes had met zenmeditatie in de
inrichting. Andere collega’s vertelden van hun
positieve ervaringen met (geleide) meditatie.
Het was genoeg aanleiding om zelf eens een
poging te doen een zengroepje te starten.
Hoewel over zenmeditatie
vele boekenkasten
zijn volgeschreven,
is de basis (zazen: het
zitten in meditatie), zeer
eenvoudig te leren. Een
kwartiertje instructie volstaat.
Aanvullend op zazen worden
in sommige zenscholen ook
koans gebruikt, vragen die niet
op een rationele, maar slechts
op intuïtieve wijze kunnen
worden beantwoord. Hiervoor
is echter een zenmeester
nodig en die is bij ons niet
voorhanden. Zazen is echter
heel goed in de bajes te
beoefenen.
Vorig jaar zijn we er in Tilburg
in de strafrechtunit (108
plaatsen) mee begonnen. Heel
bescheiden, eerst maar eens
proberen. Er was geen ruimte
beschikbaar, maar het
kantoortje van de GV op de
cellengang had nog wel een
vrije muur. Er werden wat
meditatiekussentjes gekocht,
er werden wat flyers verspreid
en tot mijn verbazing meldden
zich gelijk enkele gedetineerden
die belangstelling hadden
voor een introductieles. Die
les, in combinatie met wat
schriftelijke informatie, moest
genoeg zijn om verder op cel
te oefenen.
Permanente zendo
In oktober 2004 ging het
nieuwe dagprogramma in. De
- nooit gebruikte - activiteitenruimte
in de unit, die tot dan
toe had gediend als opslagplaats
voor muziekinstrumenten,
zou in de toekomst zeker
niet meer worden gebruikt.
Directie, unitleiding en
collega’s zagen wel wat in het
plan om hier een permanente
meditatieruimte (zendo) van
te maken. Een goede reden om
weer eens naar de plaatselijke
new age-winkel te gaan, meer
meditatiekussentjes te kopen,
een wekkertje en een klankschaal
voor ‘het belletje’,
waarmee begin- en eind van
de meditatietijd wordt
aangegeven. Een plaatselijke
parochie leverde een grote
kandelaar voor de kaars, die in
het midden van de ruimte
staat. Van een andere parochie
kregen we wat meditatiebankjes.
Sinds december j.l. hoeven we
niet meer te volstaan met een
introductieles. In onze eigen
zendo hebben we nu op
vrijdag twee vaste meditatietijden;
om 10.00 uur en om 15.30
uur. Als er eens te weinig
deelnemers combineren we
beide groepen op één tijdstip.
Concentratie bij meditatie
Het ritueel is eenvoudig en de
gedetineerden die eenmaal
hebben meegedaan hebben
het de volgende keer meteen
onder de knie.
Schoenen netjes bij de deur
zetten, gassho (buiging)
maken naar elkaar, in stilte
gaan zitten en dan begint de
eerste zit-periode. We doen
het nog voorzichtig aan: 15
minuten zitten.
Als het belletje gaat: opstaan
en 2 rondjes kinhin (langzaam,
meditatief lopen).
Vervolgens weer 15 minuten
zitten.
We sluiten af met gassho.
Zelden heb ik mensen in een
Zelfs alarm op mijn pieper
verstoort de concentratie niet
Waar het rumoer ophoudt, daar ontstaat stilte.
Waar stilte ontstaat, daar licht het weten op en
waar het weten oplicht, daar komt het ware Zelf tevoorschijn.
zenmeester Keizan (1268-1325)
zengroep zo geconcentreerd
zien mediteren - geen gewiebel
op de kussentjes, geen
geluid, de stilte is bijna
hoorbaar. Zelfs alarm op mijn
pieper verstoort de concentratie
niet.
De deelnemers vinden dat het
hen goed doet. Ze worden er
rustiger van, slapen vaak beter
en kunnen zich beter concentreren.
Een aantal heeft er de
gewoonte van gemaakt om
ook tweemaal daags in de cel
te mediteren.
Projecties van de geest
We houden het al met al heel
eenvoudig. Geen theoretische
beschouwingen over kensho
(eerste doorbraak) en satori
(verlichting). Dat zou, in de
context van onze populatie te
ver voeren. Degenen die dat
willen kunnen er zelf meer
over lezen. De bajesbieb heeft
op ons verzoek een aantal niet
al te moeilijke zenboeken
aangeschaft.
Geen keisaku (‘het zwaard van
de wijsheid’), de stok die je
wakkerhoudt, in onze meditatieruimte.
Die zou maar
verkeerd begrepen kunnen
worden.
Wel wat aandacht voor makyo,
hallucinatoire verschijnselen
die zich tijdens het mediteren
kunnen voordoen, en die niets
anders zijn dan projecties van
de geest, niet waard om
aandacht te besteden.
Eenvoudig dus, zoals zen
eenvoudig is. Een bescheiden
doelstelling is het gemakkelijkst
te realiseren.
Samen mediteren blijkt
vruchtbaar te zijn. Groepswerk
in de bajes hoeft niet altijd met
woorden gepaard te gaan. Het
geeft bovendien een extra
dimensie aan het werk van een
geestelijk verzorger bij justitie.
Tot slot: kun je als christelijk
geestelijk verzorger wel met
zenmeditatie aankomen? Wie
die vraag stelt, mag zich
bedenken dat het met name
katholieke monniken en
monialen waren, die zenmeditatie
in het westen introduceerden,
onder meer ten bate
van hun eigen - christelijke -
geloofsverdieping.
■
Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005 - pagina 15