een vak apart - Gevangenispredikant.nl

moeten spreken en waarvoor
hij betaald wordt. ‘Het
beroepsgeheim doorbreken
zou mogelijk een dodelijke
stilte ten gevolge hebben en
zou de gebrekkige professionaliteit
van de pastor pijnlijk
zichtbaar maken. De vrijplaats
maskeert het gebrek: aan
professionaliteit en aan
professioneel zelfbewustzijn”.
Kortom, zo zegt hij: ‘de
vrijplaats is er vooral voor de
pastor zelf’.
Hierbij voert hij aan, dat de
vrijplaats oorspronkelijk een
veel functioneler betekenis
had voor het geheel van de
samenleving: het voorkwam
bloedwraak, bood – als vrije
ruimte voor verdachten en
achtervolgden – een vrije
ruimte om te onderhandelen,
maar bood geen toevlucht
voor echte moordenaars.
Körver bepleit in zijn artikel,
dat de geestelijk verzorger
ophoudt met zich te verstoppen
achter zijn vrijplaatsfunctie
en dat hij zijn schaamte
voor zijn (vermeende)
gebrekkige niveau van
professionalisering overwint.
Zijn vrijplaats zou even nuttig
moeten zijn voor de organisatie
als deze vroeger was voor
de samenleving. Daartoe moet
de pastor leren om zijn vak
binnen de organisatie “aan de
man te brengen door:
• in het pastorale contact te
spreken over geloof, kerk en
delict
• te leren spreken met andere
disciplines over pastorale
interventies (en niet intenties)
en de bijdrage ervan in
het beleid op het individuele
niveau van de gedetineerde
• leren spreken in de organisatie
over doel en beleid van de
organisatie als geheel en van
het pastoraat in het bijzonder.”
Eigen positie geestelijk
verzorger
Ik meen dat Sjaak Körver
terecht een aantal manco’s in
ons functioneren als justitiepastores
aan de kaak stelt. Ons
professionele zelfvertrouwen
is vaak te gering, de pastor
pagina 20 - Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005
luistert dikwijls te veel en
spreekt te weinig, zowel met
de gedetineerde als met
collega’s op allerlei niveaus
binnen de organisatie. Via
vormen van deskundigheidsbevordering
kunnen de
competenties van pastores op
een aantal van de terreinen die
Körver noemt worden vergroot.
Met de eerste en derde
aanbeveling van Körver ben ik
het dan ook van harte eens,
echter niet met de tweede. Dit
betreft de aanbeveling om te
leren spreken met andere
disciplines over pastorale
interventies. Hier zou ik alleen
‘ja’ op kunnen zeggen, mits de
gegevens van de pastorant
geanonimiseerd worden.
Een pastor moet bereid en in
staat zijn om te reflecteren op
diens pastorale interventies.
Op dit gebied moet onze
beroepsgroep de toets der professionele
kritiek kunnen
doorstaan. Maar dit dient niet
te geschieden in het kader van
een vorm van overleg met
hulpverleners.
Dit heeft niet alleen te maken
met het ambtsgeheim, maar
ook met de aard van het pastoraat:
de pastor heeft een
andere rol dan hulpverleners.
Deze is gericht op de oplossing
van de problematiek en is
gebonden aan een strikte
normstelling. De hulpverleningsrelatie
staat in het kader
daarvan. In de pastorale
relatie echter, staat niet de
oplossing van problemen
centraal, maar gaat het, bij het
individuele contact en in
gemeenschapsverband,
allereerst om de ontmoeting.
Hierin staat de justitiepastor
veel meer naast de gedetineerde
dan bij andere hulpverleners
het geval is.
Minister Donner
Iemand, die onze positie zeer
helder onder woorden bracht,
is Mr. J.P.H. Donner, onze
huidige minister van Justitie.
Dit deed hij in een indrukwekkende
rede tijdens de jubileaviering
van de humanistische,
protestantse en roomskatholieke
geestelijke verzorging
in de Domkerk te Utrecht
in 1999 (Geestelijke verzorging,
een algemeen belang,
november 1999). Hij positioneerde
de geestelijke verzorging
ten opzichte van de
reclassering als volgt: De
reclassering kan slechts goed
functioneren, als gedetineerden
meewerken. De motivatie
daartoe kan de overheid
echter niet bewerkstelligen.
De overheid kan de mens
immers slechts benaderen
“vanuit de rationaliteit van
belang, transactie en beloning.
‘Be reasonable, do it my way’,
want ben je onwillig dan
Donner: De overheid kan de mens
slechts benaderen vanuit de rationaliteit
van belang, transactie en beloning
gebruik ik geweld”. En dat
werkt natuurlijk niet. “Probeer
kinderen maar zo op te
voeden. Het werkt nog minder
bij mensen die gevangen
zitten, anders zaten ze er niet”.
De geestelijke zorg kan een
ander perspectief bieden juist
omdat het buiten een dergelijke
rationaliteit staat. “Omdat
het tracht met mensen mee op
te gaan, uitgaande van de
overtuiging dat mensen
begrepen moeten worden vanuit
een transcendente werkelijkheid,
of dit nu God is als
oorspong en oorzaak of een
humanistisch idee”. En
“geestelijke verzorging gaat
per definitie uit van een
geloofswerkelijkheid – het
zeker weten van wat we niet
kunnen zien - die buiten
mezelf staat en die ik in
gemeenschap met anderen
beleef”.
Essentieel voor het bieden van
dit andere perspectief is (in
zijn rede gaat Donner daar
verder niet op in) het ambtsgeheim
van de pastor.
Hierdoor wordt het de pastor
mogelijk om een vrije ruimte
te scheppen voor deze andere
communicatie. Donner beseft
beter dan Körver hoezeer
binnen het raam van de
overheidsbemoeienis de
‘rationaliteit van belang, transactie
en beloning’ maar al te
snel de boventoon voert.
Dit temeer omdat niet de
herintegratie van gedetineerden
in de samenleving, maar
veiligheid en beheersing het
overheersende doel vormen
binnen de meeste detentieregimes.
Instanties als de
reclassering, die geen geheimhoudingsplicht
kennen,
kunnen zich ook hieraan niet
onttrekken. Dit geldt eveneens
voor psychologen en, wellicht
in mindere mate voor psychiaters,
aangezien zij dikwijls
meer een adviserende taak
hebben binnen de gevangenisorganisatie
dan een hulpverlenende.
Deze beheersings- en beveiligingsdoelstelling
gaat bijna
per definitie gepaard met een
hoge mate van wantrouwen.
Omdat veel gedetineerden
kampen met een gering
basisvertrouwen, is het voor
velen welhaast van levensbelang
dat de overheid binnen
de inrichtingen van Justitie
ruimte schept voor vrijplaatsen,
waarin mensen fundamenteel
vanuit een perspectief
van vertrouwen kunnen
worden benaderd.
Bekering tot de gevangene.
De pastor moet dus geen hulpverlener
onder de hulpverleners
willen zijn, maar allereerst
een gezondene vanuit
zijn geloofsgemeenschap.
Iemand die, zoals Donner
treffend typeert, tracht “met
mensen mee op te gaan ...”.
Hoe dit er vanuit onze
christelijke geloofswerkelijkheid
uit kan zien, werkt J. Firet
heel mooi uit in het boek “De
kerk in de gevangenis” van
1983. (red. Joop Spoor): “Leren
de gevangenen als medegevangenen
te gedenken”, dat is
volgens Firet de taak van de
gemeente. In het gevangenispastoraat
gaat het bij Firet
allereerst om ‘metanoia’,
bekering, niet vàn, maar – heel
verrassend - tót de gevangene.
Niet de gevangene dient
bekeerd, maar allereerst de
vertegenwoordiger van de
gemeente. “Ik herken in de
ander, in zijn schuldigheid en
armzaligheid en gebondenheid,
mijzelf – ik herken in de
Heer tegelijk mijzelf én de
ander”, schrijft Firet.
Helemaal in lijn daarmee
typeert Anthonie Verheule de
pastorale relatie onder meer
als een te gast zijn van de
pastor bij de ander. Op basis
van Mattheüs 25 betoogt hij,
dat het niet de pastor is, “die
de ‘wetende’, de ‘gelovende’
de vertegenwoordiger van de
Heer is, maar die ander is dat.
In haar of hem ontmoeten we
die Ander, ook al herkennen
we die Ander niet. Onze
houding zal daardoor allereerst
een gehoorzamende
zijn”. En “pastoraat aan
bedrukte mensen is dan
allereerst een bereidheid om
leerling te worden”. Centraal
hierbij is de ontmoeting, die
plaats vindt binnen een
“terreurvrije ruimte”. Dat is
een ruimte waarin het
verlangen vrijuit mag spreken
en het verzet gestalte krijgt
tegen de angsten die dit
verlangen verlammen (A.F.
Verheule, Angst en bevrijding,
Baarn, 1997 p. 505 e.v.).
Bij Verheule vloeit de vrijplaatsfunctie
dus rechtstreeks
voort uit zijn theologische
visie op pastoraat. En het hoeft
geen betoog, dat er van een
vrijplaats slechts sprake is als
die ander er volledig op kan
vertrouwen dat niets naar
Geen exclusiviteit aan het
eigen ambtsgeheim
buiten komt zonder zijn
uitdrukkelijke instemming. En
dat niet andere belangen als
resocialisatie en beheersing
gaan overheersen.
Verheule noemt de pastor
“een gast, die zich voorstelt en
zich bescheiden en dankbaar
toont voor de ontvangst en het
vertrouwen waarmee de ander
hem toelaat in zijn levenshuis”.
Vrijplaats, ook voor
tegenspel
Betekent deze nadruk op de
vrijplaats nu dat de pastor een
nietszeggende vriendelijke,
luisterende volgzame goedzak
is, een goedprater eigenlijk,
nauwelijks in staat tot heilzaam
tegenspel? Absoluut
niet. Want de pastor die zich
werkelijk geeft in de communicatie,
durft ook de confrontatie
aan, op basis van haar
eigen levenservaring, geloof en
morele overtuiging. Zij doet
dit naar beste weten, met het
oog op het welzijn van die
ander en tegen de horizon van
een groter algemeen belang
(waarvan ook de belangen van
slachtoffers en gedupeerden
deel uitmaken). Het behoort
tot de professionaliteit van de
pastor zich een goed beeld van
de persoonlijkheid van de
ander te vormen, zo mogelijk
in samenhang met het delict.
De benadering dient fijngevoelig,
bescheiden en lerend te
zijn. Een eigen standpunt
moet gerelativeerd kunnen
worden. Maar ook mag ter
sprake gebracht worden wat
het verhaal en gedrag van de
ander oproept aan vragen en
gevoelens. Uiteraard doet de
pastor dit respectvol, als gast,
met volstrekte eerbiediging
van de vrijheid van de ander.
Terecht onderscheidt het
beleidsplan van de protestants
geestelijke verzorging een viertal
begeleidingsaspecten, die
de pastorale ontmoeting
kunnen kenmerken (persoonzijn
of persoon-worden,
gemeenschap vormen of
gemeenschap herstellen,
dragen van verantwoordelijkheid,
scheppen van perspectief).
Deze begeleiding vindt
echter niet plaats door
gesprekken óver onze ontmoetingen
met andere hulpverleners
(voor zover nog aanwezig
tegenwoordig). Maar wel zijn
deze hulpverleners als het
ware aanwezig in de ontmoeting
met de pastorant.
Van de pastor mag verwacht
worden, dat deze een positieve
grondhouding heeft ten
aanzien van de andere
functionarissen en dat zij goed
bekend is met hun taken én
taakopvatting. Daarom is
participatie binnen overlegvormen
belangrijk. Met kennis
van zaken moedigt zij de
ander aan om met vertegenwoordigers
van andere
disciplines in contact te
De pastor heeft een andere rol
dan de hulpverleners
treden, indien zij denkt dat dit
met het oog op diens welzijn
van belang is. De pastor treedt
in dit verband verbindend op.
Allereerst zal zij hierbij een
appèl op de gedetineerde
doen om zelf voor diens belangen
op te komen. Zo nodig kan
zij eventueel ook als voorspraak
optreden. Zo komt haar
meerzijdige partijdigheid de
gedetineerde volop ten goede.
Zij zet zich er ook voor in dat
gedetineerden met het oog op
hun welzijn zich zo goed
mogelijk tot hulpverleners,
maar ook tot bewaarders en
het management kunnen
verhouden.
Door zo met mensen om te
gaan kan de pastor in hoge
mate bijdragen aan de
motivatie van gedetineerden
te werken aan een goede
herintegratie in de maatschappij.
Wanneer de pastor echter
ziet dat de gedetineerde
hierbij met te grote problemen
wordt geconfronteerd, dan
behoort het tevens tot haar
professionaliteit om dit op een
goede wijze binnen de
organisatie (of zonodig
daarbuiten) aan de orde te
stellen.
Dit artikel is een redactionele
bewerking van de bijdrage die
Roel Knol eerder schreef voor
de bundel die werd aangeboden
aan Wichert Hoekert bij
zijn afscheid van het justitiepastoraat.
■
Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005 - pagina 21