een vak apart - Gevangenispredikant.nl

het voor de gemeente bestemd
is. Het is in veel opzichten
anders: een andere gedachtelijn,
andere taal, andere
zinsbouw en een andere
lengte natuurlijk! Het één
bepaalt het andere ook: een
preek die maximaal tien
minuten mag duren, moet
snel ter zake komen en een
duidelijke structuur hebben.
Maar het “publiek” speelt een
hoofdrol. Gedetineerden zijn
vaak met heel andere dingen
bezig dan mensen die hun
gewone leven leiden. Zaken als
isolement, verbondenheid met
anderen, toekomst, gevoelens
als frustratie, boosheid, angst,
onzekerheid, spelen een
belangrijke rol. Ik denk dat ik
in mijn preken steeds probeer
door te geven wat voor mij in
het geloof wezenlijk is:
aanvaarding ondanks alles,
kansen die benut kunnen
worden, uithoudingsvermogen
in een leven en een wereld
die niet altijd zo maakbaar zijn
als wij zouden willen.
De mensen buiten zijn ook wel
met die dingen bezig, maar
hun horizon ligt anders, is
breder.
In de tijd dat ik fulltime in de
bajes werkte miste ik wel eens
de gelegenheid wat bredere
pagina 24 - Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005
theologische informatie door
te geven. Ik ben blij dat ik in
mijn gemeente daar weer iets
van kwijt kan, dat mensen
gevoelig zijn voor subtiel
woordgebruik, voor liturgische
taal, voor wat meer diepgang.
Bij de presentatie van het
boek van Oskamp kwam een
bekend thema ter sprake,
“Eigenlijk zou je toch iets van
die kerkdienst in de bajes
moeten kunnen exporteren
naar de gemeente”. Maar
ervaringen van collega’s zijn,
dat je soms wel behoorlijk wat
van een bajeskerkdienst in de
gemeente kunt gebruiken,
maar als je eerst een gemeentekerkdienst
hebt voorbereid,
laat zich dat maar heel
moeilijk overplaatsen naar de
bajes. Jij pendelt heen en
weer. Hoe werkt dat bij jou?
Het is waar: een preek van
“binnen” kun je zomaar
“buiten” gebruiken.
Waarom dan niet omgekeerd?
“Binnen” kun je maar beperkt
je kennis kwijt. Exegetische
aardigheidjes, theologische
spitsvondigheden, daar zitten
gedetineerden niet op te
wachten, gewone kerkgangers
(soms) wel. Is dat het misschien?
Een preek voor
gedetineerden is praktisch
louter toepassing. In de
gemeente zit er meer uitleg in.
Buiten kun je meer kwijt
omdat de druk op de ketel
minder groot is; dat kan dus
een voordeel zijn: het hoeft in
de regel niet allemaal direct
toepasbaar te zijn
In de bajes is er permanent
wat een uitzondering is in de
gemeente: een situatie van
opwinding, stress, rampen.
Het is als bij een begrafenis:
dan zitten mensen ook niet te
wachten op gedegen exegese,
ze willen een pastoraal, warm
en bewogen verhaal.
Maar mijn bajeservaring is ook
vruchtbaar voor het werk in de
gemeente. Het komt erop aan
“ad hominem” te preken. De
boodschap wil het hart raken!
En dat lukt binnen haast
vanzelf en spelenderwijs. Dat
neem ik ook wel mee naar de
gemeente. Maar daar komt
iets bij. Je doet buiten bij het
preken wat meer beroep op
het verstand van de mensen.
En dat is ook wel erg leuk.
De rol van vrijwilligers is
natuurlijk heel verschillend.
Buiten en binnen zijn ze even
hard nodig. Buiten kan ik niet
zonder ze omdat de kerk geen
domineeskerk mag zijn. De
vrijwilligers binnen zijn even
onmisbaar. Ze beelden uit dat
de dominee in zijn eentje de
kerk niet is, en dat in de kerk
belangeloze inzet bestaat voor
mensen die buiten beeld
geraakt zijn.
Geestelijk verzorger bij
justitie is een vak apart. Wat
heb je vooral nodig om het
erin uit te houden?
Een dikke huid. Wat mij veel
moeite heeft gekost, is het
plaatsen van al de verhalen die
je hoort over gezagsdragers
(politie, justitieambtenaren,
rechterlijke macht, advocatuur).
Ook als ik er rekening
mee houd dat die verhalen
maar deels kloppen (ze komen
natuurlijk van gedetineerden,
zij zijn niet objectief), voor mij
betekenden ze een aanslag op
mijn (aangeleerde) ontzag
voor “wie over ons gesteld
zijn”. Maar het blijken
uiteindelijk toch ook gewoon
mensen met alle fouten en
De koetjes en kalfjes ontbreken
gebreken die mensen eigen
zijn, inclusief wat kwalijke
trekjes die je bij mensen in die
positie niet zou verwachten.
Heeft het vak je nog iets
geleerd waar je verder je
voordeel mee doet?
Het voordeel van het werk in
een penitentiaire inrichting is
beslist dat je leert werken
binnen bepaalde grenzen. Als
de deuren dicht gaan houdt
het werk op en als je de poort
uitloopt stopt je baan. Dat is
anders in de kerk: dominee in
een gemeente zijn kent geen
natuurlijke grenzen. Ook als je
even vrij bent; wanneer de
telefoon gaat ben je direct
weer in je rol. Na een flink
aantal jaren alleen justitie ben
ik beter in staat om regelmatig
even mijn dominee zijn los te
laten.
Toch is het binnen niet
allemaal goud wat er blinkt.
Toen ik in de bajes begon,
verlangde ik er hevig naar om
‘s avonds vrij te zijn; en toen ik
vrije avonden had, vond ik het
moeilijk om ze creatief in te
vullen; al te vaak kwam ik
(moe als ik was na een dag
binnen) niet verder dan de
fauteuil voor de TV. Dan is
avondwerk als dominee
eigenlijk toch veel leuker!
Ik noem twee kreten waarin
ik één en ander pleeg samen te
vatten:
In de bajes heb je meer vrije
tijd, in de kerk meer vrijheid.
Eerst ben ik 22 jaar “dominee”
geweest, en toen ik bij justitie
kwam, had ik een “baan”. Het
eerste ben je, het tweede heb
je. Nu ben ik dominee en ik
heb ook nog een baan. ■
Geestelijke Verzorging
Een vak apart, dus ook een opleiding apart?
De laatste tijd haalde de opleiding
tot islamitisch geestelijk verzorger
regelmatig het nieuws. Nadat
de regering zich actief met de totstandkoming
van een dergelijke opleiding had
bemoeid, kwamen daarna, en onder die
druk, de moslimorganisaties met hun
eigen plannen. Deze hele discussie brengt
de vraag of geestelijke verzorging
inderdaad een apart vak is terug bij de
opleidingen, en of daar iets van dat aparte
is terug te vinden. Zandschrift Magazine
hield een verkenningstocht langs
verschillende opleidingen.
Overvloedig aanbod
Wie als student op zoek is naar een
opleiding om geestelijk verzorger te
worden heeft een relatief ruime keuze als
het gaat om de spreiding in het land. Als
student hoef je niet echt ver van huis.
In het noorden kun je terecht bij de
Rijksuniversiteit Groningen. Na je
bachelor in christelijke theologie kun je
een masters opleiding geestelijke verzorging
halen. Deze richt zich vooral op
werken in de gezondheidszorg en
daaraan verwante instellingen. In het curriculum
is ruim aandacht voor ethiek,
psychopathologie en godsdienstpsychologie.
Indien je ook in aanmerking wil
komen voor werk waar een ambtelijke
gebondenheid vereist is, word je verwezen
naar de desbetreffende kerkelijke
opleidingen en de Universiteit voor
Humanistiek.
Aan de Theologische Universiteit
Kampen behoort de geestelijke verzorging
tot de praktisch-theologische variant
binnen de masters opleiding, waartoe ook
de varianten Predikantschap en Godsdienstonderwijs
behoren. Deze universiteit
weet verder te melden dat het
definitieve programma nog niet vaststaat.
Wat de Theologische Universiteit
Apeldoorn te bieden heeft op het terrein
van geestelijke verzorging is me tijdens
mijn zoektocht duister gebleven.
De Radboud Universiteit in Nijmegen
biedt binnen het masters theologie een
opleiding geestelijke verzorging aan
binnen de specialisatie Pastorale Studies.
Geestelijke verzorging staat hier als
beroepsvariant binnen de theologie naast
de varianten basis- en categoriaal
pastoraat.
In Amsterdam kun je terecht bij de Vrije
Universiteit, die de geestelijke verzorging
In dit artikel graag nog een aantal zinnen schrappen, dan kan ik het op 1 pagina kwijt.
ook als deel ziet van de theologische
opleiding, maar dan als “geestelijk
functioneren van mensen in instellingen
en organisaties.”
De oude Rijksuniversiteit Leiden bied je
na een bachelor theologie een complete
masters opleiding geestelijke verzorging.
Volgens deze universiteit kun je dan in
categoriaal werk aan de slag en eventueel
in kerken. Deze opleiding is eenww
samenwerkingsverband van de theologische
faculteit Leiden, de kerkelijke
opleiding van de PKN en de Universiteit
voor Humanistiek. Vergeleken met de
masters theologie wordt er meer aandacht
besteed aan psychologie (ontwikkelings-,
godsdienst-, psychopathologie)
en ethiek (zorg- en medische); verder
wordt er stilgestaan bij geestelijke
verzorging in multireligieus perspectief,
wat in concreto wil zeggen dat er een
collegereeks is over geestelijke verzorging
vanuit de diverse religieuze hoofdstromingen
in Nederland.
De Universiteit van Tilburg biedt een
masters opleiding Geestelijke Leiding aan
voor pastores, predikanten en geestelijk
verzorgers, waarbij de laatsten worden
verondersteld buiten een strikt kerkelijke
setting te werken. Wat volgens deze
opleiding het verschil is of de verhouding
tussen pastoraat en geestelijke verzorging
kon ik in de gauwigheid niet achterhalen.
De Fontys Hogeschool in Sittard biedt ten
slotte binnen de studie Theologie &
Levensbeschouwing een bachelor
opleiding geestelijke verzorging aan naast
een opleiding tot kerkelijk pastoraal
werker. Het verschil tussen deze twee
vierjarige opleidingen lijkt zeer minimaal:
het vak ‘ecclesiologie/sacramentenleer’
wordt bij geestelijke verzorging vervangen
door ‘symbolen en rituelen’, en
‘moraaltheologie’ is vervangen door
‘sociale ethiek’, verder heeft de richting
geestelijke verzorging dan wel nog het
vak ‘gespreksvoering’.
Toch niet zo apart?
Hoe ruim de geografische spreiding ook
is, zo beperkt lijken de verschillen tussen
de verschillende opleidingen. Want het
aanbod zo overziende kan de conclusie
niet anders zijn dan dat de opleidingen
geestelijke verzorging overal nog heel
nadrukkelijk voortborduren op en
verbonden zijn met een theologische
opleiding. Bijna overal is het een masters
opleiding die volgt op een bachelors
theologie. En waar dat niet het geval is,
zoals bij de Fontys Hogeschool, is het
verschil tussen de kerkelijke en de
geestelijke verzorging opleiding schrikbarend
gering.
Het doorslaggevende onderscheid ligt in
de te verwachten werkkring: niet (strikt)
binnenkerkelijk, maar eerder in (al of niet
geseculariseerde) maatschappelijke
instellingen en organisaties. Dit vindt
natuurlijk ook zijn vertaling in het
cursusaanbod, waarbij de ruime aandacht
voor ethische en psychologische
invalshoeken het geïntegreerd kunnen
werken in deze instellingen/organisaties
moet vergemakkelijken.
Tot slot: terug naar de actualiteit
Ook bij de zo in het nieuws zijnde
‘imamopleiding’ gaat het in feite om een
masters opleiding islamitische geestelijk
verzorging binnen een opleiding islamitische
theologie.
Een achterliggende, maar belangrijke
vraag blijft natuurlijk waar een opleiding
nu daadwerkelijk voor opleidt. Voldoet
een opleiding aan een maatschappelijke
wens of leidt ze op tot werkeloosheid?
Veel moslimorganisaties hebben reeds
uitgesproken dat ze vinden dat de VUopleiding
geen maatschappelijke basis
heeft en ze daarom opleidt tot werkeloosheid.
Deze redenering lijkt echter te
eenvoudig. Immers, de regering lijkt in te
zetten op de verwachting dat de mensen
met de VU-opleiding terecht kunnen in
de geseculariseerde instellingen en
organisaties, en dat die in feite als
werkgever zullen gaan optreden. Daar
ziet zij op dit moment het maatschappelijk
draagvlak voor deze opleiding, niet bij
de moslims zelf. Daarmee zet de regering
in beginsel het islamitisch maatschappelijk
middenveld buitenspel dan wel onder
druk. Dat de moslimorganisaties zich dit
realiseren blijkt uit het feit dat tijdens een
bijeenkomst op 19/20 februari besloten is
nog dit jaar tot concrete plannen voor
een ‘eigen’ islamitische opleiding te
komen.
De toekomst zal uitwijzen hoe deze twee
opleidingen met ieder een eigen en ander
maatschappelijk draagvlak zich tot elkaar
gaan verhouden. Voor de verhouding
tussen overheid en religieuze stromingen
zijn het in elk geval aparte tijden, met een
overheid die op deze manier geestelijke
Zandschrift Magazine - Voorjaar 2005 - pagina 25