G ro ning er Ke r ke n G ro ning er Ke r ke n - Stichting Oude ...

26
9 en 10 Helvoorstelling. Het duiveltje en de vorm van het gebouw zijn geschilderd naar het voorbeeld van Albrecht Dürers Christus in
Limbo, of de afdaling in het voorgeborchte uit de Kleine Passie (1509-1511). Foto Regnerus Steensma / Prent collectie Rijksmuseum
Amsterdam RP-P-OB-1345.
verbeeldt de hemel als een licht met stralen, en de hel als
hellemuil. Echter voldoet deze uitbeelding niet aan de plannen
van de kunstenaar en hij heeft deze daarom naar eigen
voorkeur vormgegeven. Opvallend is dat zowel de hemel als
de hel zijn afgebeeld in de vorm van een gebouw, geen gebruikelijke
verbeelding van het hiernamaals. 2
Opmerkelijk is dat in de voorstelling van de hemel en de
hel verschillende elementen zijn geschilderd die niet voorkomen
in de Kleine Passie. Of we hebben te maken met een kunstenaar
die zelf allerlei motieven heeft bedacht, of de schilder
heeft zich gebaseerd op – tot dusver – onbekende andere
voorbeelden.
Dürers Passieprenten
Gedurende zijn carrière verbeeldt Albrecht Dürer meermaals
de heilsgeschiedenis in een prentreeks. Zes cycli kennen
wij van zijn hand. Een belangrijk onderdeel van deze heilsgeschiedenis
is de passie oftewel het lijden van Christus.
Hierdoor worden deze series ook wel passieseries genoemd.
In 1509 begint hij met het ontwerpen van de houtsneden voor
zijn Kleine Passie, die na voltooiing in 1511 uit 37 prenten
bestaat. De prenten worden twee jaar later, vergezeld door
verhalende verzen, in boekvorm uitgegeven. De naam Kleine
Passie is ontleend aan het formaat van de prenten.
Angela Hass maakt aannemelijk dat Dürer zijn Kleine Passie
zou hebben vervaardigd voor verspreiding op de devotionele
markt. 3 Het veelvuldig afbeelden van de maagd Maria en
de nadruk die ligt op het lijden van Christus wijzen op een
beoogde devotionele functie. Dürer publiceert de prenten in
boekvorm en voorzien van tekst. De gelovige leest de tekst
en mediteert bij de afbeeldingen. Tegelijkertijd herinneren de
teksten en de afbeeldingen hen aan de kruisdood die Christus
voor de zonden is gestorven. De tekst en de prenten lijken
te hebben gediend als ideale handleiding bij het uitoefenen
van het geloof en in het leven van alledag.
Vermanende boodschap
Religieuze schilderingen in Groninger kerken bieden doorgaans
ook een dergelijke levenshandleiding. Met hun vermanende
boodschap moeten ze de leken en geestelijken herinneren
aan hun zondigheid en ze aansporen tot een beter
leven. Opmerkelijk in Middelstum is echter de opvallende positionering
van de schilderingen. Het laatste oordeel, hemel,
hel en zondeval zijn enkel vanuit het schip zichtbaar, terwijl
de voorstelling van Pinksteren alleen vanuit het koor is te
zien. Elders in Groningen is dit nergens het geval. De kunstenaar
heeft de schilderingen zo geplaatst, dat de afzonderlijke
voorstellingen enkel zichtbaar zijn voor de groep voor wie ze
zijn bedoeld. Of deze opvallende plaatsing van de scènes
bewust is gebeurd, lijkt aannemelijk.
De zondeval is in het gewelf voor de kruising geschilderd,
zodat de leken die voorstelling vanuit de kerkbanken aanschouwen.
De schildering herinnert de gewone gelovigen aan
hun zondigheid, die immers door het eten van de verboden
vrucht in de wereld is gekomen. Achter de voorstelling van de
zondeval zien de leken het laatste oordeel. Deze schildering
2 Zie hiervoor het rijkgeillustreerde overzicht van westerse laatste oordeelvoorstellingen: Craig Harbison, The last judgment in sixteenth
century northern Europe: A study of the relation between art and the Reformation (New York 1976).
3 Angela Hass, ‘Two Devotional Manuals by Albrecht Dürer: The “Small Passion” and the “Engraved Passion.” Iconography, Context and
Spirituality’, Zeitschrift für Kunstgeschichte 63, 2 (2000) 169-230.