G ro ning er Ke r ke n G ro ning er Ke r ke n - Stichting Oude ...

2
4
5
14
6 7
13
13
13
2 Plattegrond van de kerk van Stedum (voor restauratie) waarin
aangegeven de zandstenen sporen: 1 Praalgraf van Adriaan Clant,
1669-1672 / 2 Grafplaat van gele zandsteen, met in opschrift ‘1471’
/ 3 Grafplaat van gele zandsteen met ornament van Johan Clant,
1694 / 4 Altaarsteen / 5 Altaarsteen / 6/7 Hagioscopen in nissen /
8 Tegels / 9 Tegels voor zuidelijke toegangsdeur toren / 10
Verticaal geplaatste altaarsteen / 11 Latei boven mansgat / 12
Afwijkende hoeksteen toren / 13 Hoekstenen toren van rode (bont)
zandsteen / 14 Stapstenenpad over kerkhof.
Maar of de voorloper van de bakstenen Bartholomeuskerk
in Stedum nu van hout of van tufsteen was, de zandstenen
sporen van een rijke elitegrafcultuur laten geen ruimte voor
twijfel. De Stedumer kerk was al in de eeuwen vóór 1200 (de
zogeheten ‘volle Middeleeuwen’) een plaats waar minstens
één en misschien wel een groep adellijke families één of
1
8 8
11
2 3
10
9
12
3 De romaanse nissen in de westmuur van het noordertransept.
Op de bodem platen van rode (bont)zandsteen. Dit materiaal is
ook gebruikt als latei van de eigenlijke kijkvensters (hagioscopen).
Foto P.G. Heinsbroek.
meer (familie)graven onderhield. 7 Deze zandstenen sporen in
en uit Stedum kunnen worden geïnventariseerd als:
a zandstenen sarcofaagfragmenten, nu in depot bij de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed;
b zandstenen sarcofaagfragmenten, hergebruikt in nissen
(‘hagioscopen’) in de huidige kerk;
c fragmenten van zandstenen romaanse grafplaten, hergebruikt
als stapstenen op het kerkhof.
Van dit zelfde type roze (of ‘bonte’) zandsteen zijn in Stedum
nog enkele objecten gevonden:
d voormalige zandstenen altaarstenen (mensae), waarvan
één hergebruikt als wapenzerk;
e diverse zandstenen bouwelementen in de dertiende­eeuwse
toren en in de torentoegang.
Van een afwijkend, lichtgeel gekleurd type zandsteen zijn
drie (veel) later gedateerde objecten:
f drie grafplaten van gele zandsteen in de kerk, gedateerd
1471, 1512 en 1694.
Omdat vanaf omstreeks 1200 in Bentheim lichtgele en grijze
zandsteen is gewonnen die in grote hoeveelheden naar de
Nederlanden werd uitgevoerd, lijkt het aannemelijk dat de
grafplaten onder f. zijn gemaakt van Bentheimer zandsteen.
De roze zandsteen van de volmiddeleeuwse objecten heet in
de literatuur ook wel ‘bontzandsteen’ of ‘Bremer zandsteen’.
Deze laatste term is in 1937 geïntroduceerd door de archeoloog
Van Giffen bij de vondst van een zandstenen fragment in
de kerk van Eelde. 8 Er zijn echter geen aanwijzingen voor de
invoer van sarcofagen vanuit Bremen. Bremen zou in de late
Middeleeuwen een stapelmarkt voor zandsteen zijn. Toch is
in de Dom, de voornaamste volmiddeleeuwse elitebegraafplaats
van die stad, geen enkel sarcofaaggraf bekend. 9
6 De Olde, ‘Tufstenen kerken’ 25-26.
7 Over deze adel recent R.H. Alma, ‘De Ommelander hoofdeling: edelman of boer?’ Stad en lande 21/3 (2012) 11-15.
8 K. Kuiken, ‘Zandstenen grafkisten in middeleeuws Drenthe’, Nieuwe Drentse Volksalmanak (2006) 154-156.
9 Kuiken, ‘Groningen’ 6; K.H. Brandt, ‘Ausgrabungen im Bremer Dom 1973-1976’, in: idem, Der Bremer Dom (Bremen 1979) 56-85. Dat
Bremen een (laatmiddeleeuwse?) stapelmarkt voor zandsteen was, zoals J. Benders, Een economische geschiedenis van Groningen Stad en
Lande 1200-1575 (Assen 2011) stelt, blijkt niet uit Benders’ annotatie.