3 X NOORD - GRONINGEN - Provincie Groningen

BEPLANTINGSPLAN
WADDENKUST
WEIWERD
3 X NOORD - GRONINGEN

3x Noord Groningen is in opdracht van de Provincie
Groningen opgesteld door Bosch Slabbers tuin- en
landschapsarchitecten.
September 2004
1

Fysische geografie van Groningen

1. INLEIDING
1.1 Inleiding 5
1.2 Verhouding tot overige plandocumenten 5
1.3 Opbouw van het rapport 6
2. KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
2.1 Inleiding 9
2.2 Wordingsgeschiedenis 10
2.3 Het landschap van nu 12
3. BEPLANTINGSPLAN
3.1 Inleiding 21
3.2 Uitgangspunten 23
3.3 Wegbeplantingen 28
3.4 Grote groengebieden 34
3.5 Beplantingen bij dorpen 38
3.6 Erfbeplantingen 48
3.7 Bijzondere elementen 52
3.8 Beplantingen langs watergangen 56
3.9 Aandachtspunten per landschapstype 59
4. WADDENKUST
4.1 Inleiding 60
4.2 Geschiedenis 62
4.3 Kwaliteiten 65
4.4 Knelpunten 68
4.5 Opgave 70
4.6 Zienswijze 71
4.7 Vertaling zienswijze tot landschapsplan 73
4.8 Conclusies 81
5. WEIWERD
5.1 Inleiding 82
5.2 Opgave 88
5.3 Strategie 89
5.4 Mogelijk beeld toekomstig landschap 92
5.5 Deeluitwerkingen 94
5.6 Uitvoeringsaspecten 99
6. VERVOLG 101
0. INHOUD
3

De intensiteit van het licht...

1.1 Inleiding
Nu het Landschappelijk Raamwerk en de gebiedsuitwerking
Noord Groningen gereed zijn, is de tijd daar om een meer
concrete invulling te geven aan de ontwikkelingsrichtingen die
in deze rapportages zijn opgenomen. Daartoe is in het najaar
van 2003 gestart met het opstellen van een “landschapsontwikkelingsplan
Noord Groningen”. Als eerste stap hierin is
een aantal deelstudies verricht. Naast de Identiteitsvisie
Damsterdiep, welke in juni 2004 is afgerond, zijn een
thematische en twee gebiedsmatige verkenningen opgesteld.
Dit betreft:
< Visie landschappelijke beplantingen Noord Groningen
< Landschapsplan Waddenkust
< Landschapsplan Weiwerd
De resultaten van deze drie deelstudies zijn in onderhavige nota
vastgelegd. Naast bovengenoemde verkenningen zullen in het
vervolgtraject nog twee ontwerpopgaven voor Noord-Groningen
worden uitgewerkt: de Fivel en Middag-Humsterland.
De deelstudies leveren bouwstenen aan voor het op te stellen
Landschapsontwikkelingsplan. In dit LOP worden de verschillende
deelopgaven samengebracht en geïntegreerd in een
uitvoeringsgerichte visie op het landschap van Noord-Groningen.
In het LOP zullen daartoe thema’s worden benoemd en
uitgewerkt in concrete acties en projecten.
Het Landschapsontwikkelingsplan zal meer zijn dan de som der
delen; het behelst een totaalvisie op het landschap van Noord-
Groningen waarbij de verschillende deelopgaven in hun
samenhang worden beschouwd. Dit betekent dat de hier
gepresenteerde voorstellen niet noodzakelijkerwijs straks ook
één op één in het LOP zijn terug te vinden. Voortschrijdend
inzicht en afstemming met andere ontwerpopgaven (bijvoorbeeld
op het gebied van water) kan leiden tot aanpassingen of
aanvullingen.
De verkenningen hebben als doel de ontwerpopgaven in beeld te
brengen en oplossingsrichtingen te formuleren. Ze hebben
daarmee het karakter van tussenrapportage; de eerste stap
richting een Landschapsontwikkelingsplan voor Noord-Groningen.
1. INLEIDING
5

1.2 Verhouding tot overige plandocumenten.
Recent heeft de provincie Groningen samen met 8 Noord-
Groningse gemeenten en het waterschap Noorderzijlvest -
verenigd in de stuurgroep Noord- een uitwerking vastgesteld
van het Provinciaal Omgevingsplan, de gebiedsuitwerking Noord
geheten. Voor de uitvoering daarvan hebben de partijen in
februari 2004 een convenant gesloten. Aan de basis van de
gebiedsuitwerking Noord staat de notie dat het bijzondere
waardevolle landschap vertrekpunt moet zijn voor de vormgeving
en inpassing van nieuwe ontwikkelingen. De stuurgroep Noord
streeft niet naar een museumlandschap maar naar een
dynamisch, leefbaar Noord-Groningen met een landschap van
hoge kwaliteit. Omdat in de praktijk nieuwe ontwikkelingen vaak
afbreuk doen aan het landschap heeft de stuurgroep Noord het
Landschappelijk Raamwerk opgesteld. Dat geeft een
benadering om nieuwe ontwikkelingen zo uit te voeren dat het
landschap er op zijn minst niet minder van wordt, liefst beter.
Het Landschappelijk Raamwerk is nog niet uitvoeringsgericht.
Daarom heeft de stuurgroep Noord besloten na een
consultatieronde met bewoners en maatschappelijke organisaties
in juni 2003 om het Landschappelijk Raamwerk uit te werken tot
een Landschapsontwikkelingsplan (LOP). De uitgangspunten
voor dit LOP liggen vast in het POP, de gebiedsuitwerking Noord
en een aantal overige beleidsnota’s zoals de recent
geactualiseerde Regiovisie Groningen-Assen en de
stroomgebiedsvisie “Over leven met Water” (2002).
De drie thans gepresenteerde ontwerpopgaven vormen
uitwerkingen van de opgaven zoals die al in het Landschappelijk
Raamwerk waren benoemd. Daarmee vormt het LOP de
ontbrekende schakel tussen plannen en uitvoering.
1.3 Opbouw van het rapport
Hoofdstuk 2 schetst een beeld van het landschap van Noord
Groningen, van haar geschiedenis en van de huidige landschappelijke
opbouw. Deze informatie vormt de onderlegger voor de
drie ontwerpopgaven, welke in de hoofdstukken 3, 4 en 5 aan de
orde zijn. In hoofdstuk 3 staan de beplantingen in Noord
Groningen centraal. Op welke wijze kan men met beplanting de
karakteristieken van dit open landschap versterken? Waar zijn
Deze pagina: kaften van het POP, het landschappelijk raamwerk en
de gebiedsuitwerking Noord Groningen
Rechter pagina: collage van beelden waaruit het landschap van
Noord Groningen is opgebouwd.
beplantingen gewenst, waar niet, en aan welke voorwaarden
moeten die beplantingen voldoen? Hoofdstuk 4 geeft aan op
welke wijze men de agrarische schaalvergroting kan afstemmen
op de kwaliteiten van het landschap in de Waddenkust.
Hoofdstuk 5 betreft de polder Weiwerd, zonder twijfel het meest
verguisde landschap van Noord Groningen, terwijl dit landschap
over verborgen kwaliteiten beschikt. Het hoofdstuk brengt de
bijzondere kwaliteiten van dit gebied voor het voetlicht en
presenteert een aanpak waarmee dit gebied uit haar negatieve
spiraal zou kunnen worden verlost.

INLEIDING
7

Rijk aan relicten en contrasten...

2.1 INLEIDING
Noord Groningen kent een interessante verscheidenheid aan
landschapstypen. Op hoofdlijnen worden de volgende gebieden
onderscheiden:
< De Waddenkust
- Aandijkingen en inpolderingen
- Lauwersmeergebied
< Het Wierdenlandschap
- Oude kwelderrug
- Jonge kwelderrug
- Middag-Humsterland
- Woldstreek
- Weiwerd
< Het landschap van de oude stroomgeulen
- Reitdiep
- Fivel
- Land van Aagt
Binnen deze deelgebieden zijn kenmerkende landschapselementen
aanwezig, zoals wierden, maren, dijken, dobbe en
eendenkooien. Genoemde gebieden verschillen ruimtelijk sterk
van elkaar. Deze verschillen zijn terug te voeren op verschillen in
ondergrond en verschillen in occupatiegeschiedenis.
Paragraaf 2.2 geeft in het kort de wordingsgeschiedenis van
Noord Groningen weer. Paragraaf 2.3 deelt het landschap van
nu in op basis van een interpretatie van de geomorfologische
kaart en verricht veldwerk. Per landschapstype worden de
belangrijkste karakteristieken kort benoemd.
Kaartuitsnedes landschapselementen: dobbe, maar, eendenkooi.
2. KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
9

2.2 WORDINGSGESCHIEDENIS
Prehistorie
De geschiedenis van het Noord Groninger landschap begint
omstreeks het einde van de ijstijden, circa 10.000 jaar voor
Christus. Door het vochtige klimaat en het stijgen van de
zeespiegel ontstaat, achter een gesloten duinenrij, een
uitgestrekt veenmoeras. De afwatering van dit veenmoeras
vindt plaats via de riviertjes Fivel en Hunze (het huidige
Reitdiep).
1000 voor Christus.
Omstreeks 1000 jaar voor aanvang van onze jaartelling
ontwikkelt zich tussen de Fivel- en de Hunzeboezem een
kleikwelder, die aan de zeezijde wordt omringd door een hoger
gelegen kwelderwal. Deze kwelderwal wordt, evenals de hoge
oeverwallen langs de Fivel en Reitdiep, vanaf ongeveer 650 voor
Christus bewoond. Omdat deze gebieden bij hoge vloeden nog
regelmatig overstromen leggen de bewoners verhoogde
woonplaatsen aan. Deze opgeworpen heuvels zijn nog als
‘wierden’ in het landschap herkenbaar. Doordat de eerste
bewoning juist op de relatief smalle kwelderwal plaatsvindt
ontstaat een kenmerkende wierdenreeks.
Rond het begin van de jaartelling
Omstreeks het begin van de jaartelling ontstaat ter hoogte van
Usquert, onder invloed van het stromingspatroon aan de
noordoostzijde van de kwelderwal, een haakvormige strandwal
die zich geleidelijk in oostelijke richting ontwikkelt. Op deze
strandwal ontstaan later de dorpen Oldörp, Uithuizen en
Uithuizermeeden. In de luwte van deze strandwal vindt
opslibbing plaats. Doordat de opslibbing van west naar oost
verloopt, als gevolg van stromingspatronen in de Fivelboezem,
ontstaat een afwateringspatroon in dezelfde richting. Dit
verklaart dat alle oude maren hun oorsprong ergens op de oude
kleikwelder vinden en van daaruit in oostelijke richting afwateren.
Tussen de maren ontstaan, op de hogere delen van de kwelders,
de voorlopers van de huidige wegen, de ‘veedriften’.
Ontwikkeling van Noord Groningen in 5 schema’s.
Bron: het Groninger landschap

Vanaf het jaar 1000
Rond het einde van het eerste millennium wordt het gebied
gekerstend. Noord Groningen komt onder invloed van het
Christendom, de eerste monniken doen hun intrede. Een groot
aantal kloosterrestanten herinnert aan hun aanwezigheid (zoals
de voormalige kloosters te Usquert, Rottum, Warffum, Thesinge,
Wittewierum en Appingedam). Hiermee ontstaat de
organisatiestructuur die de voorwaarde vormt voor de
systematische ontginning van het land, een proces dat tot ver in
de 20 e eeuw zal voortduren. Het zijn dan ook zeer waarschijnlijk
de monniken die hebben zorg gedragen voor de aanleg van de
eerste dijk. Deze Oldiek, ofwel Oude dijk, is aangelegd in de
Fivelboezem. Omstreeks 1250 omsluit deze dijk Groningen aan
de waddenzijde (direct boven Warffum, Usquert en Uithuizen).
Ondanks de aanleg van deze dijk heeft de zee, via de maren
nog altijd invloed op het binnendijks gelegen gebied.
Vanaf de dertiende eeuw worden dijken aangelegd om
woonplaatsen en landbouwgebieden tegen overstroming te
beschermen. Daarnaast worden dijken aangelegd om opgeslibde
gebieden langs de noordkust van Groningen, rond de
Lauwerszee en aan weerszijden van het Reitdiep, in te dijken.
De kwelders groeien verder aan. Rond de uiterdijkselanden en
de meeden wordt eerst een lage zomerkade aangelegd, de
feitelijke bedijking vindt pas enkele eeuwen later plaats. De
middeleeuwse bedijkingsactiviteit eindigt met het afsluiten van
de Fivelboezem.
De Fivel mag nu dan een onbeduidend stroompje zijn, ten tijde
van de Middeleeuwen was het een machtig brede rivier, en
tevens belangrijke verbindingsweg. Aan de Fivel lagen de
belangrijkste kloostercomplexen en kastelen van het noorden.
Deze kloosters en kastelen moesten de plaatselijke bevolking
beschermen tegen plunderingen, bijvoorbeeld door de
noormannen, die over de Fivel en de Maren vanaf de Noordzee
het land binnen drongen.
Lange tijd verliep vrijwel al het transport over het water. Vrijwel
iedere kern lag aan een maar, en had zijn eigen haven. Langs
de maren liepen jaagpaden. Over de maren en diepen werd het
transport naar de stad Groningen verzorgd. Op de Grote Markt
kwamen de dorpen en hun producten samen.
18 e eeuw-heden
De ontwikkelingen in de Waddenkust hebben sinds de 18 e eeuw
een grote vaart genomen. Deze inpolderingsgeschiedenis wordt
beschreven in hoofdstuk 4.
KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
11

2.3 HET LANDSCHAP VAN NU
De rijkdom aan landschapstypen in Noord Groningen is op
verschillende manieren te typeren. Op het hoogste schaalniveau
is er onderscheid tussen het oude en het nieuwe land, waarbij
de Oldiek op de kwelderwal van Uithuizen de scheidslijn vormt.
Ten zuiden hiervan bevindt zich het oude land met kronkelende
maren en een overwegend onregelmatige verkavelingsstructuur.
Ten noorden van de Oldiek ligt het nieuwe land met een rechte,
noord-zuid gerichte verkaveling, ontstaan vanuit de
landaanwinning en het recht van opstrek.
In deze paragraaf wordt, op basis van een interpretatie van de
geomorfologische kaart en verricht veldwerk, deze hoofdindeling
verfijnd tot de volgende landschapstypen:
1. De Waddenkust, met de verbijzonderingen:
a) Aandijkingen en inpolderingen
b) Lauwersmeergebied
2. Het Wierdenlandschap, met de verbijzonderingen:
a) Oude kwelderrug
b) Jonge kwelderrug
c) Middag-Humsterland
d) De Woldstreek
e) Polder Weiwerd
3. Het landschap van de oude stroomgeulen, met de
verbijzonderingen:
a) Fivelboezem
b) Reitdiepdal
c) Het land van Aagt
Aandijkingen en inpolderingen
Lauwersmeergebied
Land van Aagt
Reitdiepdal
Middag-(Humsterland)
Woldstreek

Fivelboezem
Oude kwelderruggen
Jonge kwelderruggen
Polder Weiwerd
Schematische weergave van onderscheiden landschapstypen in Noord Groningen.
KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
13

De Waddenkust
Aandijkingen en inpolderingen
Het landschap van de Waddenkust is een weids en open
landschap, met een kenmerkende opeenvolging van dijken.
Lange, nagenoeg kaarsrechte dijken liggen parallel aan de
kustlijn en scheiden de verschillende perioden van
landaanwinning. Middels het recht van opstrek zijn veelal oude
zomerkaden opgehoogd tot nieuwe winterdijken, waarna het
achterliggende land is ingepolderd. Zo is de karakteristieke
reeks van dijken ontstaan, die in het Oldambt de slaper, de
dromer en de waker worden genoemd. Op enkele plaatsen vindt
men nog relicten van de oude dijklichamen
De Waddenkust is een agrarisch productielandschap in optima
forma. Alles in dit gebied heeft maat, dat geldt zowel de
polders, als de boerenbedrijven en de boerderijen zelf. Het
landschap kent hier een monumentale openheid. Binnen het
gebied liggen verschillende waardevolle kleine landschapselementen
zoals, dobben, eendenkooien, coupures. Buitendijks
liggen belangrijke natuurwaarden. Op de kwelders is de
vogelrichtlijn van toepassing.
Het Lauwersmeergebied
Het Lauwersmeergebied ligt aan de monding van het Reitdiepdal
en vormt een groot aaneengesloten natuurgebied met aan
de randen landbouwgebied. De natuurwaarde van het gebied is
groot en geniet dan ook een landelijk beschermde status. Op
enkele recreatiedorpen en de landbouw na is het gebied in
beheer bij Staatsbosbeheer en defensie. Het vissersdorp
Zoutkamp ligt op de overgang van het Reitdiep naar het
Lauwersmeer.
Bovenste rij afbeeldingen vlnr: gedeeltelijk vergraven dijk, informatiebord
over vogels en de rode baksteen als kleur van het noorden.
Onderste rij afbeeldingen vlnr: agrarisch productielandschap in optima
forma, de haven van Zoutkamp en het Lauwersmeergebied.

KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
15

Het Wierdenlandschap
Oude kwelderrug
De oude kwelderrug vormt het hoogste deel van het Wierdenlandschap.
Deze wordt gemarkeerd door de dorpskernen op de
rug en de monumentale boerderijen die op de overgang van de
rug naar het Waddenlandschap liggen. Van een afstand
verschaffen deze dorpssilhouetten het wierdenlandschap haar
karakteristiek aanzien.
Bij de wierden is er onderscheid in:
S Ronde wierden met een ringweg en ossengang, met aan
de voet een radiale verkaveling zoals Eenrum, Biessum of
Groot Maarslag.
S Hoekige wierden met een blokvormige verkaveling en
paden tussen de erven, zoals bijvoorbeeld Leens. Deze
liggen meestal op de smallere kwelderruggen.
Jonge kwelderrug
Op de jonge kwelderrug zijn de maten van de wierden minder
spectaculair dan op de oude kwelderrug. Het betreft hier
voornamelijk kleine en lage wierden waarop zich een of enkele
boerderijen hebben gevestigd. Deze wierden liggen verspreid
als groene eilanden in het open landschap. Voor het overige
wordt het landschap gekenmerkt door kronkelende maren, een
onregelmatige verkavelingsstructuur en verspreid liggende
waardevolle landschapselementen.
Middag - Humsterland
Het landschap van Middag - Humsterland vormt binnen het
wierdenlandschap een bijzonderheid. Middag en Humsterland
vormden vroeger een schiereiland respectievelijk in de monding
van de Hunze. Het gebied is al in de Middeleeuwen ontgonnen,
en sedertdien is het verkavelingspatroon nauwelijks veranderd.
Het verkavelingspatroon is hier dermate gaaf behouden dat het
gebied is voorgedragen om te worden opgenomen op de UNESCO
werelderfgoedlijst.
De Woldstreek
De Woldstreek vormt vanwege de afwijkende
ontginningsgeschiedenis een apart gebied binnen het Noord
Groningse landschap. De naamgeving duidt op het tijdperk waarin
het gebied was bedekt met een uitgestrekt moerasbos. Dit bos is
vanaf de randen naar binnen toe ontgonnen. De Wolddijk vormt
een ringdijk die is aangelegd om bescherming te bieden tegen het
water dat van alle kanten naar het gebied toestroomde.
De lage ligging maakt het gebied tot een van de natste delen
van Noord Groningen. Midden 19 e eeuw wordt het
landschapsbeeld van dit woudgebied dan ook beheerst door
meer dan 150 windmolens die langs de boezemkaden staan. Nu
vormt de zwaar beplante Wolddijk een krans om dit laag
gelegen open weideland, en wordt de openheid binnen de
Ringdijk verbijzonderd door de aanwezigheid van enkele
monumentaal beplante erven.
Polder Weiwerd
Ook polder Weiwerd vormt een verbijzondering binnen het
Wierdenlandschap. De reden hiervoor ligt in het spanningsveld
tussen enerzijds de oude structuurlijnen en anderzijds de
jonge, voornamelijk industriele ontwikkelingen. Dit
spanningsveld levert interessante contrasten op, zoals het beeld
van het kerkje van Heveskes tegen de achtergrond van de
chemische industrie van Delfzijl.
Bovenste rij afbeeldingen vlnr: zicht op kerk van wierdedorp en authentiek
verkavelingspatroon in Middag.
Onderste rij afbeeldingen vlnr: wierdedorp Saaksum en boerenerven als
groen eilanden in de open Woldstreek.

Het landschap van de oude stroomgeulen
Fivelboezem
De Fivelboezem vormt een apart landschapstype. Lange tijd
vormde dit een open inbraakgebied, waar de zee vrij spel had.
Hier werd het kenmerkende patroon van kwelderruggen en
maren doorbroken. Deze inbraak van de zee is in een aantal
fasen ingepolderd, waarbij telkens op ruime afstand voor de
oude dijk een nieuwe dijk is aangelegd. Hierdoor ontstond een
ritmiek van lange, kaarsrechte dijken. Later zijn de dijken
afgegraven, maar de lange rechte wegen herinneren nog aan dit
patroon. De Fivelboezem vormt nog altijd een meer open
landschap.
Het Reitdiepdal
Het Reitdiepdal vormt het voormalige stroomdal van de Hunze
en wordt omsloten door oude zeedijken. Doordat de loop van de
Hunze zich herhaaldelijk heeft verlegd is een tamelijk breed en
open stroomdallandschap ontstaan met een fijnmazig mozaïek
van verlaten stroomdraden, oude meanderbochten en voormalige
oeverwallen. Het Reitdiepdal wordt recreatief gewaardeerd,
vanuit de stad Groningen wordt het gebied intensief bezocht om
te wandelen of te fietsen.
Het land van Aagt
Ook het Land van Aagt vormt een oud inbraakgebied van de
zee, waarmee het kenmerkende patroon van kwelderruggen en
maren wordt doorbroken. Nog altijd wordt het Land van Aagt
gekenmerkt door openheid.
Deze pagina: fysisch geografische kaartuitsnede van het inbraakgebied
het Land van Aagt.
Rechter pagina, bovenste rij afbeeldingen vlnr: het Fivelboezem en een
nevengeul in het Reitdiepdal.
Onderste rij afbeeldingen vlnr: kaartfragment van middeleeuwse
bedijkingen in het Fivelboezem en oude meanders langs de voormalige
loop van de Hunze.

KENSCHETS VAN HET LANDSCHAP
19

Het verschil tussen open en kaal...

3.1 INLEIDING
Introductie
Het landschap van Noord Groningen is vooral een open
landschap. Weids en stoer. Juist in open landschappen zijn de
aanwezige beplantingen van bijzondere betekenis. Zij maken
het verschil tussen een ‘open’ landschap en een ‘kaal’
landschap, tussen soberheid en armoede.
Wegbeplantingen zorgen voor contrast tussen beslotenheid en
openheid. Vanuit de intimiteit van de beplante weg ziet men uit
over het open polderland. De bomen langs de weg bieden het
zicht op de openheid een voorgrond, en geven het perspectief
daarmee diepte, gelijk de zuilen van een kloostergang.
Beplante boerenerven vormen in die openheid weldadige groene
eilanden, omspoeld door ruimte. Zij geven ‘maat’ aan de
openheid, en vormen refugia voor mens en dier.
Beplantingen kunnen verborgen structuren, zoals verschillen in
de bodem of verschillen in ontginningsgeschiedenis, zichtbaar
maken. Zij kunnen landschappen een eigen sfeer en ‘couleur
locale’ verschaffen en daarmee belangrijk bijdragen aan de
eigen ruimtelijke identiteit.
In het open landschap ‘tekenen’ beplantingen als het ware de
horizon. Denk aan de monumentale beplanting langs wegen en
dijken, of aan het zwaar geboomte in de oude dorpskernen.
Tegelijkertijd kan men constateren dat de kwaliteit van de
beplantingen onder druk staat. Iepziekte en essensterven
hebben ook in Noord Groningen hun tol geëist.
Wegverbredingen maken dat er steeds minder ruimte rest voor
een vitale wegbeplanting. Het resultaat is een fragmentatie van
de groenstructuur. Waar eens monumentale lanen het
landschapsbeeld bepaalden, staan nu verspreid nog enkele
solitairen langs de weg, verloren in de ruimte.
Boeren hebben vaak niet meer de middelen, de tijd of de
interesse voor erfbeplanting, waardoor ook de erfbeplantingen
aan kracht inboeten. Daarentegen verschijnen er steeds meer
beplantingen die afbreuk doen aan de ruimtelijke kwaliteit van
het landschap. In de drang om de recreatieve
uitloopmogelijkheden te vergroten of ontwikkelingen ‘in te
passen’ of aan het oog te onttrekken ontstaan beplantingen die:
3. BEPLANTINGSPLAN
21

de zo gewaardeerde openheid van het landschap
aantasten,
< niet passen bij de maat en schaal van het landschap,
< afbreuk doen aan de leesbaarheid van het landschap.
Beplantingen kunnen een enorme kwaliteit aan het landschap
toevoegen. Maar verkeerd toegepast kunnen zij evenzeer
afbreuk doen aan de landschappelijke kwaliteit.
Het landschap van Noord Groningen is als een schilderij uit de
Gouden Eeuw. Het herkrijgt haar glans wanneer het weer eens
grondig wordt schoongemaakt. Plots herkent men in het schilderij
weer tekening en nuances, die onder de grauwsluier zoek
waren geraakt, onzichtbaar waren geworden. Wellicht moet ook
het landschap van Noord Groningen soms wel worden ontdaan
van haar groensluier, opdat het beeld weer helder, de nuance
weer zichtbaar wordt.
Opgave
Opgave bij het beplantingsplan Noord Groningen is een uitvoeringsgerichte
visie te ontwikkelen op hoe om te gaan met
beplantingen in een landschap dat haar kracht mede aan haar
openheid ontleent. Het beplantingsplan Noord Groningen wil
spelregels formuleren over hoe om te gaan met beplantingen.
Daarbij zijn vragen aan de orde als “hoe kunnen we beplantingen
herstellen?”, maar ook “hoe gaan we om met beplantingen
die structuren verstoren, die de eigenheid van het landschap
geweld aan doen?”
Kanttekening
Het beplantingsplan Noord Groningen formuleert spelregels over
hoe om te gaan met beplantingen. Het reikt, op het
schaalniveau van Noord Groningen, keuzes op hoofdlijnen aan.
De daadwerkelijke uitwerking van beplantingsplan tot concreet
uitvoeringsplan vereist maatwerk. Dit maatwerk, waarbij
gedetailleerd wordt bepaald waar beplanting wenselijk is, en in
welk sortiment, en waar niet, zal plaatsvinden in
vervolguitwerking. Bij die vertaling van de thans aangereikte
hoofdlijnen naar concrete maatregelen zal meer in detail naar
de kenmerken van de plek moeten worden gekeken. De thans
aangereikte structuur draagt primair zorg voor samenhang
tussen de toekomstige deeluitwerkingen.

3.2 UITGANGSPUNTEN
Versterken van de karakteristiek van het open landschap.
Het landschap van Noord Groningen is bovenal een open
landschap. Beplantingen maken hier het verschil tussen ‘open’
en ‘kaal’. Openheid is een kwaliteit, maar dit mag niet omslaan
in een kaal landschap. Insteek bij het beplantingsplan is het
versterken van de karakteristiek van het open landschap.
Versterken onderscheid in landschapstypen
Beplantingen kunnen verborgen verschillen in het landschap
zichtbaar maken. Het gaat hierbij om verschillen in bodemopbouw
en occupatiegeschiedenis. Het beplantingsplan hanteert de
verschillende landschapstypen als onderlegger. De volgende
landschapstypen zijn onderscheiden:
< De Waddenkust
- Aandijkingen en inpolderingen
- Lauwersmeergebied
< Het Wierdenlandschap
- Oude kwelderrug
- Jonge kwelderrug
- Middag-Humsterland
- Woldstreek
- Weiwerd
< Het landschap van de oude stroomgeulen
- Reitdiep
- Fivel
- Land van Aagt
Deze landschapstypen verschillen in bodemopbouw, landbouwkundig
gebruik, bebouwingsdichtheid en mate van openheid.
Het gaat niet alleen om verschillen binnen het hoofdtype, zoals
bijvoorbeeld tussen de Wadden- en Wierdenlandschap, maar
ook en soms juist om de verschillen tussen bijvoorbeeld de
Oude en Jonge kwelderrug in het Wierdenlandschap.
Boven: links wegbeplantingen als kwaliteit, rechts als knelpunt.
Onder: links erfbeplanting als kwaliteit, rechts als knelpunt.
BEPLANTINGSPLAN
23

Voor het zorgvuldig omgaan met beplantingen zijn de verschillen
in mate van openheid het meest bepalend. De Waddenkust vormt
het meest open en het Wierdenlandschap, in het bijzonder de
oude kwelderrug, relatief het meest besloten landschap.
Wanneer men echter de kaart met de huidige beplantingen over
de kaart met de landschapstypen legt, dan blijkt een sterke
nivellering. Het onderscheid tussen de verschillende
landschapstypen vervaagt. De Waddenkust manifesteert zich
weliswaar nog altijd als het meest open landschap, maar het
onderscheid tussen de Woldstreek en de jonge kwelderrug in
het Wierdenlandschap is nauwelijks meer herkenbaar. Het
Reitdiep toont zich nog als een open stroomdal; de voormalige
Fivelboezem raakt echter ruimtelijk verdicht.
Links: de landschapstypen van Noord Groningen ingedeeld op basis van de relatieve openheid. Hoe groter het vierkant,
hoe groter de openheid binnen het landschapstype.
Rechts: Huidige beplantingen geprojecteerd over de landschapstypen van Noord Groningen.

BEPLANTINGSPLAN
25

Het is de ambitie om met het beplantingsplan, vanuit de generale
karakteristiek van een open landschap, het onderscheid tussen
de verschillende landschapstypen te versterken.
Hiertoe wordt ingezet op de ontwikkeling van de volgende 6
thema’s:
1. Wegbeplantingen
2. Grote groenprojecten
3. Beplanting bij dorpen
4. Erfbeplantingen
5. Bijzondere beplantingen (borgen, begraafplaatsen,
Wolddijk, Stadsweg, bakenbomen)
6. Beplantingen langs waterlopen (maren, diepen, kanalen)
In het vervolg wordt per thema een benaderingswijze
ontwikkeld, wordt aangegeven hoe structuren en elementen
door beplantingen kunnen worden versterkt.

Boven: het totale beplantingsplan Noord Groningen opgebouwd uit 6
thema’s, samengevoegd in een kaart.
1. Wegbeplantingen
2. Grote groengebieden
3. Beplantingen bij dorpen
4. Erfbeplantingen
5. Bijzondere beplantingen
6. Beplantingen langs
watergangen
BEPLANTINGSPLAN
27

3.3 WEGBEPLANTINGEN
Eenduidigheid
De kracht van de oude wegbeplantingen is dat zij een
verbindingslijn van het begin tot het eind van een eenduidige
beplanting voorzien. Eenduidig in de zin van 1 soort, 1 leeftijd,
1 habitus. Dit verschaft deze beplantingen een ijzersterke
ritmiek, vergelijkbaar met de zuilen van een kloostergalerij, en
een welhaast ongekende monumentaliteit.
Wie nu door het landschap van Noord Groningen gaat, wordt
vooral geconfronteerd met een verbrokkelde groenstructuur. Als
gevolg van ouderdom en ziekten zijn grote gaten in de
wegbeplantingen geslagen. Van het sterke gebit van weleer
resten nu nog slechts enkele tanden. Door Provincie, gemeenten
en wegbeheerders wordt wel geïnvesteerd in wegbeplantingen,
getuigen de vele nieuwe aanplantingen, maar het lijkt of men
angst heeft voor de grote lijnen. Het is alsof men in plaats van
het ‘gebit’ juist de ‘tanden’, als eindfase van een proces van
verval, als referentie verkiest. In plaats van de gehele lijn, van
begin tot eind, van een eenduidige beplanting te voorzien
worden verspreid korte rijen, vaak afgewisseld met struweelbeplanting,
aangeplant, als morse-tekens in het landschap.
Insteek van het beplantingsplan is dat men bij wegbeplantingen
durft te kiezen. Helemaal of helemaal niet beplanten.
Inzetten op een krachtig groen raamwerk
Het zijn vooral de wegbeplantingen en in mindere mate de
beplantingen langs waterlopen (zie 3.8) die een krachtig groen
raamwerk vormen. Binnen dit raamwerk hebben de overige
beplantingsthema’s een meer eigenstandige plek.
Onbeplante wegen
Om het onderscheid in landschapstypen te versterken worden
niet in alle landschapstypen de wegen beplant. Hierdoor
ontstaat weer verschil tussen ‘weidse landschappen’ en meer
besloten landschappen. In de volgende landschapstypen zijn de
wegen bij voorkeur niet beplant
< De aandijkingen en inpolderingen van de Waddenkust
< De Woldstreek binnen het Wierdenlandschap
< Het Reitdiepdal, de Fivelboezem en het land van Aagt

Boven: wegbeplantingen onderverdeeld in 3 niveaus.
Rechts, boven: restant van beplantingen langs een oude weg door het
landschap; onder: ontbreken van een eenduidig beplantingsbeeld.
BEPLANTINGSPLAN
29

(met uitzondering van de oude verbindingsweg Wehe den
Hoorn - Mensingeweer) binnen het landschap van de oude
stroomgeulen.
De Woldstreek
In het geval van de Woldstreek ontbreekt een eenduidige
cultuurhistorische referentie waar het de beplantingen betreft.
Zoals de naam al aangeeft is het van oorsprong een bosgebied.
In de Middeleeuwen is deze laagte omdijkt, en vanaf de Wolddijk
naar het midden toe ontgonnen. Midden 19 e eeuw is het
een uitzonderlijk open landschap, waar het landschapsbeeld
wordt bepaald door de meer dan 150 windmolens die nodig zijn
om dit laaggelegen gebied droog te malen. Nu vormt de zwaar
beplante Wolddijk een krans om dit laag gelegen open weideland,
en wordt de openheid binnen de Wolddijk verbijzonderd
door de aanwezigheid van monumentaal beplante erven. Voor
de Woldstreek is gekozen voor het versterken van de beplanting
rond de dijk (zie ook 3.7), waarbij het overige gebied zo open
mogelijk wordt gehouden. De openheid krijgt extra cachet door
het stimuleren van erfbeplantingen (zie 3.6)
Fivelboezem
In geval van de Fivelboezem gold een afweging. Lange tijd
vormde dit een inbraakgebied van de zee, waarbij het patroon
van de kwelderruggen werd doorbroken. De Fivelboezem is in
een aantal fasen ingepolderd, waarbij telkens op ruime afstand
voor de oude dijk een nieuwe dijk is aangelegd. Hierdoor
ontstond een ritmiek van lange, kaarsrechte dijken. Later zijn
de oude dijken afgegraven. De lange rechte wegen herinneren
nog aan dit patroon. Het was denkbaar om er voor te kiezen
deze ritmiek zichtbaar te maken door deze lange wegen op een
afwijkende manier te beplanten, bijvoorbeeld als transparante
populieren-lanen. Deze ritmiek van transparante schermen zou
tot een herkenbaar en ongetwijfeld ongemeen fraai
landschapsbeeld leiden. Anderzijds zou hiermee de maat van
het landschap worden genivelleerd. Vanuit de doelstelling van
behoud van de openheid is er voor gekozen de wegen binnen
het gebied van de Fivelboezem niet te beplanten. Daarmee
wordt het meest herkenbaar dat dit een inbraakgebied betreft
waarmee het patroon van kwelderruggen is onderbroken.
Weg door de Woldstreek
Beplant erf in de Fivelboezem

Monumentale wegbeplanting langs hoofd-kwelderrug (niveau 1)
Beplanting langs belangrijke structuurlijn (niveau 2 )
Beplanten wegen
Het wierdenlandschap onderscheid zich van de omliggende
‘weidse’ landschapen door haar relatief ‘besloten’ karakter. Er
wordt beplanting voorgesteld langs de volgende wegen:
1. Wegen die over de twee belangrijkste kwelderruggen voeren:
S de kwelderrug van Groningen naar Roodeschool
S de kwelderrug die daar min of meer haaks op staat van
Baflo naar Ulrum
2. Wegen over de kleinere oude kwelderruggen.
3. Voor de overige wegen is de keuze om deze in hun geheel
wel, of in hun geheel niet te beplanten. Deze keuze zal
worden ingegeven door de kwaliteit en kwantiteit van de
beplantingen die reeds aanwezig zijn; fraaie beplantingen
langs wegen blijven behouden en worden zonodig versterkt,
onbeplante wegen laat men in eerste instantie ongemoeid
Verschil in hiërarchie
Er wordt een verschil in hiërarchie bepleit. Langs de wegen over
de hoofd-kwelderruggen wordt een zwaardere beplantingsvorm
nagestreefd dan langs de overige kwelderruggen.
Niveau 1: hoofdstructuur
Dit betreft met name de doorgaande historische verbindingen
over de oude kwelderruggen. Het aanzetten van deze lijnen door
middel van monumentale wegbeplanting draagt bij aan de
markering van de hoge rand van de kwelderrug en versterkt het
contrast tussen de openheid van het Reitdiep/Fivelboezem/
Waddenkust en het Wierdenlandschap. Soms vallen historische
verbinding en nieuwe N-weg vrijwel samen op de kwelderruggen;
soms parallel en volgt de N-weg een tracé buiten de dorpen
om. Beide wegen worden beplant, dit versterkt het effect van de
kwelderrug. Het onderscheid tussen beiden (bijvoorbeeld in
sortiment) is hierbij aandachtspunt.
Niveau 2: belangrijke structuurlijnen
Dit betreft vooral de kleinere kwelderruggen. Het gaat hierbij om:
- Het markeren van de randen; het aanzetten van wegbeplantingen
langs de rand van het Wierdenlandschap;
overgang naar het Reitdiep, land van Aagt en Fivelboezem.
- Het versterken van de interne structuur.
BEPLANTINGSPLAN
31

Niveau 3: ondersteunende lijnen
Onder deze categorie vallen wegbeplantingen die mogelijk bij
kunnen dragen aan het versterken van het groen raamwerk,
maar daartoe niet essentieel zijn. Reeds fraai beplante wegen
blijven gehandhaafd en worden zo nodig versterkt (beplanten
van begin tot eind). Voor nieuwe aanplant zijn dit geen
prioritaire gebieden. Specifieke lokale motieven zoals de
historische betekenis van een weg, een bijzonderheid is de
geomorfologische ondergrond of het reeds bestaande
landschapsbeeld kunnen een aanleiding vormen om een weg te
beplanten. In elk geval is maatwerk vereist en moet de
beplanting geen afbreuk doen aan de zo gewenste openheid.
Per wegvak moet bekeken worden of beplanting bijdraagt aan
het vergroten van de leesbaarheid van het landschap
Uitvoeringsaspecten
Probleem bij de wegbeplantingen, met name langs de oude
wegen, is dat hiertoe de benodigde ruimte veelal nauwelijks
meer voorhanden is. Door wegverbreding zijn de bermen sterk
versmald, hetgeen de groeiplaats niet ten goede komt.
Daarnaast worden bermen niet zelden intensief benut voor het
leggen van kabels en leidingen. Er is een aantal mogelijkheden,
die van geval tot geval in overweging moeten worden genomen:
1. Het versmallen van de weg, bijvoorbeeld door het instellen
van 1 richtingsverkeer, of toepassen van passeerstroken;
2. Het verbreden van de bermen, waarbij bijvoorbeeld een vrij
liggend fietspad kan worden gerealiseerd. Bij deze
oplossing, die onder meer in Middag is toegepast,
verandert het profiel beperkt.
3. Het aanbrengen van beplanting aan de overzijde van de
sloot. Hiermee verandert het ruimtelijk beeld van het profiel
ingrijpend en moet met tal van grondeigenaren en
gebruikers tot overeenstemming worden gekomen;
4. De aanleg van een geheel nieuwe weg, teneinde de oude
weg ‘vrij te spelen’.
Oorspronkelijk wegprofiel
Optie 1: wegversmalling, 1 richtingsverkeer, passeerstroken
Optie 2: verbreden bermen, realisatie vrijliggend fietspad
Optie 3: beplanting aan overzijde van de sloot
Optie 4: aanleg geheel nieuwe weg, oude weg komt vrij

Beeld van uitgangssituatie waarbij het wegprofiel verbreed is
Optie 3: verbreden berm waarbij vrijliggend fietspad is gerealiseerd
Reduceren beplantingen
Zoals gezegd, beplantingen kunnen een enorme kwaliteit aan het
landschap toevoegen, maar verkeerd toegepast kunnen zij
evenzeer afbreuk doen aan de landschappelijke kwaliteit.
Geadviseerd wordt de nieuwe N46 zoveel mogelijk als een open
structuurlijn in het landschap te behandelen. Aan deze weg is,
vooral bij kruisingen en viaducten, relatief veel beplanting
aanwezig. Dat hangt deels samen met het aspect veiligheid.
Toch doen deze beplantingen afbreuk aan de openheid en de
leesbaarheid van het landschap. Viaducten doemen nu als forse
boscomplexen in het open landschap op, en suggereren van
afstand eerder de nadering van een recreatiegebied of een
landgoed dan van een kruispunt. Voorgesteld wordt om, met in
acht name van het veiligheidsaspect, te onderzoeken wat de
mogelijkheden zijn deze beplantingen meer transparant te maken
of op termijn te verwijderen.
Zwaar beplant knooppunt aan N-weg
BEPLANTINGSPLAN
33

3.4 GROTE GROENGEBIEDEN
Teloorgang openbaarheid van het landelijk gebied.
Begin negentiende eeuw was het landschap van Noord Groningen
een openbaar toegankelijk landschap. Het landelijk gebied was
intensief ontsloten middels veedriften, kerkepaden en stenen
paden. Die vormden ‘Swiebertjes-paden’ door het landschap,
waar men kon land-lopen.
In de na-oorlogse periode zijn veel van deze paden ‘in cultuur
gebracht’, letterlijk bij het korenveld of het veld met pootaardappels
getrokken. Daarmee is de toegankelijkheid van het
landelijk gebied voor de burger gereduceerd. Het landelijk gebied
ging in figuurlijke zin ‘op-slot’. Dat is eens te meer te betreuren,
nu blijkt dat de rol van het landelijk gebied zich steeds meer
ontwikkelt van productiegebied, via uitloopgebied tot
gebruiksgebied. Wil het deze twee laatste rollen kunnen
vervullen, dan moet het landelijk gebied tenminste ‘ont-sloten’
worden.

Boven: de 3 grote groengebieden, vlnr Natuurgroen Lauwersmeergebied,
Stedelijk groen Groningen, Stedelijk groen Eemsmond.
Linker pagina: ontsluiting van het landelijk gebied middels ‘Swiebertjespaden’.
In de na-oorlogse periode is wel gepoogd om aan die uitloopfunctie
van het landelijk gebied, als tegenhanger van het
stedelijk gebied, tegemoet te komen, maar daarbij is tegelijkertijd
een ontkoppeling met het agrarisch gebied tot stand
gebracht. In het kader van de ruilverkaveling zijn bij dorpen de
zogenaamde ‘dorpsbosjes’ aangeplant, waar de burger kon
wandelen. Verspreid over het Groninger landschap ontstonden
groene vlekken. Bossen die in maat en schaal niet passen bij
het Groninger land, en afbreuk doen aan de kenmerkende
openheid van dit gebied. Overwogen moet worden of het niet
beter is afscheid te nemen van deze ruimtelijke dwaling. In
plaats van overal een dorpsbos verdient het aanbeveling te
streven naar:
< een concentratie van enkele grote groen-projecten,
passend bij de maat en schaal van het landschap en / of
passend bij de maat en schaal van de ontwikkelingen in
het landschap;
< een verbeterde recreatieve ontsluiting van het landelijk
gebied, opdat men in Noord Groningen niet alleen kan
‘wad-lopen’ maar ook weer kan ‘land-lopen’.
< het door-ontwikkelen van bestaande dorpsbossen, hierop
wordt nader ingegaan in paragraaf 3.5.
Visie
De volgende Grote Groengebieden worden onderscheiden:
1. Natuurgroen Lauwersmeergebied
2. Stedelijk groen Groningen
3. Stedelijk groen Eemsmond (Appingedam / Delfzijl /
Eemshaven).
Ad 1 Natuurgroen Lauwersmeer
Dit betreft een uitgestrekt gebied dat wordt gekenmerkt door
een afwisseling van open water, kreken, open riet- en
moeraslanden, struweel en bos. Het gebied is vanwege haar
natuurwaarden aangeduid als Nationaal Park. Inmiddels heeft het
gebied zich, mede door de aanleg van een bungalow-park,
ontwikkeld tot een belangrijk toeristisch gebied. De schaal van
het gebied leent zich voor de ontwikkeling van ‘struinnatuur’,
waar de ontwikkeling van natuur en recreatie hand in hand gaan.
Voorgesteld wordt hier robuuste natuur te ontwikkelen; natuur
BEPLANTINGSPLAN
35

‘die tegen een stootje kan’. Hier treft de recreant een essentieel
andere recreatieomgeving. In plaats van een aangeharkt
recreatiegebied treft hij natuur die uitnodigt om van de
gebaande paden af te wijken, om zelf het gebied te gaan
verkennen. Hier treedt men een essentieel andere wereld
binnen dan men gewend is, met een ander soort van ordening
dan men gewoon is. Hier kan men dwalen, bijna verdwalen,
waant men zich ver van de hectiek van de stad verwijderd.
Eenvoudige knuppelpaden ontsluiten de natste delen, aan de
oevers van de kreken kan men vlotten bouwen en vogels
bekijken.
Middels een zonering kan men een diversiteit in
gebruiksintensiteit bewerkstelligen, waarbij de randen van het
gebied het meest intensief worden gebruikt, en het centrale
deel een extensiever gebruik kent. Maar ook in het centrale deel
gaat het om natuur die door mensen gebruikt, beleefd en
genoten kan worden.
Bovenstaande ideëen kunnen worden uitgewerkt in het kader van
het inrichtings- en beheersplan voor het nationale park
Lauwersmeer.
Ad 2 Stedelijk groen Groningen
Rond de stad Groningen is een aantal recreatie- en
natuurgebieden aangelegd. Tezamen met het landelijk gebied
vormen zij een overgangsgebied van ‘stad’ naar zuiver landelijk
gebied. Dergelijke overgangsgebieden kunnen worden uitgebouwd
tot attractieve uitloopgebieden waar open weidelandschappen
worden afgewisseld met bos- en natuurgebieden van formaat.
Willen deze gebieden een succes worden dan moet aan een
aantal voorwaarden worden voldaan:
< Er moet sprake zijn van een sterke onderlinge samenhang
tussen de verschillende elementen waaruit het gebied is
opgebouwd, het geheel moet meer zijn dan de som der
delen.
< Er moet sprake zijn van afwisseling tussen openheid en
beslotenheid,
< Het gebied moet beschikken over interessante doorzichten,
met lange en korte zichtlijnen
Rechts: referentiebeelden Natuurgroen Lauwersmeergebied.

Er moet een goede recreatieve routestructuur zijn die de
verschillende elementen met elkaar koppelt en die vanuit de
stad tot ver in het landelijk gebied reikt.
Dit komt grotendeels overeen met het huidige beleid van de
gemeente Groningen en de door hun gevolgde aanpak voor het
recreatiegebied Kardinge aan de oostkant van de stad.
Ad 3 Stedelijk groen Eemsmond, Polder Weiwerd
Polder Weiwerd is een bijzonder geval. In het Landschappelijk
Raamwerk worden vooral de negatieve kanten benadrukt.
Daarmee dreigt het gebied verder in een negatieve spiraal te
worden gedrukt. Men kan de polder Weiwerd ook zien als een van
de boeiendste Groninger landschappen, waar oude structuren en
nieuwe ontwikkelingen tot fascinerende contrasten leiden.
In de polder Weiwerd zijn de afgelopen decennia tal van
ontwikkelingen, waarvoor elders geen plaats meer was, geland,
van crossterrein tot stortplaats, van baggerdepot tot
rioolzuivering. Het negatieve imago van Weiwerd is hier
ongetwijfeld mede debet aan. Vanuit de gedachte dat hier een
blind paard nog geen schade kan aanrichten heeft Weiwerd zich
ontwikkeld tot ‘grabbelton van Groningen’.
Daarnaast is in de polder de afgelopen twintig jaar zo’n 500 ha
bos aangeplant. Dit hangt samen met de onzekere
landbouwkundige positie. Er is veelvuldig gebruik gemaakt van
stimuleringsregeling snelgroeiend bos, braakregeling etc. Dit bos
heeft zich caleidoscopisch over het gebied verspreid. Er is geen
structuur in te onderkennen, en dat is jammer, omdat het
Landschappelijk Raamwerk vooral benadrukt dat Weiwerd een
structuurarm landschap is. De inzet van die 500 ha was, in
retrospectie, een middel geweest om deze structuur te
ontwikkelen, in plaats van bij te dragen aan een verdere
ruimtelijke fragmentatie.
In hoofdstuk 5 wordt voor Weiwerd een herstructurering
voorgesteld. Bestaande groenelementen worden ‘hergroepeerd’
tot een structuur waarbinnen zich tal van ontwikkelingen
kunnen settelen.
Links: referentiebeelden Stedelijkgroen Groningen en Eemsmond.
BEPLANTINGSPLAN
37

3.5 BEPLANTINGEN BIJ DORPEN
Introductie
Belangrijke kwaliteit van het Noord Groninger landschap is het
contrast in maatvoering. Naast weidsheid is er intimiteit, naast
de grote structuren zijn er de kleine details.
In het uitgestrekte Groninger land liggen de dorpen als kleine
enclaves, van een essentieel andere maat en schaal dan het
aanliggend landschap. Hier vindt men de menselijke schaal en
geborgenheid. Beplanting en bebouwing vormen samen veelal
prachtige dorpssilhouetten, die van verre zichtbaar zijn in het
open landschap. De torenspits die uitpriemt boven het
monumentale geboomte vormt een van de iconen van het
Groninger landschap.
Optuigen van het dorpssilhouet
Nieuwe dorpsuitbreidingen en recente dorpsbossen doen veelal
afbreuk aan het karakter van het dorpssilhouet. Het
beplantingsplan stelt voor om de kwaliteiten van het
dorpssilhouet te versterken middels:
< Het versterken van het monumentale geboomte in de kern.
< Het beplanten van de ‘poorten’ tot het dorp; de
belangrijkste toegangswegen.
< Het verwijderen danwel transformeren van de
dorpsbossen
< Het vormgeven van de nieuwe dorpsranden
Versterken monumentaal geboomte in de kern
In de beschutting van de dorpskern is vaak nog een
monumentale beplanting aanwezig. Deze tekenen letterlijk het
dorpssilhouet. Voorgesteld wordt om het geboomte verder aan te
vullen, ook met het oog op toekomst; beplanting heeft pas over
zo’n 50 tot 100 jaar een monumentaal karakter.
Het beplanten van de ‘poorten’ van het dorp
Om het onderscheid in maat en schaal tussen ‘dorp’ en
‘ommeland’ te versterken wordt voorgesteld om de entrees tot
het dorp als ‘poorten’ te ontwikkelen. De uitvalswegen van het
dorp worden daartoe over enige honderden meters beplant.

Boven: dorpen waarop beplantingen van toepassing zijn.
Rechts: 6 topkaartfragmenten van huidige dorpen met dorpsbossen.
Transformatie van dorpsbossen
Veel dorpen hebben nog een prachtig dorpsgezicht. Soms gaan
ze echter schuil achter recent aangelegde dorpsbossen. Niet
alleen wordt door deze bossen het zicht op het dorp ontnomen,
ook de historisch-functionele relatie wordt verstoord. De kern
wordt als het ware losgesneden van het agrarisch achterland,
daar waar zij historisch een twee-eenheid vormen.
Voorgesteld wordt het ruimtelijk beeld en het gebruik van de
dorpsbosjes te heroverwegen. Daar waar zij een ongewenste
ruimtelijk scheiding tussen dorp en dorpsgebied teweeg brengen
wordt bepleit deze bossen transparanter te maken (evt.
gedeeltelijk te verwijderen), en zichtlijnen te ontwikkelen die de
samenhang tussen dorpskern en dorps-gebied herstellen.
Veel dorpsbossen kennen een eenzijdige samenstelling, met een
groot aandeel snelgroeiende soorten, en een beperkt gebruik.
Hierdoor zijn zij maar beperkt interessant. Tegelijkertijd bieden
zij, nu veel van deze bossen tot wasdom zijn gekomen, wel een
beschut milieu. Dit voegt een kwaliteit toe. Bezien moet worden
wat de mogelijkheden zijn deze bossen zodanig door te ontwikkelen
dat zij ruimtelijk en functioneel interessanter worden,
bijvoorbeeld door er programma aan toe te voegen (wonen in
lage dichtheid, golfbaan, begraafpark). In die zin kunnen deze
bossen in beginsel een aantrekkelijk casco vormen waarbinnen
BEPLANTINGSPLAN
39

een tweede generatie ontwikkeling denkbaar is. De omvorming
van het dorpsbos van Ten Boer tot een begraafbos is hiervan
een voorbeeld.
Vormgeving van de nieuwe dorpsrand
Een deel van de dorpen is recentelijk sterk uitgegroeid, waarbij
de nieuwe wijken nauwelijks een samenhang vertonen met de
oude kern. De locatie is veelal niet bepaald op basis van een
analyse van hoe de structuur van het dorp is opgebouwd en hoe
daar op kan worden ingespeeld, maar lijkt veeleer ingegeven door
de beschikbaarheid cq de verwerfbaarheid van gronden.
Hierdoor tonen deze wijken zich als wonderlijke uitstulpingen aan
een historisch gegroeid dorp. Daarbij reageren deze
nieuwbouwwijken in hun interne structuur nauwelijks op de
kenmerken van de plek. Kenmerken als kavelrichting, ritmiek,
aanwezigheid van elementen als sloten of houtsingels worden in
het stedenbouwkundig plan niet opgenomen. Hierdoor ontstaan
anonieme wijken, die feitelijk overal hadden kunnen liggen.
De opgave kan nooit beperkt blijven tot het bouwen van
woningen. De opgave is een woonomgeving te ontwikkelen, waar
woningen deel van uitmaken. De vraag van de ontwikkelaar
“hoeveel woningen kan ik hier bouwen” dient dan ook gepareerd
te worden met de wedervraag “hoeveel woonomgeving denkt u
hier te kunnen ontwikkelen?” Dit impliceert dat naast woningen
ook groen moet worden ontwikkeld.
Helling van wierde
Zowel de locatiekeuze van de nieuwe uitbreidingswijken als de
stedenbouwkundige uitwerking van de wijk dient gebaseerd te
zijn op een heldere analyse van de structuur van het dorp.
Bij de ontwikkeling van een nieuwe wijk behoeft de overgang
naar het landelijk gebied bijzondere aandacht. Met de
ontwikkeling van de nieuwe wijk moet de overgang dorpaanliggend
landelijk gebied opnieuw worden gedefinieerd.
Anders dan in de oude kern zijn de woningen in de uitbreiding
geen familie van elkaar en is er geen samenhang in dakvorm,
maat- en schaal, materiaalgebruik, nokrichting of oriëntatie.
Waar de historisch bebouwingsrand van het landschap uit gezien
vaak rust, ingetogenheid en samenhang toont, wordt de rand
van de nieuwbouw gekenmerkt door onrust en opzichtigheid. Geboomte in historische kern
Besloten wereld

Situatie 1900
Situatie 2000
Teneinde alsnog rust en samenhang te bewerkstelligen,
elementen ‘onder een noemer te plaatsen’ wordt voorgesteld
langs de nieuwe dorpsrand bomen in een los verband te strooien.
Van onder de bomen geniet men een doorzicht op het landelijk
gebied. Vanuit het landelijk gebied bezien vormt het loverdak een
samenbindende paraplu. Gekoppeld aan het verspreide
bomenpatroon kunnen wandelpaden worden aangelegd waarmee
de mogelijkheden om vanuit de kern een ommetje te maken
toenemen.
I Vingeroefening Leens
Situatie
Leens is een haakvormig wierdedorp gelegen op de meest
noordelijk smalle kwelderrug, Parallel aan de oude hoofdontsluiting
ligt op enige afstand de Provinciale weg. Deze staat
zwaar in de boombeplanting, met een dichte onderbeplanting
van heesters. De ligging van Provinciale weg valt ongeveer
samen met de plaats tot waar vroeger de kwelder reikte. Lange
tijd was dit landschap half zee, half land, en stroomde het bij
hoogwater onder.
De historische kern ligt hoog op de kwelderrug. Het relief is hier
nadrukkelijk aanwezig. Binnen de oude dorpskern is zwaar
geboomte aanwezig. De westelijke dorpsrand kent een fraaie
overgang naar de wierde en is aangemerkt als beschermd
dorpsgezicht. De oude kern ligt aan het einde van een maar.
Zoals vrijwel alle dorpen had ook Leens een haventje. Tot ver in
de twintigste eeuw verliep vrijwel al het transport over water.
Inmiddels is de haven gedempt. Dit heeft geleid tot een bovenmaats
profiel, hetgeen slechts te begrijpen is wanneer men
weet dat hier ooit een haven heeft gelegen. Tussen de kern en
de Provinciale weg loopt, aan de voet van de wierde, de
Achtervalge. Op enige afstand van het dorp ligt de borg
Verhilder-sum. Deze wordt door een carré van zwaar geboomte
omgeven. Binnen dit carré ligt een siertuin.
Tegen de oude kern zijn recent nieuwbouwwijken ontwikkeld.
Deze vertonen ruimtelijk geen relatie met de oude kern.
BEPLANTINGSPLAN
41

Westelijke entree Leens
Borg Verhildersum
Buitenruimte borg Verhildersum
Zicht over Achtervalge herstellen door verwijderen
onderbeplanting priovinciale weg.
Entrees ontwikkelen tot poorten tot het dorp.
Silhouet historische dorpskern
benadrukken door geboomte.
Entrees ontwikkelen tot poorten tot het dorp.

Borg Verhildersum als autonoom element zichtbaar.
Aanleg wandelpad om een ommetje te kunnen maken in
combinatie met de aanleg van een boomweide die de
overgang van de uitbreidingswijk naar het landelijk gebied
rust en samenhang geeft.
Visiekaart beplantingen in en om wierdedorp Leens
Strategie
C Voorgesteld wordt het oude centrum te benadrukken door
het toevoegen van solitaire bomen, die op termijn kunnen
uitgroeien tot ‘zwaar geboomte dat het silhouet van het
dorp tekent’.
C Om het onderscheid in maat en schaal tussen ‘dorp’ en
‘landelijk gebied’ te versterken wordt voorgesteld om de
entrees tot het dorp als ‘poorten’ te ontwikkelen.
Voorgesteld wordt langs deze entrees laanbomen aan te
brengen.
C Voorgesteld wordt de provinciale weg van haar
onderbeplanting te ontdoen. Hierdoor wordt de weg weer
‘transparant’ beplant en geniet men vanaf de weg naar het
noorden weer het zicht op de ‘zee van ruimte’, kan men
zich weer voorstellen hoe vroeger de zee tot aan de weg
reikte. Tegelijkertijd wordt met het wegnemen van de
onderbeplanting de Verhildersumborg als autonoom
groenelement, dat vrij in de ruimte ligt, weer herkenbaar.
C De ruimte tussen Provinciale weg en kern wordt open
gehouden, opdat men vanaf de weg een vrij zicht behoudt
op de kenmerkende reliëf-vorm van de wierde.
C Op de overgang van uitbreidingswijken naar landelijk
gebied wordt de aanleg van een in los verband verstrooide
bomengroep voorgesteld. Deze brengt rust en samenhang
in de rand.
C In combinatie met de aanleg van deze boomweide wordt
een wandelpad aangelegd, waardoor de mogelijkheden om
vanuit de kern een ommetje te maken toenemen.
Doorsnede door wierdedorp
BEPLANTINGSPLAN
43

Vingeroefening II, Biessum
Situatie
Biessum is een schoolvoorbeeld van een radiaal Wierdedorp. Met
de groei van Delfzijl is het dorp onder stedelijke invloedssfeer
geraakt. Het is letterlijk een ‘wierdedorp in de overgang’. Naar
het oosten grenst het aan de uitbreidingswijken van Delfzijl, naar
het westen aan het landbouwgebied.
Langs de Uitwierdermaar is, mogelijk met de bedoeling de
radiale structuur in de derde dimensie meer zichtbaar te maken,
een natuurgebied met opgaande beplanting aangelegd. Dit
scheidt het dorp van het dorpsgebied en ontneemt het zicht op
het dorp.
Strategie
C Voorgesteld wordt het vrij dichte natuurgebied om te
vormen tot een meer open, transparant natuurgebied
samengesteld uit water, riet, moeras- en
schraallandvegetaties. Situatie 1900
Schematische weergaven radiaal wierdedorp
Situatie 2000

Situatie 1900
Situatie 2000
Vingeroefening III, Middelstum
Situatie
Ook Middelstum is een voorbeeld van een radiaal opgebouwd
Wierdedorp, dat bij nadering volledig schuil gaat achter een
dorpsbos. Pas op het laatste moment ontwaart men het dorp.
Even benoorden Middelstum ligt een van de charmantste
borgcomplexen van Noord Groningen: Ewsum, met haar
prachtige oprijlaan van opgekroonde linden.
Met de aanleg van het dorpsbos is een schijnrelatie aangegaan
met het borg-complex, door in het verlengde van de oprijlaan
een boslaan aan te leggen. Hiermee wordt een samenhang
tussen borg en bos gesuggereerd die nooit bestaan heeft.
BEPLANTINGSPLAN
45

Strategie
C Voorgesteld wordt de poorten tot het dorp als lanen te
beplanten
C Voorgesteld wordt de samenhang tussen dorpskern en
landelijk gebied te versterken door de overgangen naar
het aanliggend landelijk gebied zo transparant mogelijk te
maken;
C Voorgesteld wordt het bos van een massieve massa om te
vormen tot een meer transparante vitrage.
C Binnen de te handhaven boscompartimenten kunnen
nieuwe, aanvullende recreatieve functies worden
ontwikkeld
C Borgcomplex en boscomplex worden ruimtelijk van elkaar
ontkoppeld.
Beplantingsstrategie in 5 stappen voor wierdedorp Middelstum:
0. Uitgangssituatie
1. Poorten tot het dorp als lanen beplanten
2.&3. Transparante overgangen tussen dorpskern en landelijk gebied
4. Ruimtelijk ontkoppeling borg en boscomplex
5. Ontwikkeling nieuwe functies in gehandhaafde boscompartimenten.
0. 1. 2. 3. 4.
5.

Huidig dorpsbos Middelstum
Buitenruimte borg Ewsum
Borg Ewsum.
Buitenruimte borg Ewsum
BEPLANTINGSPLAN
47

3.6 ERVEN
Introductie
Noord Groningen is rijk aan monumentale boerderijen met even zo
monumentale erven. De rand van het Hoge Land is in dit opzicht
befaamd. De kapitale boerderijen, symbool van het vruchtbare
Groninger zeekleigebied, verhalen over de rijkdom van de
machtige herenboeren. Hier, op de rand van het oude land,
hadden de Mansholts, Bierema’s en Westerhuizen boerde-rijen
met parken, ingericht met een ook voor die tijd ongekende
pracht. Met hun pronkkamers, ingelegd parket, kristallen
kroonluchters, zilverwerk en porseleinen serviezen waren dit de
paleizen van het boerenland.
Ook buiten de Waddenkust zijn de boerenerven, die zich als
groene eilanden in de enorme open ruimten manifesteren, in
belangrijke mate bepalend voor het landschapsbeeld. Zij geven
cachet aan de openheid. De beplanting bij de boerderijen
diende meerdere doelen.
< Op de eerste plaats was de beplanting windvanger. Vaak
werd het erf afgeschermd door een dubbel carré bomen.
< Een deel van de boombeplanting had een nutsfunctie,
denk aan de fruit- en notenbomen.
< Tot slot diende de erfinrichting het plezier en was het een
teken van status. Een deel van de tuinen groeide uit tot
fraaie parken, veelal geïnspireerd op de Engelse
landschapsstijl, met slingerende vijverpartijen, licht
glooiende gazons bekroond door een elegante theekoepel,
en solitaire parkbomen als treurbeuken en goudiepen.
Er is een grote variatie aan typen erfbeplanting. In de Waddenkust
bestaat de erfbeplanting uit een min of meer gesloten
singel, waarbij de vierde wand van het carré ‘de weg over
steekt’. Dit heeft ruimtelijk een interessant effect. Van verre ziet
men een poort. De weg loopt als het ware ‘over’ het erf, en
vanaf de weg heeft men zicht op de boerderij en alles wat daar
bij hoort. De boerderijen op de rand van het Hoge Land zijn vaak
de boven beschreven ‘paleizen van het boerenland’, met
weelderige parken. Soms zijn het ook slechts enkele monumentaal
uitgegroeide bomen, die het erf tekenen. Tussen de bomen

Boven: erfbeplantingen.
Rechts: de tijd heeft de boerenschuur gekleurd.
door ziet men de vaak rijk gedetailleerde boerderij en zijn
opstallen. Met name in het wierdenlandschap komen deze erven
veelvuldig voor.
Bij grote landbouwbedrijven op rijke bodem hoorden grote
schuren. Het land was niet ondankbaar. De gulle gaven van het
land moesten worden binnengehaald. Op weinig plaatsen in
Nederland zijn de boerenschuren zo monumentaal in het
landschap aanwezig als in Noord-Groningen. Het zijn prachtige
schuren, mooi van verhoudingen, stoer, en vaak goed geïntegreerd
op het erf. Ze zijn sober en doelmatig, maar desondanks
is er veel aan te zien, ze vertellen hun verhaal. Daarbij zijn ze
gebouwd ‘voor de eeuwigheid’ en opgetrokken uit materialen die
mooi verouderen. De tijd heeft er zijn patina aan toegevoegd.
Tijden veranderen
Erfbeplantingen zijn in verval. Veel boerderijen liggen nagenoeg
nakend in het landschap. De ontwikkelingen in de landbouw gaan
snel. Bedrijven worden groter, de opbrengsten per hectare
nemen, althans in hoeveelheden, toe. Met de schaalvergroting in
de landbouw worden ook de schuren groter. Anders dan in de
BEPLANTINGSPLAN
49

vorige eeuw worden schuren niet meer voor de eeuwigheid
gebouwd. Het zijn slechts tijdelijke omhulsels, bedoeld om de
oogst op te slaan en droog te houden. Aan de ene kant houden
we van die agrarische paleizen met hun imposante schuren en
parkachtige tuinen, en willen we aan dat beeld vasthouden.
Tegelijkertijd beseffen we dat dat uitingen zijn die bij andere
tijden horen. De boer van vandaag heeft niet meer de tijd, de
middelen of domweg de interesse om dergelijke fenomenen te
ontwikkelen. De moderne Groninger boer is op de eerste plaats
vrije ondernemer, wars van ingewikkeldheid. Hij is bereid te
investeren in zijn bedrijf, maar die investering moet wel
renderen.
Knelpunt
De landschappelijke knelpunten ten aanzien van de nieuw
ontwikkelde schuren schuilen zelden in de maatvoering. In het
Groninger land is een schuur niet snel te groot. Een grote
schuur is een verwijzing naar een rijke oogst, en daarmee het
symbool van noeste arbeid en vruchtbaar land. De schuur vormt
de belichaming van het adagio dat bij uitstek op het Groninger
land van toepassing is; ‘Arbeid adelt’.
De knelpunten hebben over het algemeen meer van doen met:
< De ongenaakbare wijze waarop zij in het landschap zijn
geplaatst. Vaak staan de schuren kaal in het landschap,
zonder enige vorm van beplanting. Dat is minder
bezwaarlijk naarmate de schuur van een grotere
schoonheid is. Maar juist die schoonheid laat veelal te
wensen over.
< Een onnodig ingewikkelde vormgeving, waardoor zij meer
aandacht vragen dan nodig is. Om welke reden ook wordt
bij moderne schuren vaak de eenvoudige hoofdvorm
verlaten en ontstaan schuren met dak-overstekken of een
soort van champignon-achtige dakconstructies.
< Een opzichtig kleur- en materiaalgebruik. Sommige moderne
schuren kennen een uitbundig kleurgebruik. In een poging
te verwijzen naar de bakstenen schuur wordt de schuur
steenrood geverfd, waardoor deze juist de aandacht op
zich vestigt. Vaak blijkt dat schuren door een te licht
kleurgebruik, met name waar het de dakplaten betreft,
Erfbeplanting als groen eiland in de ruimte
Rijk gedecoreerde schuur

Erfbeplanting in povere staat
Krampachtig vormgegeven nieuwe schuur
extra veel licht reflecteren waardoor ze onnodig veel
opvallen. Een enkele keer heeft men zozeer zijn best
gedaan op architectuur en materiaalgebruik, dat de nieuwe
boerderij haar stoere inborst verliest en meer weg heeft
van een kinderboerderij.
Twee strategieën
Ten aanzien van de erfbeplantingen bij boerderijen die nog in
bedrijf zijn, zijn op hoofdlijnen twee strategieën denkbaar:
< Ofwel zet in op de ontwikkeling van een sterk ruimtelijk
kader (gevormd door beplanting), en laat daarbinnen grote
vrijheden ten aanzien van architectuur, kleur en
materiaalgebruik.
Deze strategie lijkt met name kansrijk voor de Waddenkust,
omdat daar de grootste dynamiek in de landbouw aanwezig
is, met een sterke schaalvergroting en het samenvoegen
van boerderijen. In paragraaf 4.7.3 is deze strategie voor
de erven inhet landschap van de waddenkust verder
uitgewerkt.
< Ofwel zet in op een hoogwaardige architectuur, die zo mooi
is dat men met graagte wil dat die architectuur gezien kan
worden. In dit geval worden strenge voorwaarden gesteld
aan de architectuur, en wordt de boerderij verbijzonderd
door de aanwezigheid van enkele monumentale bomen. De
aanwezig-heid van enkele volgroeide eiken, linden of
kastanjes kan een boerderij al heel bijzonder maken. Deze
bomen verankeren de boerderij als het ware in het
landschap, maken dat de boerderij ruimtelijk gezien niet
gaat zweven. Bij boerderijen die niet meer als zodanig in
bedrijf zijn moet worden ingezet op het herstel en behoud
van de cultuurhistorisch bepaalde erfinrichting.
Welke strategie ook gekozen wordt maatwerk blijft een vereiste.
De uitwerking daarvan is primair een gemeentelijke verantwoordelijkheid.
In overleg met de gemeente en met boeren en
bewoners wil de provincie Groningen in het kader van het POP de
aanpak verder ontwikkelen.
BEPLANTINGSPLAN
51

3.7 BIJZONDERE ELEMENTEN
Binnen het landschap van Noord Groningen is een aantal
bijzondere landschaps-elementen aanwezig, die welhaast
onderscheidend zijn voor dit gebied. Dit zijn:
< De borgen
< De begraafplaatsen in het open land
< De Stadsweg van Groningen naar Termunterzijl
< De Wolddijk
< De bakenbomen bij de coupures in de Waddijken.
Borgen
De borgen zijn de ‘bloemen in het Groninger landschap’. Hier dient
het beleid te zijn gericht op behoud en herstel. De provincie
Groningen telt zestien borgen, negen hiervan liggen binnen Noord
Groningen. Het is van belang dat de borg als duidelijke eenheid in
het landschap herkenbaar is. Het veelal groene kader moet niet
samenvallen met wegbeplanting of andere beplante structuurlijn,
waardoor haar zelfstandige ligging in het landschap wordt
ondermijnd. De borgen worden gekenmerkt door een zekere
ingetogenheid. Bij de doorontwikkeling moet worden voorkomen
dat zij ‘te mooi, te overdadig’ worden. Het zijn rijke, doch
nuchtere huizen, wars van overdreven opsmuk. Dit erfgoed mag
zich in een groeiende recreatief toeristische belangstelling
verheugen.

Boven: bijzondere beplantingen gerelateerd aan bijzondere elementen
en structuren.
Linkerpagina: twee sluitstenen in de latei van een buitengoed.
Rechts: begraafplaats Woltersum.
Deze belangstelling kan worden benut, denk aan de Piloersemaborg,
maar mag niet leiden tot een kermisachtige ontwikkeling, of
tot een te rijke tuinaanleg. Eenvoud is het kenmerk van het
ware. In die zin kan de tuinaanleg van de Verhildersumborg als
‘te overdadig’ worden gekenschetst, en neigt de ontwikkeling
rond de Menkemaborg naar te veel kermis.
Begraafplaatsen
Noord Groningen is rijk aan begraafplaatsen, die welhaast
verlaten in het landschap liggen. Het zijn vaak prachtige
verstilde plekken. Ook hier geldt dat rust en ingetogenheid de
leidraad dienen te zijn bij de ontwikkeling.
Stadsweg
Herstel van de Stadsweg is een thema dat in de identiteitsvisie
Damsterdiep wordt meegenomen. Het gaat daarbij meer om het
herkenbaar maken van de continuïteit dan om het versterken
van het beplantingsbeeld. Zoals het nu is, een lint door een
open landschap, met in de berm af en toe een meidoorn of een
els, wordt als optimaal ervaren.
BEPLANTINGSPLAN
53

Wolddijk
De Wolddijk vormt een bijzondere historische structuurlijn in het
Noord Groningse landschap. Het vormt een ringdijk in de
Woldstreek. Een streek die zoals de naam al aangeeft ooit met
bos bedekt was. Het vormde een veengebied met een klein
kleidek. De ontginningsassen zijn nog in de verkaveling terug te
vinden. De Wolddijk vormt een markante structuur dat
meerdere gezichten kent. Plaatselijk manifesteert het zich als
een dijk, aan weerszijden omgeven door dichte beplanting,
waardoor het is alsof men door een groene tunnel gaat.
Plaatselijk is alleen aan de buitenzijde beplanting aanwezig,
waardoor men een weids zicht op het open middengebied geniet.
Plaatselijk is de dijk geheel afgegraven en herkent men het tracé
alleen nog in de aanwezigheid van de weg.
Voorgesteld wordt de Wolddijk zwaarder in de onregelmatige
beplanting te zetten. Door de Wolddijk afwisselend een- en
tweezijdig te beplanten, soms met struweel, ontstaat een
afwisseling tussen meer dichte en meer transparante delen,
wordt beslotenheid afgewisseld met trajecten waar verre
doorzichten mogelijk zijn.
Beplante Wolddijk

De borgen van Noord Groningen.
De bovenste vier vlnr: Verhildersum, Breedenborg, Menkemaborg,
Rensumaborg.
De onderste vijf vlnr: Piloersma, Allersmaborg, Ewsum, Rusthoven,
Ekenstein.
Bakenbomen
Vroeger vormden de coupures in de dijk helder tegen de horizon
aftekenende toegangspoorten tot de volgende polder. De
zogenaamde bakenbomen en het huisje voor balken om de dijk
mee te dichten vormden een ensemble die passanten door het
landschap navigeerden. De bakenbomen zijn bijna allemaal in
de loop van de tijd verdwenen. Onderzocht moet worden of deze
weer kunnen worden aangeplant.
Op plaatsen waar de weg niet door de dijk maar over de dijk
gaat, werd de weg omhoog gevoerd, begeleid door meidoornstruweel.
Ook hiervoor moet worden onderzocht of dit weer
aangeplant en beheerd kan worden (zie ook Landschapsplan
Waddenkust). Stichting Landschapsbeheer werkt op het moment
aan een project over het herstel van de bakenbomen.
Bakenbomen
BEPLANTINGSPLAN
55

3.8 WATERGANGEN
De watergangen vormen naast de wegbeplantingen de
belangrijkste structuurdragers van het groene raamwerk voor
het Groninger landschap. Net als bij de wegbeplantingen is een
hierarchie te onderscheiden in de aard van de beplantingen.
Deze hierarchie is gekoppeld aan het type watergang. De
kanalen vormen het hoogste niveau, gevolgd door de diepen.
De maren vormen het laagste niveau.
Kanalen
Bij de kanalen onderscheiden we het Eemskanaal en het Van
Starkenborghkanaal. Kanalen zijn autonome lijnen die los over
het bestaande landschap zijn gelegd. Voorkomen moet worden
dat er schijnrelaties ontstaan tussen kanaal en onderliggend
landschap. Dit pleit er voor om het kanaal als autonoom
element te behandelen. Daarbij is de keuze om het kanaal in
haar geheel te beplanten, of in het geheel onbeplant te laten.
Het Eemskanaal staat eenduidig in de beplanting. Ter weerszijden
van het kanaal staan hoge populierenschermen.
Ook het van Starkenborghkanaal heeft vroeger waarschijnlijk in
haar geheel in de beplanting gestaan. Plaatselijk zijn nog korte
rijen populier aanwezig. Het Eemskanaal maakt deel uit van de
Damsterdiepzone. Deze zone is in de identiteitsvisie gekenschetst
als ‘de geheime tuin van het noorden’. Voor deze zone
wordt gestreefd naar versterking van het groene karakter. Om
die reden wordt voor het Eemskanaal ingezet op het integraal
beplanten van de kaden. Bij het van Starkenborghkanaal is er
voor gekozen deze onbeplant te laten. Door de verschillende
ontwikkelingen op de oever van het Van Starkenborghkanaal is
een volledige beplanting van begin tot eind niet mogelijk.
Diepen
We onderscheiden het Reitdiep, gegraven, het Damsterdiep, het
Boterdiep en het Aduarderdiep / voormalig Peizerdiep. Bij het
Rietdiep wordt ingezet op de ontwikkeling van een open uiterwaardlandschap,
met aan de oevers van het diep rietvegetatie.
Bij het Damsterdiep is onderscheid tussen het ‘arcadische
meanderende Damsterdiep’ en het ‘lineaire Damsterdiep’. Bij het
meanderende deel wordt ingezet op versterking van het groene
karakter.

Boven: beplantingen langs kanalen, diepen en maren.
Rechts; boven: Van Starckenborgkanaal, onder: de weg langs het Boterdiep.
BEPLANTINGSPLAN
57

Het Boterdiep is aan het begin van de zeventiende eeuw, toen
de stad Groningen zich uitbreidde, gegraven. Hierbij zijn de
Cleysloot (een waterweg die oostelijk van het Selwerderdiep
lag) en het zuidelijk gedeelte van het Selwerderdiep
samengevoegd, om het achterland beter met Groningen te
verbinden. Het huidige beeld voldoet en moet behouden blijven.
Hierbij bestaat de beplanting uit een enkelzijdige beplanting
langs de weg die parallel aan het Boterdiep loopt. De strook
tussen weg (het oude jaagpad) en diep blijft gevrijwaard van
beplanting om zicht over het diep te behouden.
Fivel en Aduarderdiep vormen relicten van oude rivieren. In het
kader van het verruimen van de mogelijkheden voor waterberging
wordt voorgesteld de benedenloop van de Fivel en het
Aduarderdiep te verbreden, opdat deze weer als structuurlijnen
in het landschap herkenbaar worden. Ofschoon deze gebieden
relatief hoog liggen, kunnen zij wel een bijdrage leveren aan de
kleinschalige waterberging. Hier wordt een open uiterwaardenlandschap
nagestreefd met brede rietkragen langs de oevers
van het diep.
Daarbij zijn er tevens mogelijkheden om langs deze watergangen
‘swiebertjes-paden’ aan te leggen. Op deze wijze kunnen
verruiming van de waterberging, natuurwaarden, versterking van
de cultuurhistorie en het vergroten van de recreatiemogelijkheden
hand-in-hand gaan. Hieraan wordt middels het lopende
Marenproject al uitvoering gegeven.
Maren
Maren zijn natuurlijke waterlopen in het open dijken- en
wierdenlandschap. Als voormalige kweldergeulen en prielen zijn
het karakteristieke landschapselementen die nog getuigen van
de ontstaansgeschiedenis van dit gebied. Eerst voerden ze het
zoute water af en aan. Later, na de aanleg van de dijken, zijn
veel maren aangepast en vergraven en werden ze gebruikt voor
de afwatering van zoet water en als transportweg door de mens.
Lange tijd vond het transport vooral over water plaats, en kende
vrijwel ieder dorp zijn eigen haventje. Voorgesteld wordt de
maren als open lijnen te ontwikkelen, gemarkeerd met riet in de
oevers. Aan deze slingerende lijnen liggen vaak andere karakteristieke
landschapselementen als wierden en wierdedorpen,
(voormalige) borgterreinen en monumentale boerenerven.

3.9 AANDACHTSPUNTEN PER LANDSCHAPSTYPE
De visie op de beplantingen laat zich op hoofdlijnen als volgt
samenvatten. Gebruik de geomorfologische kaart als
onderlegger, maak open gebieden weer open, en besloten
gebieden weer besloten, laat erven weer als groene eilanden
cachet aan de openheid geven, roep een halt toe aan het
‘verstop’groen, en koester bijzondere elementen als
begraafplaatsen, borgen en bakenbomen. Zij vormen ‘bloemen
in het landschap’. Per landschapstype zijn de volgende
aandachtspunten voor de planvorming te formuleren.
Wierdenlandschap
Beplanten oude verbindingswegen
Versterken van de beplanting rondom de dorpen
Aandacht voor beplanting en architectuur van het boerenerf
Riet langs de maren
Waddenkust
Wegen in polders onbeplant laten (waar nodig verwijderen)
Versterken beplantingen op de kwelderrug
Stimuleren beplantingen bij erven
Herstel dijkdoorgangen, terugbrengen bakenbomen
Reitdiep en land van Aagt
Open houden van het stroomdal
Stimuleren erfbeplanting
Aanbrengen riet in binnenbochten meanders
Fivel
Wegen en dijken in het boezem niet beplanten
Wegbeplanting op kwelderruggen langs rand versterken
Riet langs de oude loop van de fivel
Woldstreek
Onregelmatige beplanting langs de Wolddijk
Versterken van de erfbeplanting
Voor het overige versterken openheid binnen de Woldstreek
Boven; links: het Eemskanaal, rechts: de Thesingermaar.
Onder; links: het Damsterdiep, rechts: de Broekstermaar.
BEPLANTINGSPLAN
59

Landbouwproductiegebied pur sang...

4.1 INLEIDING
Kenschets
Dit gebied strekt zich uit van het Lauwersmeer tot aan de Eems
onder de Eemshaven. Naar het noorden wordt het begrensd door
de Waddenzee, naar het zuiden door de hoge kwelderruggen die
de rand van het oude land markeren. De oude kwelderrug met
de dorpen Usquert, Uithuizen en Uithuizermeeden vormt de
markante afbakening tussen de Waddenkust in het noorden en
het Wierdenlandschap in het zuiden.
Het landschap van de Waddenkust is gevormd door het
herhaaldelijk aandijken van stukken van de Waddenzee, waarbij
de buitendijkse gelegen kwelders door de aanleg van een
nieuwe zeedijk op enige afstand voor de oude zeedijk zijn
ingepolderd. Hierdoor is een buitengewoon grootschalig en
regelmatig landschap ontstaan, met een opstrekkende noordzuid
gerichte verkaveling en een regelmatig patroon van
overwegend oost-west georiënteerde zeedijken. Lange,
kaarsrechte wegen strekken zich van het oude land uit tot aan
de Waddenzee, daarbij letterlijk de opeenvolging van dijken
doorklievend. Zware dijkdeuren keren bij hoogwater de zee.
Het gebied kenmerkt zich door een grootschalige akkerbouw. De
Groningse Waddenkust is een van de meest grootschalige
landbouwgebieden van ons land. Het is een monumentaal
productielandschap met een bijzondere gelaagdheid. Oude
kreken kronkelen nog door het relatief jong ontgonnen
aandijkingslandschap. Achter de zeedijken herinneren dobben
aan oude dijkdoorbraken.
De indrukwekkende boerderijen, symbool van het vruchtbare
Groninger zeekleigebied, verhalen over de rijkdom van de
machtige herenboeren. Op de rand van het oude land, hadden
de Mansholts, Bierema’s en Westerhuizen boerderijen met
parken. Maar ook de boerderijen in het gebied zelf zijn
imposant. Bepalend voor het aanzien van de landbouwpolders
van de Waddenkust zijn de boerenbedrijven die zich als groene
eilanden in de enorme open ruimten manifesteren.
4. WADDENKUST
61

4.2 GESCHIEDENIS
Bewoningsgeschiedenis
De eerste bewoning vindt plaats op de kwelderrug die loopt van
Warfhuizen via Zuurdijk en Ewer naar Panser. Vanaf 700 worden
de kwelderruggen die zich uitstrekken van de wierden van
Wehe, Leens, Ulrum, Elens en Menneweer tot Vierhuizen
bewoond. De kwelderrug langs de dorpen Hornhuizen, Kruisweg,
Kloosterburen en Molenrij wordt omstreeks 1100 bewoond. Met
uitzondering van de dorpen Houwerzijl en Schouwerzijl, die zich
bij een sluis ontwikkelen, Zoutkamp dat bij een militaire vesting
ontstaat en Kloosterburen dat bij een klooster ontstaat worden
de dorpen op wierden gebouwd.
Op de jongere, noordelijk gelegen kwelderruggen, ontstaan in
de 11e en 12e eeuw kleine wierden, ook wel ‘groene wierden’
genoemd. Aan het eind van de 13e eeuw heeft de Lauwerszee
haar grootste omvang. Op het Marne-eiland liggen de wierden
Lydense (Leens), Werfhusen (Warfhuizen), Oldrum (Ulrum),
Hoorhusen (Hornhuizen), Oldenclooster (Kloosterburen),
Wherahusen, (Wierhuizen), Weij (Wehe), Sutherdicke (Zuurdijk)
en Fledorp (Vliedorp). Op een tweede eiland (Halve Ambt)
liggen onder andere Eendrum (Eenrum) en Maarhusen
(Maarhuizen). Door de eeuwen heen raakt de bewoning, met het
naar het noorden verschuiven van de zeewering, meer verbreid.
Inpolderingsgeschiedenis
Gedurende eeuwen leven de bewoners rond het verdronken land
van de Lauwerszee op wierden en kwelderruggen, die bij
hoogwater nog regelmatig overstromen. Pas tegen het einde van
het eerste millenium, wanneer het Christendom in Noord
Groningen zijn intrede doet, bindt men de strijd aan met het
wassende water. In een proces van eeuwen worden de
opgeslibde gebieden langs de noordkust van Groningen, rondom
de Lauwerszee en aan weerszijden van het Reitdiep ingedijkt.
Waarschijnlijk hebben de monniken het initiatief tot de indijking
genomen. Zij beschikten over de kennis, de organisatiegraad en
de menskracht om een dergelijk omvangrijk werk letterlijk ter
hand te nemen. Bij Usquert, Rottum, Warffum, Wittewierum,
Thesinge en Appingedam lagen belangrijke kloostercomplexen.
Eerste bewoningsfase
Tweede bewoningsfase en aanleg Oldiek
Inpolderingen tot 1870 en ontwikkelde kernen op kreekruggen
Totale inpolderingen, ontwikkeling windmolenpark en aanleg N-wegen

Inbraakgebied polder de Breebaart
Inpoldering langs de Noord Groningse Waddenkust
De eerste dijken zijn slechts kaden van circa één tot anderhalve
meter hoogte. Zij verminderen het overstromingsrisico van de
grazige kwelderweiden, maar sluiten dit niet uit. De eerste dijk
van enige betekenis en omvang is de Oldijk. Deze loopt globaal
van Uithuizen via Oldenzijl met een grote boog om Garsthuizen
en verder door naar Westeremden. In het veld is deze oude dijk
niet meer terug te vinden, maar namen als Balkjepad, Oldenzijl,
Dijkumerweg en Fiveldijk herinneren nog aan de aanwezigheid
van de Oldijk. Ondanks de aanwezigheid van de Oldijk had de
zee, met name in de winter, via de maren nog steeds invloed op
het binnendijks gelegen gebied. Halverwege de vijftiende eeuw
wordt de eerste ringdijk aangelegd, de “Oude Dijk”. Deze loopt
via Kolhol en sluit ter hoogte van Godlinze aan op de bestaande
dijk in het zuidoostelijk deel van de Fivelboezem. De aanleg van
deze dijk maakt een eind aan de invloed van de zee op het
binnendijkse deel van de Fivelboezem. Deze dijk biedt
bescherming aan vrijwel het gehele toenmalige Groninger
Hoogeland. Restanten van de Oude Dijk zijn nog terug te vinden
ten noorden van Warffum, Usquert, Uithuizen, Uithuizermeeden
en in Oosternieland.
De Oude Dijk doet tot circa 1750 dienst. Na doorbraken door de
Sint Maartensvloed (1686) en de Kerstvloed (1717) is de Oude
Dijk dermate zwaar beschadigd dat men besluit deze niet meer
te repareren. Door het ophogen van oude zomerkaden ontstaat
in 1718 de Middendijk. Deze is nog altijd in het landschap
aanwezig.
Sedertdien heeft de inpoldering een grote vlucht genomen en,
via het recht van opstrek, een reeks van polders ingedijkt:
Vierhuisterpolder (770-1807), Zevenboerenpolder (1802),
Feddemapolder (1804), Hornhuisterpolder (1806), Noordpolder
(1811), Bocumer Ikemapolder (1809-1815), Uithuizerpolder
(1827), Oostpolder (1840), Lauwerpolder (1872),
Negenboerenpolder (1873), Westpolder (1875), Eemspolder
(1878), Julianapolder (1923), Kerkvoogdijpolder (1927),
Linthorst Homanpolder (1940), Emmapolder (1944) en tenslotte
de Eemshaven 1972.
WADDENKUST
63

De kavels zijn steeds bijna haaks op de ontginningsbasis gesteld.
Hierbij ontstaat het kenmerkende patroon van zeer lange, rechte
kavels. Bij de afwatering is gebruik gemaakt van de oude kreken.
Met de inpoldering en daarmee samenhangend het verschuiven
van de kustlijn is ook de bebouwing, in reeksen, naar het
noorden opgeschoven. Een voorbeeld hiervan is de Hefswal ten
noorden van Uithuizermeeden. Tot 1717 lag hier de Ommelander
zeedijk. Na de indijking van de Uithuizerpolder en de Oostpolder
(1718-1719) schoof de bebouwing op naar de Middendijk met
gehuchten als Koningsoord en Oudeschip, waar Valom aan het
einde van de negentiende eeuw als meest noordelijke
bewoningsas tot ontwikkeling kwam.
Voor de Noordpolder zijn de extreem lange opstrekkende
heerden, met polderboerderijen die elk een eigen brug over het
Noordpolderkanaal hebben, kenmerkend. Groot en Klein
Zeewijk, in de Noordpolder, zijn verhoogde woonplaatsen. Deze
‘halligen’ vormen, samen met enkele kwelderkreken, elementen
van voor de bedijking. De jongste polders zijn geheel zonder
bebouwing.

4.3 KWALITEITEN
Van Waddenzee tot Kwelderrug
Het polderlandschap van de Waddenkust ligt opgespannen
tussen de jonge kwelders langs de Waddenkust en de oude
kwelderrug die als een baken hoog in het landschap ligt. De
dorpen en boerderijen op deze kwelderrug tekenen het oude
land. Tussen de zeedijk en de kwelderrug ligt thans een weids
en open landschap, een ‘zee aan ruimte’.
Monumentale openheid
Het landschap van de Waddenkust is van een monumentale
openheid. De ruimtelijkheid van dit landschap is uniek. Hier
treft men maten aan die men vrijwel nergens elders in
Nederland vindt. Het is daarbij een productielandschap pur
sang. De landbouwkundige productiefunctie, met als
hoofdproducten graan en aardappelen, is bepalend voor deze zo
gewaardeerde openheid.
Vitaliteit
Het landschap van de Waddenkust oogt nog altijd vitaal. Het
gebied heeft ogenschijnlijk nog niet aan kracht ingeboet. Het
landschap is hier nog altijd van een majestueuze weidsheid. De
verpaupering heeft op dit gebied nog nauwelijks vat gehad.
Heldere structuurlijnen
Lange wegen voeren van de kwelderrug, waar de oudste
bewoning heeft plaatsgevonden, in een vrijwel rechte lijn door
de verschillende polders naar de buitenste dijk. Waar een dijk
wordt gekruist gaat de weg ofwel omhoog of snijdt deze dwars
door de dijk. Deze heeft dan vaak deuren die het achterliggende
land tegen overstromingen beschermen.
De aanwezigheid van deze lange kaarsrechte lijnen, die dijken
doorklieven, is uniek voor de Waddenkust. De verkaveling in de
vorm van de zogenaamde opstrekkende heerden verschaft het
landschap een kenmerkend strak geometrisch patroon.
Afbeeldingen vlnr: haven Noordpolderzijl, monumentaal open landbouwgebied,
heldere structuurlijnen en dobbe.
WADDENKUST
65

Een gelaagd landschap
Het landschap van de Waddenkust is het resultaat van een
eeuwenlange ontwikkeling. De meeste vroegere veranderingen
hebben iets aan het landschap toegevoegd, zonder het voorgaande
weg te vagen. Zo ontstond een complex en intrigerend
mengsel van kleine en grote elementen en structuren uit allerlei
perioden. Zij maken dat de ontwikkelings-geschiedenis aan het
landschap afleesbaar is. Dit verschaft het landschap een sterk
historisch perspectief. Het heden kan worden herkend als het
resultaat van een lange ontwikkeling.
Contrastrijk
Het landschap van de Waddenkust is rijk aan contrasten.
- cultuurlijk naast natuurlijk
- open naast besloten
- groot naast klein
Strak geregisseerde kavels binnen een regelmatig systeem van
dijken geven orde aan dit ‘handmade’ landschap. Toch is ook de
natuurlijke dynamiek aan het landschap afleesbaar in de vorm
van dobben en kreken. Deze elementen verschaffen het landschap
een sterk contrast, het sterk cultuurlijk bepaalde naast
het natuurlijk gegroeide landschap. De beslotenheid op de
kwelderrug naast de immense openheid van het productiegebied
is een tweede markant contrast. Het landschap van de
Waddenkust is een landschap waarvan men in eerste instantie
denkt het in zijn geheel te kunnen overzien en te begrijpen.
Maar wanneer men het gebied in gaat, blijkt dat het op een
schaalniveau lager tal van verrassingen in petto heeft. Gaande
door het gebied stuit men telkens weer op kleine
bijzonderheden, als prielen, geulen, maren, dobben en poelen,
waarmee het gebied nieuwe informatie, ook over zijn
ontwikkelingsgeschiedenis, prijsgeeft.
Dijken
Het beeld van op zee gewonnen landbouwpolders wordt mede
bepaald door de dijken uit de verschillende inpolderingsperioden.
De dijken maken de landschapsbeleving spannend. Bij het
naderen van een dijk rijst telkens weer de vraag: “is dit hem
dan, ligt achter deze dijk dan eindelijk de zee?”. De dijken
vormen lineaire elementen in die het landschap meetbaar
maken.

Aan de dijken zijn bijzonderheden gekoppeld. De dijken hebben
vaak een asymmetrisch profiel, aan de zijde die het laatst is
ingepolderd en waar de opslibbing dus het langst is doorgegaan,
ligt het land hoger. Waar wegen of watergangen door de
dijk snijden zijn vaak deuren aanwezig. Soms worden deze
plekken verbijzonderd door ‘bakenbomen’.
Groene eilanden
Naast de dijken zijn het de boerenerven die het landschap
‘schaal’ geven. Van grote afstand zijn de erven herkenbaar als
groene eilanden in een zee aan ruimte. Zij geven maat aan de
monumentale openheid van het landschap van de Groningse
Waddenkust en bieden houvast aan de oriëntatie van de
passant. Zij vormen refugia voor mensen en dier.
Boerenschuren
Bij grote landbouwbedrijven op rijke bodem horen grote
schuren. Op weinig plaatsen in Nederland zijn de boerenschuren
zo monumentaal in het landschap aanwezig als in de
Waddenkust. Het zijn prachtige schuren, waar veel aan te zien
is. Ze zijn sober en doelmatig, maar vertellen hun verhaal.
Daarbij zijn ze mooi van verhoudingen, stoer en vaak goed
geïntegreerd op het erf.
De intensiteit van het licht
De openheid en de ligging direct achter de zeedijk verschaffen
dit landschap nog een uitzonderlijke kwaliteit; de intensiteit van
het licht.
Rijk geestelijk leven
Het overwegend protestantse Groningen kent vele mooie
kerken. Tot de verbeelding spreken bijvoorbeeld de kerktorens
van Uithuizen en Zandeweer. De kerken zijn te vinden op de
kwelderruggen, als middelpunt van een wierde.
Afbeeldingen vlnr: coupure in dijk, erf als groen eiland, boerderij met
schuur op wierde, rijk geestelijk leven.
WADDENKUST
67

4.4 KNELPUNTEN
Verrommeling
Openheid is een kwetsbare kwaliteit. Alles wat men bouwt of
aan het landschap toevoegt ziet men al van verre. In het meest
oostelijk deel dreigt het landschap van de Waddenkust te
verrommelen. Hier wordt het landschap veelvuldig door bovenlokale
infrastructuur (wegen, hoogspanningsleidingen,
windmolenpark) doorsneden en is het havengebied aan de
Eemsmond nadrukkelijk aanwezig. Ook de veelheid aan kleine
beplantingselementen in het oostelijk deel doet afbreuk aan de
openheid van het landschap en de helderheid van de
basisstructuur.
Beperkte toegankelijkheid
Het landschap van de Waddenkust is voor de recreant maar
beperkt ontsloten. De wegen die vanaf de kwelderrug de polder
in voeren zijn vrijwel allemaal eigen-wegen van de boeren.
Hierdoor wordt de weg naar de zeedijk, naar het panorama over
het Wad, voor de recreant afgesneden. Ondanks dat het landschap
met name een productie-landschap is zou een recreatieve
beleving een meerwaarde zijn. Ook de dijken zijn (met
uitzondering van een aantal plekken van het waterschap, zoals
bij het gemaal Noordpolderzijl) niet toegankelijk.
Erven
De kwaliteit van de erven staat onder druk. Een goed verzorgd
erf is een uiting van welstand. Maar in deze tijden is welstand in
de agrarische sector geen vanzelfsprekendheid meer. Met het
economisch minder gedijen van de landbouw nemen de tijd, de
middelen en/of de belangstelling voor de erfbeplantingen af. Er
treedt verwildering op. In een aantal gevallen is zelfs sprake
van kaalslag op de erven.
Daarbij is ook een wisselwerking met de vernieuwing van de
schuren. Met de schaalvergroting moeten meer schuren en
loodsen een plaats vinden op het erf. Daarmee resteert minder
ruimte voor een robuuste erfbeplanting. Bij nieuwe schuren in
het veld wordt helemaal geen erfbeplanting meer aangebracht.

Boerenschuren
Met de schaalvergroting worden de schuren nog altijd groter.
Daar is niets mis mee. Wat jammer is, is dat deze nieuwe
schuren niet meer die welhaast vanzelfsprekende kwaliteit halen
die de oude schuren kenmerkt. Het probleem zit hem niet zo
zeer in de nieuwe maat van de schuren, als wel in de wijze
waarop de schuur in haar geheel is vorm gegeven en op het erf
is gesitueerd. Anders dan de oude schuren ademen ze geen
trots en zelfbewustzijn uit, anders dan bij de oude schuren valt
er aan de nieuwe schuren weinig te zien, weinig te herleiden.
De nieuwe boerenschuren zijn nadrukkelijk in het landschap
zichtbaar. Zij bepalen in belangrijke mate mede het
landschapsbeeld. Dat betekent dat hoge eisen mogen
worden gesteld aan kleurgebruik, materialisering en
vormgeving.
Leegstand
De schaalvergroting binnen de landbouw impliceert ook dat
bedrijven worden beëindigd. Soms worden de vrijkomende
bedrijfsgebouwen in gebruik genomen door de nieuwe eigenaar,
soms ook niet. Dit leidt er toe dat bedrijfsgebouwen en erven
verpauperen. In een aantal gevallen wordt de oude boerderij
gesloopt en vervangen door schuren die moederziel alleen in
het landschap staan.
Coupures incompleet
De dijkdoorgangen ofwel coupures waren vroeger bakens in het
landschap. Deze toegangspoorten tot de volgende polder
tekenden zich helder af tegen de horizon. De zogenaamde
bakenbomen en het huisje voor balken om de dijk mee te
dichten vormden een ensemble die passanten door het
landschap navigeerden. Met de voortschrijdende
landaanwinning is het belang van de veiligheidsfunctie van de
oude dijken steeds meer afgenomen. Hiermee is ook de
degradatie van de coupures in gang gezet. Het aanzien van veel
coupures is incompleet geraakt. De bakens zijn letterlijk verzet
en het verval is ingetreden.
Afbeeldingen vlnr: verrommeling op boerenerf, ontoegankelijkheid,
nieuw schuren, incomplete coupure in dijk.
WADDENKUST
69

Spanning tussen vernieuwing en behoud
De landbouw in het Waddengebied is gelukkig nog vitaal en
ontwikkelt zich nog steeds. Het proces van schaalvergroting
gaat door. Dat kan in de toekomst tot een spanning leiden
tussen de wens van de landbouw om zich te vernieuwen en
grotere bedrijven te maken, en de wens om kwetsbare
landschappelijke structuren en elementen (denk aan oude
kreken, dobben, dijken die hun functie hebben verloren) te
behouden. Elders in Noord Groningen zijn in het verleden, onder
druk van de schaalvergroting en mechanisatie in de landbouw,
wierden en dijken afgegraven, waardoor het landschap aan
informatiewaarde heeft ingeboet, minder bij machte is haar zo
interessante verhaal te vertellen.
4.5 OPGAVE
De landbouw is de grote drager achter de landschappelijke
kwaliteit. Die landbouw moet zich vitaal kunnen ontwikkelen.
Waar het om gaat is dat die landbouw zich zodanig ontwikkelt
dat dat niet leidt tot een nivellering van historisch gegroeide
structuren of een verrommeling van het open landschap.
De opgave is een plan te ontwikkelen waarin:
1. de landbouw ruimte krijgt zich verder te ontwikkelen,
2. tegelijkertijd wordt aangegeven hoe bestaande kwaliteiten
afdoende beschermd kunnen worden en mogelijks zelfs
verbeterd kunnen worden,
3. wordt aangegeven waar knelpunten tot een oplossing
kunnen worden gebracht (denk aan het verwijderen van de
bosjes in het oostelijk deel).
4. wordt aangegeven hoe nieuwe kwaliteiten kunnen worden
ontwikkeld (denk aan het vergroten van de
toegankelijkheid).
Topografische situatie Noord Groningen
Visie op de Waddenkust

4.6 ZIENSWIJZE
Aan het begin van de 21 e eeuw verkeert de landbouw in Europa,
en zeker de akkerbouw in Nederland, in een economisch
moeilijke situatie. In veel gebieden verschuift de rol van de
landbouw van voedselproducent naar landschapsbeheerder. Met
name in verstedelijkende gebieden wordt de landbouw in
toenemende mate ingezet als beheerder van het
landschapsbeeld, teneinde een bepaald ideaalbeeld van het
agrarisch landschap in stand te houden.
Een dergelijke krampachtigheid past het landschap van de
Waddenkust niet. Dit is vanouds een productielandschap ‘pur
sang’. Waarbij juist die productie heeft geleid tot bijzondere
natuur- en landschapswaarden. Het kompas voor de ruimtelijke
ontwikkeling van de Waddenkust moet ondubbelzinnig zijn
gericht op “behoud door vernieuwing”.
Men kan niet in heel Nederland de landbouw, in afwachting van
betere tijden, aan het infuus leggen. Er zijn gebieden waar niet
alleen de landbouw, maar ook het landschap, gebaat is bij een
krachtige vernieuwing van de landbouw als productiefunctie. Dit
geldt zeker voor de Groningse Waddenkust, waar de landbouw
de drijvende kracht is achter de openheid en de
monumentaliteit van dit landschap en waar de landbouw
beroemde vernieuwers heeft voortgebracht, denk aan de reeds
genoemde Mansholt. Uit de laatste ‘meitellingen’ van Alterra
komt de Groningse Waddenkust bovendien als landbouwgebied
met een relatief gunstig toekomstperspectief naar voren,
waarbij de strategie moet zijn gericht op schaalvergroting.
Bij de uitwerking van de agrarische vernieuwing behoeven vijf
aspecten bijzondere aandacht:
I het vergroten van de toegankelijkheid van het landelijk
gebied,
II aandacht voor kleine elementen,
III erfinrichting,
IV vormgeving schuren en loodsen,
V de vraag hoe om te gaan met kwetsbare structuren.
WADDENKUST
71

Ad I Het vergroten van de toegankelijkheid
Het landschap van de Waddenkust is een intrigerend landschap.
Het is in zijn weidsheid en helderheid uniek voor Nederland.
Tegelijkertijd is het gebied maar beperkt toegankelijk. Het blijft
daarmee een verborgen schat. Meer mensen moeten kunnen
genieten van de weidsheid van dit landschap, van de intensiteit
van de kleuren, van de helderheid van het licht.
Ad II Aandacht voor het ‘kleine’
Juist in een landschap waar de maat zo overweldigend is, is het
essentieel dat er ook aandacht voor ‘het kleine’ is. Het gaat
daarbij om de kleine nuance. Het herstel van de bakenbomen
kan daarvan een voorbeeld zijn.
Ad III Erfinrichting
De boerenerven liggen als groene eilanden in de ruimte. De
erven, met hun zware geboomte, maken de schaal van het
landschap zichtbaar. Daarbij zijn zij refugia voor mens en dier.
Ook de nieuwe erven behoeven een zorgvuldige inrichting,
opnieuw passend bij de maat van het landschap.
Ad IV Vormgeving schuren en loodsen
De nieuwe, welhaast industriële schaal van de bedrijfsvoering
vraagt om loodsen en schuren van een andere schaal dan men
vanouds gewoon is. Dat betekent dat naar nieuwe vormen,
nieuwe materialen en ook een nieuwe architectonische
expressie moet worden gezocht.
Ad V Omgaan met oude structuren
Kenmerkend voor het landschap van de Waddenkust is dat de
vroegere ontwikkelingen het bestaande landschap niet hebben
weggevaagd, maar er nieuwe elementen en structuren aan
hebben toegevoegd. Zo mag ook de schaalvergroting geen
vrijbrief zijn om hier tot een ‘tabula rasa’ te komen. Het proces
van schaalvergroting moet zijn geënt op bestaande patronen en
structuren.
Boven: kaart met 6 kansrijke transecten.
Onder: algemene aanleidingen voor het ontwikkelen van transecten.
Vlnr: Menkemaborg, Gronings’goed’route, kerk en haven te Eenrum.
Transect 1
Transect 2
Transect 3 & 4

Transect 5
Transect 6
4.7 VERTALING ZIENSWIJZE TOT LANDSCHAPSPLAN
4.7.1 Verbeteren toegankelijkheid landelijk gebied
Transecten
Het landschap van de Waddenkust is, met haar monumentale
openheid, haar rijkdom aan details, haar bijzondere lichtval, de
afleesbaarheid van de geschiedenis, wellicht een van de meest
markante landschappen van ons land. Maar deze bijzondere
kwaliteiten zijn nauwelijks te ervaren omdat het gebied
nagenoeg niet openbaar is ontsloten. Om het bijzondere
landschap van de Waddenkust ‘van binnenuit’ te kunnen
beleven moet het beter voor de bezoeker worden ontsloten.
Voorgesteld wordt een aantal noord-zuidroutes (transecten)
door het gebied te ontwikkelen, die vanaf de kwelderrug naar
de zeedijk voeren en weer terug. Vanaf deze transecten ervaart
men de doorsneden over dit landschap. Verschillende plekken
op de kwelderrug bieden aanleidingen om een startpunt voor
een dergelijk transect te ontwikkelen. Met de ontwikkeling van
de transecten moet worden aangesloten op hetgeen reeds
aanwezig is. Het landschap biedt tal van aanleidingen, waar met
de ontwikkeling van het transect op kan worden aangesloten.
Deze aanleidingen kunnen landschappelijk van aard zijn, zoals
een oude kreek, maar ook bouwkundig zoals een borg, of
toeristisch recreatief zoals een picknickplaats.
In een aantal gevallen ligt het transect er al bijna, maar is haar
aanwezigheid alleen bij ingewijden bekend, moet men al een
kenner van het gebied zijn om te weten waar en hoe men vanaf
de kwelderrug tot aan zee kan komen. In die gevallen kan het
duiden van de mogelijkheden, bijvoorbeeld door een
eenvoudige bewegwijzering, al veel doen.
Ofschoon de visiekaart een vijftal thematische doorsneden
toont, en per route de concrete aanleidingen benoemt, is het
niet de ambitie om precies deze routes te ontwikkelen. De visie
geeft aan waar kansen liggen om interessante doorsneden
vanuit uiteenlopende thema’s te ontwikkelen. De werkelijke
kansrijkheid van het realiseren van een doorsnede wordt
bepaald door de daadwerkelijke mogelijkheden om fysieke
WADDENKUST
73

ingrepen te realiseren (voor zover deze natuurlijk vereist zijn
voor het functioneren van het transect). Denk aan de aanleg
van een geasfalteerd fietspad, of de ontwikkeling van een
markant eindpunt. In overleg met de belanghebbenden moet
gekeken worden naar wat en waar de mogelijkheden zijn.
Uitwerking transecten
De vijf gesuggereerde transecten (waarvan een dubbeltransect)
tonen verschillende doorsneden over het landschap
van de Waddenkust.
< Het meest westelijke transect toont de geomorfologische
doorsnede. Deze start al bij Wehe den Hoorn, en
doorsnijdt eerst de opeenvolging aan kwelderruggen.
Hierbij is de route vooral gekoppeld aan de Broekstermaar.
Pas vanaf de Oldiek gaat men door het feitelijke landschap
van de Waddenkust.
< Een tweede mogelijk transect voert van Den Andel naar de
Waddendijk. Ook daar zijn in het eerste deel van het
traject mogelijkheden om het pad deels langs een oude
maar, het Oude Riet, te leggen.
< Het derde transect toont de mogelijkheden om middels de
ontwikkeling van een dubbel-transect een lus te maken,
waarbij de heenweg een andere doorsnede toont dan de
terugweg. Dit transect start op het hoge land bij Wadwerd,
en voert vandaar door het waddenlandschap naar het
haventje van Noordpolderzijl. Daarbij passeert men een
aantal interessante dijkcoupures, en beleeft men de
openheid van dit landschap ‘van binnen uit’. Vanaf
Noordpolderzijl gaat men over de zeedijk in oostelijke
richting, om dan vervolgens in een rechte strek terug te
keren naar de hereboerderijen aan de Streek, nabij
Usquert. Dit transect is daarmee ook per trein bereikbaar.
Deze pagina: transect 1 op topkaart met 4 aanleidingen.
Rechter pagina: vlnr transecten 2 t/m 6 met per transect een weergegeven
aanleiding.
Transect 1
Andorra’s autonome landloop
Broekstermaar
Picknickplaats langs maar
Dijkpassage mogelijkheid

Transect 2 Transect 3 & 4 Transect 5 Transect 6
De vier winden De streek Coupure
De laatste dijk
WADDENKUST
75

Het vierde transect voert van Uithuizen naar de zeedijk. Dit
transect sluit aan op het treinstation Uithuizen en op de
Menkemaborg.
< Het meest oostelijk transect voert van Uithuizermeeden
naar de zeedijk. Toonde het meest westelijke transect de
geomorfologische doorsnede, dit transect toont vooral de
doorsnede van inpolderingsgeschiedenis. Onderweg
passeert men een opeenvolging aan dijklichamen, met een
aantal fraaie coupures, ziet men de Eemshaven in de verte
liggen en kruist men het windmolenpark.
Lussen en oost-west verbindingen
Bij het ontwikkelen van de transecten moet ook worden bezien
wat de mogelijkheden zijn om lussen te maken, opdat de
terugweg langs een andere route voert dan de heenweg. Naast
het accent op de lang gestrekte noord-zuid bewegingen moet
ook de mogelijkheid geboden worden om kortere ommetjes te
maken en ook in oost-west het gebied te kruisen. Het
toegankelijk maken van de dijken voor fietsers en voetgangers
biedt daartoe mogelijkheden. De Middendijk is al geschikt
gemaakt voor gebruik door voetgangers.
Collage kwelder
Wervend eindpunt
Uit recreatieonderzoek blijkt dat de Nederlander best bereid is
een flinke wandeling te maken, wanneer aan het eindpunt maar
de beloning wacht. Die beloning kan een goed restaurant of
tenminste een aangenaam terras zijn. Voorgesteld wordt de
eindpunten van de transecten te markeren met een bijzonder
element, een element dat als het ware ‘haar vinger opsteekt’,
en daarmee aangeeft ‘hier is de zee’.
Deze kustmarkeringen vormen unieke uitzichtpunten. Vanaf
deze punten ziet men zowel terug op de wandeling, kijkt men
over de polders uit op het Hoge Land met het silhouet van
Wadwerd, Usquert en Uithuizen, als wel geniet men een
panorama over het wad en ziet men in de verte
Schiermonnikoog, Rottum en Rottumeroog liggen.
Aan deze markeringen kunnen functies worden gekoppeld.
Gedacht kan worden aan een restaurant met bijzondere logies
mogelijkheid (vergelijkbaar met overnachten in de vuurtoren),
een vogelobservatiehut, een informatiecentrum. Observatiehut Nieuw Statenzijl
Camperen

Observatiehut Fochteloerveen
Parkeren
De voorgestelde transecten vormen fiets- en wandelpaden door
de leegte, door wellicht het meest ruimtelijke landschap dat
Nederland te bieden heeft. Het vormen flinke tochten, die voor
een beperkte doelgroep bijzonder interessant zijn. Maar het is
een illusie om te denken dat een ieder het enthousiasme of de
moed kan opbrengen om dit hele transect te voet of per fiets af
te leggen. De realiteit zal zijn dat menig bezoeker met de auto
komt.
Dat impliceert dat bij de eindpunten parkeergelegenheid moet
worden geboden, zonder dat dit afbreuk doet aan het gevoel dat
men ‘naar de uiterste rand van bewoond Nederland gaat’, dat
men de ultieme leegte opzoekt. Dergelijke parkeerterreinen
moeten zorgvuldig worden ingepast, opdat het blik de bezoeker
niet al van kilometers afstand in het zonlicht tegemoet schittert.
Het zal om slechts enkele parkeerplaatsen gaan bij een
eindpunt dat ook daadwerkelijk een parkeerplaats nodig heeft.
De plompe toren - Schouwen Uitkijktoren - afsluitdijk Bezoekerscentrum polder Breebaartpolder
WADDENKUST
77

4.7.2 Aandacht voor kleine elementen
Coupures in de dijk
De dijkcoupures zijn in de oriëntatie en de beleving van de
Waddenkust van bijzondere betekenis. Zij maken dat er op een
lager schaalniveau iets te zien is. De coupures openen ook nu
nog de poorten naar een andere wereld, naar een jongere
polder. Achter iedere dijk schuilt een nieuwe wereld. Is men
eenmaal bij de laatste dijk dan ligt daar, eindelijk, de zee.
De coupures zijn cultuurhistorisch waardevol. Zij maken de
geschiedenis van het gebied inzichtelijk, verschaffen informatie
over hoe dit landschap is ontstaan. Voorgesteld wordt deze
coupures zoveel mogelijk te herstellen. Het gaat daarbij niet
alleen om het terugbrengen van de bakenbomen, maar ook om
het terugbrengen van de deuren en de huisjes waarin de deuren
werden opgeborgen.
Kreken, dobben en maren
Verspreid over het landschap van de Waddenkust liggen
waterelementen als dobben, kreken en maren. De kreken en
maren dateren uit de periode van voor de inpoldering, uit de
tijd waarin de zee nog vrij spel had. De grillige vormen staan in
een sterk contrast tot de geometrische verkaveling die er nadien
over heen is gelegd. De dobben zijn ontstaan bij dijkdoorbraken,
vergelijkbaar met de wielen in het rivierenlandschap. Bij
het herstel van de dijk is de dijk om de dobbe gelegd, waarbij in
de rechte dijk markante verdraaiingen zijn ontstaan. Dit zijn
elementen die tot de verbeelding spreken en in het landschap
zichtbaar moeten blijven.
De maren zijn nu nog nauwelijks zichtbare watergangen in het
landschap. Ze vinden hun beginpunt veelal in de kleine
wierdedorpen van het Hoge Land. De maren vormen in potentie
recreatief aantrekkelijke lijnen die vanaf het Hoge Land tot diep
in het landschap van de Waddenkust doordringen. De kreken,
dobben en maren maken dat in het landschap van de
Waddenkust op een lager schaalniveau veel te zien is. Daarbij
maken zij de geschiedenis van het gebied inzichtelijk. Bij de
verdere ontwikkeling van het landschap dienen deze elementen
tenminste behouden te blijven. Door de maren met riet te
beplanten worden ze ruimtelijk meer manifest.
Coupure in de dijk
Traditionele schuur

Ontsluiting langs kleine landschapselementen
Nieuwe schuur gerealiseerd door stichting Wierde en dijk
Daarnaast moet worden nagegaan of zij bij de toekomstige
ontwikkeling aan betekenis en zichtbaarheid kunnen winnen,
bijvoorbeeld door deze elementen te verbreden of aan deze
elementen een eenvoudig fiets- en wandelpad (de
Swiebertjespaden) te verbinden.
4.7.3 Inrichting boerenerven, vormgeving loodsen en
schuren.
Het traditionele boerenerf voldoet voor veel bedrijven niet meer,
daartoe is de bedrijfsvoering te zeer veranderd. De laatste tijd
is de agrarische bedrijfsvoering in het landschap van de
Waddenkust sterk veranderd. Er heeft een flinke schaalvergroting
plaatsgevonden, waarbij ook bedrijven zijn samengevoegd.
Het proces van schaalvergroting is nog niet ten einde.
Schaalvergroting impliceert dat een groter machinepark is
vereist en dat de opbrengsten per bedrijf toenemen. Dit vergt
aanzienlijk grotere schuren en opslagruimten. Daarnaast vindt
ook in delen van de Waddenkust de omschakeling van
akkerbouw naar veeteelt plaats. Pootaardappels en korenvelden
maken plaats voor weilanden. Ook dit zal leiden tot een
veranderende erfinrichting.
Voor boerderijen die niet meer in productie zijn, en zijn gekocht
door liefhebbers die daar ruim en vrij willen wonen, is herstel
van het traditionele erf een optie. Voor de boerderijen die in
bedrijf zijn moet gezocht worden naar nieuwe concepten. Om
een economische rendabele boerenbedrijfsvoering te kunnen
handhaven moeten de boeren grotere erven kunnen
ontwikkelen. Deze erven moeten de ruimte bieden om schuren
te bouwen die passen bij de aard van het bedrijf.
Voorgesteld wordt om de bedrijven de beschikking te geven
over een royaal bouwblok, een kavel van ca 125 x 125 meter.
Deze kavel wordt door een sloot, met aan weerszijden een
bomenrij, omgeven. Aan de zuidwestzijde wordt, als extra
windscherm, onderbegroeiing in de vorm van gesloten
bosstruweel aangeplant. Aldus ontstaat een stevig carré, dat
zich in de toekomst als groen eiland in de ruimte kan
manifesteren. Waar het carré aan de doorgaande weg ligt, ligt
een van de vier wanden aan de overzijde van de weg.
WADDENKUST
79

Hierdoor ontstaat, analoog aan de historische beelden, een
poortwerking.
Binnen dit carré worden beperkt voorwaarden gesteld aan de
architectuur van de nieuwe bedrijfsgebouwen. Deze hebben
betrekking op een eenvoudige hoofdvorm, een eenvoudig
materiaalgebruik en een terughoudend, donker kleurgebruik.
Mocht in de toekomst het geboden carré toch nog te klein
blijken, dan kan aan het eerste carré een tweede worden
toegevoegd. De boer krijgt dus meer vrijheid wat betreft de
vorm, omvang en oriëntatie van de bedrijfsgebouwen, maar
daar staat tegen over dat er specifiekere eisen worden gesteld
aan het erf. Dit neemt niet weg dat ook in de architectuur van
de bedrijfsgebouwen kwaliteit wordt nagestreefd. Waar mogelijk
moet de boer worden verleid om ook binnen het carré tot een
hoogwaardige architectuur te komen.
Een tweede mogelijkheid, zoals ook in paragraaf 3.6 beschreven
(beplantingsplan) is dat de boer werkelijk gebouwen ontwikkelt
die gezien mogen worden, gebouwen die dermate esthetisch zijn
dat het zonde is om ze achter dichte beplanting ‘te verstoppen’.
In die gevallen kan worden ingezet op een meer transparante
erfinrichting, waarbij enkele trefzeker geplaatste solitairen zorgen
voor het verschil tussen kaal en transparant, maken dat de
bouwwerken in hun omgeving worden verankerd. Een voorbeeld
van deze benaderingswijze is de recent gerealiseerde schuur te
Godlinze, die vrijwel vanzelfsprekend in het landschap opgaat.

4.7.4 Omgaan met kwetsbare structuren
Naast de boerenerven is het landschap rijk aan kleine elementen
die kleur geven aan het landschap, die nuance aanbrengen in
haar tekening. Met de voortgaande schaalvergroting in de
landbouw bestaat het gevaar dat dergelijk kleine elementen
sluipenderwijs verdwijnen. De meeste dijken hebben hun
zeekerende functie verloren. Plaatselijk zijn dijken afgegraven
waarbij het vrijkomende oppervlak bij het productiegebied is
getrokken. Daarmee verliest het landschap aan zeggingskracht,
is het minder in staat ‘zijn verhaal’ te vertellen. Daarmee boet
het landschap aan eigenheid, aan identiteit in. Bij de
schaalvergroting moeten de kwetsbare structuren, elementen die
hun directe nut hebben verloren maar nog wel altijd hun functie
in het landschap vervullen (recreatieve, cultuurhistorische,
ecologische) nadrukkelijk worden beschermd. Dit betreft onder
meer de kreken, maren en dobben, dijken die hun zeekerende
functie hebben verloren.
4.8 Conclusie
Het landschap van de waddenkust is een grootschalig, helder
gestructureerd landschap. De problematiek doet zich met name
voor op een lager niveau. De huidige boerenerven dreigen hun
‘grandeur’ te verliezen, kleine landschapselementen als dobben,
maren en oude coupures zijn niet altijd herkenbaar in het
landschap en het agrarisch landschap is slecht toegankelijk voor
recreanten.
De volgende fase van het LOP moet leiden tot concrete
projecten ten aanzien van het herkenbaar maken van kleine
landschapselementen, vormgeving van boerenerven en het
verbeteren van de recreatieve ontsluiting. Dit vergt een
intensieve samenwerking tussen Provincie, gemeenten, boeren,
andere gebruikers en instanties als Landschapsbeheer Groningen,
Staatsbosbeheer, Stichting Wierde en Dijk etc.
Enkele beelden uit het van onderzoek naar de toekomstige ontwikkeling
van boerenerven zoals dat in opdracht van het Libau is
uitgevoerd door drie bureaus. De bevindingen zijn gebundeld in
het rapport ‘t Hogeland Opnieuw. Het 125 bij 125 m erfmodel is
hier gepresenteerd als onafhankelijk model naast de modellen uit
de genoemde studie.
81

Oud naast nieuw...

5.1 INLEIDING
Kenschets
Weiwerd vormt één van de meest dynamische landschappen van
Noord Groningen. Waar elders het landschap wordt gekenmerkt
door ruimte en een lage ontwikkelingsdynamiek lijken hier juist
alle ontwikkelingen samen te komen.
De afgelopen decennia is er een aanzienlijk programma
neergedaald. Grootschalige elementen als de havenindustrie
rond Delfzijl, baggerdepots, gasinstallaties, stortplaatsen,
bossen, autowegen, crossplaatsen en hoogspanningsleidingen
hebben het oorspronkelijke agrarische landschap ‘overruled.’ Als
gevolg van deze ontwikkelingen is Weiwerd waarschijnlijk het
meest verguisde, maar tegelijkertijd misschien ook wel een van
de meest fascinerende landschappen van Noord Groningen.
Nergens anders zijn de contrasten tussen het oude landschap en
de recent toegevoegde elementen zo sterk aanwezig als hier.
5. WEIWERD
83

Een onbemind landschap
De boeiende contrasten tussen oud en nieuw worden maar door
weinigen als zodanig ervaren. In de ogen van veel mensen
wordt het gebied juist ontsierd door industrie en infrastructuur.
Het landschappelijk raamwerk spreekt zelfs van ‘een structuurarm
landschap zonder kwaliteiten.’
Inderdaad valt de negatieve impact van de recente ontwikkelingen
op het landschap niet te ontkennen. Doordat de nieuwe
toevoegingen letterlijk als losse elementen in het landschap zijn
neergedaald, waarbij geen balans is gevonden tussen de
historische en de nieuwe laag, zijn er kwaliteiten van het
landschap verloren gegaan.
Voorbeelden van de teloorgang van het oude landschap zijn de
historische wierdedorpen Heveskes en Weiwerd. Deze dorpen
zijn als het ware overruled door de ontwikkelingen van de
moderne tijd. Weggedrukt door de industrie zijn ze goeddeels
verdwenen. Daarnaast is het landschap versnipperd door
bossen, gasinstallaties en hoogspanningsleidingen die zonder
enige ordening in het gebied zijn geland. Waardevolle relicten
als wierden, maren, een kloosterterrein en een molen liggen
verstopt in het landschap. Ze zijn als fragmenten van het oude
landschap nog net herkenbaar, maar de grotere structuren
waarvan ze ooit deel uitmaakten zijn volledig ondergesneeuwd.
Het landschap van Weiwerd is weinig geliefd. Doordat er weinig
affiniteit met dit gebied bestaat, ontwikkelt Weiwerd zich tot ‘de
grabbelton van Groningen’. Vanuit de gedachte dat
ontwikkelingen hier weinig schade aan kunnen richten dreigt de
polder Weiwerd de vergaarbak te worden voor allerlei geplande
en ongeplande ontwikkelingen welke men elders niet wenst. Het
gebied lijkt hiermee in een negatieve spiraal te zijn beland
waaruit het niet meer kan ontsnappen.

Een fascinerend landschap
Men kan de Polder Weiwerd ook zien als een van de boeiendste
Groninger landschappen. Wie op zoek is naar de typische
beelden behorend bij het idyllische wierdenlandschap zal deze in
Weiwerd niet aantreffen. Maar wie open staat kan hier prachtige
contrasten ontdekken tussen de relicten van het oude
landschap en elementen van recente oorsprong. De verlaten
wierde van Weiwerd en het eenzame kerkje van Heveskes, beide
geprojecteerd tegen een achtergrond van stomende ketels en
glimmende pijpen, zijn unieke beelden. De authenticiteit van het
landschap die elders in Noord Groningen zo kenmerkend is heeft
hier plaatsgemaakt voor scherpe contrasten tussen ‘oud’ en
‘nieuw’.
Afbeeldingen op deze en vorige pagina tonen de contrasten tussen ‘oud’
en ‘nieuw’ zoals die in polder Weiwerd aanwezig zijn. Waardevolle
historische relicten vormen fragmenten van het oude landschap die
dapper weerstand bieden tegen de ontwikkelingen van de moderne tijd.
WEIWERD
85

Een landschap uit twee lagen
Het landschap van Weiwerd kent twee lagen:
- De eerste laag wordt gevormd door het agrarische
landschap van voor de industriële expansie, met een heel
fragiele maar historisch interessante structuur. Een
landschap dat is geënt op de natuurlijke ondergrond en dat
het resultaat is van een eeuwen durende geleidelijke
ontwikkeling.
- Hierover is de laag van de ‘nieuw toegevoegde
ontwikkelingen’ gelegd, de laag van de havenindustrie, de
baggerdepots, de hoogspanningsleidingen en straks wellicht
het windmolenpark. Kenmerkend voor deze laag is de hoge
ontwikkelingsdynamiek, ongekend voor het Groninger
landschap.
Het is deze dubbele gelaagdheid die het landschap van Weiwerd
zo boeiend maakt. Het feit dat hier twee dermate
contrasterende lagen, ieder in zijn eigen vorm en geaardheid,
naast en door elkaar heen voorkomen is een interessant
gegeven. In dit contrast kunnen bijzondere kwaliteiten schuilen.
Maar tevens ligt hierin de kern van het probleem. In de huidige
situatie dreigt de ‘nieuwe laag’ de ‘oude laag’ te verstikken. De
dynamiek van de laatst genoemde laag is hoog en de
ontwikkelingen hebben grotendeels een ‘foot-loose’ karakter,
waardoor ze niet inspelen op de karakteristieken van de plek. De
‘nieuwe laag’ vaagt daardoor de kenmerken van het historische
landschap uit, terwijl ze zelf onvoldoende nieuwe kwaliteiten aan
het landschap toevoegt.
Linksboven topografische kaart 1900, rechtsonder geomorfologische
kaart, rechter pagina topografische kaart 2000.
De polder Weiwerd bevindt zich op de overgang van het Wierdenlandschap
naar het Wolden/wegdorpen landschap. De eerste bewoning
vond plaats op een reeks wierden in het noordelijk deel van het gebied
(Weiwerd, Heveskes, Amsweer) en op een aantal glaciale dekzandruggen
in het zuiden (de reeks van woldendorpen). Daartussen lagen
uitgestrekte klei-op-veengronden, die vanuit de beide bewoningsassen
werden ontgonnnen. Deze wijze van ontginnnig resulteerde in een
agrarisch landschap met een sterk noord-zuid gerichte structuur van
wegen, maren en verkaveling.

WEIWERD
87

5.2 OPGAVE
Voor het landschapsplan Weiwerd vormt het spanningsveld
tussen beide lagen het centrale thema. De opgave is om de twee
lagen met elkaar in evenwicht te brengen, zodanig dat de
karakteristiek van elke laag tot expressie kan komen.
Allereerst is het van belang dat de thans nog rudimentair
aanwezige structuren behorend bij het agrarische landschap
worden versterkt. Het proces van versnippering en verbrokkeling
moet worden omgebogen. Er moet worden gezocht naar functies
die oude patronen en structuren een nieuwe betekenis geven.
De oorspronkelijke karakteristieken zouden opnieuw tot
ontwikkeling moeten komen, opdat de historie van het landschap
weer afleesbaar wordt.
Daarnaast is het zaak nieuwe ‘foot-loose’ ontwikkelingen
dusdanig te regisseren dat zij nieuwe kwaliteiten toevoegen aan
het landschap.
Verborgen programma
Ten aanzien van het regisseren van nieuwe ontwikkelingen moet
worden opgemerkt dat het benoemde programma voor polder
Weiwerd uitermate beperkt is. Het Provinciaal Omgevingsplan
heeft het over een windmolenpark, een ecologische verbinding
en ruimte voor waterberging. Waarschijnlijk was deze situatie 20
jaar geleden niet veel anders. Ook toen zal het benoemde
programma beperkt zijn geweest. Maar desondanks hebben er tal
van ontwikkelingen plaatsgevonden. Dat zal de komende jaren
niet anders zijn. Kennelijk is er veel ‘verborgen programma’.
Linksboven: Geland programma in de afgelopen decennia
Linksonder: Indicatie van het ‘verborgen programma’.

5.3 STRATEGIE
Een groen-blauw raamwerk
Aan de ene kant moet een nog onbekend programma worden
gefaciliteerd, tegelijkertijd moeten structuren worden versterkt
en nieuwe kwaliteiten aan het gebied worden toegevoegd. De
voorgestelde strategie zet in op de ontwikkeling van een
robuust raamwerk, gevormd door beplantingen en watergangen.
Door de situering van dit raamwerk te enten op historische
patronen winnen oude structuren weer aan kracht.
Diverse kwetsbare relicten zoals maren, zijlen en wierden worden
opgenomen in het groen-blauwe casco. Het groene-blauwe
raamwerk vormt de lijst waarbinnen deze elementen worden
tentoongesteld. Het raamwerk brengt de historische laag van het
landschap opnieuw tot expressie en brengt oud en nieuw met
elkaar in evenwicht.
Het raamwerk vormt een frame, waarbinnen zich grotere en
kleinere ontwikkelingen kunnen vestigen. De aard van de
functie bepaalt de positie binnen het raamwerk. Functies met
een grotendeels ‘footloose’ karakter, zoals industrie en een
windmolenpark vinden hun plek in de tussenruimten van het
raamwerk. Functies met een lagere dynamiek, zoals natuurontwikkeling
en recreatie, kortom functies die in kunnen spelen op
de karakteristieken van het landschap, vinden een plek in het
raamwerk(casco) zelf. Het raamwerk anticipeert op de ongewisse
toekomst ten aanzien van het ‘verborgen programma’. Het
biedt een robuust kader dat ongeacht de omvang en de aard
van de toekomstige ontwikkelingen overeind blijft.
Opbouw van het raamwerk
Het raamwerk overspant de gehele polder Weiwerd. In het
noordelijke deel wordt het raamwerk gevormd door een viertal
grote noord-zuid gerichte groengebieden. Hierin zijn diverse
kwetsbare relicten geïncorporeerd. Deze grote groengebieden
liggen op korte afstand van de kernen Appingedam, Delfzijl en
Termuntenzijl en bieden de inwoners van deze plaatsen een
uitloopgebied. Met hun omvang van 50 tot 200 ha zijn deze
gebieden van een maat en schaal die kan wedijveren met de
schaal van de havenindustrie van Delfzijl.
De basis voor het zuidelijk deel van het raamwerk wordt gevormd
door de nog te realiseren ecologische verbinding tussen het
Schildmeer en het Hondshalstermeer. De natte zone volgt
bestaande waterlopen en markeert de overgang van het
wierdenlandschap naar het wegdorpenlandschap. (zie
geomorfologische kaart) De dorpen Wagenborgen, Meedhuizen en
Tjuchem liggen als kralen aan een snoer langs deze zone.
WEIWERD
89

Realisatie van het raamwerk
De afgelopen 20 jaar is er, mede onder invloed van braakregelingen
en subsidieregeling snelgroeiend bos, in totaal 500 ha bos
aangeplant. Deze boselementen zijn verspreid over het gebied
aangelegd, waarbij een caleidoscopisch beeld is ontstaan. In
plaats van bij te dragen aan het realiseren van nieuwe sterke
structuren, heeft de aanleg van deze bossen geleid tot een
verdere fragmentatie van het landschap. Met hun verspreide
ligging in het gebied zijn de recreatieve en ecologische waarden
van deze boscomplexen eveneens gering.
Voorgesteld wordt om over te gaan tot een herordening van de
bestaande boscomplexen. ‘Zwevende’ boscomplexen, dat wil
zeggen bossen die niet zijn gekoppeld aan grotere landschappelijke
structuren, worden op termijn gerooid.
Hun plaats wordt ingenomen door eenzelfde areaal bos, dat
wordt aangeplant op locaties die passen binnen het raamwerk,
aansluitend op bestaande bossen. Natuurlijk is een dergelijke
‘zoek en vervang-strategie’ een wat theoretisch model, maar het
geeft wel goed aan hoe door hergroepering van de bestaande
boscomplexen een aanzienlijk deel van het raamwerk kan worden
gerealiseerd.
Deze pagina
boven: de ongestructureerde beplantingen die de afgelopen 20
jaar zijn ontstaan.
onder: de optelsom van de in de afgelopen 20 jaar ontstane beplantingen
maakt 500 ha.
Rechterpagina
boven: beplanting in de huidige situatie; midden: verwijderde
beplanting; onder: toegevoegde beplanting.

Dan nog is voor het ontwikkelen van het voorgestane raamwerk
een uitbreiding van het totale oppervlakte bos nodig. Voor de
financiering van deze nieuwe boscomplexen zijn verschillende
mogelijkheden denkbaar.
- Gedacht kan worden aan ‘rood voor groen’ combinaties
waarbij bijvoorbeeld recreatieve ontwikkelingen ook
financieel direct worden gekoppeld aan een stuk groen
aanleg. Het is ook denkbaar dat uitbreiding van
bedrijvigheid gepaard gaat met een bijdrage aan een
groenfonds, van waaruit het raamwerk kan worden
gefinancierd. Concreet voorbeeld hiervan is de aanleg van
de Sloebossen nabij Vlissingen
- De verwachting is dat de onzekere landbouwkundige positie
de komende deccenia niet zal verbeteren. Het is niet
ondenkbaar dat de komende 20 jaar opnieuw een
substantiële hoeveelheid bos gerealiseerd zal worden
volgens regelingen die vergelijkbaar zijn met de
stimuleringsregeling snelgroeiend bos, braakregeling etc.
Naast boselementen maken wegbeplantingen en waterlopen deel
uit van het raamwerk. Belangrijke lijnen zoals het Eemskanaal,
het lint Steenhuizen-Tjuchem-Meedhuizen en de N362 worden
aangezet. Overwogen moet worden om de beplanting langs de
oost-west gerichte N992 te verwijderen.
WEIWERD
91

Mogelijk beeld toekomstig landschap.

5.4 MOGELIJK BEELD TOEKOMSTIG LANDSCHAP
De kaart op de linker pagina geeft een mogelijk beeld van het
toekomstige landschap. Bossen, lanen en natte verbindingszones
vormen aaneengesloten structuren die verloren gewaande
karakteristieken van het landschap opnieuw tot expressie
brengen. De oorspronkelijk noord-zuid oriëntatie van het
landschap wordt in het raamwerk opnieuw tot uiting gebracht.
De overgang naar het Woldenlandschap wordt gemarkeerd door
de ecologische verbindingszone. Diverse historische relicten als
wierden, maren en oude wegen zijn opgenomen in het groeneblauwe
casco, waardoor deze fragiele elementen beter worden
beschermd tegen nadelige ontwikkelingen van buiten af.
De boselementen liggen in de nabijheid van dorpen en steden,
zodat ze een betekenis vervullen als uitloopgebied. De bossen
aan weerszijde van de haven van Delfzijl zijn zwaar aangezet,
opdat ze zich kunnen meten met de schaal van dit industriële
landschap.
93

5.5 DEELUITWERKINGEN
Enkele onderdelen van het raamwerk zijn verder uitgewerkt. De
uitwerkingen geven aan op welke wijze historische relicten
kunnen worden opgenomen in het raamwerk. Daarnaast wordt
geïllustreerd hoe nieuwe ontwikkelingen een bijdrage kunnen
leveren aan het verbeteren van de kwaliteiten van het
landschap.
Groot Groengebied Weiwerd
Ten zuiden van Delfzijl wordt een recreatief uitloopgebied
voorgesteld met een omvang van circa 200 ha. De wierden
Weiwerd en Geefsweer vormen bijzondere elementen in een
parklandschap dat bestaat uit bossen, boomweiden en lanen.
Langs een oude maar wordt een natte zone ontwikkeld; een
langgerekte open ruimte dat een vizier richting het open
landschap vormt. De zichten vanaf de wierde van Weiwerd op
de chemische industrie worden met beplanting nog verder
gedramatiseerd. De groenstructuur biedt ruimte aan recreatieve
voorzieningen als sportvelden of een manege. Ook het
bestaande motorcrossterrein aan de N362 kan deel uitmaken
van dit groengebied.
Collage Groot Groengebied Weiwerd
Geefsweer
Groot Groengebied Weiwerd
Weiwerd
Maar
Chemische fabrieken
Crossbaan

Koolzaadvelden op
braakliggende
gronden
Energieplantage Termunterzijl - fase 1.
Populieren plantage
Borgsweer
Termunten
Termunterzijldiep
Windmolenpark
Energieplantage Termunterzijl - fase 2.
Energieplantage Termuntenzijl
Noord Weiwerd zou zich in de toekomst kunnen ontwikkelen tot
de duurzame energieproducent van Nederland. Bestaande
initiatieven zoals de plannen voor een biodieselfabriek en een
windmolenpark kunnen de eerste aanzet vormen van een
grootschalige ontwikkeling die van Weiwerd de ‘Witte motor van
het noorden’ maakt.
De beschikbare ruimte en de vruchtbare bodem maken Weiwerd
geschikt om hier grote energieplantages (populier, koolzaad,
grassen) te realiseren. Een eventuele biomassacentrale laat zich
relatief eenvoudig aansluiten op het reeds aanwezig netwerk
van hoogspannings-leidingen. De ontwikkeling van een
grootschalige energie-plantage in combinatie met een
windmolenpark kan leiden tot een eigentijds landschap, met
nieuwe kwaliteiten.
Collage energieplantage Termunterzijl
WEIWERD
95

Recreatieve zone Schildmeer-Appingedam
Voorgesteld wordt de groene recreatieve ontwikkeling rond het
Schildmeer te verbinden met het centrum van Appingedam.
Langs de waterloop de Groeve wordt daartoe een natte open
zone gerealiseerd. Langs het water kunnen zich omgeven door
een stevig stelsel van lanen en singels, recreatieve
voorzieningen als een jachthaven, een vakantiepark of golfbaan
vestigen. Deze recreatieve ontwikkelingen moten een
aanzienlijke bijdrage leveren aan de realisatie van het
raamwerk. Het gebied kan uitgroeien tot het recreatieve
zwaartepunt van de regio. Zowel de historische stad
Appingedam, het arcadische gedeelte van het Damsterdiep en
het Schildmeer met zijn watersportmogelijkheden liggen in de
directe nabijheid.
Collage recreatieve zone Schildmeer - Appingedam.
Schildmeer
De Groeve
Recreatieve zone Schildmeer - Appingedam.
Appingedam
ruimte voor
recreatieve
ontwikkeling
Steendam

voormalig Meedhuizermeer
Tjuchem
voormalig Proosmeer
Wagenborgen
Ecologische verbinding gecombineerd met waterberging
Collage ecologische verbinding Schildmeer - Hondshalstermeer
Ecologische verbinding Schildmeer-
Hondshalstermeer
De ecologische verbinding wordt gesitueerd langs
bestaande waterlopen. Een natte strook bestaande uit
riet,moerassen en hier en daar een drogere plek biedt
migratie mogelijkheden voor plant en dier. De ecologische
verbindingszone doorkruist een aantal drooggelegde
meren (zie geomorfologische kaart) Dit zijn de diepste
plekken in het landschap. Op termijn komen deze
locaties in aanmerking als waterbergingsgebied.
WEIWERD
97

5.6 Uitvoeringsaspecten
Het groene raamwerk dient een robuust kader te vormen dat
ongeacht de omvang en aard van de toekomstige (industriele)
ontwikkelingen overeind blijft.
Het is daarom van belang nu reeds met de realisatie van het
raamwerk te starten, beplanting heeft immers tijd nodig om uit te
groeien tot een stevig ruimtelijk kader.
Langs drie verschillende wegen kan er aan de uitvoering van het
raamwerk worden gewerkt, namelijk:
- Mogelijkheden voor herverkaveling van de bestaande
bossen en landschapselementen onderzoeken
- De visie van het raamwerk vastleggen in gemeentelijke
bestemmingsplannen en de toekomstige ontwikkelingen
daaraan toetsen. Daarmee wordt ook het nog onbekende
programma gefaciliteerd.
- Het beleid en de middelen van De Blauwe As (ecologische
verbindingszone van Friesland naar Duitsland) benutten
voor de zuidelijke arm van het voorgestelde raamwerk en
nader onderzoeken of dit te combineren valt met een
vaarverbinding en koppeling van het Damsterdiepcircuit.
99

3 x Noord Groningen presenteert een visie op de ontwikkeling
van de beplantingen in Noord Groningen, op de ontwikkeling
van de Waddenkust en de ontwikkeling van de polder Weiwerd.
Een visie is mooi, maar je hebt er niets aan zolang deze niet
wordt uitgevoerd. Om met de oud staatssecretaris
Volkshuisvesting Jan Schaeffer te spreken: “in een concept kun
je niet wonen”.
Tussen plan en uitvoering, tussen ‘droom’ en ‘daad’, zit nog een
heel traject. Op de eerste plaats de acceptatie van de plannen.
Dat vergt communicatie. Communicatie met direct betrokkenen;
de bestuurders, de bewoners en de beheerders in en van het
gebied.
Eenmaal geaccepteerd moet de visie vervolgens worden
vertaald in concrete inrichtingsprojecten. Inrichtingsprojecten
waarvoor middelen moeten worden vrijgemaakt en waarvoor
partijen moeten opstaan die zich bereid verklaren deze projecten
uit te voeren. Die daadwerkelijk bereid zijn de schop de grond in
te zetten. Want daar moet het met Noord Groningen naar toe:
de schop moet de grond in, en een enkele keer moet de bijl uit
de schuur worden gehaald.
De verkenningen van Weiwerd, de Waddenkust en de
beplantingen van Noord Groningen vormen hiertoe een eerste
stap. De volgende stap die nu gezet wordt is het vertalen van
de voorstellen uit de verkenningen naar een uitvoeringsgericht
Landschapsontwikkelingsplan voor Noord Groningen. In dit LOP
zullen de hier gepresenteerde voorstellen, aangevuld met de
bevindingen uit andere studies en verkenningen worden
geïntegreerd. In het Landschapsontwikkelingsplan zal de visie op
het landschap van Noord Groningen worden gekoppeld aan een
uitvoeringsprogramma; concrete acties en projecten die de
ambities van het LOP ten uitvoer brengen.
6. VERVOLG
101