Bodemsanering vervuilde grond in Vlaanderen - UNIZO.be

BODEMSANERING VERVUILDE GROND
IN VLAANDEREN
1 2 M E I 2 0 0 5
UNIZO-STUDIEDIENST

Inhoudsopgave
Inleiding............................................................................................................................. 3
1. Vlaamse verontreinigde gronden: facts en figures ........................................................ 4
2. Kostenraming bodemonderzoeken en bodemsaneringswerken..................................... 8
3. Wie betaalt? ................................................................................................................. 10
4. Bodemsaneringsplichtigen en saneringsaansprakelijken............................................. 11
5. Verzekeringen.............................................................................................................. 13
6. Bodemsaneringsfondsen.............................................................................................. 14
7. Incentives ontwikkelen................................................................................................ 16
8. Leegstandsheffing........................................................................................................ 18
9. Vereenvoudiging papierwinkel en procedures ............................................................ 19
10. Register van verontreinigde gronden......................................................................... 21
11. Onafhankelijke bodem-ombudsdienst ....................................................................... 21
12. Grondverzet ............................................................................................................... 22
13. Budgetten Vlaamse overheid voor bodemsanering................................................... 24
Bijlage.............................................................................................................................. 26
2

B O D E M S A N E R I N G V E RV U I L D E G R O N D I N V L A A N D E R E N
I N L E I D I N G
Bodemverontreiniging en bodemsanering is een onderschat probleem in Vlaanderen.
Vooral voor kleine bedrijven kan de problematiek uitgroeien tot een financieel en
emotioneel drama.
In dit dossier wordt een raming gemaakt van het aantal verontreinigde gronden en de nog
uit te voeren bodemsaneringen in Vlaanderen. De kosten voor onderzoeken en
saneringswerken worden in kaart gebracht. Een Vlaamse ondernemer die geconfronteerd
wordt met (historische) verontreiniging dient in principe onmiddellijk de procedure op te
starten en alle onderzoeken en saneringswerken zelf te financieren. Hij moet op zijn minst
alle kosten voorfinancieren, maar hoe zit dat in Nederland? Zijn daar subsidies voorzien?
Kan Vlaanderen iets leren uit de Nederlandse aanpak?
UNIZO heeft haar visie over solidariteitsfondsen en de rol van de overheid daarin.
Voor toekomstige nieuwe verontreiniging bestaan voor verschillende sectoren
instrumenten ter remediëring (bv. verzekeringsproducten). Voor historische
bodemverontreiniging (historisch passief) dient de overheid een aantal incentives te
ontwikkelen om de gebruikers en eigenaars van de verontreinigde terreinen te stimuleren
om tot sanering over te gaan. Momenteel zijn er nogal wat, zeer verscheiden, drempels die
ontradend én kostverhogend werken voor effectieve uitvoering van
bodemsaneringswerken. UNIZO somt ze op en stelt concrete maatregelen voor. De
vereiste papierwinkel en de te doorlopen procedures zijn complex en moeten
vereenvoudigd worden. UNIZO doet voorstellen. Het register van verontreinigde gronden
moet snel omgevormd worden tot “grondeninformatieregister”. UNIZO pleit voor de
oprichting van een onafhankelijke bodem-ombudsdienst, los van de OVAM. De
grondverzetregeling kan nog aangepast, verbeterd en vereenvoudigd worden. Het budget
van de Vlaamse overheid voor bodemsanering is ontoereikend en moet dringend verhoogd
worden. Ook hier wordt verwezen naar Nederland.
3

1 . V L A A M S E V E R O N T R E I N I G D E G R O N D E N: FACTS EN FIGURES
1 . 1 . G E K E N D A A N T A L V E R O N T R E I N I G D E G R O N D E N I N V L A A N D E R E N
Uit de reeds uitgevoerde bodemonderzoeken blijkt dat er volgens de meest recente cijfers
van OVAM (begin 2005) circa 16.000 verontreinigde gronden geregistreerd waren. Omdat
tot op heden slechts een deel van alle “risicogronden” kon worden onderzocht, zal dit
aantal nog toenemen. Een grond kan meerdere aaneengesloten kadastrale percelen
omvatten. De 16.000 verontreinigde gronden beslaan circa 39.000 kadastrale percelen. Ze
beslaan een oppervlakte van circa 400 km². Dit is bijna 3% van de totale oppervlakte van
het Vlaamse Gewest 1 .
Eind 2003 waren er bij OVAM 14.671 2 verontreinigde gronden geregistreerd, eind 2002
waren dat er 13.305 3 , wat betekent dat er per kalenderjaar circa 1.350 gronden bijkomend
werden geregistreerd als verontreinigd.
1 . 2 . G E R A A M D A A N T A L O P B A S I S V A N B O D E M O N D E R Z O E K E N O P G R O N D E N
M E T B O D E M R I S I C O-ACTIVITEITEN
Om een raming te maken van het aantal verontreinigde gronden kunnen verschillende
onderzoeksmethodes gebruikt worden.
Meestal maakt men ramingen uitgaande van het aantal gronden waarop Vlareboactiviteiten
uitgeoefend werden/worden. Vlarebo-activiteiten zijn activiteiten die
opgenomen zijn in de lijst in bijlage bij het Vlaams Reglement inzake de bodemsanering
(Vlarebo) en als bodemrisico-activiteiten beschouwd worden, bv. stookolietanks of
dieseltanks van meer dan 20.000 liter inhoud, zuiveringsinstallatie voor zuivering van
bedrijfsafvalwater, benzinepomp (één volstaat reeds), garagewerkplaatsen voor het
herstellen van motorvoertuigen, metaal-werkateliers voor mechanische bewerking van
metaal of het vervaardigen van metalen voorwerpen met een geïnstalleerde totale
drijfkracht van meer dan 10 kW, e.d.
Het geschat aantal gronden waarop momenteel risico-activiteiten worden uitgeoefend
bedraagt 65.000. Het aantal gronden waarop in het verleden risico-activiteiten werden
uitgeoefend wordt geraamd op 11.200.
Het totaal aantal Vlaamse risicogronden wordt dus geraamd op 76.200 4 . De onzekerheid
op dit cijfergegeven blijft evenwel groot, vandaar dat in artikels in tijdschriften en kranten
soms ook andere cijfers gelanceerd worden, doch in dezelfde grootteorde, bv. 85.000 5 .
1 De totale oppervlakte van het Vlaamse Gewest verschilt naargelang de bron. Uit
voorzichtigheidsoverwegingen werd het cijfer van 13.522 km² genomen, dit is het cijfer uit het Ruimtelijk
Structuurplan Vlaanderen (1997), dat overeenkomt met het cijfer van het NIS, Fiscale statistieken (1992)
2 Vlaamse Milieumaatschappij (2004) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2004 (MIRA-T 2004)
3 Vlaamse Milieumaatschappij (2003) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2003 (MIRA-T 2003)
4 Vlaamse Milieumaatschappij (2004) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2004 (MIRA-T 2004)
5 MilieuDirect (2005) Dossier Bodem, MilieuDirect maart 2005, blz. 12
4

Voor het vervolg van dit dossier gaan wij uit van het cijfer van 76.200 uit het
wetenschappelijke MIRA-rapport van de Vlaamse overheid.
In Nederland raamt het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en
Milieubeheer (VROM) dat er ongeveer 600.000 mogelijk verontreinigde locaties zijn, het
gaat om verdachte terreinen op basis van actuele en historische gegevens en activiteiten, te
vergelijken met onze “risicogronden”. De Nederlandse Algemene Rekenkamer
publiceerde een rapport op 8 maart 2005 waarbij zij het aantal verdachte locaties raamt op
750.000.
Voor de Vlaamse risicogronden moet vroeg of laat een oriënterend bodemonderzoek
gebeuren, bv. omwille van de wettelijk opgelegde periodieke verplichting of omwille van
een verkoop. De hoogste bodemrisicoklassen hebben reeds een oriënterend
bodemonderzoek achter de rug.
Begin 2005 had OVAM voor bijna 21.000 gronden een oriënterend bodemonderzoek
ontvangen. Op basis daarvan werden circa 16.000 verontreinigde gronden geregistreerd 6 .
Dat wil zeggen dat circa 77% van de onderzochte risicogronden ook effectief vervuild is.
Naarmate de inventarisatie vordert zal het absolute cijfer stijgen, en zal het beeld beter en
completer worden. Anderzijds is het ook zo dat de zwaarste risicogronden al grotendeels
onderzocht zijn en de overige 55.200 gronden relatief minder risico inhouden op effectieve
vervuiling. Het aantal effectief vervuilde risicogronden zal waarschijnlijk gelegen zijn
tussen 35.000 en 45.000. Dit betekent nog niet noodzakelijk dat deze allemaal gesaneerd
moeten worden. De noodzaak tot daadwerkelijke sanering is afhankelijk van de ernst van
de verontreiniging, de geologische toestand, de grondwatersituatie, de functie van de
bodem en de periode waarin de verontreiniging tot stand kwam (“nieuwe” of “historische”
verontreiniging). Voor een raming van het aantal risicogronden dat effectief gesaneerd
moet worden: zie verder onder 1.6.1.
1 . 3 . G E R A A M D A A N T A L T . G.V. KLEINERE, LEKKENDE STOOKOLIETANKS
Kleinere stookolietanks (< 20.000 liter) worden niet als bodemrisico-activiteit
gecatalogeerd in Vlarebo, maar kunnen uiteraard ook bodemverontreiniging veroorzaken.
Premaz (Preventie Mazout) deed onderzoek naar de lekdichtheid van ondergrondse, kleine
stookolietanks in de gemeenten Bierbeek, Bovenistier, Jurbise, Jupille, Stoumont en Ukkel.
Het project testte 2.102 tanks in de periode 1999-2000. De studie toonde aan dat 3,5
procent van de tanks niet helemaal dicht waren. 0,85 procent bleek echte verontreiniging
te veroorzaken. Als we de resultaten van dit proefproject extrapoleren op de circa
450.000 7 ondergrondse stookolietanks in Vlaanderen, dan zou dat betekenen dat 15.750
ondergrondse tanks lekken en dat circa 3.825 tanks verontreiniging veroorzaken. Over dat
cijfer is er veel discussie, o.m. omdat een aantal deskundigen op basis van hun ervaring
beweren dat het aantal lekkende stookolietanks in Vlaanderen veel hoger ligt. Sommigen
6 OVAM (2005) Telefonische contacten met OVAM (dhr. J. Ceename) in maart 2005
7 Informazout vzw (2004) Persdossier Informazout februari 2004; Toelichting Milieubeleidsovereenkomst
(MBO) gasolietanks voor de verwarming van gebouwen (B.S. 7 november 2000)
5

hanteren cijfers in de grootteorde van 15% 8 . Veel hangt af van de geologie en
grondwatertafel in de gemeenten waar de onderzoeken gebeurden. Deze bepaalt immers
de mate van corrosie-invloed, de situatie in bv. Bierbeek zou volgens sommige
deskundigen niet representatief zijn voor gans Vlaanderen. Het cijfer van 3.825 tanks die
verontreiniging veroorzaken zou dus een minimalistische schatting zijn.
Ook kleine ondergronds stookolietanks zijn in Vlaanderen onderworpen aan verplichte
periode controles op dichtheid. Midden 2003 hadden 200 kleinere stookolietanks al een
officiële rode dop gekregen, wat betekent dat deze zeker lekken.
Volgens de erkende deskundigen is er een moeilijk in te schatten aantal ondergrondse
tanks waarbij stookolie weglekt via de toevoer- of terugloopleiding, ook het aantal
gevallen waar terreinen verontreinigd zijn door overvullingen en/of morsen in het verleden
is niet geraamd. Dat totale aantal blijft koffiedik kijken, maar zou volgens deskundigen
minstens even groot zijn als het aantal tanks dat verontreiniging veroorzaakt.
Dit betekent dat er minstens 7.650 gronden zijn die verontreinigd zijn door lekkende,
kleine stookolietanks, of ten gevolge van lekkende toevoer- of terugloopleidingen naar die
tanks. Een gedeelte daarvan bevindt zich bij particulieren, een ander deel bevindt zich bij
KMO’s, handelzaken, vrije beroepen of zelfstandigen.
1 . 4 . G E R A A M D A A N T A L I N VLAANDEREN
Uit voorgaand blijkt dat het aantal verontreinigde gronden in Vlaanderen kan geraamd
worden op circa 42.000 à 53.000. Een meerderheid van die gronden is in handen van
ondernemingen.
1 . 5 . R E E D S U I T G E V O E R D E B O D E M S A N E R I N G E N
Eind 2002 waren op 135 9 verontreinigde gronden de bodemsaneringswerken afgerond,
eind 2003 was dat het geval op 186 10 verontreinigde gronden, en begin 2005 op circa 250
verontreinigde gronden 11 .
Het bodemsaneringsfonds BOFAS begint in mei 2005 met de eerste saneringswerken bij
tankstations. BOFAS heeft 121 saneringen gepland voor kalenderjaar 2005, de kostprijs
ervan wordt geraamd op circa 17 miljoen euro.
Een minderheid van de verontreinigde gronden moet niet onmiddellijk gesaneerd worden,
de rest zit nog in procedure, d.w.z. dat de grond momenteel een beschrijvend
bodemonderzoek doorloopt of in de project- of uitvoeringsfase zit.
8 Zo o.m. erkend technicus Peter d’Hoker in De Standaard dd. 17 juli 2002
9 Vlaamse Milieumaatschappij (2003) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2003 (MIRA-T 2003)
10 Vlaamse Milieumaatschappij (2004) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2004 (MIRA-T 2004)
11 OVAM (2005) Telefonische contacten met OVAM (dhr. J. Ceename)
6

1 . 6 . N O G U I T T E V O E R E N B O D E M S A N E R I N G E N I N V L A A N D E R E N
1.6.1. Op gronden waar “bodemrisico-activiteiten” plaatsvonden of plaatsvinden
Geraamd wordt dat er bodemsanering vereist is bij ruim 14% 12 van het aantal Vlaamse
risicogronden (i.c. 76.200).
De Nederlandse ervaring leert dat op circa 10% 13 van de verdachte bedrijfsterreinen
(vergelijkbaar met onze risicogronden) ook echt gesaneerd moet worden.
Dat betekent dat er bij circa 11.000 Vlaamse gronden saneringswerken vereist zijn. Ter
vergelijking: in Nederland wordt het aantal te saneren terreinen geraamd op 60.000 à
75.000.
Sanering betekent dat de verontreiniging effectief verwijderd moet worden, of de
verspreiding ervan moet beperkt worden. De overige verontreinigde Vlaamse
risicogronden (circa 24.000 à 34.000) zullen niet onmiddellijk gesaneerd moeten worden.
Ze zijn wel opgenomen in het register van verontreinigde gronden en kunnen niet langer
multifunctioneel gebruikt worden.
1.6.2. Op gronden met kleine stookolietanks
Hier geldt vermoedelijk een zelfde verhouding verontreinigde gronden waar
saneringswerken vereist zijn, wat betekent dat op ruim 2.100 gronden zal moeten
gesaneerd worden.
1.6.3 Totaal
Vermoedelijk moeten in Vlaanderen op nog ruim 13.100 gronden bodemsaneringswerken
uitgevoerd worden.
12 Vlaamse Milieumaatschappij (2004) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2004 (MIRA-T 2004)
13 Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM), www.vrom.nl.
7

2 . K O S T E N R A M I N G B O D E M O N D E R Z O E K E N E N
B O D E M S A N E R I N G S W E R K E N
2 . 1 . M I C R O-NIVEAU (PER BEDRIJF)
2.1.1. Droogkuissector
In Vlaanderen wordt op verontreinigde terreinen van de sector meestal verontreiniging met
gechloreerde solventen vastgesteld. Slechts een beperkt aantal droogkuisbedrijven hebben
effectief de saneringswerken aangevat zodat er weinig praktijkervaringen zijn. Een studie
van Arion Milieuadvies 14 (in opdracht van de sector) bevat ramingen voor de kostprijs van
een oriënterend bodemonderzoek (OBO), een beschrijvend bodemonderzoek (BBO), een
bodemsaneringsproject (BSP) en de bodemsaneringswerken (BSW) voor de sector, een
Ecolas-studie 15 bevat een raming van de bodemsaneringswerken op een verontreinigde
grond.
Als we alles op een rijtje zetten komen we aan volgende ramingen:
Kostprijs Euro
OBO 2.210
BBO 6.100
BSP 14.000
BSW 167.000 à 200.000
Totaal 189.310 à 222.310
2.1.2. Tankstations of garages met (gewezen) tankstation
Op haar website heeft OVAM een fictief voorbeeld uitgewerkt voor de kostenraming van
een oriënterend bodemonderzoek . Het gaat om een veel voorkomende, realistische
Vlaamse situatie, nl. een terrein van ca. 500 m² met daarop een woning met tuin, én een
garagewerkplaats met tankstation. De prijzen die gehanteerd worden komen uit
ambtshalve offertes van deskundigen die bovendien uitgemiddeld werden met prijzen die
een aantal willekeurig gekozen deskundigen hebben opgegeven. De wijze van aanpak,
t.t.z. het aantal boringen, peilbuizen en labo-analyses, alsook de kostprijzen leiden tot een
totale kostprijs voor het oriënterend bodemonderzoek van ruim 5.200 euro. Het gaat wel
om een grond met verschillende verdachte locaties.
Bevoorrechte getuigen schatten de totale kostprijs van alle onderzoeken (oriënterend en
beschrijvend bodemonderzoek + saneringsproject) op circa 25.000 euro per terrein.
14 Arion Milieuadvies (2002) Eindrapport Project Bodem CTR
15 Ecolas (2001) Financiële behoefteraming m.b.t. bodemsanering, OVAM, Mechelen
8

Volgens het bodemsaneringsfonds voor tankstations BOFAS variëren de kosten voor de
totale sanering sterk van geval tot geval, maar moet er gerekend worden met gemiddeld
100.000 euro per terrein.
De som van de bodemonderzoeken en saneringswerken voor een terrein in de sector moet
bijgevolg geraamd worden op 125.000 euro.
2.1.3. Metaalverwerking
Ecolas 16 raamde in 2001 de gemiddelde saneringskost voor een bedrijf in de sector op circa
545.000 euro.
2.1.4. Andere sectoren
De gemiddelde kostprijs voor bodemonderzoek en bodemsanering in de door OVAM
conform verklaarde projecten ligt op 400.000 euro. Dit is een “interprofessioneel” cijfer,
en moet worden gerelativeerd omdat de megaprojecten de gemiddelde saneringskost ferm
optrekken. Bij meer dan 50% van de dossiers ligt de saneringskost tussen de 25.000 en de
125.000 euro.
2 . 2 . M A C R O-NIVEAU
Vlaanderen: Een studie van het studiebureau Ecolas 17 raamt de totale kost verbonden aan
de bodemsaneringswerken bij de ruim 11.000 Vlaamse verontreinigde risicogronden op
circa 6 à 7 miljard euro. Deze schattingen hadden enkel betrekking op historische
bodemverontreiniging en hielden geen rekening met aanpak van nieuwe verontreiniging
die mogelijks in de toekomst zou veroorzaakt worden.
Deskundigen van OVAM hanteren meestal de grootteorde van minimum 7 miljard euro.
Studiebureau Ecolas bekeek in 2001 ook een aantal sectoren in detail, en maakte een
inschatting van de saneringskost voor 3 sectoren, nl. voor de droogkuissector, de
metaalverwerkende bedrijven en de garagesector.
Droogkuissector: Ecolas raamde in 2001 het aantal bodemsaneringen in de droogkuissector
op circa 89, en de totale saneringskost voor de sector op circa 15 miljoen euro.
Ondertussen zijn er evenwel recentere onderzoeken gebeurd door de sector zelf en zijn er
meer gegevens bekend bij OVAM. Volgens OVAM telt de sector in Vlaanderen circa 320
verontreinigde gronden. Arion Milieuadvies 18 voerde in 2002 een studie uit in opdracht
van de sector waaruit bleek dat er circa 86 miljoen euro nodig is om de verontreinigde
gronden van de sector te saneren.
Tankstations:
16 Ecolas (2001) Financiële behoefteraming m.b.t. bodemsanering, OVAM, Mechelen
17 Ecolas (2001) Financiële behoefteraming m.b.t. bodemsanering, OVAM, Mechelen
18 Arion Milieuadvies (2002) Eindrapport Project Bodem CTR
9

De vzw BOFAS raamde de saneringskost bij Belgische tankstations op 400 miljoen euro.
BOFAS raamt dat er in België circa 4.000 gevallen zijn van verontreinigde terreinen van
reeds gesloten of nog in exploitatie zijnde tankstations.
Het voorbeeld uit de droogkuissector toont aan dat de totale kosten voor bodemsanering in
Vlaanderen uit de Ecolas-studie van 2001 waarschijnlijk onderschat zijn, en we moeten
besluiten dat de totale saneringskost van 7 miljard euro hoogstwaarschijnlijk nog een
onderschatting is. Bovendien geldt die 7 miljard slechts voor de ruim 11.000
verontreinigde risicogronden. Saneringen als gevolg van lekkende kleine stookolietanks
zijn niet meegerekend.
3 . W I E B E T A A L T?
Het decreet op de bodemsanering voerde het begrip “saneringsplichtige” in. Ondernemers
bij wie verontreiniging vastgesteld wordt, zijn verplicht om de saneringsprocedure op te
starten én te financieren, ook al zijn ze niet verantwoordelijk voor de vervuiling. Ze
kunnen wel de kosten verhalen op de werkelijke ‘saneringsaansprakelijke’.
De decreetgever heeft er dus voor geopteerd de kosten (en tijd) voor het opsporen van de
aansprakelijke persoon door te schuiven naar de saneringsplichtige; dit om te beletten dat
de sanering van gronden jaren op zich zou laten wachten. In de praktijk is het evenwel
veelal zo dat de saneringsaansprakelijke (vennootschap / persoon) zoek is, niet meer
bestaat, of ontbonden is.
In de bodemwetgeving is in geval van historische verontreiniging wel één reddingsboei
ingebouwd, nl. de mogelijke classificatie als “onschuldig bezitter of gebruiker”. Dit is
evenwel gekoppeld aan voorwaarden, men moet bewijzen dat men de vervuiling niet zelf
veroorzaakt heeft én men moet bewijzen “dat men niet van de vervuiling op de hoogte was,
of behoorde te zijn, op het ogenblik dat men eigenaar of gebruiker werd”
Dat men de verontreiniging niet zelf heeft veroorzaakt, kan meestal nog relatief éénvoudig
aangetoond worden. Dat men niet op de hoogte was of hoorde te zijn, blijkt in de praktijk
zeer moeilijk, soms onmogelijk, te bewijzen. Men moet kunnen aantonen dat op het
ogenblik van verwerving of ingebruikneming er geen (restanten van) installaties van de
vervuilende activiteiten meer zichtbaar waren (bv. fabrieksgebouw, tanks,
brandstofpompen, ….). Op het terrein zelf mag toen niets gewezen hebben op mogelijke
verontreiniging (bv. ophogingen, afwezigheid van plantengroei, …).
Daar het bijzonder moeilijk is om de OVAM hiervan te overtuigen, is die ene ingebouwde
reddingsboei in de praktijk meestal een maat voor niets.
Op vandaag is het dus zo dat in veruit de meeste gevallen de Vlaamse ondernemer
onmiddellijk de procedure moet opstarten en alle onderzoeken en saneringswerken zelf
moet financieren. Hij moet op zijn minst alle kosten voorfinancieren. Het gaat bijna altijd
om gigantische bedragen. Voor KMO’s, bv. zelfstandige pomphouders,
droogkuisbedrijven, drukkerijen, kleine metaalbewerkende bedrijven, e.a. is dit financieel
niet haalbaar.
10

In Nederland wordt gewerkt met convenanten, daarin is vastgelegd dat bedrijven subsidies
kunnen krijgen bij sanering van historische verontreiniging. De kosten van kleine
bedrijven worden tot maximaal 70% vergoed door de overheid. Naar schatting 35% van
de totale kosten voor bodemsaneringen in 2001 werden betaald door ondernemingen en
particulieren, de rest met overheidsgeld 19 . In Denemarken wordt de sanering van de
meeste historisch verontreinigde gronden voor 100% gefinancierd door de overheid.
4 . B O D E M S A N E R I N G S P L I C H T I G E N E N S A N E R I N G S A A N S P R A K E L I J K E N
UNIZO vraagt een dringend initiatief voor aanpassing van de wettelijke regeling inzake
bodemverontreiniging en bodemsanering.
De huidige reglementering leidt in de praktijk tot financieel en sociaal dramatische
situaties, vooral dan bij zelfstandigen en KMO’s. KMO’s worden nu immers gedwongen
om financieel op te draaien voor zeer zware facturen voor sanering van gronden die ze:
• Ofwel niet zelf hebben vervuild (in de wetgeving is men aangeduid als
saneringsplichtige, het saneringsaansprakelijk bedrijf/persoon is zoek, bestaat niet
meer, of is ontbonden);
• Ofwel vervuild hebben in een periode waarin modale mensen nog niet op de hoogte
waren van de milieu- en bodemrisico’s verbonden aan hun beroepsactiviteiten en de
producten die ze toen hanteerden; ze konden zich in die periode ook onmogelijk
indekken tegen die - toen nog onvoldoende gekende -risico’s en hun latere gevolgen
(geen verzekeringsmogelijkheden!).
In een aantal concrete gevallen gaan KMO’s (soms met significante tewerkstelling) failliet,
louter en alleen als gevolg van deze milieureglementering.
Eerste geval: de KMO heeft zijn grond zelf niet vervuild maar is toch
“saneringsplichtig”.
De Vlaamse overheid heeft de juridische term “saneringsplichtige” ingevoerd, in de
praktijk is dit de uitbater van de onderneming die op verontreinigde grond gevestigd is, op
voorwaarde dat het gaat om een bedrijf dat over een milieuvergunning moet beschikken of
meldingsplichtig is (in het andere geval is het de eigenaar van de grond). De bevoegde
overheidsinstelling OVAM zal zich steeds richten tot de saneringsplichtige, die – het
woord zegt het zelf – verplicht is de sanering voor zijn rekening te nemen, ook al is hij niet
verantwoordelijk voor de vervuiling. Hij kan echter steeds deze kosten verhalen op de
werkelijke ‘saneringsaansprakelijke’. Doorgaans zal hij hiertoe genoodzaakt zijn een
gerechtelijke procedure te starten.
De decreetgever heeft er dus voor geopteerd de kosten (en tijd) voor het opsporen van de
aansprakelijke persoon door te schuiven naar de saneringsplichtige; dit om te beletten dat
de sanering van gronden jaren op zich zou laten wachten. In de praktijk is het evenwel
veelal zo dat de saneringsaansprakelijke (vennootschap / persoon) zoek is, niet meer
19 zie het Nederlandse milieuloket, luik Bodemsanering, www.milieuloket.nl
11

estaat, of ontbonden is. In zo’n gevallen is het onrechtvaardig en onbillijk dat de huidige
uitbater / ondernemer moet opdraaien voor alle saneringskosten terwijl de kans klein is dat
hij die ooit nog kan recuperen.
De overheid moet hier initiatief nemen om de onrechtvaardige situatie recht te zetten.
In geval van historische verontreiniging is het niet logisch dat gebruikers of eigenaars
saneringsplichtig zijn als de verontreiniging dateert van “voor hun tijd”.
Tweede geval: de KMO heeft zijn grond “vervuild” in een periode waarin modale
mensen nog niet op de hoogte waren van de milieu- en bodemrisico’s verbonden aan
hun beroepsactiviteiten en de producten die ze toen aanwendden.
Tot voor de inwerkingtreding van de milieuwetgeving via de uitvoeringsbesluiten Vlarem I
(1991) en Vlarem II (1995) waren de uitbaters van KMO’s in verschillende sectoren
(droogkuis, garages, ….) meestal onvoldoende op de hoogte van de milieurisico’s
verbonden aan de uitbating van hun bedrijf en de mogelijke gevolgen ervan op langere
termijn. De bodemwetgeving (midden jaren ’90) legt de saneringsplicht bij
bodemverontreiniging bij de exploitant van de zaak. Volgens UNIZO is het evenwel niet
correct om ondernemers die destijds alle opgelegde maatregelen (vb. verplichte
uitbatingsvergunning, correcte naleving uitbatingsvoorwaarden, enz…) namen, te doen
betalen voor verontreiniging die is veroorzaakt zonder dat zij daar toen van op de hoogte
konden zijn. In dergelijke saneringssituaties worden de gigantische facturen - die de
draagkracht van een modaal éénmansbedrijf of KMO ver overschrijden – door de
betrokken ondernemers terecht als onbillijk en onrechtvaardig ervaren.
Als de betrokken KMO failliet gaat, dan blijft het verontreinigde bedrijfsterrein vaak vele
jaren verkommeren. Soms moet vele jaren gewacht worden tot wanneer de overheid het
terrein aanpakt via een ambtshalve sanering (met geld van de belastingbetaler), en dat
terwijl Vlaanderen al kampt met een schrijnend gebrek aan bedrijfsterreinen. In dat geval
verliest iedereen op alle vlak (zowel sociaal, economisch als ecologisch).
Bij bodemverontreiniging kan men in Vlaanderen in principe tot de oprichting van de
Belgische Staat in 1830 teruggaan om de kosten te verhalen op de “vervuiler”. Dit geeft
aanleiding tot hallucinante situaties. Andere Europese landen zijn veel pragmatischer in de
aanpak van dit gevoelig probleem.
In Nederland werd bepaald dat de wetgever enkel naar de vervuiler kan teruggaan als de
vervuiling dateert van na 1980. Wat voor die datum vervuild werd, wordt in principe op
kosten van de staat gesaneerd. Ook de Nederlandse rechtspraak velt Arresten in de zie zin.
Zo heeft het Hof van Arnhem in Nederland geoordeeld in een Arrest van 28 januari 1997
dat het in de textielbranche tot aan het begin van de jaren ’80 onbekend was dat het
gebruik van PER gevaar kon opleveren voor de bodem en het grondwater. Het Hof
concludeerde dit op basis van de destijds door het Instituut voor
Reinigingstechnieken/TNO opgestelde contra-expertise. Daar de zorg voor leefmilieu in
Nederland vroeger aan de orde was dan in Vlaanderen, kan zeker gesteld worden dat in
12

Vlaanderen de kennis dat het gebruik van PER gevaar kon opleveren voor de bodem en het
grondwater niet voor het einde van de jaren ’80 bekend was.
5 . V E R Z E K E R I N G E N
Sedert april 2002 kunnen Vlaamse ondernemers zich verzekeren tegen de gevolgen van
nieuwe bodemverontreiniging. Een aantal “gevoelige” sectoren heeft geen toegang tot de
verzekeringspolissen, zo wordt o.a. textielveredeling en droogkuis uitgesloten.
Ondernemingen moeten vooraf een oriënterend bodemonderzoek laten uitvoeren. Pas dan
kan een verzekeringspolis afgesloten worden. De verzekering die momenteel op de
Vlaamse markt is betreft een polis waar de verzekerde waarborg de vorm van een doeprestatie
aanneemt. Dit betekent dat de verzekeraar zelf het integrale saneringsproject
organiseert en betaalt. De polis dekt enkel de saneringskosten voor verontreiniging die
ontstaan is én vastgesteld wordt tijdens de duur van de polis. De verzekering dekt ook de
aansprakelijkheid van de verzekerde voor schade aan derden. Als bv. een gevaarlijk
product het perceel van een omwonende heeft verontreinigd of als tijdens de
saneringwerken terreinen van derden of delen van (woon)wijken tijdelijk niet meer
toegankelijk zijn, dan leidt dat tot schade aan derden die eveneens gedekt wordt.
De verzekeringspolis omvat rechtsbijstand. Als bv. een accidentele bodemverontreiniging
bij een onderneming of instelling in de buurt aanleiding geeft tot schade bij de verzekerde,
dan zal deze geholpen worden voor het verkrijgen van een schadeloosstelling.
De prijs van dergelijke verzekering is uiteraard afhankelijk van de aard van de activiteiten
en de bedrijfsgrootte. Om toch een beeld te schetsen voor courante KMO-situaties, hierna
enkele voorbeelden:
• Voor een klein tankstation met vier verdeelslangen, nl. twee voor diesel én twee
voor benzine, bedraagt de jaarlijkse verzekeringspremie bijna 500 euro;
• Een kleine garage zonder brandstofpompen: ruim 500 euro/jaar;
• Voor een grotere garage met meerdere smeerputten, spuitcabines,
brandstoftanks,….. loopt de jaarlijkse premie al snel op tot boven de 1.000 euro.
De mogelijkheid bestaat om de polis uit te breiden met de dekking “bedrijfsschade”, d.w.z.
ook de schade die de verzekerde ondernemer zelf moet ondergaan tijdens de uitvoering van
de saneringswerken is dan verzekerd. Als het bedrijf bv. tijdelijk geheel of gedeeltelijk
moet sluiten, dan wordt dat gedekt.
Het is uiteraard een goede zaak dat dergelijke verzekeringsproducten nu op de Vlaamse
markt komen. Daarmee spelen commerciële verzekeringsinstellingen in op een zeer reële
behoefte.
De verzekeringsproducten bieden evenwel geen oplossing voor bestaande verontreinigde
terreinen. Ook wanneer verontreiniging vandaag of morgen vastgesteld wordt bij het
oriënterend bodemonderzoek naar aanleiding van een overdracht (bv. verkoop), een
periodieke verplichting, of specifiek met het oog op het afsluiten van een
verzekeringspolis, kan men op geen enkel verzekeringsproduct terugvallen. Daar ligt het
grote knelpunt dat niet zal opgelost worden door (verzekerings)producten van commerciële
13

instellingen. De overheid heeft een grote maatschappelijke verantwoordelijkheid voor het
historisch passief, en dient zelf oplossingen en incentives aan te reiken.
6 . B O D E M S A N E R I N G S F O N D S E N
6 . 1 . S E C T O R A L E F O N D S E N?
Het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 stelt “We richten een apart fonds op, binnen PMV,
voor de versnelde sanering en heringebruikneming van vervuilde bedrijfsgronden.” Naast
een fonds voor brownfields is er binnen een aantal KMO-sectoren ook behoefte aan
sectorale saneringsfondsen.
Bodemsaneringsfondsen zijn in essentie solidariteitsfondsen die moeten voorkomen dat
KMO’s, ondernemers en hun gezinnen die door pech getroffen worden in dramatische
situaties verzeilen en overkop gaan. Uiteraard is dit niet evident, grote, multinationale
ondernemingen hebben meer draagkracht, zijn beter bestand tegen (éénmalige)
tegenslagen, en voelen zich niet spontaan geroepen tot solidariteit met de kleine
zelfstandige in de sector. Toch zal fondsvorming in een aantal KMO-sectoren
noodzakelijk zijn om sociale en menselijke drama’s te vermijden. De droogkuissector is
alvast vragende partij. De onderhandelingen met de overheid zitten reeds in een ver
gevorderde fase. De Vlaamse overheid moet nu snel de nodige decretale aanpassingen
doorvoeren om dergelijke fondsvorming wettelijk mogelijk te maken. De Vlaamse
overheid moet voor minstens 50% van de werkingsmiddelen van het fonds zorgen. Het
fonds moet operationeel zijn op 1 januari 2006.
6 . 2 . BOFAS
BOFAS is een fonds dat opgericht werd om in gans België financiële steun te verlenen aan
tankstationuitbaters die conform de milieuwetgeving een bodemsanering uitvoeren. Het
Fonds is een initiatief van de voornaamste petroleumfederaties en de overheid. BOFAS
verleent zowel financiële als operationele steun bij de sanering van verontreinigde bodems,
veroorzaakt door vloeibare brandstoffen. Wie aan de voorwaarden voldoet, kan bij sluiting
van het tankstation rekenen op een volledige financiering en uitvoering van de sanering.
Bij voortzetting of vernieuwing van het tankstation komt BOFAS gedeeltelijk tussen met
een maximum van 62.000 euro.
Dit steunregime is evenwel slechts een tijdelijk regime. De uitbaters of eigenaars van een
tankstation dat gesloten werd na 31/12/1992, of zal sluiten, moesten hun aanvraag indienen
vóór 26 maart 2005. Uitbaters of eigenaars die een beroep willen doen op het fonds voor
sanering én de exploitatie van het tankstation willen verderzetten, moeten hun
aanvraagdossier indienen vóór 26 maart 2006.
14

België telt circa 5.700 tankstations, waarvan er zich circa 3.000 in Vlaanderen bevinden. 20
BOFAS raamde dat circa 4.000 Belgische stations in aanmerking komen voor tussenkomst
van het fonds, waarvan ruim 1.000 gesloten stations en circa 3.000 stations die hun
exploitatie verder zetten. Vermoedelijk heeft ruim 95% van de Vlaamse “gesloten”
stations die in aanmerking komen een aanvraag ingediend voor de einddatum van 26 maart
2005. Van de naar schatting 1.800 Vlaamse tankstations die hun exploitatie wensen verder
te zetten en in aanmerking komen voor tussenkomst, hadden begin april 2005 circa 370
stations een aanvraagdossier ingediend. 21
Het fonds beschikt over 400 miljoen euro. Op dit ogenblik is het nog onduidelijk of er nog
extra middelen zullen overblijven na de deadline van 26 maart 2006 (einde
indieningstermijn). Dat hangt af van het aantal dossiers dat nog zal ingediend worden,
alsook van de saneringskost per dossier.
Als er financiële middelen overblijven, dan is het voor UNIZO evident dat deze nuttig en
efficiënt aangewend worden voor bodemsaneringsdoeleinden t.g.v. vloeibare brandstoffen.
UNIZO vraagt om in dat geval een tweede inschrijvingstermijn te openen en de
tussenkomst van het fonds uit te breiden tot alle voormalige tankstations, dus ook tot
diegene die gesloten werden vóór datum van 1 januari 1993. Afhankelijk van de
overblijvende financiële middelen kan de tussenkomst mogelijks zelfs uitgebreid worden
tot private pompen, d.w.z. pompen voor de eigen voertuigen van KMO’s.
6 . 3 . F O N D S V O O R L E K K E N D E S T O O K O L I E T A N K S
Het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 stelt “de kosten voor de sanering van gronden,
vervuild door o.m. lekkende (huisbrand)olietanks, worden gefinancierd via sectorfondsen.”
Reeds op 7 november 2000 werd een milieubeleidsovereenkomst (MBO) afgesloten tussen
het Vlaams Gewest en de bedrijfsfederaties van stookolieleveranciers waarbij de oprichting
van een fonds aangekondigd werd dat zal tussenkomen in de sanering van
bodemverontreiniging door lekkende tanks. Het fonds zou een vzw-structuur aannemen.
De financiering van het fonds zou gebeuren door de tot het fonds toegetreden bedrijven en
door een kleine bijdrage per liter stookolie. Het financieringsmechanisme wordt
voorbereid door een federale Werkgroep, de uitwerking moet gebeuren in de drie
Gewesten. Bedoeling is om een analoge regeling te bekomen in de drie Gewesten.
Het fonds zou eind 2005 in werking moeten treden. 22 Er is evenwel nog veel wetgevend
werk noodzakelijk in de regionale en federale regeringen en parlementen. Er wordt
gewerkt aan een samenwerkingsakkoord tussen de Federale overheid, de Gewesten en de
federaties van stookolieleveranciers. Dat akkoord moet vervolgens geratificeerd worden
door de verschillende Parlementen.
20 Persmededeling van het Kabinet van Minister Kris Peeters, Vlaams Minister van Openbare Werken,
Energie, Leefmilieu en Natuur dd. 18 maart 2005
21 Statistieken BOFAS.
22 Belga-Persbericht dd. 15 februari 2005: “Fonds voor lekkende tanks eindelijk in zicht”.
15

Bedoeling is dat de inkomsten gebruikt worden voor de financiering van de bodemsanering
ten gevolge van kleine, lekkende stookolietanks. Zelfstandigen, KMO’s en handelszaken
die stookolie gebruiken voor gebouwenverwarming en geconfronteerd worden met de
gevolgen van een lekkende stookolietank zouden kunnen genieten van tussenkomst van het
fonds.
UNIZO vraagt dat aan het fonds ook een (beperkte) retro-actieve werking wordt
toegekend. Het fonds zou minstens enkele jaren moeten teruggaan in de tijd. Facturen
kunnen daarbij dienen als bewijsstukken voor terugbetaling.
7 . I N C E N T I V E S O N T W I K K E L E N
Voor toekomstige nieuwe verontreiniging bestaan voor verschillende sectoren
instrumenten ter remediëring (bv. verzekeringsproducten, zie hiervoor). Voor historische
bodemverontreiniging dient de overheid een aantal incentives te ontwikkelen om de
gebruikers en eigenaars van de verontreinigde terreinen te stimuleren om tot sanering over
te gaan.
Incentives voor historische bodemverontreiniging (historisch passief) zijn in elk geval
100% te verantwoorden. Maatschappelijk is het immers verantwoord en redelijk om bv. in
welbepaalde gevallen het principe “de vervuiler betaalt alles” te nuanceren tot “de
vervuiler, de belanghebbende én de overheid betalen elk een billijk deel”. De incentives
die hierna voorgesteld worden (bv. cofinanciering) spelen daar op in. Toepassing van bv.
cofinanciering is overigens volledig in overeenstemming met de invulling van het begrip
“vervuiler” conform de Europese Richtlijn inzake staatssteun, want het begrip “vervuiler”
omvat zowel diegene die de verontreiniging heeft veroorzaakt als diegene die de
voorwaarden gecreëerd heeft zodat de verontreiniging is kunnen ontstaan. De overheid
heeft op zeker ogenblik de voorwaarden geschapen waarbij verontreiniging is kunnen
ontstaan, doordat bij het verlenen van vergunningen en de daaraan gekoppelde
(uitbatings)voorwaarden onvoldoende rekening werd gehouden met risico’s op
bodemverontreiniging en doordat niet steeds in voldoende mate handhaving werd
uitgeoefend. 23
7 . 1 . C O-FINANCIERING
Hiervoor werd al aangegeven dat de overheid sectorale fondsvorming moet faciliteren.
Uiteraard zal dit niet alle problemen oplossen. Er zullen nog steeds KMO’s overblijven
die niet behoren tot een sector met een solidariteitsfonds. Om ook deze bedrijven die
kampen met historische bodemverontreiniging te helpen moet een decretale cofinancieringsregeling
ontwikkeld worden. Er moeten duidelijke voorwaarden vastgelegd
worden waartegen ondernemingen kunnen genieten van een cofinanciering. De
23 Memorie Voorontwerp Decreet tot aanvulling DABM met Titel inzake Bodembeleid (oktober 2003)
Algemene Toelichting.
16

overheidsbijdrage kan daarbij uitgedrukt worden als een percentage van de kost van de
onderzoeken én bodemsanering.
Er wordt best gekozen voor een systeem van gedifferentieerde co-financieringsratio’s
waarbij de mate van cofinanciering bepaald wordt aan de hand van objectieve criteria,
zoals bv.:
• Tijdstip van veroorzaken van de verontreiniging;
• Tijdstip van verwerving van de grond (vóór of na de totstandkoming van de
bodemregelgeving);
• Verontreiniging eigen terrein én verspreiding van de verontreiniging;
• Aard van de saneringsplichtige: éénmansbedrijf, KMO of grote onderneming;
• Tijdstip van uitvoeren van de bodemsanering.
7 . 2 . D R A A G K R A C H T R E G E L I N G
Momenteel zijn er heel wat éénmanszaken en KMO’s die onvoldoende draagkracht hebben
om een bodemsanering tot een goed einde te brengen. Zelfs wanneer eventueel een cofinancieringsregeling
in praktijk zou gebracht worden, zullen er concrete situaties
overblijven waarbij KMO’s onvoldoende draagkracht hebben om een bodemsanering te
overleven. Zij moeten kunnen genieten van een draagkrachtregeling die wettelijk
verankerd is. Het Nederlandse systeem voorziet die mogelijkheid. Een
draagkrachtregeling is een financieringsregeling voor concrete probleemdossiers, en zou
bv. kunnen bestaan uit prefinanciering gekoppeld aan een “afbetalingsplan”. Uiteraard
dient dergelijke regeling voorbehouden te blijven voor een minderheid van de kleine
bedrijven die kampen met historische verontreiniging én met beperkte financiële
draagkracht. Die draagkracht blijkt niet altijd uit de boekhouding omdat bedrijven streven
naar belastingminimalisatie. Er zullen dus randvoorwaarden en controlemechanismen
moeten ontwikkeld worden om te vermijden dat een groot deel van de ondernemingen in
een draagkrachtregeling terecht komen waarvan sommigen het niet nodig hebben. Als er
teveel bedrijven in zo’n regeling vallen, dan is de organisatie ervan niet meer beheersbaar.
UNIZO stelt voor dat men als één van de randvoorwaarden invoert dat de
draagkrachtregeling enkel openstaat voor KMO’s met minder dan 50 werknemers. Een
randvoorwaarde voor het aanvaarden van een draagkrachtregeling in het Nederlandse
systeem is dat alle schuldeisers een rang opschuiven als er een hypotheek op het vastgoed
rust. Diegene die prefinanciert eist een eerste rang hypotheek.
7 . 3 . N U L - H E F F I N G O P V E R W I J D E R I N G V A N A F V A L E N V E R O N T R E I N I G D E
G R O N D V A N B O D E M S A N E R I N G S O P E R A T I E S
Momenteel geldt een – weliswaar verlaagd – milieuheffingstarief voor het storten of
verbranden van afvalstoffen afkomstig van door OVAM goedgekeurde
bodemsaneringsoperaties. Hetzelfde geldt voor residu’s van grondreinigingscentra.
UNIZO wijst er op dat voor sommige verwijderingswijzen van afval een nultarief geldt,
bv. voor het verbranden van diermeel dat niet aan het vee vervoederd mag worden.
17

UNIZO vindt dit logisch, en vindt dat dit principe verruimd moet worden tot alle
verwijderingsmethodes van afvalstoffen waarvoor geen andere alternatieve
verwerkingsmogelijkheden bestaan. Zo moet het nultarief ook gelden voor afvalstoffen
afkomstig van door OVAM goedgekeurde bodemsaneringsoperaties én voor residu’s van
grondreinigingscentra.
7 . 4 . O N R O E R E N D E V O O R H E F F I N G
UNIZO vraagt dat de onroerende voorheffing opgeschort wordt van zodra de exploitant of
eigenaar start met een bodemsaneringsprocedure conform de geldende bodemwetgeving.
7 . 5 . O V E R B R U G G I N G S K R E D I E T
UNIZO vraagt om uitbaters van bedrijfspanden en handelszaken te helpen met
overbruggingskredieten als ze hun zaak niet of slechts gedeeltelijk kunnen uitbaten t.g.v.
bodemsaneringswerken gedurende een bepaalde periode.
8 . L E E G S T A N D S H E F F I N G
Verontreinigde gronden met bedrijfsgebouwen staan vaak gedurende een zekere periode
(noodgedwongen) leeg. Gedurende de periode van leegstand, tijdens de opeenvolgende
onderzoeksprocedures, in afwachting van, of tijdens de saneringswerken, dient men een
leegstandsheffing te betalen. In het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 staat dat “tijdens de
sanering” de leegstandsheffing zal “gestuit” worden. UNIZO dringt aan op snelle
uitvoering van deze belofte en vraagt dat de leegstandsheffing opgeschort wordt van zodra
de exploitant of eigenaar start met een bodemsaneringsprocedure conform de geldende
bodemwetgeving. Ook bij de verontreinigde voormalige (garage)panden die reeds formeel
aanvaard zijn door het BOFAS-fonds voor sanering, moet de leegstandsheffing
onmiddellijk opgeschort worden.
18

9 . V E R E E N V O U D I G I N G P A P I E R W I N K E L E N P R O C E D U R E S
9 . 1 . B O D E M A T T E S T E N E N O R I Ë N T E R E N D E B O D E M O N D E R Z O E K E N
UNIZO stelt vast dat OVAM jaarlijks zo'n 150.000 à 170.000 aanvragen voor
bodemattesten te verwerken krijgt 24 . Een gigantisch aantal. Daar komen jaarlijks
gemiddeld nog zo’n 4.500 oriënterende bodemonderzoeken bij 25 .
UNIZO doet hierna een aantal concrete voorstellen om de bestaande administratieve
rompslomp te verminderen, zowel voor de overheid, als voor de ondernemers. Het gaat
daarbij om voorstellen die het aantal attesten of oriënterende bodemonderzoeken
verminderen, zonder dat een toekomstige gebruiker of eigenaar daarbij extra risico’s lopen.
Sommige van die voorstellen worden ook gedragen door OVAM en/of werden reeds
opgenomen in draft-teksten (voorontwerpen) voor een nieuw bodemsaneringsdecreet die
evenwel nooit de finish haalden. Ook het risico op bodemverontreiniging zal niet
toenemen door uitvoering van de UNIZO-voorstellen.
Bij elke “overdracht” van een grond is minimaal een bodemattest vereist, bij gronden
waarop risico-activiteiten plaatvonden/plaatsvinden is een voorafgaand oriënterend
bodemonderzoek vereist. Het begrip “overdracht” is momenteel zeer ruim gedefinieerd, en
omvat niet alleen verkoop, maar ook bepaalde vormen van huur. Dit leidt tot een grote
jaarlijkse stroom aan bodemattesten en een groot aantal bodemonderzoeken. De te ruime
definiëring heeft voor gevolg dat de toegevoegde waarde niet altijd in verhouding staat tot
de lasten.
UNIZO stelt twee zaken voor ter vereenvoudiging:
• starten of beëindigen van een handelshuurovereenkomst voor niet-bodemrisicoactiviteiten
niet langer als “overdracht” beschouwen; daardoor zal het aantal
verplichte bodemattesten in Vlaanderen dalen;
• bij overdracht van een perceel waar in het verleden risico-activiteiten plaatsvonden,
waar evenwel een vroeger oriënterend bodemonderzoek aantoonde dat er geen
problemen zijn, en er sinds het onderzoek geen bodemrisico-activiteiten meer
gebeurden, is de toegevoegde waarde van een nieuw bodemonderzoek
verwaarloosbaar. Deze verplichting moet geschrapt worden.
Momenteel is bij elke wijziging van gegevens in het register van verontreinigde gronden
een bodemattest vereist. Dat geldt bv. bij wijziging van het kadastraal perceelnummer of
eigenaar. UNIZO stelt voor om het automatisme van bodemattesten bij elke wijziging niet
langer aan te houden.
24 OVAM (2005) Telefonisch contact met dhr. J. Ceename, april 2005
25 Vlaamse Milieumaatschappij (2004) Milieu- en natuurrapport Vlaanderen 2004 (MIRA-T 2004); en
OVAM (2005) Telefonische contact met dhr. J. Ceename, april 2005
19

Momenteel worden appartementen in een building met een risico-activiteit, of waar zich in
het verleden een risico-activiteit bevond, administratief zwaar belast. In
appartementsgebouwen met bv. met een grote stookolietank of een transfo moet bij elke
“overdracht” van een appartement een onderzoek gebeuren, vaak is dat ook periodiek (bv.
om de 20 jaar) noodzakelijk.
UNIZO stelt twee zaken voor ter vereenvoudiging:
• Appartementen in gebouwen waar zich momenteel een “risico-activiteit” bevindt
niet langer onderwerpen aan verplichte onderzoeken bij “overdracht”, enkel nog
periodiek.
• Appartementen waar zich in het verleden een “risico-activiteit” bevond: éénmalige
onderzoeksplicht in plaats van bij elke overdracht, dat kan bv. bij de eerstvolgende
overdracht van een appartement, of voor een duidelijk vastgestelde datum (bv. vóór
2010).
9 . 2 . P R O C E D U R E S V E R E E N V O U D I G E N
De bestaande administratieve procedures kunnen vereenvoudigd worden zonder afbreuk te
doen aan het eindresultaat. Hierna enkele voorstellen die ook al door OVAM naar voor
geschoven werden.
Eén bodemonderzoek in plaats van twee:
UNIZO stelt voor om de huidige procedure, eerst een oriënterend bodemonderzoek, pas
daarna een beschrijvend bodemonderzoek, te vereenvoudigen. Als het gaat om gevallen
waarvan het quasi zeker is dat beide bodemonderzoeken sowieso noodzakelijk zullen zijn,
dan dienen ze samengevoegd te worden tot één enkel onderzoek.
Schrappen van een aantal tussenstappen in de onderzoeksprocedures die nauwelijks
toegevoegde waarde hebben:
• Voorstel van het beschrijvend bodemonderzoek;
• Schrappen van de tussentijdse verslagen van het beschrijvend bodemonderzoek.
Door effectieve uitvoering van deze voorstellen kan de Vlaamse Regering invulling geven
aan een Regeringsbelofte. Het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 stelt immers “We
zorgen voor kortere en efficiëntere procedures met minder vormvereisten, zonder dat dit de
kwaliteit van de sanering aantast.”
20

1 0 . R E G I S T E R V A N V E R O N T R E I N I G D E G R O N D E N
Ook na uitvoering van de bodemsanering blijft een perceel opgenomen in het register van
verontreinigde gronden. Naar potentiële kopers toe is dit een bijzonder negatief signaal.
De reeds voorgestelde suggestie om het register om te vormen naar een
“grondeninformatieregister” is een voorstel dat de negatieve connotatie van het register
(zwarte lijst) kan wegnemen. Daartoe is een decretale aanpassing vereist.
Op korte termijn en in afwachting van de modificatie tot “grondeninformatieregister” stelt
UNIZO voor om terreinen die gesaneerd werden conform de wettelijke procedures niet
langer te vermelden in het “register van de verontreinigde gronden”.
Gronden waarop een bodemonderzoek uitgevoerd werd en waar analyseresultaten
bekomen werden die de saneringsnormen niet overschrijden, maar waar er één of meer
resultaten hoger liggen dan 80% van de norm moeten uiteraard niet gesaneerd worden,
maar worden anderzijds toch opgenomen in het register van de verontreinigde gronden.
Dit is totaal onlogisch. Ook om die reden moet het register van verontreinigde gronden
snel gewijzigd worden tot “grondeninformatieregister”. In afwachting daarvan vraagt
UNIZO om dergelijke terreinen te schrappen uit het “register van de verontreinigde
gronden”.
1 1 . O N A F H A N K E L I J K E B O D E M-OMBUDSDIENST
Zelfstandigen hebben nood aan begrijpelijke informatie en ondersteuning. Deze moet
uitgaan van een onafhankelijke instantie.
Momenteel zorgt OVAM wel voor controle op:
• De naleving van wettelijke bepalingen bij bodemsaneringsprocedures,
bodemonderzoeken, staalnames en analyses;
• De naleving van wettelijke bepalingen bij bodemsaneringswerken;
• De naleving van de erkenningsvoorwaarden door de erkende
bodemsaneringsdeskundigen
OVAM heeft evenwel geen inspraak in de prijs die bodemsaneringsdeskundigen vragen
voor bodemonderzoeken en bodemsaneringswerken. Daar speelt de vrije markt. De facto
beslissen de bodemsaneringsdeskundigen over de te volgen procedure. De modale
ondernemer is technisch en juridisch onvoldoende onderlegd om de voorstellen van de
deskundige te toetsen aan mogelijke alternatieven. Daarbij gebruikt de erkende
deskundige een vakjargon dat ver staat van dat van de modale zelfstandige. De
zelfstandige of KMO wordt voor de eerste (en meestal enige maal) in zijn leven
geconfronteerd met een gigantisch probleem dat hij in handen moet geven van een
deskundige die zijn taal niet spreekt, en zich beweegt in een complexe nichewereld die niet
de zijne is. Dat leidt vaak tot een procedure én een begeleiding, waarvan de opdrachtgever
de draagwijdte onmogelijk kan inschatten. Hij moet zich 100% overleveren aan de
erkende bodemsaneringdeskundige. De voorspelbaarheid van de ganse procedure is
21

meestal gering. Men kan het einde van het verhaal niet zelf meer inschatten. De
transparantie is klein. Eens het dossier gekend bij OVAM kan men de trein onmogelijk
stoppen.
Dat leidt vaak tot veel onzekerheid, frustratie, woede,… ja vaak zelfs financiële en
emotionele drama’s.
OVAM is de instantie die de controle uitoefent op de erkende
bodemsaneringsdeskundigen, de saneringsprocedures en –werken, daarnaast is er een grote
behoefte aan een onafhankelijke bodem-ombudsdienst waar ondernemers terecht moeten
kunnen met al hun bodemvragen, zonder dat ze daarbij reeds “in procedure gaan”.
Taken van de bodem-ombudsdienst:
• Info verschaffen aan ondernemers met vragen inzake bodemwetgeving en gangbare
prijzen in de sector.
• Actieve ondersteuning en begeleiding van saneringsplichtigen.
Om tegemoet te komen aan de noodzaak van meer transparantie en voorspelbaarheid is
wettelijk ingrijpen noodzakelijk.
Daaromtrent stelt het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 “Tevens worden in de fase van
het beschrijvend bodemonderzoek de kosten en afspraken zo vroeg mogelijk bekend
gemaakt.” UNIZO rekent erop dat de Vlaamse Regering de wettelijke criteria daaromtrent
zo snel mogelijk verankert.
1 2 . G R O N D V E R Z E T
1 2 . 1 . I N D I C A T O R V O O R B O D E M V E R O N T R E I N I G I N G I N V L A A N D E R E N ?
Om te vermijden dat bodemverontreiniging zouden verspreid worden naar andere nietvervuilde
percelen, ontwikkelde de Vlaamse Regering een regelgeving die het grondverzet
regelt. Deze is sedert 1 april 2004 van kracht. Als men grond uitgraaft om af te voeren
naar andere terreinen, dan valt men onder de regeling die opgenomen is in het Vlaams
Reglement betreffende de bodemsanering (het zgn. VLAREBO). Grondverzet van meer
dan 250 m³ is enkel toegestaan als er een technisch verslag opgemaakt is door een erkende
bodemsaneringsdeskundige. Daarvoor dient een grondanalyse te gebeuren. Er is ook
bodembeheerrapport vereist dat aangeeft voor welke toepassingen de grond in aanmerking
komt. Het bodembeheerrapport wordt afgeleverd worden door een erkende
bodembeheersorganisatie. Voor “verdachte gronden”, daaronder verstaat men gronden van
inrichtingen met bodemrisico’s (vb. tankstations, garages, opslag gevaarlijke stoffen, …),
is men strenger en geldt bovenvermelde ook voor grondverzet van minder dan 250 m³.
Circa één jaar na het van kracht worden van deze grondverzetregeling, zijn de eerste,
voorlopige resultaten bekend: in volume uitgedrukt zou circa 4% van de uitgegraven grond
“zwaar vervuild” zijn. Dit percentage van grond als “roerend goed” is moeilijk
extrapoleerbaar naar percentage grond als “onroerend goed” dat vervuild is en waar
22

sanering noodzakelijk is, maar het geeft toch een indicatie. Deze bevestigt de ramingen
aan verontreinigde gronden op basis van reeds uitgevoerde bodemonderzoeken op
“risicogronden”. In oppervlakte uitgedrukt werd daar een percentage van bijna 3%
verontreiniging vastgesteld, maar dat percentage is een voorlopig cijfer dat nog zal stijgen
omdat de inventarisatie nog niet voltooid is (zie hoofdstuk 1).
1 2 . 2 . R E G E L G E V I N G A A N P A S S E N E N V E R E E N V O U D I G E N
Bij aanbestedingen is het voor aannemers bijna onmogelijk om een correcte prijs op te
geven, want de kwaliteit van de af te voeren grond is niet vooraf gekend. Om aan dit
probleem te verhelpen zou men bv. de opdrachtgever kunnen verplichten om het technisch
verslag bij het aanbestedingsdocument te voegen.
Als grond uitgegraven wordt om ter plaatse opnieuw te verwerken dan is in sommige
gevallen toch een technisch verslag of bodembeheerrapport vereist. Dit is overbodige
administratieve rompslomp want de uitgegraven grond wordt ter plaatse herbruikt, er is
geen risico op nieuwe bodemverontreiniging op andere gronden. Bovendien geldt op
risicogronden reeds een regeling die periodieke bodemonderzoeken voorziet.
1 2 . 3 . O N V O L D O E N D E A F Z E T G E B I E D E N V O O R G R O N D O V E R S C H O T T E N
Momenteel zijn er te weinig betaalbare en praktisch haalbare afzetgebieden voor
grondoverschotten. Daardoor is de vrije concurrentie geschaad.
Als bv. de grond kan worden afgezet mits een voorafgaande studie van de ontvangende
grond, dan hebben aannemers die inschrijven op een aanbesteding in de praktijk niet de tijd
om eerst dergelijke voorafgaande studie te laten uitvoeren, en zelfs als de tijd zouden
hebben, zou dit naar kosten toe niet te verantwoorden zijn. Verschillende inschrijvende
aannemers zouden deze studie dan laten uitvoeren, terwijl er maar één het project kan
uitvoeren. Het ophogen van lager gelegen terreinen is nog slechts een theoretische
mogelijkheid, want daarvoor is een stedenbouwkundige vergunning vereist en in de
praktijk duurt het te lang om daarop te wachten. Bij inschrijving voor een aanbesteding
heeft een aannemer geen zekerheid dat de vereiste stedenbouwkundige vergunning voor
reliëfwijziging zal toegekend worden. Dit bemoeilijkt een correcte prijszetting.
Om dit probleem te verhelpen stellen UNIZO en Bouwunie voor dat de opdrachtgevers
(bv. overheidsinstanties) in hun bestekken aangeven waar de grondoverschotten naar toe
gebracht kunnen worden. Zo zal de lat voor alle aannemers gelijk liggen bij openbare
aanbestedingen. Uiteraard moet de overheid er ook voor zorgen dat er meer afzetgebieden
komen dan momenteel het geval is. Zo wordt vermeden dat een beperkt aantal actoren
onevenredig profiteren van de schaarste.
23

1 2 . 4 . B E W I J S L A S T O M K E R E N
Er is nu een duidelijke regelgeving én procedure. Deze moet een meerwaarde hebben voor
aannemers ze nauwgezet uitvoeren. Dit is momenteel nauwelijks het geval, vandaar dat
UNIZO en Bouwunie voorstellen om de bewijslast om te keren. Als de aannemer kan
aantonen dat hij conform de wettelijk procedure handelde, d.w.z. via een
traceerbaarheidssysteem van een erkende bodembeheerorganisatie, dan kan hij niet meer
aangesproken worden voor bodemverontreiniging die zou ontstaan zijn op de plaats waar
hij grond heeft gedeponeerd, tenzij manifest bedrog zou kunnen worden aangetoond. Dat
betekent dat een aannemer niet moet bewijzen dat hij “onschuldig” is, er moet worden
aangetoond dat de aannemer heeft gefraudeerd.
1 3 . B U D G E T T E N V L A A M S E O V E R H E I D V O O R B O D E M S A N E R I N G
In 2001 werd geraamd dat de totale kost van de bodemsaneringswerken in Vlaanderen
circa 6 à 7 miljard euro (230 à 280 miljard BEF) 26 bedraagt. Deze schattingen hadden
enkel betrekking op historische bodemverontreiniging en hielden geen rekening met
aanpak van nieuwe verontreiniging die mogelijks in de toekomst zou veroorzaakt worden.
Bovendien werd in hoofdstuk 2 aangetoond dat het cijfer van 7 miljard euro
hoogstwaarschijnlijk nog een onderschatting is.
Eind jaren ’90 berekende het Rekenhof dat de overheid jaarlijks minimaal 57 miljoen euro
(2,3 miljard BEF) diende te voorzien als inbreng in het totale budget van 173,5 miljoen
euro (7 miljard BEF) dat overheid en privé samen jaarlijks moeten ophoesten om de
langetermijndoelstellingen uit de opeenvolgende milieubeleidsplannen te halen. Die
overheidsinbreng is o.m. nodig om de langetermijndoelstelling van 2036, nl. alle
historische bodemverontreiniging moet tegen die datum gesaneerd zijn, te halen.
Voor 2005 is slechts 4,5 miljoen euro voorzien voor bodemsanering. Naar aanleiding van
de begrotingscontrole werd eind maart 2005 wel een aantal resterende fondsen bij OVAM
verzameld in het bodembeschermingsfonds en beschikbaar gemaakt voor nieuwe projecten
ter waarde van 4 miljoen euro, ook werd 1,5 miljoen euro ter beschikking gesteld voor
welbepaalde saneringsprojecten (bv. vervuilde gronden langs het Albertkanaal). In het
beste geval is er dus circa 10 miljoen euro beschikbaar.
Voor de sanering en ingebruikname van brownfields (verlaten vervuilde industrieterreinen)
stelt het Vlaams Regeerakkoord 2004-2009 dat een apart fonds zal opgericht worden
binnen Participatiemaatschappij Vlaanderen (PMV). Uit het Regeerakkoord blijkt ook dat
er sterk gerekend wordt op PPS-constructies.
Als we rekening houden met de bedragen die noodzakelijk zijn om de verontreinigde sites
die gevaren inhouden voor de volksgezondheid te saneren en die dringend aangepakt
moeten worden, dan is bijna alle budget vastgelegd. Gevolg is dat er dit jaar nauwelijks
26 OVAM (2001) Ontwerp van Strategisch Plan Bodemsanering; en Ecolas (2001) Financiële behoefteraming
m.b.t. bodemsanering, OVAM, Mechelen.
24

iets overblijft om KMO’s en KMO-sectoren te ondersteunen in hun inspanningen om
verontreinigde terreinen te saneren.
Zoals de Vlaamse Regering in 2005 bezig is, zal men de langetermijndoelstellingen inzake
bodemsanering niet halen. Een budget van circa 10 miljoen euro waarvan (bijna) alles al
vast ligt voor ambtshalve saneringen van verlaten industrieterreinen en black points is
zwaar onvoldoende. Er is dringend nood aan budget voor saneringen bij KMO’s. Zo moet
de Regering sectorale saneringsfondsen ondersteunen. Het fonds in de droogkuissector
moet tegen uiterlijk 1 januari 2006 operationeel zijn en de Vlaamse overheid moet voor
minstens 50% van de werkingsmiddelen van het fonds zorgen. Dergelijke budgetten
moeten voorzien worden in de begroting. Het fonds moet operationeel zijn op 1 januari
2006. Doordat Vlaanderen momenteel onvoldoende financiële middelen voorziet moeten
KMO’s die “onschuldig” eigenaar of gebruiker zijn van een verontreinigd terrein langer
wachten op de uitvoering van de noodzakelijke “ambtshalve sanering”. Momenteel
hebben zij zelfs geen uitzicht op sanering binnen een redelijke termijn. Zij moeten het
stellen met de officiële tijdshorizon van 2036, d.w.z. in de planning is enkel voorzien dat
zij voor 2036 aan de beurt komen. Dergelijke vooruitzichten zijn niet ernstig.
Verder moet er voldoende budget vrijgemaakt worden voor uitvoering van
prefinancieringen, co-financieringen en draagkrachtregelingen voor KMO’s die zelf hun
verontreinigde terreinen willen aanpakken.
Vlaanderen kan best een voorbeeld nemen aan Nederland en Denemarken.
Voor de periode 2005-2009 heeft Nederland circa 1 miljard euro uitgetrokken voor
bodemsaneringsoperaties. Jaarlijks wordt daar circa 200 miljoen euro uitgetrokken onder
vorm van subsidies aan hoofdzakelijk ondernemingen. De afspraken staan in het
Convenant Bodemsanering (zie ook de fiche in bijlage). De saneringskosten voor
historische verontreiniging bij KMO’s worden tot maximaal 70% vergoed door de
overheid. Zo werd bv. in 2001 circa 35% van de totale kosten voor bodemsaneringen
betaald door ondernemingen en particulieren, de rest met overheidsgeld 27 .
In Denemarken wordt de sanering van de meeste historisch verontreinigde gronden voor
100% gefinancierd door de overheid.
27 zie het Nederlandse milieuloket, luik Bodemsanering, www.milieuloket.nl
25

B I J L A G E
N E D E R L A N D S E A A N PA K B O D E M S A N E R I N G B E D R I J F S T E R R E I N E N
Ook in Nederland is (nog) niet exact gekend hoeveel verontreinigde terreinen er zijn. Ook
daar moet men zich behelpen met voorlopige inventarisaties en ramingen. Het Ministerie
van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) raamt dat er
ongeveer 600.000 mogelijk verontreinigde locaties zijn, het gaat om verdachte terreinen op
basis van historische gegevens. De Nederlandse Algemene Rekenkamer publiceerde een
rapport op 8 maart 2005 waarbij zij het aantal verdachte locaties raamt op 750.000. De
Nederlandse ervaring leert dat daarvan circa 10% ook echt gesaneerd moet worden. Het
aantal te saneren terreinen wordt dan ook geraamd op 60.000 à 75.000.
Voor de aanpak van historische bodemverontreiniging op bedrijfsterreinen wordt in
Nederland subsidie gegeven. De afspraken staan in het Convenant Bodemsanering dat op
11 juni 2001 afgesloten werd tussen het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke
Ordening en Milieubeheer (VROM), het Ministerie van Economische Zaken, provincies,
gemeenten en de werkgeversorganisaties. Het convenant is voorgelegd aan de Europese
Commissie (EC) in verband met mogelijke staatssteun aan ondernemingen. De EC heeft
het convenant verenigbaar verklaard met het EG-verdrag.
Het moet gaan om historische verontreiniging, d.w.z. bodemverontreiniging die
hoofdzakelijk veroorzaakt is voor 1975. Het jaartal 1975 vloeit voort uit uitspraken van de
Hoge Raad, het hoogste Nederlandse rechtscollege.
Het subsidiebedrag is afhankelijk van het tijdstip van verwerving van de grond, de
betrokkenheid van de eigenaar bij de verontreiniging, en het effectief aanvatten van de
sanering (voor of na 2011). Voor KMO’s gelden hogere subsidiepercentages in
vergelijking met grote ondernemingen.
Voor KMO’s gelden subsidiepercentages tot 70%, die overdraagbaar zijn op een nieuwe
eigenaar of erfpachter.
Voor minder draagkrachtige bedrijven zijn onder voorwaarden extra bijdragen mogelijk
mits een financiële draagkrachttoets.
Naar schatting 35% van de totale kosten voor bodemsaneringen in 2001 werden betaald
door ondernemingen en particulieren, de rest met overheidsgeld 28 .
Voor de periode tussen 2005 en 2009 heeft Nederland circa 1 miljard euro uitgetrokken
voor bodemsaneringsoperaties. Jaarlijks geeft het Ministerie van VROM dus circa 200
28 zie het Nederlandse milieuloket, luik Bodemsanering, www.milieuloket.nl
26

miljoen euro uit onder vorm van subsidies. Nederland wil alle saneringsoperaties rond
hebben tegen 2030. Vraag is of dat zal lukken, want de planningen voorzien circa 2.400
saneringsoperaties per jaar, terwijl er in de praktijk jaarlijks slechts een duizendtal
uitgevoerd worden.
***************
27