Rapport Duurzaam leven aan zee - 'De Nederlandse kust in 2080'

TNO-rapport 2007-D-R0433/A
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse kust in
2080
Datum 25 april 2007
Auteur(s) Jaap van der Vlies, Hanneke Puts, Mario Willems (TNO)
Jaap Graveland (RIKZ)
Abraham Verkruysse en Anja de Groene (Hogeschool Zeeland)
Frank van Kouwen en Carel Dieperink (Copernicus Instituut, Utrecht)
m.m.v. Willem Ligtvoet (MNP)
Plaats
Delft
Opdrachtgever Stichting Leven met Water, V&W/WINN
Projectnummer 034.66137/01.01
Nummer 2007-IenR-N041-VSJ-RTY-034.66137/01.01
ISBN-nummer 978-90-5986-245-6
Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van TNO.
Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en
opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de
betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst.
Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan.
© 2007 TNO
Innovatie en Ruimte
Van Mourik Broekmanweg 6
Postbus 49
2600 AA Delft
www.tno.nl
T 015 269 69 46
F 015 269 68 40
info-BenO@tno.nl

Samenvatting Duurzaam Leven aan Zee
Hoe ziet de Nederlandse kust eruit aan het einde van deze eeuw?
Welke kennis is nodig om met mogelijke veranderingen om te kunnen gaan?
Dit zijn de twee centrale onderzoeksvragen in het project ‘Duurzaam leven aan Zee’ dat
in 2006 is uitgevoerd door een consortium van TNO, RIKZ, het Copernicus Instituut
van de Universiteit Utrecht, de Hogeschool Zeeland en met medewerking van het MNP.
Het project is uitgevoerd in kader van het BSIK- programma Leven met Water en is
ondersteund door V&W WINN.
Doelen van het project zijn:
a) het schetsen van een aantal explorerende toekomstscenario’s die beschrijven hoe de
Nederlandse kust eruit kan zien in 2080, gelet op duurzaamheid, veiligheid en
ruimtelijke ordening;
b) het formuleren van kennisvragen waar men in de periode tot 2080 mee wordt geconfronteerd
als deze scenario’s zouden worden gerealiseerd en als men mogelijk
ongewenste gevolgen ervan zou willen beperken.
Momenteel vinden diverse verkenningen plaats naar de toekomstige ontwikkeling van
Nederland met betrekking tot ruimtelijke inrichting, economische ontwikkeling en kwaliteit
van onze leefomgeving. Deze studie past in die verkennende fase omdat het onderbouwde
beelden genereert van een mogelijke toekomst waar overheid en maatschappij
op moeten gaan inspelen. De in dit project opgestelde scenario’s hebben een
afzonderlijke betekenis, omdat ze de discussies ondersteunen die plaatsvinden over de
wenselijke toekomstige inrichting van ons land. Vanwege de behoefte om deze discussies
niet alleen te ondersteunen met beelden maar ook met feitelijk materiaal zijn scenario’s
vervolgens gebruikt als een hulpmiddel om in kaart te brengen wat de belangrijkste
kennisvragen zijn waarmee Nederland wordt geconfronteerd wat betreft een
duurzame ontwikkeling van de delta en de kust.
De scenario’s werden gemaakt op basis van de actieve inbreng van stakeholders en consortiumleden
(in totaal circa 25 personen). Daarvoor zijn er workshops georganiseerd
en interviews gehouden. Voor het maken van de scenario’s zijn eerst de belangrijkste en
tegelijkertijd meest onzekere ontwikkelingen (“drijvende krachten” ) in kaart gebracht
die volgens de projectdeelnemers bepalend maar tegelijkertijd heel erg onzeker zijn
voor het aanzien van de Nederlandse Kust in 2080. Als belangrijkste drijvende krachten
kwamen daarbij naar voren:
1) De economische ontwikkeling (volume, structuur, geografische spreiding van activiteiten).
2) De maatschappelijke attitude ten opzichte van de zee. Wordt de zee vooral gezien
als een bedreiging of juist als een bron van mogelijkheden?
Opvallend is dat de stijging van de zeespiegel niet als één van de belangrijkste onzekerheden
werd aangemerkt. De overweging hierachter is dat men in de periode tot 2080
enerzijds geen grote veranderingen verwacht (maximaal 1 meter) en anderzijds dat deze
ontwikkeling ook vrij zeker is.
i

Vervolgens
zijn vier scenario’s
gemaakt
op basis van de
twee belangrijkste
en tegelijkertijd
meest
onzekere externeontwikkelingen
Per scenario is
aandacht besteed
aan de
overige vijf
Zee als vijand
beheersen
De bunker
Concentratie economische
waarden in Laag Nederland
Nederstad
De kapitale
kust
Dynamisch
Waterland
Spreiding van economische
waarden richting hoog Nederland.
Zee als vriend
beheren
drijvende krachten die de deelnemers belangrijk vonden: (veiligheid, technologie en
innovatie, de wijze van aansturing door de overheid, het energievraagstuk en duurzaamheid).
De vier scenarioverhalen zijn niet bedoeld om te voorspellen hoe de Nederlandse
kust er in 2080 uit zal zien. Wel geven ze een mogelijke richting aan- en inzicht
in de belangrijkste onzekerheden. Daarmee zijn de scenario verhalen een inspiratiebron
voor het inventariseren van kennisvragen en het uitstippelen van toekomstig (kust en
delta)beleid.
In scenario de kapitale kust vormt de kustlijn in 2080 de etalage van de Nederlandse
offshore industrie. Ten behoeve van veiligheid en economische kansen zijn op diverse
plaatsen constructies in de zee aangelegd waardoor de kustlijn feitelijk een aantal kilometers
zeewaarts opschuift. De huidige situatie met veel economische bedrijvigheid in
het westen en de kustzone blijft gehandhaafd. Duurzaamheid vult men in door op grote
schaal duurzame energie te winnen in het kustgebied
In de bunker blijft de economische bedrijvigheid ook in het westen, maar wordt de huidige
traditie van pas na een (bijna) ramp massief adapteren voortgezet. Er treedt dan
ook een tweede watersnoodramp op en er wordt een tweede Deltaplan in gang gezet.
West-Nederland verandert door enorme dijkverhogingen in een bunker. Duurzaamheid
wordt hier vooral ingestoken als ‘duurzaam veilig’ en het door concentreren van economische
activiteit efficiënt opwekken van energie en benutten van restwarmte.
In Dynamisch waterland laat men de zee juist binnen en wordt de natuurlijke dynamiek
in het kustgebied toegelaten en gebruikt. De mogelijke schade bij een overstroming is
beperkt omdat de economische waarden minder kwetsbaar zijn gemaakt of zijn verplaatst
naar veilige gebieden. De nadruk ligt op het creëren van natuurwaarden en welzijn,
de materiële welvaart blijft hier bij achter
In Nederstad heeft men geen ramp nodig om de dijken te verhogen. De dreiging van
klimaatverandering werpt zijn schaduw vooruit. Al eerder is uit veiligheidsoverwegingen
een groot aantal bedrijven vertrokken uit de kustzone. Het motto is behouden wat je
hebt in het Westen, maar ontwikkelen doe je in het Oosten. Voor duurzaamheid is weinig
aandacht in dit scenario.
ii

Kennisvragen werden geïdentificeerd door aan deze scenario’s de volgende vragen
voor te leggen:
1) Als dit scenario werkelijkheid zou worden, welke kennisvragen doen zich dan
voor?
2) Welke knelpunten kom je tegen in dit scenario en welke kennis is er nodig om die
op te lossen?
De resulterende lijst met kennisvragen kan men onderverdelen naar de gebieden: ruimtegebruik
in relatie tot economie, veiligheid, technologie en innovatie, instituties, energie
en duurzaamheid.
In onderstaande tabel zijn de meest robuuste vragenrichtingen weergegeven op gebied
van deze thema’s. Deze typen van vragen komen naar voren onafhankelijk van het specifieke
scenario en zullen derhalve altijd aan de orde komen.
Belangrijkste vragenrichtingen voor de verschillende thema’s
1. Ruimtegebruik in relatie tot economische activiteiten:
- Wat zijn de drijvende krachten achter spreiding van economische activiteiten in anticipatie
op de dreiging van klimaatverandering?
- In hoeverre spelen factoren rondom klimaatverandering een rol bij de locatiekeuze
van (nationale/internationale) bedrijven?
2. Veiligheid
- Hoe kan men werkbare evacuatie strategieën ontwerpen en organiseren in geval van
een overstroming? Op welke wijze kan men infrastructuur daarin een beschermende
rol geven?
- Welke technische mogelijkheden bestaan er om de effectiviteit van waterkeringen te
vergroten? Variërend van de aanleg van vooroevers tot het gebruik van sensoren.
- Welke mogelijkheden zijn er om zout indringing van zeewater tegen te gaan?
3 . Technologie en Innovatie
- Welke mogelijkheden zijn er voor de combinatie van de waterkerende functie met
overige ruimtelijke functies in de kustzone? Denk daarbij aan zeewerende functie
van windparken in zee, een compartimenterende functie van infrastructuur, etc.
- Hoe kan de ondergrondse ruimte gebruikt worden in slappe en waterrijke gronden?
- Verzilting van zoet water wordt algemeen als probleem gezien. Welke kansen biedt
verzilting echter voor bijvoorbeeld de landbouw?
4. Instituties
- Welke verschuivingen treden erop in de verantwoordelijkheid van de overheid om
de burgers en het bedrijfsleven te beschermen tegen overstromingen? In hoeverre
kunnen de burgers en het bedrijfsleven zelf bescherming organiseren?
- Alle scenario’s verwachten een afnemende invloed van het provinciale bestuur ten
koste van enerzijds Europa en anderzijds Gemeenten. Op welke wijze wordt het
middenbestuur ingevuld en kan dit bestuur een specifiek “water”karakter krijgen
(stroomgebiedautoriteit)?
iii

5. Energie
- Wat zijn de specifieke mogelijkheden en problemen van decentrale versus centrale
opwekking van energie in de kustzone?
- Welke verdere emissie-beperking is mogelijk bij een gebruik van fossiele brandstoffen
waaronder bruinkool en welke specifieke rol kan de kustzone daar bij spelen?
6. Duurzaamheid
- Hoe gaat men om met de toenemende (ruimte) druk op duurzaamheid in de kustzone?
Deze druk ontstaat enerzijds door blijvende concentratie van economische
activiteiten en anderzijds door de ruimtelijke consequenties van het toenemend
risico van klimaatverandering.
- Hoe kan de spanning tussen een perspectief op duurzaamheid van efficiënte (mogelijk
duurzame) opwekking van energie en een perspectief van duurzaamheid als behoud
van natuurwaarden en cultuurhistorie in de drukke kustzone met elkaar verenigd
worden?
- In welke mate accepteren huidige bewoners van de kustzone grootschalige
veranderingen in het landschap?
Daarnaast is er nog een groot aantal specifieke kennisvragen die vooral binnen de context
van een specifiek scenario naar voren komen. Dat zijn de scenario afhankelijke
“what if” vragen die moeten worden beantwoord indien men zich wil voorbereiden op
de mogelijk in het scenario geschetste toekomst.
Gebruik van de kennisvragen voor vervolgtrajecten
Deze studie is een uitwerking voor Leven-met-water. De studie is een verkenning van
de mogelijke toekomstige inrichting van de kustzone met duurzaamheid en klimaatverandering
als focuspunten, en van kennisvragen die voor die inrichting relevant zijn..
Belangrijke kaders voor deze studie zijn de Duurzaamheidverkenningen van het MNP
en het Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat (ARK). Ook deze trajecten bevinden
zich in belangrijke mate in het stadium van verkenning. Daarom worden niet alle kennisvragen
in detail behandeld. De kennisvragen kunnen gebruikt worden bij het opzetten
van onderzoek dat in ARK-kader en naar aanleiding van de duurzaamheids verkenningen
zal worden uitgevoerd, bijvoorbeeld onder FES Kennis voor Klimaat.
Veel kennisvragen hadden betrekking op technische onderwerpen. Kennis hierover zal
nodig zijn om transities adequaat te begeleiden. De deelnemers in deze studie concludeerden
echter dat onzekerheid over klimaatverandering geen dominante stuurfactor
voor de adaptatie aan klimaatverandering was. De groep kennisvragen rond economie
en maatschappelijke processen en gedrag lijkt voor het maken van strategische keuzes
veel belangrijker
iv

Thema’s voor vervolgonderzoek
Verdere uitwerking van de scenario’s
De doelstelling van deze studie is een eerste aanzet te geven voor scenario’s over de
Nederlandse kustzone in 2080. De scenario’s zijn daarom echter nog geen gedetailleerde
uitwerkingen, maar eerder aanzetten tot. Toch leveren de scenario’s al een aantal
frisse inzichten op die vragen om een verdere uitwerking van de scenario’s. Daarin
kunnen de specifieke gevolgen van een bepaald scenario voor duurzaamheid worden
uitgewerkt of kunnen specifieke thema’s volgens een bepaald scenario in beeld gebracht
worden. Ook kunnen daarbij nu nog algemene kennisvragen gedetailleerder worden
uitgewerkt.
Economische spreiding: een rol voor de overheid?
De eerste vraag is: wat zijn mogelijke drivers achter die spreiding? Het verleden leert
dat die spreiding niet vanzelf gaat, integendeel: er is sprake van toenemende concentratie,
met name in het westen. Dit vergt derhalve nadere analyse van de aard en geografische
spreiding van economische activiteiten en de mogelijkheden van overheidssturing.
De tweede vraag luidt: wat kan de overheid doen om de industrie en het bedrijfsleven
zich beter aan te laten passen aan klimaatverandering? Er wordt wel volop nagedacht
over een fysiek (dijken , ruimtereservering) adaptatiebeleid, maar veel minder over een
ondersteunend economisch beleid.
Attitude en risicoperceptie
Attitude, de houding ten opzichte van de zee blijkt sterk bepalend voor het type oplossingen
voor realisatie van duurzaamheid en adaptatie. Dit is nog een behoorlijk onontgonnen
terrein. Er is een aantal belangrijke vragen: is attitude werkelijk een belangrijk
‘instrument’ om te benutten, hoe sterk kan attitude worden beïnvloed, hoe doe je dat, in
hoeverre moet de overheid zelf haar gedrag veranderen (meer open, meer communicatie,
meer durf?), hoe snel gaat die attitudeverandering?
Duurzaamheid
Duurzaamheid is niet alleen natuur en milieu (planet), maar ook rechtvaardigheid, onzekerheid,
bewustzijn, vrijheid, identiteit, vertrouwen, afhankelijkheid, individualiteit/collectiviteit,
mobiliteit, uniciteit, gezondheid (people) en uiteindelijk ook economische
duurzaamheid (profit).
Duurzaamheid dient dus goed te worden gedefinieerd. En scenario’s zoals hier gepresenteerd
moeten getoetst worden op concreet kenbare en beoordeelbare elementen van
duurzaamheid en veiligheid. Met name het ontwerpen van een flexibele inrichting (per
definitie niet duurzaam) vaagt aanvullend onderzoek.
Innoveren = combineren
Innovatie bestaat vaak uit het combineren van ideeën uit het verschillende disciplines en
denklijnen. In deze verkennende fase van duurzaamheid en veiligheid kan dit principe
echter nog veel meer worden benut. Dat kan door het onafhankelijk van elkaar genereren
van meer scenario’s van een mogelijke toekomst en het vervolgens combineren van
elementen uit die scenario’s. Als eerste stap zou een simpele vergelijking gemaakt kunnen
worden tussen de scenario’s uit deze studie en de scenario’s toegepast in de Duurzaamheidsverkenningen
van het MNP.
v

Flexibele ruimtelijke inrichting
Een flexibele, tijdelijke ruimtelijke inrichting is per definitie de meest ultieme vorm van
ruimtelijke adaptatie, en wellicht de meest rendabele, gegeven de onzekerheden over
klimaatverandering. Dit is vrijwel onontgonnen terrein, omdat bij planning en ontwerp
van constructies en inrichting vrijwel altijd wordt uitgegaan van een vaststaande toekomst
en juist altijd geldt dat het zo lang mogelijk moet blijven functioneren (duurzaamheid,
efficiency). Een veranderende toekomst zet dit uitgangspunt op zijn kop.
Tijd als bondgenoot
Voor veel adaptatie-opties kan een periode van tientallen jaren worden benut. Het lijkt
zeker de moeite waard om te verkennen hoe de tijd verder als bondgenoot kan worden
ingezet.
Hoe creëer je doorzettingskracht?
Winst in termen van ruimte en draagvlak is te halen door functies te combineren, maar
dat inzicht ontbreekt in de technische en ruimtelijke mogelijkheden. De vraag is dus:
hoe zorg je voor een proces waar functies worden gecombineerd en daardoor zaken als
klimaatadaptatie en ruimtelijke kwaliteit sneller kunnen worden gerealiseerd?
Links met overige trajecten
Er zijn diverse links met andere trajecten, zoals de duurzaamheidsverkenningen, de verkenning
Waterveiligheid 21 ste eeuw, de nieuwe Beleidslijn Kust en het. Adaptatieprogramma
Ruimte en Klimaat (ARK).
De meeste raakvlakken bestaan met het ARK-programma. Doel van ARK is het klimaatbestendig
maken van de ruimtelijke inrichting. Aanleiding voor ARK waren zorgen
in de Eerste Kamer over het toekomstige investeringsklimaat. Bij de behandeling
van de Nota Ruimte in de Eerste Kamer in 2005 vroeg de Kamer (motie Lemstra) daarom
aan het kabinet om haar visie te geven op de toekomstige inrichting van ons land in
het licht van klimaatverandering. ARK kent drie sporen: inventarisatie, communicatie
en bewustwording en strategie en maatregelen. Het inventarisatiespoor (werknaam
“Routeplanner”) richtte zich op het in kaart brengen van de gevolgen van klimaatverandering
voor alle sectoren van de Nederlandse samenleving (water, economie, energie,
landbouw, wonen etc) en het aangeven van de huidige klimaatbestendigheid, mogelijke
adaptatie-opties en kennisleemtes over gevolgen en adaptatie). De focus bij ‘water” lag
bij veiligheid. Mogelijke koppelingen tussen adaptatiemaatregelen voor veiligheid en
bijvoorbeeld natuur en recreatie worden beperkt uitgewerkt. Hetzelfde geldt voor de
adaptatie-optie “spreiding van economische waarden”. Gamma-aspecten, zoals bestuurlijke
organisatie en attitude tegenover water blijven relatief onderbelicht. Ten aanzien
van deze aspecten is deze duurzaamheidsstudie via haar scenarioverhalen en kennisvragen
een goede aanvulling op de Routeplannerstudies.
vi

Inhoudsopgave
Samenvatting Duurzaam Leven aan Zee...................................................................... i
1 Probleemstelling............................................................................................................. 1
1.1 Inleiding........................................................................................................................... 1
1.2 Richtinggevend perspectief ontbreekt.............................................................................. 1
1.3 Duurzaamheid.................................................................................................................. 2
1.4 Doelstelling...................................................................................................................... 2
1.5 Leeswijzer........................................................................................................................ 3
2 Werkwijze.......................................................................................................................4
2.1 Scenarioplanning methodiek............................................................................................ 4
2.2 Stakeholders..................................................................................................................... 5
2.3 Quasta methodiek ............................................................................................................ 5
2.4 Extra reflectieronde.......................................................................................................... 5
3 De scenario’s...................................................................................................................6
3.1 Inleiding........................................................................................................................... 6
3.2 Scenario 1: De Kapitale Kust........................................................................................... 7
3.3 Scenario 2: de Bunker.................................................................................................... 11
3.4 Scenario 3: Dynamisch Waterland................................................................................. 14
3.5 Scenario 4: Nederstad .................................................................................................... 19
4 Duurzaamheid in de scenario’s................................................................................... 23
5 Kennisvragen uit de scenario’s................................................................................... 26
5.1 Robuuste vragen ............................................................................................................ 27
5.2 Kennisvragen per aspect en scenario ............................................................................. 28
6 Beelden en boodschappen ........................................................................................... 35
6.1 Klimaatverandering niet de belangrijkste drijvende kracht ........................................... 35
6.2 Ruimtelijk economische ontwikkeling .......................................................................... 35
6.3 Attitude en adaptatiestrategie of: de kracht van verbeelding ......................................... 36
6.4 Verschillende strategieën mogelijk?.............................................................................. 37
6.5 Handelingsbereidheid overheid en maatschappij........................................................... 37
6.6 Infrastructuur ................................................................................................................. 38
6.7 Innoveren is recombineren............................................................................................. 38
6.8 Logische koppeling tussen duurzaamheid en “zee als vriend”? .................................... 39
6.9 Overige thema’s............................................................................................................. 39
6.10 Referenties .....................................................................................................................40
7 Focuspunten voor vervolgonderzoek ......................................................................... 42
7.1 Focus en rol van deze studie .......................................................................................... 42
7.2 Thema’s voor vervolgonderzoek ................................................................................... 42
7.3 Link met overige trajecten ............................................................................................. 45
7.4 Eén onderzoeksstrategie?............................................................................................... 47
8 Bijlagen ......................................................................................................................... 49
vii

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
1 Probleemstelling
1.1 Inleiding
1 / 58
In de delta en het kustgebied van Nederland komen veel belangrijke maatschappelijke vragen
over water bijeen. Denk bijvoorbeeld aan de vraagstukken veiligheid in relatie tot
klimaatverandering en zeespiegelstijging, behoud van veiligheid met een harde of dynamische
kustverdediging al of niet met uitbreiding van de kust naar zee, opvangen van toenemende
rivierafvoeren in de delta wateren. Daarbij speelt niet alleen de vraag hoe we het huidige
veiligheidsniveau kunnen handhaven (denk aan het project “Zwakke schakels”), maar ook of
we op termijn niet naar andere uitgangspunten van het veiligheidsbeleid zouden moet gaan.
Denk aan de discussie over het al of niet verhogen en differentiëren van veiligheidsnormen en
“Nuchter omgaan met risico’s”,
Verder speelt het spanningsveld tussen stedelijke en industriële ontwikkeling (Maasvlakte,
Hoekse Waard) en het behoud en ontwikkeling van natuur en landschap, en het spanningsveld
tussen zoetwatervoorziening (drinkwater, landbouw) en herstel van zoet/zout overgangen.
Tegelijkertijd vormt de kust en delta een zeer belangrijk recreatiegebied. Spanningen die daar
uit voortvloeien hangen samen met de bereikbaarheid van delta en kust, het toenemende
areaalbeslag van (nieuwe) recreatieve voorzieningen en behoud van de leefomgevingskwaliteit
(verlies kenmerkend karakter kust, badplaatsen, toename hinder, luchtverontreiniging, overlast
verkeer) en natuur en landschap. Op de Noordzee wordt geëxperimenteerd met
windmolenparken die enerzijds een mogelijke bedreiging vormen (zeevogels), anderzijds een
mogelijke kans voor medeontwikkeling van andere functies (mosselteelt, visteelt, mariene
recreatie).
Veel hangt met elkaar samen, sommige ontwikkelingen gaan samen en andere zijn juist
strijdig. De keuze voor een bepaald ruimtelijke scenario heeft echter belangrijke (soms
onomkeerbare) consequenties. Klimaatsverandering en zeespiegelstijging voltrekken zich
geleidelijk en de effecten zijn pas op de langere -termijn substantieel. Hierdoor is er een groot
spanningsveld RO en waterbeheer op korte en middellange termijn versus effecten op lange
termijn (2100, 2200).
1.2 Richtinggevend perspectief ontbreekt
Op dit moment is er geen gemeenschappelijk beeld van de door Nederland gewenste
ontwikkeling van kust en delta op de langere termijn. Welke mogelijke ontwikkelingen zijn
er? Welke risico’s hangen daarmee samen? Welke kansen liggen er in de verschillende
ontwikkelingen op economisch, sociaal en ecologisch vlak? Hoe benutten we die? Welke
doelen en wensen (visie) liggen daar aan ten grondslag?
De problematiek van de delta en kustgebieden staat volop in de politieke belangstelling en
meer dan voorheen wordt in de politieke besluitvorming gehecht aan maatschappelijk
legitimatie en draagvlak voor het in gang zetten van bepaalde ontwikkelingen. Voor de kust en
delta speelt daarbij op bestuurlijk niveau de spanning tussen de overheden verantwoordelijk
voor de verschillende schaalniveau’s (rijk, provincie, gemeente).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
2 / 58
Integrerend onderzoekskader: definitiestudie
Door TNO en MNP is voorgesteld om in een definitiestudie de mogelijkheden te onderzoeken
voor een geïntegreerde scenariostudie, waarmee dit complexe vraagstuk zou kunnen worden
aangepakt met duurzaamheid als integrerend kader. Duurzaamheid is gekozen omdat het door
70% van de Nederlanders (NMP, 2004) als centraal uitgangspunt voor de inrichting en
samenleving van Nederland wordt gezien, het een actueel beleidsthema is in een
globaliserende wereld (recent weer geïllustreerd door de oproep van een aantal captains of
industry in het kader van de formatie van een nieuw kabinet) en omdat het anderzijds in
discussies over de toekomstige ruimtelijke inrichting van ons land (Nota Ruimte,
Klimaatadaptatiediscussie) relatief weinig aandacht krijgt.
1.3 Duurzaamheid
Duurzaam leven aan Zee: duurzaamheid als analysekader
Duurzaamheid wordt op het niveau van de rijksoverheid van groot belang geacht. In 2004
heeft het MNP op verzoek van staat secretaris Van Geel een systematiek uitgewerkt hoe met
duurzaamheid kan worden omgegaan (“Kwaliteit en Toekomst – Verkenning van
duurzaamheid” MNP, 2004). VROM heeft deze benadering als waardevol en toepasbaar
beoordeeld en gebruikt deze benadering mede als vertrekpunt voor de te starten
maatschappelijke discussie over duurzaamheid in september 2005.
Duurzaamheid gaat in essentie over de kwaliteit van leven en de mogelijkheden om die
kwaliteit in de toekomst te handhaven. Duurzaamheid vergt dat bij besluiten hier en nu
rekening wordt gehouden met de effecten voor elders en later. De uitdaging is dan ook om bij
de politieke afwegingen en besluitvorming in het hier en nu, de lange -termijn effecten en
“trade – offs” tussen en binnen de verschillende domeinen (ruimtelijk, sociaal, economisch,
ecologisch) een voldoende zichtbare plaats te geven.
1.4 Doelstelling
Momenteel vinden diverse verkenningen plaats naar de toekomstige ontwikkeling van
Nederland met betrekking tot ruimtelijke inrichting, economische ontwikkeling en kwaliteit
van onze leefomgeving. Deze studie past in die verkennende fase omdat het onderbouwde
beelden genereert van een mogelijke toekomst waar overheid en maatschappij op moeten gaan
inspelen. De in dit project opgestelde scenario’s hebben een afzonderlijke betekenis, omdat ze
de discussies ondersteunen die plaatsvinden over de wenselijke toekomstige inrichting van ons
land. Vanwege de behoefte om deze discussies niet alleen te ondersteunen met beelden maar
ook met feitelijk materiaal zijn scenario’s vervolgens gebruikt als een hulpmiddel om in kaart
te brengen wat de belangrijkste kennisvragen zijn waarmee Nederland wordt geconfronteerd
wat betreft een duurzame ontwikkeling van de delta en de kust. Het project heeft daarmee een
tweeledige doelstelling:
1) Het schetsen van een aantal explorerende, discussie-ondersteunende scenario’s die
beschrijven hoe de Nederlandse kust eruit kan zien in 2080, gelet op duurzaamheid,
veiligheid en ruimtelijke ordening.
2) Het aangeven van kennisvragen waar men in de periode tot 2080 mee wordt
geconfronteerd bij de keuzen voor een duurzame ontwikkeling.
Deze kennisvragen kunnen spelen in verschillende domeinen: van natuurwetenschappelijke
vragen over de precieze effecten van een stijging van de zeespiegel op de

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
3 / 58
zoetwatervoorziening tot institutionele vragen op welke wijze men het dijkbeheer kan
arrangeren wanneer het achterland wordt gecompartimenteerd.
1.5 Leeswijzer
In hoofdstuk 2 volgt een beknopte uiteenzetting van de gehanteerde werkwijze in dit project.
Hoofdstuk 3 geeft een rijk geïllustreerde beschrijving van de vier scenarioverhalen die in het
project zijn opgesteld. Dit hoofdstuk is de kern van het rapport. Hoofdstuk 4 gaat in op het
thema ‘Duurzaamheid’ en beschrijft hoe dit thema in elk van de vier scenario’s is opgepakt. In
hoofdstuk 5 geven we inzicht in de kennisvragen die de scenario’s oproepen. Hoofdstuk 6
illustreert op welke manier de scenario’s en kennisvragen kunnen inspireren om met de
ontwikkeling van delta en kust aan de slag te gaan en naar concrete korte en lange termijn
acties te gaan. Hoofdstuk 7 doet suggesties voor het opzetten van een vervolgtraject en de link
van deze studie met andere trajecten.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
2 Werkwijze
2.1 Scenarioplanning methodiek
4 / 58
In dit project is gekozen voor de zogenoemde scenarioplanning methode. Deze methode biedt
inzicht in zekerheden en onzekerheden met betrekking tot mogelijke toekomstige
ontwikkelingen; in dit geval ontwikkelingen die van invloed kunnen zijn op de ontwikkeling
van de Nederlandse kust tot 2080. Daarnaast levert de scenarioplanning methode een bijdrage
aan het articuleren van bijbehorende kennis- en beleidsvragen.
De scenarioplanning methode is oorspronkelijk ontwikkeld vanuit het bedrijfsleven. Het is een
methode die organisaties in staat stelt strategisch en met focus met onzekerheden om te gaan.
Het gaat daarbij niet om extrapolaties uit het verleden, maar om exploraties van de toekomst.
Shell heeft de methode bijvoorbeeld in de jaren zeventig gebruikt om beter te kunnen anticiperen
op onverwachte, maar wel denkbare ontwikkelingen zoals olie boycots. In toenemende
mate wordt de methodiek ook toegepast voor en door andere organisaties, zoals de ministeries
van Volkshuisversting Ruimtelijke Ordening en Milieuhygiene (VROM) en Verkeer en Waterstaat
(VenW), het Milieu- en Natuurplanbureau (MNP), KNCV, etc.
Enkele kenmerken van explorerende scenario’s
• Explorerende scenario’s zijn aansprekende beelden van
mogelijke toekomsten. In deze (op meerdere aspecten samenhangende) beelden
wordt behalve met huidige trends en ontwikkelingen (plus onderzoek)
vooral rekening gehouden met huidige onzekerheden rondom de toekomst. De
scenario’s doen geen uitspraak over de waarschijnlijkheden van bepaalde
beelden;
• Explorerende scenario’s hebben voornamelijk tot doel het blikveld van de
deelnemers en lezers / gebruikers te verruimen en hen, door verbindingen te
leggen tussen verschillende onzekere factoren, te stimuleren op een andere,
verrassende, manier tegen mogelijke toekomstige ontwikkelingen aan te kijken;
• Het proces rondom het opstellen van scenario’s is gezien de kennisuitwisseling
en gesprekken die er plaats vinden tussen zeer uiteenlopende expertises
uitermate belangrijk;
• Aansprekende toekomst beelden zijn onderling contrasterende, consistente,
realistische toekomst beelden “aan de rand van het eigen geloof” (geen “ science
fiction”, maar wel “wakkerschuddend”). In ieder beeld is sprake van een
evenwichtige combinatie van leuke en vervelende aspecten een er is geen duidelijk
a priori voorkeur voor een enkel toekomstbeeld.
De basis methode voor scenarioplanning kent vijf stappen:
Stap 1: formuleren van de kernvraag.
Stap 2: inventariseren, clusteren en prioriteren van zekerheden en onzekerheden.
Stap 3: Samenstellen van een assenstelsel of ‘scenariomatrix’.
Stap 4: Schrijven van scenarioverhalen.
Stap 5: Beantwoorden van de kernvraag.
De verschillende stappen en de toepassing in dit project worden toegelicht in hoofdstuk 8, Bijlage
A.1.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
2.2 Stakeholders
5 / 58
Het ontwikkelen van scenario’s gebeurt doorgaans met een grote groep stakeholders. De verschillende
stakeholders denken allen vanuit de eigen kennis en ervaring mee over de belangrijkste
onzekerheden en ontwikkelingen die van invloed zijn op, in dit geval een duurzame
ontwikkeling van de Nederlandse delta en kust tot 2080. Daarmee wordt een belangrijke basis
gelegd voor het ontwikkelen van onderling contrasterende scenario’s.
In dit project zijn stakeholders via de organisatie van drie workshops betrokken bij het ontwikkelen
van scenario’s. De deelnemers aan de workshops waren bijvoorbeeld afkomstig uit:
- Overheid (provincies, gemeenten, rijk).
- Adviesinstellingen binnen de overheid zoals MNP en RIKZ.
- Kennisinstellingen, TNO, Hogeschool Zeeland, Universiteit Utrecht.
- Journalistiek.
- NGO’s.
- Bedrijfsleven (Shell, Havenbedrijf Rotterdam, Van Oord).
- Adviesbureau (Stroming).
- Kennisprogramma’s (Leven met water).
Zij bijlage D voor een gedetailleerde lijst van stakeholders.
2.3 Quasta methodiek
Voor het articuleren van kennisvragen is naast de scenarioplanning methode ook gebruik gemaakt
van de Quasta methodiek, een methode die ontwikkeld wordt door de Universiteit
Utrecht voor het structureren van complexe (beleids)vraagstukken en die gebruikt kan worden
bij het identificeren van kennisvragen.
Deze methode wordt toegelicht in Bijlage A.2
2.4 Extra reflectieronde
In de slotfase van het project is door het consortium besloten een extra reflectieronde te
houden met een aantal stakeholders dat aan één of meerdere workshops heeft deelgenomen.
Hiertoe zijn vier telefonische interviews gehouden waarin met de stakeholders is gesproken
over de betekenis van de scenarioverhalen voor duurzame ontwikkeling van de delta en de
kust, over de geïdentificeerde kennisvragen en over mogelijke vervolgstappen. Uit deze
gesprekken is waardevolle informatie gekomen die gebruikt is om suggesties voor
vervolgonderzoek te doen. De resultaten van deze interviewronde zijn verwerkt in de discussie
(hoofdstuk 6) en in de aanbevelingen voor vervolgonderzoek (hoofdstuk 7).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
3 De scenario’s
3.1 Inleiding
6 / 58
Dit hoofdstuk bevat de vier scenarioverhalen waarin mogelijke ontwikkelingen van de Nederlandse
kust tot 2080 zijn geschetst. Deze scenarioverhalen zijn het resultaat van workshops
met stakeholders en consortium partners.
Tijdens de workshops is een assenkruis vastgesteld dat de basis vormt voor het opstellen van
de scenarioverhalen. Het assenkruis is ontstaan uit de 2 meest belangrijke en tegelijkertijd
meest onzekere factoren (zie figuur 3.1). De eerste factor is een maat voor hoe men in 2080
omgaat met de zee (afwerend of omarmend); de tweede factor geeft weer hoe de spreiding van
economische activiteiten en economische ontwikkeling is (concentratie of spreiding).
Zee als vijand
beheersen
2
4
Concentratie economische
waarden in Laag Nederland
1
3
Spreiding van economishce
waarden richting hoog
Nederland.
Figuur 3.1: Assenkruis ten behoeve van scenario’s.
De vier uitgewerkte scenarioverhalen zijn:
- De kapitale kust
- De bunker
- Dynamisch waterland
- Nederstad
Zee als vriend
beheren
Per scenario is aandacht besteed aan een aantal onderwerpen: ruimtegebruik in relatie tot economische
activiteiten, veiligheid, technologie en innovatie, de mate van aansturing door de
overheid (instituties), het energievraagstuk en duurzaamheid. De vier verhalen geven een
mogelijke richting aan en inzicht in de belangrijkste onzekerheden en ontwikkelingen. Daarmee
zijn de scenarioverhalen een waardevolle inspiratiebron voor het inventariseren van
kennisvragen en het uitstippelen van toekomstig (kust)beleid.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
3.2 Scenario 1: De Kapitale Kust
De zee als vriend en geconcentreerde economische waarde
1) Aanleiding en algemene typering
In dit scenario heeft de kust al haar aantrekkingskracht behouden
als vestigingsgebied voor bedrijven en als woongebied.
Zoals in veel landen blijft de kust trekken als woon en
werkcentrum. Het Westen van Nederland blijft het economisch
hart van Nederland. Er wonen meer mensen dan ooit
in het westelijk deel van de Randstad en dat creëert een
enorme druk op de aanwezige ruimte. Verder ziet men in
dit scenario de zee vooral als vriend. Men kiest voor een
brede en flexibele kustlijn waarbij de zee op sommige
plaatsen landinwaarts kan stromen en waarbij men op andere
plaatsen juist zeewaarts bouwt. De zee wordt niet zozeer
als een bedreiging gezien maar vooral opgevat als een te
ontginnen gebied dat vele mogelijkheden biedt.
7 / 58
2) Ruimtegebruik in relatie tot economie
Er is een grote behoefte aan mooi en gedifferentieerd wonen en ook een explosieve vraag naar
recreatiemogelijkheden. De landbouw en de tuinbouw moeten daarom terrein inleveren voor
de aanleg van woningen. Zeeland wordt een geliefde woonlocatie. Er worden uitgebreide
snelle treinverbindingen naar Zeeland aangelegd zodat mensen kunnen werken in de Randstad
en Wonen in Zeeland. Bovendien ligt er een groot aantal heliports. Met name in de zakenwereld
is het normaal om per helikopter te reizen. De zee zelf vormt ook een geliefd uitbreidingsgebied.
De relatie tussen ruimtegebruik en de ecologische kwaliteit van een gebied is
kwetsbaar. De waardering van natuur wordt sterk bepaald door de productiefuncties die de
ecosystemen vervullen. Deze waardering is bepalend voor de ruimteclaims voor de natuur
worden toegekend.
Het lang bediscussieerde vliegveld op zee is uiteindelijk gerealiseerd en op de vrijgekomen
ruimte (Schiphol) wordt een tweede Almere gebouwd. Daarnaast zijn er diverse windmolen-

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
8 / 58
parken op zee gebouwd en is een drijvend industrieterrein in gebruik genomen. Op dit terrein
is vooral een aantal lichte vormen van industrie gevestigd.
De Rotterdamse haven heeft nog steeds een dominante positie in de wereld maar zeker in
West-Europa. De Tweede Maasvlakte is een groot succes gebleken en hier is o.a. een aantal
terminals voor biofuels aangelegd. Het transport van biofuels over de wereldzeeën heeft een
enorme vlucht genomen. Containertransport neemt nog steeds een belangrijke plaats in, steeds
meer productie- Het lang bediscussieerde vliegveld op zee is uiteindelijk gerealiseerd en op de
vrijgekomen ruimte (Schiphol) wordt een tweede Almere gebouwd. Daarnaast zijn er diverse
windmolenparken op zee gebouwd en is een drijvend industrieterrein in gebruik genomen. Op
dit terrein is vooral een aantal lichte vormen van industrie gevestigd.
De Rotterdamse haven heeft nog steeds een dominante positie in de wereld maar zeker in
West-Europa. De Tweede Maasvlakte is een groot succes gebleken en hier is o.a. een aantal
terminals voor biofuels aangelegd. Het transport van biofuels over de wereldzeeën heeft een
enorme vlucht genomen. Containertransport neemt nog steeds een belangrijke plaats in, steeds
meer productie-activiteiten zijn naar Azië verhuisd.
3) Veiligheid
De zeespiegel is wel enigszins gestegen maar niemand
maakt zich daar echt druk om Sinds een gebeurtenis
uit de vorige eeuw (1953) heeft men de zee immers
prima onder controle. Bovendien is een eventuele
overstroming ook helemaal niet fataal. Er zijn mogelijkheden
genoeg voor evacuatie.
Daarnaast is het achterland gecompartimenteerd,
d.w.z. bij een overstroming, overstromen slechts bepaalde
compartimenten. Met het oog hierop zijn in het
achterland de dijken versterkt.
Niet het gehele achterland loopt onder water. De
Biesbosch wordt gebruikt als waterberging, waarbij
ook zout water wordt ingelaten.
Door spectaculaire ontwikkelingen in de technologie
die met name de kosten naar beneden brachten, zijn er
allerlei voorzieningen op zee gerealiseerd. Het plan
Waterman is uitgevoerd en daarmee is de kustlijn van
Hoek van Holland tot Scheveningen een aanzienlijk stuk zeewaarts verschoven op sommige
plaatsen wel 4,5 km (zie foto). Enerzijds krijgt de kustbescherming hiermee een stevige impuls
(feitelijk een grote buffer) anderzijds ontstaat hierdoor een waaier aan recreatieve mogelijkheden.
Achter de eerste kustbescherming worden ook eilanden geconstrueerd waar mensen kunnen
wonen.
4) Technologie en innovatie
Technologie speelt een belangrijke rol in dit scenario. In de jaren tot 2080 is veel geïnvesteerd
in ontziltingstechnieken waardoor men nu betrekkelijk eenvoudig zout water kan ontzilten.
Ook is er een kanaal aangelegd van Gorinchem naar Laag Nederland (Westen) om zoet water
aan te voeren. Door de beperkte stijging van de zeespiegel was het in eerste instantie moeilijker
geworden om in het Westen over zoet water te beschikken

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
9 / 58
Daar waar verzilting optreedt, wordt er door de agrariërs hierop afgestemd met een aangepaste
producten assortiment of ontkoppeling van de productie van de natuurlijke systemen (gesloten
kringlopen).
Een sterk staaltje van technologie laat zich verder zien in diverse ‘wonen in de dijken projecten’,
waarbij woningen zijn gerealiseerd niet op of achter de dijken langs de rivieren, maar
juist als dijken (zie bijvoorbeeld ook de ideeën over combikering Den Helder).
Nederland profileert zich sterk met zijn ‘high tech’ kustlijnen. Water / off shore technologie
vormt een van de sleutelgebieden waarin Nederland internationaal gezien excelleert. Veel
kennis over technologie wordt geëxporteerd. Veel landen zijn geïnteresseerd in de innovatieve
vormen van zeeweringen die in Nederland zijn ontwikkeld. De Nederlandse kustlijn vormt de
etalage van de water- en off shoresector.
5) Institutioneel
Binnen de institutionele setting is de rol van de overheid zeker niet dominant. Er zijn machtige
marktpartijen die grote invloed hebben op de beleidsontwikkeling. Daarnaast is er het een en
ander veranderd in de verticale verhoudingen tussen de overheden.
Het Rijk heeft minder te vertellen. De macht van de gemeenten (gemeenten/) en dat van Europa
is echter sterk toegenomen Binnen gemeentelijk Nederland is het proces van schaalvergroting
voortgezet, hetgeen geleid heeft tot gemeenten met tenminste 100.000 inwoners. De provincies
zijn afgeschaft. In plaats van de provincies zijn er stroomgebiedsautoriteiten gekomen
die de provinciale taken op het gebied van ruimtelijke ordening en natuur en de taken van de
waterschappen hebben overgenomen.
Het verplaatsen van economische activiteiten naar ‘veiligere zones’ gebeurt in dit scenario
niet. Binnen Nederland is dit feitelijk niet aan de orde. De Nationale Overheid trekt in ieder
geval geen geld uit voor het verplaatsen van activiteiten naar hoger gelegen delen van het land.
De Nederlandse overheid staat bovendien op het standpunt dat er voldoende innovaties op gebied
van zeewerking beschikbaar zijn om de dreiging van de zee te weerstaan. Dat is bovendien
het signaal dat men naar het buitenland wenst uit te zenden, mede om potentiële buitenlandse
investeerders niet af te schrikken.
De verschillende Europese landen bereiken ook geen overeenstemming over het verplaatsen
van economische activiteiten. Met name de financiering van een dergelijk programma ligt lastig.
Men is het niet eens over de vraag wie de verplaatsing zou moeten betalen en wie de kustregio’s
zou moeten compenseren waaruit bedrijven weg zouden moeten trekken.
De concentratie van economische activiteiten volgt daarom vooral de dynamiek van de internationale
markt en die houdt voorlopig nog vast aan de kustlocaties.
6) Energie
Het energiegebruik blijft mondiaal gezien en ook in Nederland gewoon doorstijgen! Biofuels
dienen voor een groot deel van de energiebehoefte te worden gebruikt. Verder wordt windenergie
op zee een belangrijke energiebron. Om optimaal van de energie van de zee gebruik te
maken wordt in de Zeeuwse Delta een getijdencentrale gebouwd. Bovendien vindt energieopwekking
plaats bij de zee ten behoeve van de lozing van koelwater.
7) Duurzaamheid
Duurzaamheid wordt gezien als “benutten” (zie WRR) / (of vergelijk met MNP mondiale
markt). Men maakt zich geen grote zorgen over mogelijke risico’s voor het functioneren van
de natuur. Men vertrouwt op de veerkracht van de natuur. Er wordt veel van technologie verwacht!
Met name technologie om duurzame energie op te wekken speelt een belangrijke rol.
In dit scenario is er minder aandacht voor het behoud van landschappelijke kwaliteit. Er wordt

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
10 / 58
vooral veel ‘nieuwe natuur’ gecreëerd en er wordt volop geëxperimenteerd met innovatieve
constructies in de zee. Mogelijke negatieve gevolgen voor vogels of de mariene cultuur spelen
in dit scenario een ondergeschikte rol. De duurzaamheidsdiscussie speelt vooral op het mondiale
niveau. Op gebied van klimaatverandering slaagt men er echter niet in internationaal gezien
afspraken te maken om de CO2- emissie verder te beperken. Of duurzaamheid (op elk van
de drie dimensies (ecologie, economie en welzijn) ook altijd conform eerdere verwachting
wordt gerealiseerd is soms twijfelachtig (soms wel maar soms ook niet). Maar in de beleving
van de drie dimensies overheerst een positieve beleving. En daar waar het niet goed gaat moet
gewerkt worden aan verbetering.
Ten opzichte van nu is er in dit scenario meer nadruk op economie en minder op ecologie en
welzijn.
8) Kennisvragen
- In hoeverre zullen bewoners en maatschappelijke groeperingen instemmen met de toch
wel stevige landschappelijke veranderingen in het kustgebied die dit scenario met zich
meebrengt?
- Op welke wijze kunnen objecten die in zee geplaatst worden zoals een vliegveld in zee,
windmolens, etc. ook bijdragen aan de kustverdediging?
- Hoe gevoelig is het internationale bedrijfsleven voor rampen? Een mogelijke ramp kan
ook een uittocht of in ieder geval een investeringsstop van bedrijven in de kustregio’s op
gang brengen?
- Welke investeringen zijn nodig voor het verleggen van de kustlijn? Op welke wijze kunnen
kosten voor kustverdediging worden betaald met opbrengsten uit recreatie of grondverkoop?
- Met het (overtrokken) maken van de kust als high-tech etalage (vergelijk Dubai) wordt
zeer goed aangesloten bij de wens om Nederland als onbetwiste leider op waterkennisgebied
te profileren. In hoeverre kan hierop worden ingespeeld?
- Hoe flexibel zijn mensen in het omgaan met gescheiden plaatsen waar zij wonen, werken
en recreëren?
- Hoe zouden stroomgebiedsautoriteiten moeten worden vormgegeven opdat zij de RO en
andere taken van provincies kunnen overnemen?
- Welke technologische middelen zijn denkbaar en haalbaar om multifunctioneel ruimtegebruik
in de kustzone te realiseren?
- Hoe geven mensen invulling aan hun leven? Wat betekent ruimte voor de mensen? In hoeverre
is er sprake van welbevinden?
- Kan men scenario’s opstellen voor overstromingen met bijbehorende modellen voor compartimentering
in zones!
- Op welke locaties kan men nieuwe natuur ontwikkelen?
- Welke vormen van nieuwe natuur achten mensen duurzaam?
- Welke technologische doorbraken zijn cruciaal voor duurzaamheid in dit scenario? Duurzaamheid
moet in dit scenario vooral met technologische maatregelen bewerkstelligd worden.
- Welke additionele ruimte heeft de aanleg van biofuelsterminals nodig?
- Op welke wijze kan men in de ruimtelijke planning anticiperen op efficiënt gebruik van
biofuels?
- Hoe organiseer je werkbare evacuatiestrategieën bij dit scenario?
- Aan welke technologische voorwaarden moet worden voldaan om Plan Waterman uit te
kunnen uitvoeren? Welke technologische kennis heeft men daarvoor nog nodig?
- Welke doorbraaktechnologieën heeft de sector nodig om internationaal top off the bill te
zijn!
- Hoe bepalend zijn watersystemen voor verkeer en vervoer?
- Hoe beïnvloedt de ecologische kwaliteit het welzijn van mensen in een wereld waarin
voedselproductie steeds meer kan plaats vinden in productiesystemen die in hoge mate
zijn afgeschermd van het milieu?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
3.3 Scenario 2: de Bunker
De zee als vijand en concentratie van economische waarden
11 / 58
1) Aanleiding en algemene typering
Verandering levert altijd maatschappelijke weerstand op. Bovendien heeft Nederland een behoudende
bevolking. Innovatieve en afwijkende adaptatiestrategieën worden als modieuze
spielerei van beleidsambtenaren en onderzoekers afgevoerd, na een korte hype rond het uitbrengen
van de Adaptatiestategie Ruimte en Klimaat (ARK) in 2007. No nonsense politici en
stake-holders van de (zware) industrie en landbouw domineren de politieke discussie. Ze zien
niets in grootschalige kustuitbreiding met combinaties van wonen, natuur en veiligheid, het
lokaal toelaten van de zee (“meegroeien met de zee”), verbinden van watersystemen voor de
afvoer van overtollig rivierwater, bottom up initiatieven van burgers voor meervoudig ruimtegebruik.
Te risicovol, te soft, te afwijkend. Bovendien: in het bestaande beleid wordt al voldoende
rekening gehouden met klimaatverandering en de klimaatmodellen bevatten nog zoveel
onzekerheden. Je kunt je geld beter inzetten op versterking van de concurrentiepositie in
de global economy.
Daardoor wordt er geen speciale actie ondernomen.
Als gevolg daarvan herhaalt de geschiedenis zich. Een zware voorjaarsstorm en een piekafvoer
van de Rijn stuwen het water hoog op. De Maeslandtkering hapert; en het rivierwater kan niet
goed weg. Er treden dijkdoorbraken op langs Delfland en de Hollandse IJssel. Een deel van
Zuid-Holland stroomt onder. Door snel handelen (toch weer zandzakken) is het getroffen gebied
niet zo groot, en verreweg de meeste burgers kunnen weg. Maar het gebied is dichtbevolkt
en er is veel industrie. Er vallen een paar duizend doden en de economische schade loopt
in de miljarden. Rotterdam zelf ontspringt maar net de dans.
De geschiedenis herhaalt zich: nu komt Nederland in
actie, en massaal. Deltaplan (en Ruimte voor Rivieren
en Wilnis 2003) revisited. De reactie is oer-
Nederlands. Het nationale gevoel van onzekerheid,
onverdraagzaamheid en ontevredenheid (Rinnooy
Kan) is plots vergeten. Iedereen schaart zich achter
één doel: Nederland weer veilig en sterk maken. Om
het geschonden imago van het investeringsklimaat te
herstellen, besluit Nederland tot een massieve, defensieve,
op zeker spelende aanpak. Laag Nederland verandert
in een bunker.
2) Ruimtegebruik in relatie tot economie
Industrie en woningbouw blijven in het westen geconcentreerd.
Het verplaatsen van de zware industrie is
kostbaar, de ligging aan zee, bij de rivieren en in de
nabijheid van de bevolkingscentra is essentieel. Er is
juist een trek naar de Randstad (bijv. Philips): de lijnen
zijn er kort, voor innovatie en snelheid moet je bij elkaar zitten, en daar zitten ook de culturele
centra. Die tendens moet je niet doorbreken.
En de werknemers blijven dus zitten waar ze zitten. De ontwikkeling bij de overheid loopt
hiermee in de pas: rijksorganisaties worden weer geconcentreerd in de Randstad. Experimenten
met spreiding van overheidsdiensten zijn passé.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
12 / 58
Dit creëert ruimtedruk. Die ruimte wordt gevonden in
de (randen van) het Groene Hart en de randen van de
Randstad. De veeteelt wordt er afgebouwd. Dat kan,
want in het politieke klimaat dat is ontstaan na de
ramp is ook de discussie over de Markerwaard weer
actueel geworden. Al snel valt het besluit om de Markerwaard
in te polderen. De boeren uit het Groene
Hart kunnen weg.
Voor woningbouw wordt ruimte gevonden in de binnenduinen.
Brussel stelt de ambities voor de Vogel-
en Habitatrichtlijn en de Kaderrichtlijn Water naar
beneden bij, mede op grond van lobby vanuit Nederland.
Er kan weer gebouwd worden!
3) Veiligheid
De captains of industry bekijken het heel zakelijk.
Ligt het land te laag en is de dijk te laag? Dan maak je
ze toch gewoon hoger? Nederland wordt storm proof
gemaakt. Bestaande zee- en rivierdijken worden verzwaard. Zandsuppleties worden sterk opgevoerd
en bij smalle duinenrijen wordt aan de zeekant een zeedijk aangelegd. De nieuwe
normen voor overstromingkansen worden: 1:25000 – Randstad, 1:10000 voor Rivierengebied
en Deltagebied. Industriegebieden worden op + 5 m NAP aangelegd, zoals als nu al bij Maasvlakte
II gebeurt. Grote steden en industriegebieden krijgen bovendien extra bescherming van
dijken. Ook nieuwe of te vervangen infrastructuur krijgt een waterkeringsfunctie. Zo wordt
laag-Nederland gecompartimenteerd.
De toename van de zoute kwel wordt aangepakt door
verhoging van de pompcapaciteit en het grootschalig
aanbrengen van kwelschermen.
Er komen evacuatieplannen, waarin het zelfstandig
handelen van de burgers centraal staat. De infrastructuur
is niet berekend op het kunnen evacueren van
miljoenen burgers. Nu de kans op overstromen zo
klein is, is een investering daarin ook niet rendabel.
In plats daarvan wordt ingezet op het aanduiden van
evacuatieroutes naar nabijgelegen hoog gelegen gebieden:
dijken, voormalige stortplaatsen, omringde
steden e.d.
4) Technologie en innovatie
Men baseert zich voornamelijk op proven technology.
Verder vind innovatie alleen plaats binnen de
gegeven nauwe doelstellingen, dus optimalisatie van
dijkenbouw, baggertechnieken, bestrijding van zoute
kwel en energie-opwekking met fossiele brandstoffen
(zie 6.). Voor de technieken van het ontwikkelen en plaatsen van kwelschermen is ook een
grote afzetmarkt in het buitenland. Het concept van “Nieuwe Dijken’ neemt een grote vlucht:
dijken die zijn uitgerust met sensoren die informatie geven over hun sterkte, kweldruk etc.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
13 / 58
5) Institutioneel
De sturing is sterk centraal. De maatregelen worden betaald uit watermanagement-belasting.
Dat is efficiënt en vanwege de ramp zit het water goed tussen de oren van de belastingbetalers.
De heffing kan dus op voldoende draagvlak rekenen.
De risico’s zijn onverzekerbaar, voor wat betreft de rol van de overheid. De overheid motiveert
dat door er op te wijzen dat de overstromingskans heel klein wordt gemaakt. Het staat
het internationale bedrijfsleven uiteraard vrij om zelf een vorm van verzekering (onderlinge
waarborg) te ontwikkelen. Verder kan men natuurlijk zelf aanvullende maatregelen nemen om
het overstromingsrisico te beperken.
6) Energie
Het behoud of de versterking van (zware) industrie in het westen en een centrale sturing maken
het ook mogelijk grootschalige en geconcentreerde energie-opwekking te realiseren, gekoppeld
aan industrie. De kolenvoorraden zijn nog enorm, toepassing is goedkoop en door de
ligging van de havens is Nederland in een goede positie om het transport en de overslag ervan
te vergroten.
7) Duurzaamheid
Een bunker is duurzaam. Men gebruikt voor dijkenbouw e.d. sterke materialen die slechts
eenmalige investeringen vergen. De bouw is efficiënt omdat die geconcentreerd plaatsvindt in
en rond de Randstad.
Het taboe op bouwen in de duinen wordt doorbroken, mede om zo het woonwerkverkeer met
haar energieverbruik, emissies en ruimtebeslag te beperken. De transport- en reisafstanden
blijven vrij beperkt. Almere is al ver genoeg.
De geconcentreerde energie-opwekking is efficiënt vanwege schaalvoordelen en de gekoppeld
aan industrie (gebruik restwarmte etc.). Restwarmte is goed bruikbaar voor nabijgelegen woningen
en kassen.
Kolen zijn de brandstof van de toekomst en worden bewust ingezet om de periode tot de inzet
van kernfusie te overbruggen. Emissies kunnen worden beperkt omdat investeringen in emissiereductie
efficiënt zijn vanwege de grootschalige, geconcentreerde energie-opwekking.
8) Kennisvragen
Er ontstaan kennisvragen rond:
- Welke technische mogelijkheden zijn er om de effectiviteit van waterkeringen te vergroten?
Dit heeft diverse aspecten:
o Hoe kunnen dijken verhoogd worden zonder ze te verbreden? (besparing ruimte,
historische woningen, landschap). Hier wordt al onderzoek naar gedaan. Recent is
in WV21-kader een handig overzicht gemaakt (voor informatie: N. Roode – RWS
RIKZ).
o Kunnen dijken zoutwerend worden gemaakt?
o Kunnen dijken informatie geven over hun eigen veiligheid (sensoren voor lekkage,
stabiliteit).
o Welke mogelijkheden zijn er om dijken voor andere functies te benutten (woningbouw,
leidingen, natuur etc).
- Welke technologische moegelijkheden zijn er om infrastructuur te benutten voor waterveiligheidsfuncties
(waterkering, ondergronds bouwen etc.)?
o Leent de ondergrond zich voor zware dijkconstructies?
o Hoe kunnen verkeersknooppunten met hun kunstwerken worden aangepast?
o Welke infrastructuur zou het eerst in aanmerking komen?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
14 / 58
o Hoe snel moet worden gestart: moeten nieuwe wegen al waterkeringsfuntie krijgen?
- Welke efficiëncy winst is te bereiken door concentratie van energie-opwekking? Een aantal
aspecten:
o Welke besparing is mogelijk m.b.t. veiligheid (overstromen, terrorisme).
o Zijn bedrijven bereid hun ontwikkeling sterk op elkaar af te stemmen?
o Hoe verhoudt deze sterk planmatige benadering zich met een ‘vrije energiemarkt’?
- Welke verdere emissie-beperking is mogelijk bij een gebruik van fossiele brandstoffen,
waaronder bruinkool?
- Welke extra mogelijkheden biedt concentratie van energie-opwekking voor benutting van
restwarmte in woningen en tuinbouw?
- Welke materialen kan men gebruiken voor dijkweringen die zeer duurzaam zijn?
- In hoeverre beleven bewoners van de kuststreek de verregaande concentratie van zowel
economische activiteiten als woonactiviteiten nog als duurzaam? Is er genoeg ruimte om
te recreëren in het westen?
- Hoe kan men bebouwing inpassen in het duinlandschap opdat het karakter van het duinlandschap
zo min mogelijk wordt aangetast?
- Hoe is de toenemende zoutindringing die gekoppeld is aan het Bunkerscenario (steeds
diepere polders en hogere zeespiegel) te bestrijden?
o Kan zoutindringing met kwelschermen, bioseals worden tegengegaan
o Zijn maatregelen nodig en mogelijk om de stabiliteit van de bodem te vergroten
(de mogelijkheid bestaat dat de ondergrond door toenemende waterdruk instabiel
wordt waardoor zoutindringing enorm zou kunnen toenemen)
o Welke mogelijkheden zijn er voor andere oplossingen, zoals zoutwaterberging,
doorspoelen, ontzilting, aanpassing teelten?
- Welke beperkingen zijn er wat betreft het droogpompen van de diepe polders?
o Wat zijn fysische beperkingen, wat zijn kosten?
o Hoe kunnen de pompen tegen overstromen worden beschermd?
- Hoe wordt de evacuatie vormgegeven?
o Welke mate van zelfredzaamheid is mogelijk?
o Wat biedt de overheid aan? (vluchteilanden, gemarkeerde evacuatieroutes, survival
pakket).
o Hoe communiceer je de noodzaak van voorbereid zijn op evacuatie als de waterkeringen
ontworpen worden op een faalkans van minimaal 1:100.000?
3.4 Scenario 3: Dynamisch Waterland
De zee als vriend en spreiding van economische waarden

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
15 / 58
1) Aanleiding en algemene typering
De omgang met het overstromingsrisico in laag-Nederland is in 2080 sterk gewijzigd. De
groeiende kwetsbaarheid van de daar geconcentreerde (traditionele) economie (met name de
industrie en landbouw) was daarvoor een belangrijke aanleiding. In 2080 wordt de natuurlijke
dynamiek in het kustgebied toegelaten en gebruikt. De
mogelijke schade bij een overstroming is zeer beperkt
omdat de economische waarden minder kwetsbaar zijn
gemaakt of zijn verplaatst naar veilige gebieden. Voor
de laaggelegen plattelandsgebieden heeft de samenleving
het idee van een robuuste kerende zeewering losgelaten.
Hoewel de karakteristieke historische landschappen
voor een groot deel verloren zijn gegaan,
blijven de gebieden zich kenmerken door hun rust,
ruimte en natuur en dat wordt door de bevolking en
bezoekers sterk gewaardeerd. De (“nieuwe” ) economie
aldaar is gebaseerd op toerisme, recreatie en dienstverlening,
en nieuwe vormen van landbouw en visserij.
2) Ruimtegebruik in relatie tot economie
De belangrijke economische en historische centra blijven
onder een hoog beschermingsniveau bestaan door
waterwerende kunstwerken of ophogingen. De infrastructuur
bevindt zich verhoogd of ondergronds en zorgt voor snelle
verbindingen tussen 'eilanden' van grote en kleine steden, havens
etc.
De overige gebieden daarentegen zijn geleidelijk (maar planmatig)
in open contact gekomen met de zee en de grote rivieren. Zo worden
de zuidwestelijke zeekleigebieden, de rivierengebieden, de
laagveengebieden, het IJsselmeergebied (inclusief delen van Noord-
Holland), het Waddengebied en de noordelijke zeekleigebieden
weer met elkaar verbonden.
Dat wil niet zeggen dat er geen 'droge' plaatsen meer zijn: de restanten
van de voormalige bedijkingen, de duinen en hoge opslibbingen
kunnen voor allerlei doeleinden gebruikt worden, maar er is een
zekere morfologische dynamiek door wind en water en een overstromingskans.
Grondgebonden activiteiten zoals landbouw en bebouwing
moeten dus ofwel aangepast zijn (zilte landbouw, acquacultuur,
verhoogde bebouwing), ofwel kunnen wijken in de tijd
(seizoensgebruik, tijdelijke evacuaties). Alle andere activiteiten
moeten kunnen wijken in de ruimte (landwaarts, zeewaarts of omhoog meebewegen).
De land-water dynamiek van het gebied wordt enigszins gestuurd om vaarwegen en een aantal
vaste structuren zoals kabels en historische stadjes te beschermen, maar ook om de veiligheid
van het vasteland te ondersteunen door middel van uitgestrekte vooroevers. Sommige gebieden
slibben of stuiven na verloop van tijd zo hoog op dat ze buiten bereik van het water komen,
maar zo'n situatie wordt als niet-permanent beschouwd. In de hoger gelegen zandgebieden
hebben zich door neerslag goed benutbare zoetwatervoorraden ontwikkeld. Het gebruik
van zoet water is zeer efficiënt.
De economie is vitaal en kennisintensief en kenmerkt zich door een kwaliteitsgerichtheid op
het gebied van rust, vrijheid, verzorgd worden, genieten, lekker eten, bewegen, kunst, cultuur,
(water) landschap, (water) sport, natuurbeleving, gezondheid. Er zijn veel consumptieve geld-

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
16 / 58
bestedingen van mensen uit de drukkere gebieden van Nederland, België en andere delen van
Europa. De landbouw en visserij hebben zich sterk aangepast aan de lokale fysieke omstandigheden
en verkopen op basis van het streekeigen karakter.
Transport en vervoer vinden in laag tempo plaats, veelal per boot, maar dit wordt als plezierig
en onthaastend ervaren. De overige communicatiemogelijkheden zijn niet minder goed dan
elders.
3) Veiligheid
Men heeft zich gerealiseerd dat de zeespiegelstijging, bodemdaling en klimaatverruwing samen
een ernstige bedreiging vormden voor de situatie zoals die was. Daarom heeft de samenleving
besloten te anticiperen op de klimatologische en geologische veranderingen door de
opbouwende krachten van het water en de wind opnieuw niet langer meer buiten te sluiten,
maar weer toe te laten.
Laag-Nederland, het gebied met een ligging beneden NAP +3 meter, bestaat uit wettelijk geregelde
'vaste' en 'beweeglijke' gebieden. In de relatief kleine vaste gebieden mag men vertrouwen
op een hoog beschermingsniveau waardoor grote investeringen vanuit het oogpunt
van veiligheid verantwoord blijven. Uitgestrekte vooroevers spelen hier overigens een belangrijke
rol bij de opname van de energie vanuit de zee en daarom kan de veiligheid van de vaste
gebieden niet los gezien worden van de processen in de beweeglijke gebieden.
In het beweeglijke buitendijkse gebied moet men rekening houden met overstromingen en
morfologische dynamiek. De overheid garandeert er in algemene zin geen veiligheid tegen
overstromen, maar stimuleert er de eigen verantwoordelijkheid om de risico's te vermijden.
Financiële buffers worden niet door de overheid georganiseerd. Uiteraard kunnen particulieren
eenvoudige beschermingsconstructies zoals aarden dijkjes en windweringen aanleggen, maar
in hoofdzaak is men zich ervan bewust dat risico's beter verkleind kunnen worden door de bestaansvormen
flexibel te maken en minder kwetsbaar. Periodieke of incidentele overstromingen
worden dan ook positief gewaardeerd als onderdeel van een dynamiek die ook voordelen
biedt. De mariene en estuariene natuur bijvoorbeeld krijgt volop gelegenheid zich te ontwikkelen
en vormt een peiler onder toerisme en visserij.
4) Technologie en innovatie
Technische en procesinnovaties voor het waterland kenmerken zich in algemene zin door
duurzaamheid, onafhankelijkheid en flexibiliteit. Zoet water is bijvoorbeeld schaars en moet
efficiënt gebruikt worden; transport is niet makkelijk, dus afval wordt zoveel mogelijk ter
plaatse verwerkt en hergebruikt; energie wordt op vele manieren lokaal opgewekt, opgeslagen
en gebruikt; gebouwen kunnen drijven en meebewegen; landbouw, visserij en natuur zijn vergaand
geïntegreerd. De dynamische processen in het gebied vormen steeds een uitgangspunt
of randvoorwaarde. De benodigde technologie is soms zeer geavanceerd en afkomstig uit andere
delen van de wereld, maar het waterland zelf dient ook als experimenteer- en ontwikkelruimte.
Zo worden innovaties uit waterland ook geëxporteerd en toegepast in andere gebieden.
5) Institutioneel
De wetgeving omtrent de 'vaste' en 'beweeglijke' gebieden is tijdig aangepast en de heldere
plannen en tijdschema's voor veiligheid, ruimtelijke ordening en economische ontwikkeling
heeft burgers en bedrijven de kans gegeven zich geleidelijk te hervestigen.
De beveiliging van de vaste gebieden is in een vroege fase van start gegaan als onderdeel van
een algemene herstructurering van de huidige Randstedelijke gebieden. De enorme geldbehoefte
daarbij speelde een belangrijke rol in de afname van het financiële draagvlak voor de
huidige gesloten zeewerende kust. Hoewel de veiligheid in laag-Nederland nog lang en volgens
plan gegarandeerd bleef, waren de toekomstplannen voldoende aanleiding om de economische
waarden van laag-Nederland te verspreiden over de wel beveiligde gebieden en het
hoger gelegen deel van Nederland. De rijksoverheid heeft vervolgens op een behoedzame ma-

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
17 / 58
nier wijzigingen aangebracht in het zuidwestelijke deltagebied, waarbij grootschalig herstel
van de estuariene dynamiek heeft plaatsgevonden. Op vergelijkbare manier is er een grotere
rivierdynamiek toegelaten in het Groene Hart en het opengemaakte IJsselmeer. Uiteindelijk
kon de huidige zeewering afgebouwd worden.
De overheid heeft haar beleid helder gecommuniceerd en volop ruimte gegeven aan nieuwe
vormen van economische activiteit, gebruikmakend van de natuurlijke rijkdommen en dynamiek
van de gebieden. Pioniers op het gebied van zilte landbouw, acquacultuur, kust- en zeetoerisme,
buitendijkse woonvormen en dergelijke hebben daarin een belangrijke voorbeeldrol
gespeeld. Ook in 2080 blijft er op veel plaatsen ruimte voor vrije experimenten.
Er bestaat een autoriteit voor het hele 'beweeglijke' gebied die zich bezighoudt met de ruimtelijke
dynamiek, het gebruik van de natuurlijke processen en de daaruit voortvloeiende gebruiks-
en eigendomsrechten.
6) Energie
De energievoorziening berust geheel op de zon, getijden, golven, wind en biomassa. Niet alle
energiebronnen zijn opgenomen in een netwerk. Tijdelijke energieoverschotten worden opgeslagen
als aardwarmte of anderszins. Ook voor de drinkwatervoorziening en afval(water)behandeling
zijn decentrale en duurzame systemen in gebruik.
7) Duurzaamheid
Duurzaamheid heeft hier enerzijds betrekking op de veiligheid in verband met overstromen.
Het leven 'beneden de zeespiegel' wordt als onhoudbaar gezien en men laat het gebied liever
los om de natuurlijke opbouwende en afbrekende processen hun gang weer te laten gaan en
daarin een nieuw bestaan te vinden. Men stapt af van het idee van beheersen en gaat over op
het idee van gebruik maken van en zich aanpassen aan de natuur.
Anderzijds noopt een gebied met zoveel natuurlijke dynamiek en versnippering (van ondermeer
woonplaatsen en activiteiten) tot flexibiliteit, kleinschaligheid en onafhankelijkheid. Dit
wordt vooral duidelijk bij de aspecten energie en wonen. Waterland heeft dan ook veel kenmerken
van de 'zorgzame regio'. De relatieve autonomie en kleinschaligheid leiden tot gemeenschappen
met een scherp oog voor de kwaliteiten in het gebied. Het zijn juist de diverse
aangepaste levenswijzen die zo sterk gewaardeerd worden. De economie berust voor een belangrijk
deel op belevingen van mensen, veel minder op materiële zaken.
Overall zou men kunnen stellen dat in dynamisch waterland er ten opzichte van nu een sterker
accent ligt op ecologie (planet) en welzijn (people) en minder op materiële welvaart (profit).
Er wordt dus een andere invulling van het concept duurzaamheid gegeven dan thans het geval
is. Of dat ook een “betere” invulling is hangt af van het waardeoordeel dat men hierover heeft.
Het scenario is niet dus “per definitie” duurzamer dan andere scenario’s en er zijn – althans
vanuit de huidige perceptie - wel degelijk spanningen en dilemma’s in dynamisch waterland.
Zo is het duidelijk dat we genoegen moeten nemen met minder materiële welvaart. Maar ook
binnen de thema’s ecologie ( planet ) en welzijn (people) zijn er “trade offs”: afwentelingseffecten.
We noemen er hier enkele.
Er is duidelijk een groter risico op overstromingsgevaar in laag Nederland. De centrale overheid
geeft hiervoor op voorhand minder sterke garanties dan thans het geval is. Hoewel er een
autoriteit is voor het gehele “beweeglijke” gebied, ligt er een veel groter accent op de eigen
verantwoordelijkheid van de bewoners van het gebied. Die bewoners accepteren die verantwoordelijkheid
want hun houding ten opzichte van de zee is er anno 2080 ook naar. Er ontstaan
in de brede kustzone talrijke nieuwe mogelijkheden voor economische ontwikkeling,
wonen, recreatie enz. Toch roept dit wel spanningen op: wie woont waar in het Nederland van
2080 en wie bepaalt dat? Wie woont en werkt er dadelijk in de “minder kwetsbaar” gemaakte
gebieden rond de traditionele industrie en wie in de kwalitatief aantrekkelijke gebieden met de
nieuwe mogelijkheden (maar met een groter eigen risico)? Hier ligt een mogelijk gevaar van

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
18 / 58
verdergaande sociale segregatie en van sociale spanningen die zich kunnen voordoen door de
grotere ruimtedruk in de hooggelegen en/of minder kwetsbaar gemaakte gebieden. Dat geldt
overigens ook in internationaal verband…want als al in Nederland geen Financieel draagvlak
is voor “Deltaplannen” dan geldt dat zeker ook voor armlastige en laaggelegen landen als
Bangladesh of de Malediven.
In de laaggelegen gebieden van Nederland anno 2080 zullen maatregelen moeten worden getroffen
voor veiligheid, afvalverwerking enzovoorts. De bewoners zullen zelf een groot deel
van de kosten daarvan moeten dragen. Aangezien de schaal van toepassing van die maatregelen
laag is zullen er schaalnadelen kunnen optreden, tenzij technologische innovaties de daaruit
voortvloeiende kosten stijging kunnen ondervangen.
Andere aandachtspunten die al eerder zijn aangestipt gaan over:
− het verlies van cultuur historische waarden;
− politiek juridische dilemma’s over gebruiks – en eigendomsrechten;
− beschermwaardigheid van gebieden en ruimtelijke ordening;
− bestuurlijke dilemma’s: bestaat er dan een federale staat der Nederlanden met een hoge mate
van autonomie van de regio’s ?
8) Kennisvragen
Stel dat dit scenario werkelijkheid wordt, of in ieder geval als mogelijk toekomstbeeld: wat
voor kennisvragen manifesteren zich dan. De vragen hieronder staan globaal in volgorde van
technisch naar politiek-bestuurlijk.
Waar liggen de vaste waterkeringen en hoe groot wordt de totale lengte daarvan? Welke technologie
wordt toegepast, welke materialen? Met welke andere functies worden de waterkeringen
gecombineerd? Hoe worden funderingen van de structuren beschermd tegen de dynamiek
van het 'buitendijkse' gebied? Welke effecten hebben vooroevers en hoe zijn ze te realiseren in
een dynamische omgeving?
− Met welke snelheid stijgt de zeespiegel en welk karakter krijgen stormen, neerslag en rivierafvoeren?
− Welke hoogtelijn - rekening houdend met zeespiegelstijging, getijden, stormvloeden, golfwerking
- gaat de grens vormen tussen hoog- en laag-Nederland? Welke lijn - rekening
houdend met de bodemdaling en dynamiek van de grote rivieren - gaat de topografische en
ook bestuurlijk-juridische grens vormen?
− Hoe wordt gebruik gemaakt van de met (hydro)morfologische processen en hoe wordt op
die processen ingegrepen (bouwen met de natuur)?
− Wat zijn de ecologische gevolgen van de toegenomen dynamiek, bijvoorbeeld als gevolg
van historische vervuiling van waterbodems?
− Hoe wordt met 'binnendijks' water en water uit hoog-Nederland omgegaan?
− Hoe wordt met verzilting omgegaan? Welke behoefte aan diverse soorten zoet water ontstaat
er? Welke watertechnologie is nodig in relatie tot zoet water en waterzuivering?
− Welke kennis is nodig om de nieuwe mogelijkheden van de brede kust (economisch, sociaal)
vorm te geven (volume , structuur, locatie van economische – recreatieve en woon activiteiten)?
− Hoe wordt de overgang naar meer dynamiek van de zee voorbereid en uitgevoerd, gecontroleerd
of door verwaarlozing? Hoe wordt de ruimte ontruimd en opnieuw ingericht? Welke
kennis is nodig om de maatregelen te plannen (tijd, kosten, opbrengsten, voorkeursvolgorde)?
− Hoe wordt met mobiliteit in waterrijke en dynamische gebieden omgegaan? Hoe wordt
technisch en organisatorisch omgegaan met flexibiliteit (waaronder verlating en terugkeer)
en mobiliteit van mensen, dieren en materiële zaken?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
19 / 58
− Hoe kan de ondergrondse ruimte gebruikt worden in slappe en waterrijke ondergronden?
− Hoe wordt omgegaan met de grotere ruimtedruk in de hoger gelegen gebieden?
− Hoe ontwikkelen zich de culturen van mensen in het dynamische kustgebied?
− Welke politieke vragen moeten beantwoord worden in het bewustwordings- en veranderingsproces?
− Welke rol spelen wetenschap en ondernemerschap in relatie tot die van de overheid?
− Welke juridische vormen zijn nodig om eigendom en gebruik in dynamische gebieden te
regelen?
− Welke stimuleringsregelingen, compensaties en sancties zijn nodig?
− Hoe kunnen decentrale en kleinschalige oplossingen gerealiseerd worden?
− Welke zaken (bijvoorbeeld historische landschappen, steden) moeten beschermd worden
tegen teveel dynamiek?
− Hoe gaat men om met verantwoordelijkheden en de verhouding overheid-individu?
− Welke nieuwe sociaal-economisch-juridische arrangementen zijn er mogelijk?
− Welke verdelingsvraagstukken ontstaan er tussen hoog- en laag-Nederland en in de internationale
context?
3.5 Scenario 4: Nederstad
Zee als vijand en spreiding van economische waarden
1) Aanleiding en algemene typering
Verschillende ontwikkelingen in de decennia voorafgaand aan 2080 hebben ervoor gezorgd
dat de zee als vijand gezien wordt. Een vijand die buiten de deur gehouden moet worden en
geen bedreiging mag vormen voor bestaande economische activiteiten en de kwaliteit van leven
zoals we die kennen. Net zoals de situatie in 2006 overheerst de opvatting dat zeeweringen
langs de gehele kust in stand gehouden moeten worden.
Daarnaast is ook het besef gegroeid dat spreiding van
de economische waarden zinvol is; risicospreiding
voor overstromingen is één van de afwegingen die
daarbij een rol speelden.
De algemene houding ten opzichte van vernieuwing is
behoudend in 2080. Mensen houden graag vast aan
bestaande activiteiten en waarden, zoals we die ook al
in 2006 kenden. Economische en technologische ontwikkeling
is de afgelopen decennia dan ook steeds
gericht op ‘het in stand houden’.
De beleving van natuur en ook natuurontwikkeling
worden niet erg belangrijk bevonden; er wordt weinig
geld in geïnvesteerd. Eigenlijk leeft Nederland een
beetje met de rug naar de zee, de duinen en de kustgebieden
zijn aardig voor recreatie, maar verder is de
belangstelling gering.
2) Ruimtegebruik in relatie tot de economie
Gezien de toenemende effecten van
klimaatverandering die sinds 2006 duidelijk merkbaar zijn geworden, staat Nederland als delta
voor grote uitdagingen ten behoeve van een veilige en duurzame leefomgeving en een
glorieuze economie.
Zoals eerder is gezegd, kiest men heel duidelijk voor behoudendheid. Dit betekent onder meer
dat de kustlijn in 2080 vergelijkbaar is met die in 2006 ter bescherming van de economische

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
20 / 58
centra en activiteiten in West-Nederland. Tegelijkertijd vindt men het verstandig om nieuwe
economische activiteiten ten gevolge van de economische groei niet alleen te concentreren in
West-Nederland, maar hiervoor ook uit te wijken naar het hogere en minder natte oosten en
noorden van Nederland. Gezien de toenemende zeespiegelstijging, extremere weersomstandigheden
met afwisselend zeer natte en zeer droge periodes, bodemdaling etc. en de ambitie
om tegelijkertijd ruimte te kunnen bieden aan nieuwe economische activiteiten is het een
noodzakelijke stap om economische waarden niet hoofdzakelijk te concentreren in het westen
van het land. Met deze strategie hoopt men de risico’s in relatie tot watermanagement en waterkwaliteitsbeheer
te verkleinen.
Deze attitude geldt eigenlijk voor alle economische ontwikkelingen in Nederstad. De economische
centra die in 2006 floreerden worden zoveel mogelijk behouden en beschermd. Daarnaast
stimuleert de overheid dat nieuwe woonkernen en economische centra verder van de kust
af gerealiseerd worden. Investeringen in infrastructuur moeten ervoor zorgen dat er goede verbindingen
ontstaan tussen de verstedelijkte en drukbevolkte delta en de nieuwe ontwikkelingscentra
in het oosten en noorden. Hiermee worden de verschillen in economische activiteit en
waarde tussen hoog en laag Nederland, zoals dat in 2006 nog wel bestond, steeds kleiner.
Ook de richting waarin economische activiteiten zich ontwikkelen wordt gedomineerd door
een conservatieve houding. De traditionele landbouw die we ook al in 2006 kenden wordt zo
goed mogelijk in stand gehouden. Dit betekent dat de landbouwactiviteiten, die van oudsher
moeilijk samengaan met verzilting van het (grond)watersysteem, grotendeels verplaatst zullen
worden naar het noorden en oosten van het land, waar de dreiging van de zee / zoutwater minder
dominant merkbaar is en men voldoende zoetwater ter beschikking heeft om een gezond
landbouwbedrijf te kunnen runnen. Omdat zout (zee)water wordt beschouwd als grote vijand
die men zoveel mogelijk op afstand wil houden, is er geen aandacht voor kansen die de zee en
het zoute water bieden en mogelijk leiden tot nieuwe economische activiteiten. Het verbouwen
van zoutwater-minnende gewassen behoort (bijvoorbeeld) dan ook niet tot de mogelijkheden,
aangezien dit wel eens een einde zou kunnen betekenen van een tijdperk waarin de traditionele
landbouw het vertrouwde Nederlandse (landschaps)beeld bepaalde.
3) Veiligheid
Het in stand houden van de kustverdediging wordt als duurzame oplossing gezien.. Nog steeds
leunt men in Nederland op oplossingen tegen wateroverlast van eind vorige eeuw. Een andere
aanpak van de kustverdediging wordt niet noodzakelijk geacht. De traditionele visie op de Nederlandse
kustverdediging voldoet immers nog steeds en het vertrouwen is er dat de traditionele
oplossingen blijven werken, ook in de toekomst bij verdere zeespiegelstijging. Dit betekent
dat er wordt uitgegaan van een beheersbare zeespiegelstijging. De kustlijn in 2080 vergelijkbaar
is dan ook met de kustlijn die we in 2006 hadden.
De kustverdediging wordt centraal aangestuurd vanuit
de landelijke overheid. Er wordt hoofdzakelijk ingezet
op ‘veiligheid’ en ‘keren’. De kustverdediging wordt
alleen versterkt en verbeterd waar nodig.
De verplaatsing van functies en (economische) activiteiten
naar het oosten en noorden van Nederland wordt
mede ingegeven door het veiligheidsbegrip. Men is ervan
overtuigd dat deze spreiding risico’s

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
21 / 58
rondom watermanagement en waterkwaliteitsbeheer kan verkleinen (of in ieder geval niet versterken)
ten opzichte van de situatie dat functies en waarden in de kustzone worden geconcentreerd.
4) Technologie en innovatie
Het in stand willen houden van bestaande en bekende (economische) activiteiten en waarden
betekent niet dat er geen technologische groei zal zijn. Echter, technologische ontwikkeling
beperkt zich tot de traditionele manier van zoeken naar probleemoplossingen. Technologische
ontwikkeling wordt niet aangezwengeld door de behoefte aan vernieuwing of het verkennen
van nieuwe markten en activiteiten, maar is gebaseerd op het in stand houden van bekende
activiteiten en functies. Verdediging dus. Innovaties spelen een geringe rol.
5) Institutioneel
De overheid heeft in dit scenario een sterke rol. Het waarborgen van de kustveiligheid wordt
centraal aangestuurd vanuit het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Vanuit dit ministerie
worden strenge veiligheidnormen aan uitvoerende organisaties opgelegd. De overheid heeft
ook een sterke rol als het gaat om het sturen van ruimtelijke economische ontwikkelingen. Zo
worden vele overheidsinstanties verplaatst naar veilige gebieden. Het idee hierachter is dat de
in 2006 nog dunbevolkte, en tegelijkertijd veilige gebieden, meer economische betekenis krijgen.
Daarnaast is de overheid aanjager van het aanleggen van een goede infrastructuur tussen
de kustzone en het ‘achterland’. Er bestaan zelfs subsidies die het voor mensen aantrekkelijk
maken om te verhuizen naar deze gebieden. Met dergelijke vormen van sturing tracht de overheid
een veilige Nederstad te creëren.
6) Energie
Zoals gezegd leunt men in dit scenario op bestaande technologieën, en dat is niet anders als het
gaat om energie. Duurzame energiebronnen als wind, zon en biomassa hebben nog steeds geen
groot aandeel, in tegenstelling tot in het buitenland. Zo is geen vooruitgang geboekt (ten opzichte
van 2006) met offshore windparken, de zee is immers een vijand waar men zo ver mogelijk
vandaan blijft. Door optimalisaties van bestaande technologieën is men er wel in geslaagd
om op een efficiëntere wijze energie te produceren, waardoor men langer gebruik kan
maken van fossiele voorraden. Ook is flink ingezet op efficiënter energieverbruik en besparing
van energie. Zo zijn er (ook weer door de overheid opgelegde) strenge normen voor isolatie
van gebouwen. Door allerhande warmtekrachtkoppelingen probeert men de schaarse en dure
energie zo goed mogelijk te gebruiken.
Doordat veel andere landen er wel in geslaagd zijn om alternatieve, niet-fossiele energiebronnen
te vinden, is de olieprijs nog net betaalbaar voor Nederstad.
7) Duurzaamheid
In dit scenario geldt het credo “duurzaamheid = behoud”. Dit wordt door de overheid het
hardst geroepen. Maar ook de burgers zijn vrij conservatief en willen zo min mogelijk ingrijpende
veranderingen. Dat mensen verhuizen naar veilige gebieden is dan ook uit pure noodzaak.
Men hecht sterk aan cultuurhistorie, aan de traditionele normen en waarden. De economie
wil men graag draaiende houden, maar er zal niet snel een ander type economie ontstaan.
De samenleving bewaart een grote, veilige afstand tegenover de zee en natuur in de kustzone.
Ook hierin stellen mensen zich behoudend op. De beleving van natuur en ook natuurontwikkeling
worden niet erg belangrijk bevonden; er wordt weinig geld in geïnvesteerd. Eigenlijk leeft
Nederland een beetje met de rug naar de zee, de duinen en de kustgebieden zijn aardig voor
recreatie, maar verder is de belangstelling gering. Wat betreft de drie P’s kan men dus stellen
dat men behoudend is wat betreft People en Profit, maar tamelijk onverschillig als het gaat om
Planet.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
22 / 58
8) Kennisvragen
Dit scenario levert de volgende kennisvragen op:
− Goed inzicht in de drijvende mechanismen achter het verspreiden van economische waarden
over het land ontbreekt: Welke gebeurtenissen en ontwikkelingen bepalen of de economische
waarden en activiteiten van Nederland geconcentreerd worden aan de kust, dan
wel verspreid worden over het hele land?
− Onder welke omstandigheden is het voor overheid, markt en burgers interessant om te kiezen
voor spreiding van economische waarden?
− Is spreiding van economische waarden en activiteiten iets dat zich autonoom kan voltrekken
of is hiervoor sturingsbeleid nodig?
− In hoeverre kan het gelijkwaardig verspreiden van economische waarden over het land gerealiseerd
worden met sturing door de overheid?
− Er is heel duidelijk gekozen voor verdediging van de kustzone i.p.v. terugtrekking richting
het achterland. In hoeverre is het realistisch dat men enerzijds een spreidingsbeleid voert,
maar anderzijds krampachtig de kust op haar plek houdt?
− Is in dit scenario terugtrekking wellicht een robuustere strategie dan verdediging? Of misschien
gedeeltelijke terugtrekking en vanaf daar verdediging? Tot waar dan?
− Welke druk op de ruimte ontstaat er op gemeenschappen in het ‘hoge Oosten’ van het land,
door de toestroom van vertrekkers uit het ‘lage Westen’?
− Is er in dit scenario wel een robuuste economie mogelijk? De kustverdediging én het spreidingsbeleid
kosten immers handenvol geld Is het huidige type economie wel levensvatbaar
in dit scenario?
− Spreiding van economische waarden leidt naar verwachting tot meer mobiliteit. Welke gevolgen
heeft dit voor energieverbruik (over-all) en andere milieukwaliteiten?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
4 Duurzaamheid in de scenario’s
23 / 58
‘Duurzaam Leven aan Zee?’
In deze studie Duurzaam leven aan Zee wordt verkend welke duurzaamheidsvragen en -
oplossingen er mogelijk zijn bij verschillende ontwikkelingen van de Nederlandse kust, en
worden verschillende opinies over duurzaamheid en de Nederlandse kust verkend. Het begrip
duurzaamheid kent verschillende invullingen. Met het oog op de gewenste breedte in dit onderzoek
is een beroep gedaan op een zo groot en breed mogelijk gezelschap stakeholders. Het
begrip duurzaamheid is op een open wijze gehanteerd in dit project. De invulling was aan de
deelnemers. Het is echter wel nuttig om hier aan te geven wat onder duurzaamheid in ieder
geval kan worden verstaan. Wij onderscheiden vanaf het begin minstens drie aspecten:
1) Milieu, natuur, beschikbaarheid fossiele brandstoffen en andere natuurlijke hulpbronnen.
Dit dekt waarschijnlijk wat de meeste mensen onder duurzaamheid verstaan: de p van planet
uit People, planet, profit.
2) Ruimtelijke, fysieke duurzaamheid. Dus: bestaat Nederland nog wel in 2080? In die zin
bestaat er sowieso een directe relatie tussen de gevolgen van klimaatverandering en wateroverlast
en duurzaamheid.
3) Maatschappelijke, sociale duurzaamheid. Bestaat de Nederlandse samenleving in 2080
nog zoals wij die kennen?
Duurzaamheid is in deze studie geen expliciete doelstelling van de scenario’s. De scenario’s
zijn niet gemaakt om te laten zien hoe de Nederlandse kust eruit zou zien als je een duurzame
kust voor ogen hebt. De scenario’s laten zien hoe de Nederlandse Kust er uit kan zien in 2080
onder invloed van mogelijke ruimtelijke, economische, technologische en maatschappelijke
ontwikkelingen in de betreffende gebieden.
Enerzijds bevatten de scenario’s zelf een opvatting over duurzaamheid. In de scenario’s wordt
weergegeven welke maatschappelijke waarden men belangrijk vindt en welke oplossingen
men zoekt voor bijvoorbeeld de toenemende vraag naar energie. Anderzijds kan men in beeld
brengen wat deze scenario’s betekenen op gebied van duurzaamheid. Het gaat dan om de
vraag, wat de consequenties zijn voor duurzaamheid van de ontwikkelingen die in een bepaald
scenario worden geschetst.
In het vervolg van dit hoofdstuk wordt globaal geschetst welke kansen de afzonderlijke
scenario’s bieden voor duurzaamheid maar welke risico’s ze mogelijk ook bieden.
Duurzaamheid in de scenario’s
De kapitale kust
Kansen voor duurzaamheid
De kapitale kust kent een ruimtelijke offensieve strategie naar de zee toe. Ondanks de stijging
van de zeespiegel worden bouwwerken in zee geplaatst. Een belangrijke drijvende kracht hiervoor
is de ruimtedruk in het Westen van Nederland. Men zoekt naar mogelijkheden om de
ruimtedruk hier te verminderen. Zo wordt de zee benut voor de grootschalige productie van
duurzame energie (windparken). En worden diverse (voldoende hoge) eilanden gecreëerd voor
allerlei doeleinden.
Risico’s voor duurzaamheid
Duurzaamheid is in dit scenario niet zozeer gericht op het behouden van de natuur. Zo heeft
het realiseren van een luchthaven in zee belangrijke gevolgen voor de vogel –en visstand in de

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
24 / 58
Noordzee. Maar deze effecten worden minder belangrijk geacht dan de leefbaarheidsproblemen
verbonden aan een luchthaven op het land.
Het scenario kent een sterk geloof in technologie om de gevolgen van klimaatverandering aan
te pakken. Hieraan is een aantal risico’s verbonden. Het eerste risico is de feilbaarheid van de
technologie. In hoeverre zijn een high-tech kustwering, bouwwerken en eilanden in zee bestand
tegen steeds extremere weeromstandigheden gecombineerd met een hogere zeespiegelstijging?
Het tweede risico betreft de kosten die de uitvoering van de plannen met zich meebrengen.
Wie gaat bijvoorbeeld de zeewaartse uitbreiding (Plan Waterman) financieren? Het
derde risico is de maatschappelijke acceptatie van de voorgestelde kustlijn. Met name natuurbeschermers
zullen niet zonder slag of stoot toestemmen in het drastisch ingrijpen in de huidige
kustlijn.
De Bunker
Kansen voor duurzaamheid
Doordat er veel economische activiteiten aanwezig blijven in het kustgebied maakt men gebruik
van restwarmte en de schaalvoordelen van grootschalige energie-opwekking. Verder
heeft dit scenario vooral voordeel van de korte transportafstanden (woonwerkverkeer en tussen
havens/industrie en aanvoerroutes grondstoffen) die de energievraag beperken.
Risico’s voor duurzaamheid
De Bunker biedt weinig expliciete kansen voor duurzaamheid. Het combineert de concentratie
van activiteiten in het Westen niet met een zeewaartse uitbreiding zoals in de Kapitale kust
waardoor dit scenario de hoogste ruimtedruk oplevert in de toekomst.
Dientengevolge is er weinig aandacht en ruimte voor natuur in de kuststreek. Er moet gebouwd
worden in de duinen om tegemoet te komen aan de ruimtevraag.
Voor de kustbescherming kiest men voor een massieve dijkring. Dit vraagt om een sterke centrale
sturing van de overheid. De vraag is of deze er is gezien de tendensen tot verdere decentralisatie
van diverse overheidsorganen.
In het algemeen is de Bunker weinig veranderinggericht en viert conservatisme hoogtij. Verscheidene
stakeholders gaven dan ook aan dit scenario bijna een voortzetting van de huidige
situatie te vinden.
Dynamisch waterland
Kansen voor duurzaamheid
Dynamisch waterland biedt een aantal expliciete kansen voor duurzaamheid. Met name door
het binnenlaten van de zee kunnen een aantal ecologisch zeer interessante gebieden ontstaan
waar het zoete en het zoute elkaar ontmoeten.
Het scenario kent verder een grote nadruk op immateriële zaken. Onthaasting en kleinschaligheid
vormen in dit scenario belangrijke begrippen. De druk op de natuur in de kustzone neemt
aanzienlijk af.
Wat betreft energie wordt er in dit scenario geëxperimenteerd met innovatieve vormen van
duurzame energie.
Risico’s voor duurzaamheid
Voor diegenen die het tegen gaan van klimaatverandering de belangrijkste uitdaging voor
duurzaamheid vinden is Dynamisch waterland te eenzijdig gericht op de natuur. Door de ei-

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
25 / 58
landen structuur in een deel van het gebied is er geen plaats meer voor een aantal efficiënte
oplossingen voor de energievoorziening en de afvalverwerking.
Een belangrijk probleem kan verder het gedeeltelijk verdwijnen van de economische basis in
het westen zijn. Economische activiteiten maken plaats voor de zee. De vraag is op welke
activiteiten de economie in het Westen dan moet draaien (de profit zijde van PPP). Verder is
onduidelijk wat de sociale cohesie zal zijn rond de ondergelopen gebieden. In het meest extreme
geval zou je enclaves voor de happy few die genieten van de mogelijkheden voor het
water gecombineerd krijgen met halfverlaten steden die mogelijk door het water getroffen
kunnen worden.
Een laatste risico van dit scenario vormt de kans op overstroming. Een van de partitipanten
merkte terecht op dat ‘Ruimte voor de zee’ niet zomaar gelijk gesteld kan worden aan ‘Ruimte
voor de Rivier’. De watermassa van de zee is zo immens groot dat buffergebieden zoals bij
Ruimte voor de rivier hier niet van toepassing zijn. De regie over de kustbescherming is daarom
een belangrijk aandachtspunt van dit scenario.
Nederstad
Kansen voor duurzaamheid
Dit scenario kent wellicht het minste aandacht voor duurzaamheid. Het scenario is sterk gericht
op behoud van hetgeen we hebben. Veranderingen worden ingegeven uit pure angst voor
de zee.
Risico’s voor duurzaamheid
Dit scenario brengt daardoor een aantal risico’s met zich mee. Er is een nogal behouden ontwikkeling
van technologie. Er komen nauwelijks nieuwe technologieën in gebruik om duurzame
energie te generen er is weinig innovatie. De hoge kosten voor het spreidingsbeleid van
de overheid spelen daarbij een rol. De overheid stimuleert actief het verplaatsen van activiteiten
naar het oosten.
Wat betreft natuur is er weinig aandacht voor de kuststreek. Dit gebied wordt als het ware opgegeven.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
5 Kennisvragen uit de scenario’s.
26 / 58
Dit hoofdstuk geeft een overzicht van alle discussies en kennisvragen die het opstellen van en
nadenken over de scenario’s heeft opgeleverd. Na een korte introductie over het tot stand komen
van de kennisvragen, worden de belangrijkste robuuste vragenrichtingen genoemd in tabelvorm.
Daarna worden alle kennisvragen verdeeld over een aantal categorieën genoemd.
Aanpassing aan veranderingen
Tijdens de discussies met de workshopdeelnemers bleek dat de scenario’s en de kennisvragen
zijn gebaseerd op de impliciete aanname, namelijk dat de klimaatverandering en zeespiegelstijging
zo fors zullen zijn dat de maatschappij zich daaraan zal moeten aanpassen. Met de
scenario’s wordt een eerste aanzet gegeven – vanuit de visie van de stakeholders die hebben
deelgenomen - voor de wijze waarop die aanpassing zou kunnen plaatsvinden. Vervolgens is
met de workshopdeelnemers gediscussieerd over welke vragen we ons moeten stellen om meer
inzicht te krijgen in mogelijke adaptatiestrategieën en welke kennis nodig is om dit inzicht te
vergroten.
De hele basale kennisvragen “wat zijn precies de gevolgen van klimaatverandering?” en “Is
het huidige beleid onvoldoende?” worden niet gesteld. Deze vragen zijn aangepakt in de Routeplanner
(bijv. Kwadijk et al. 2006); daarnaast zal deze beleidsvraag in 2007 ook door RIKZ
worden opgepakt.
Gewenste versus ongewenste ontwikkelingen
Vervolgens richtten de discussies zich op de vraag ‘welke kennis er aanvullend nodig is om
meer inzicht te krijgen in de ontwikkelingen en gemaakte keuzes binnen een bepaald scenario?’.
Hierbij speelde ook de relatie tussen verschillende ontwikkelingen een rol. Zo hebben
economische ontwikkelingen of veiligheid gevolgen voor mobiliteit, infrastructuur en de
woonomgeving; en omgekeerd.
Daarnaast gingen de discussies al snel over de vraag ‘welke stappen moeten we ondernemen
om een bepaald scenario juist wel of juist niet te realiseren?’. Het lag niet binnen de scope van
deze studie om op deze vraag antwoord te geven, wel vormen de scenario’s en kennisvragen
een goede inspiratiebron om in een vervolgfase met deze vraag verder te gaan. Hoofdstuk 7 is
daar een eerste verkennende, licht filosofische aanzet toe. Daarnaast worden in hoofdstuk 8
suggesties gedaan om de geïnventariseerde kennisvragen op te pakken in vervolg(onderzoeks)trajecten.
Kennisvragen
In dit hoofdstuk beperken we ons tot het weergeven van alle kennisvragen die zijn gegenereerd
gedurende het project. Alle kennisvragen worden besproken aan de hand van de 6 thema’s
waarmee ook de scenarioverhalen zijn opgebouwd:
1. Ruimtegebruik in relatie tot economische activiteiten
2. Veiligheid
3. Technologie en Innovatie
4. Instituties
5. Energie
6. Duurzaamheid

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
5.1 Robuuste vragen
27 / 58
Een aantal vragen komt in alle scenario’s tot 2080 terug. De precieze hoedanigheid waarin de
vraag aan de orde komt verschilt misschien enigszins, maar de strekking van de vraag is ongeveer
dezelfde. Deze zogenaamde robuuste vragen zijn dus relevant onafhankelijk van het mogelijke
scenario. Op basis van deze vragen kan men in een vervolg no-regret opties proberen te
identificeren.
Belangrijkste vragenrichtingen voor de verschillende thema’s
1. Ruimtegebruik in relatie tot economische activiteiten:
- Wat zijn de drijvende krachten achter verspreiding van economische activiteiten in
anticipatie op de dreiging van klimaatverandering?
- In hoeverre spelen factoren rondom klimaatverandering een rol bij de locatiekeuze
van (nationale/internationale) bedrijven?
2. Veiligheid
- Hoe kan men werkbare evacuatiestrategien ontwerpen en organiseren in geval van
een overstroming? Op welke wijze kan men infrastructuur daarin een beschermende
rol geven?
- Welke technische mogelijkheden bestaan er om de effectiviteit van waterkeringen te
vergroten? Variërend van de aanleg van vooroevers tot het gebruik van sensoren.
3 . Technologie en Innovatie
- Welke mogelijkheden zijn er voor de combinatie van de waterkerende functie met
overige ruimtelijke functies in de kustzone? Denk daarbij aan zeewerende functie
van windparken in zee, compartimenterende functie van infrastructuur, etc.
- Hoe kan de ondergrondse ruimte gebruikt worden in slappe en waterrijke gronden?
- Verzilting van zoet water wordt algemeen als probleem gezien. Welke kansen biedt
verzilting echter voor bijvoorbeeld de landbouw?
4. Instituties
- Welke verschuivingen treden erop in de verantwoordelijkheid van de overheid de
burger/het bedrijfsleven te beschermen tegen overstromingen. In hoeverre kan de
burger/het bedrijfsleven zelf bescherming organiseren
- Alle scenario’s verwachten een afnemende invloed van het provinciale bestuur ten
koste van enerzijds Europa en anderzijds Gemeenten. Op welke wijze wordt het
middenbestuur ingevuld en kan dit bestuur een specifiek waterkarakter krijgen
(stroomgebiedautoriteit)?
5. Energie

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
- Wat zijn de specifieke mogelijkheden en problemen van decentrale versus centrale
opwekking van energie in de kustzone?
- Welke verdere emissie-beperking is mogelijk bij een gebruik van fossiele brandstoffen
waaronder bruinkool en welke specifieke rol kan de kustzone daar bij spelen?
6. Duurzaamheid
- Hoe gaat men om met de toenemende (ruimte) druk op duurzaamheid in de kustzone?
Deze druk ontstaat enerzijds door blijvende concentratie van economische activiteiten
en anderzijds door de ruimtelijke consequenties van het toenemend risico
van klimaatverandering?
- Hoe kan de spanning tussen een perspectief op duurzaamheid van efficiënte (mogelijk
duurzame) opwekking van energie en een perspectief van duurzaamheid als behoud
van natuurwaarden en cultuurhistorie in de drukke kustzone met elkaar verenigd
worden?
- In welke mate accepteren huidige bewoners van de kustzone grootschalige veranderingen
in het landschap?
5.2 Kennisvragen per aspect en scenario
28 / 58
In deze paragraaf worden gedetailleerd per thema en per scenario de kennisvragen benoemd
die achter deze tabel liggen. Daarmee wordt geëxpliciteerd welke kennisbehoefte specifiek
aanwezig is in een bepaald scenario.
Vaak hebben kennisvragen op meer dan één van de zes aspecten van de scenario’s betrekking.
De vraag staat dan bij elk van die aspecten benoemd. Niet alle scenario’s genereerden evenveel
kennisvragen. Het kan daarom zo zijn dat niet alle scenario’s genoemd worden bij bovennoemde
aspecten.
Het zal u opvallen dat scenario 3 (Dynamisch Waterland) de meeste kennisvragen oplevert. In
de derde workshop is namelijk, expliciet gefocussed op scenario 3, als vrij ‘extreem’ scenario,
om kennisvragen te identificeren.
5.2.1 Ruimtegebruik in relatie tot economische activiteiten
Scenario 1: Kapitale kust
- Hoe gevoelig is het internationale bedrijfsleven voor de dreiging van rampen? Hoe reageert
men op huidige klimaatverandering en de respons van de Nederlandse overheid daar
op? Een mogelijke ramp kan ook een uittocht of in ieder geval een investeringsstop van
bedrijven in de kustregio’s op gang brengen?
- Welke investeringen zijn nodig voor het verleggen van de kustlijn? Op welke wijze kunnen
kosten voor kustverdediging worden betaald met opbrengsten uit recreatie of grondverkoop?
- Met het (overtrokken) maken van de kust als high-tech etalage (vergelijk Dubai) wordt
zeer goed aangesloten bij de wens om Nederland als onbetwiste leider op waterkennisgebied
te profileren. In hoeverre kan hierop worden ingespeeld?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
29 / 58
Scenario 2: De Bunker
- Wat beweegt mensen tot de investeringen? Is dat alleen een overstroming/ramp in Nederland?
Scenario 3: Dynamisch Waterland
- Welke hoogtelijn - rekening houdend met zeespiegelstijging, getijden, stormvloeden,
golfwerking - gaat de grens vormen tussen hoog- en laag-Nederland? Welke lijn - rekening
houdend met de bodemdaling en dynamiek van de grote rivieren - gaat de topografische
en ook bestuurlijk-juridische grens vormen?
- Welke kennis is nodig om de nieuwe mogelijkheden van de brede kust (economisch, sociaal)
vorm te geven (volume, structuur, locatie van economische – recreatieve en woon activiteiten)?
- Hoe wordt de overgang naar meer dynamiek van de zee voorbereid en uitgevoerd, gecontroleerd
of door verwaarlozing?
- Hoe wordt de ruimte ontruimd en opnieuw ingericht? Welke kennis is nodig om de maatregelen
te plannen (tijd, kosten, opbrengsten, voorkeursvolgorde)?
- Hoe wordt met mobiliteit in waterrijke en dynamische gebieden omgegaan?
- Hoe wordt technisch en organisatorisch omgegaan met flexibiliteit (waaronder verlating
en terugkeer) en mobiliteit en transport van mensen, dieren en materiële zaken?
- Hoe kan de ondergrondse ruimte gebruikt worden in slappe en waterrijke ondergronden?
- Hoe wordt omgegaan met de grotere ruimtedruk in de hoger gelegen gebieden?
- Wat zijn de effecten van het scenario op de ervaring van rust van mensen?
- Hoe gaat men om met handhaving van historische landschappen en steden?
- Wat is de relatie tussen handhaving economische en historische centra en de consumptieve
bevolking?
- Wat zal er in dit scenario verdwijnen aan cultureel-historische elementen en structuur?
- Welke functies krijgen dijken die nu onder water liggen en hoe onderhoudt je ze?
- Wat zijn de kosten van het handhaven of juist opgeven van bepaalde gebieden / functies?
- Hoe wonen we in 2080 langs en op het water?
- Kunnen we drijvend wonen in 2080? Huidige projecten kennen erg veel kinderziekten!
- Wat zijn de gevolgen van de economische ontwikkeling voor natuur en milieu in dit scenario?
- Welke ruimte is er voor vrije ondernemers in het scenario?
- Wat is de invloed van het wegtrekken van de oude economie op het BNP?
- Welke nieuwe economieën gaan er ontstaan? Toerisme? ICT? Nieuwe landbouw? Kennisinstituten?
- Hoe kom je van de oude naar de nieuwe economie?
- Hoe zorg je er voor dat er per saldo zaken worden opgegeven in laag Nederland wanneer
er in hoog Nederland nieuwe voorzieningen worden gebouwd?
- Wat is de samenstelling van de hier aanwezige bevolking en wie zijn de wegtrekkende
mensen?
Scenario 4: Nederstad
- Wat zijn de drijvende krachten achter al dan niet verspreiding van huidige en toekomstige
economische activiteiten?
- Wat is de haalbaarheid van spreiding van economische activiteiten, zowel wat betreft economie,
als politiek, als sociaal, als ruimtelijk etc.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
5.2.2 Veiligheid
Scenario 1: kapitale kust
- Hoe organiseer je werkbare evacuatiestrategieën bij dit scenario? (kapitale kust; de
bunker; dynamisch waterland)
- Hoe bepalend zijn watersystemen voor verkeer en vervoer? (kapitale kust)
30 / 58
Scenario 2: de bunker
- Welke technische mogelijkheden zijn er om de effectiviteit van waterkeringen te vergroten?
Dit heeft diverse aspecten:
o Hoe kunnen dijken verhoogd worden zonder ze te verbreden? (besparing ruimte,
historische woningen, landschap). Hier wordt al onderzoek naar gedaan. Recent is
in WV21-kader een handig overzicht gemaakt (voor informatie: N. Roode – RWS
RIKZ).
o Kunnen dijken zoutwerend worden gemaakt?
o Kunnen dijken informatie geven over hun eigen veiligheid (sensoren voor lekkage,
stabiliteit)
o Welke mogelijkheden zijn er om dijken voor andere functies te benutten (woningbouw,
leidingen, natuur etc)
- Hoe gaat de infrastructuur zich ontwikkelen en welke keuzes worden daarin gemaakt?
(waterkerende functie, ondergronds bouwen etc.)
- Hoe organiseer je werkbare evacuatiestrategieën (communicatie, planning, zelfredzaamheid)
- Hoe wordt de evacuatie vormgegeven?
• Welke mate van zelfredzaamheid is mogelijk?
• Wat biedt de overheid aan ? (vluchteilanden, gemarkeerde evacuatieroutes,
survival pakket)
• Hoe communiceer je de noodzaak van voorbereid zijn op evacuatie als de
waterkeringen ontworpen worden op een faalkans van minimaal 1:100.000?
Scenario 3: dynamisch waterland
- Met welke snelheid stijgt de zeespiegel en welk karakter krijgen stormen, neerslag en
rivierafvoeren?
- Welke effecten hebben vooroevers en hoe zijn ze te realiseren in een dynamische omgeving?
- Wat wordt verstaan onder een overstroming? Welk niveau vind men nog acceptabel?
- Wat is de rol en verantwoordelijkheid van de overheid in relatie tot die van het individu?
- Welke gebieden worden mogelijk wel / niet aan overstroming blootgesteld?
- Wat is het effect van overstromingen op kapitaal?
- Hoe wordt technisch en organisatorisch omgegaan met flexibiliteit (waaronder evacuaties;
verlating en terugkeer)?
- Hoe verhouden het groepsrisico en individueel risico zich tot elkaar? Welke relatie
bestaat er tussen de effecten van overstromingen en de kansen op overstromingen in
relatie tot groepsrisico en individueel risico?
- Wat wordt binnen een overstroming genoemd, als er sowieso al een tendens is van ‘de
zee meer ruimte geven’? En wat is binnen dit scenario ‘veilig’? Je weet niet of individuele
veiligheid groter of kleiner wordt omdat je niet weet wat mensen zelf ondernemen.
- Welke relaties zijn er tussen overstromingen en gezondheid? Wat is de invloed van
het zoute en natte milieu op gezondheid?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
31 / 58
- Hoe zit het met de zoutbestendigheid en waterbestendigheid van gewassen, technologieën,
etc.? Welke invloed heeft het zout water op de technische levensduur van metalen/kunststoffen
etc.
- Onder welke condities bieden verzekeraars verzekeringen voor woningen? In hoeverre
is dit verbonden met de terugtredende overheid.
- Wat is de kans eigenlijk van dit scenario, we benoemen slechts negatieve elementen?
- Wat is de invloed van dit scenario op de zoetwatervoorziening? Wordt deze kwetsbaarder?
Scenario 4: Nederstad
- Welke beheerbare stijging van de zeespiegel kan nog met traditionele
waterkeringstructuren opgevangen worden.
- Op welke wijze kan men het risico van overstromingen, waarbij risico vooral wordt
gepercipieerd als groepsrisico, verminderen door kwetsbare objecten te verplaatsen?
5.2.3 Technologie en Innovatie
Scenario 1: Kapitale kust
- Op welke wijze kunnen objecten die in zee geplaatst worden zoals een vliegveld in zee,
windmolens, etc. ook bijdragen aan de kustverdediging?
- Welke technologische middelen zijn denkbaar en haalbaar om multifunctioneel ruimtegebruik
in de kustzone te realiseren?
- Kan men scenario’s opstellen voor overstromingen met bijbehorende modellen voor compartimentering
in zones!
- Welke technologische doorbraken zijn cruciaal voor duurzaamheid in dit scenario? Duurzaamheid
moet in dit scenario vooral met technologische maatregelen bewerkstelligd
worden.
- Welke additionele ruimte heeft de aanleg van biofuel terminals nodig?
- Aan welke technologische voorwaarden moet worden voldaan om Plan Waterman uit te
kunnen uitvoeren? Welke technologische kennis heeft men daarvoor nog nodig?
- Welke doorbraaktechnologieën heeft de sector nodig om internationaal top of the bill te
zijn!
Scenario 2: de bunker
- Welke technologische moegelijkheden zijn er om infrastructuur te benutten voor waterveiligheidsfuncties
(waterkering, ondergronds bouwen etc.)?
o Leent de ondergrond zich voor zware dijkconstructies?
o Hoe kunnen verkeersknooppunten met hun kunstwerken worden aangepast?
o Welke infrastructuur zou het eerst in aanmerking komen?
o Hoe snel moet worden gestart: moeten nieuwe wegen al waterkeringsfuntie krijgen?
- Hoe is de toenemende zoutindringing die gekoppeld is aan het Bunkerscenario (steeds
diepere polders en hogere zeespiegel) te bestrijden?
o Kan zoutindringing met kwelschermen, bioseals worden tegengegaan
o Zijn maatregelen nodig en mogelijk om de stabiliteit van de bodem te vergroten
(de mogelijkheid bestaat dat de ondergrond door toenemende waterdruk instabiel
wordt waardoor zoutindringing enorm zou kunnen toenemen)
o Welke mogelijkheden zijn er voor andere oplossingen, zoals zoutwaterberging,
doorspoelen, ontzilting, aanpassing teelten?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
- Welke beperkingen zijn er wat betreft het droogpompen van de diepe polders?
o Wat zijn fysische beperkingen, wat zijn kosten?
o Hoe kunnen de pompen tegen overstromen worden beschermd?
32 / 58
Scenario 3: dynamisch waterland
- Waar liggen de vaste waterkeringen en hoe groot wordt de totale lengte daarvan?
- Welke technologie voor waterkeringen wordt toegepast, welke materialen?
- Welk effect hebben vooroevers, hoe zijn vooroevers te realiseren en hoe worden daarbij
natuurlijke processen gebruikt?
- Met welke andere functies worden de waterkeringen gecombineerd?
- Hoe worden funderingen van de structuren beschermd tegen de dynamiek van het 'buitendijkse'
gebied?
- Hoe wordt met verzilting omgegaan?
- Welke behoefte aan diverse soorten zoet water ontstaat er? Welke watertechnologie is nodig
in relatie tot zoet water en (afval)waterzuivering?
- Welke decentrale duurzame energie-, water- en hergebruiksystemen zijn nodig? Hoe worden
deze ontwikkeld?
- Hoe wordt gebruik gemaakt van de met (hydro)morfologische processen en hoe wordt op
die processen ingegrepen (bouwen met de natuur)?
- Wat zijn de ecologische gevolgen van de toegenomen dynamiek, bijvoorbeeld als gevolg
van historische vervuiling van waterbodems?
- Hoe wordt met rivierwater en water uit hoog-Nederland omgegaan?
- Hoe wordt met 'binnendijks' water omgegaan?
- Hoe kan de ondergrondse ruimte gebruikt worden in slappe en waterrijke ondergronden?
- Hoe wordt er geëvacueerd? Hoe wordt er teruggekeerd?
- Hoe blijft men mobiel in een waterrijke en dynamische omgeving? Welke betekenis kan
het water zelf hebben in de mobiliteit van mensen?
- Hoe zit het met eigendomsrechten van (duurzame) innovaties. Bijvoorbeeld bij windenergie.
Wind is gratis, maar je hebt wel vergunning nodig. Deze vraag geldt eigenlijk voor alle
soorten technologie-ontwikkeling.
- Welke technologische toepassingen / economische kansen ontstaan er met algen?
Scenario 4: Nederstad
- Hoe zal de mobiliteit zich ontwikkelen in dit scenario en wat zijn daarvan de gevolgen
voor energieverbruik en andere milieukwaliteiten?
5.2.4 Energie
Scenario 1: de kapitale kust
- Welke additionele ruimte heeft de aanleg van biofuels terminals nodig?
- Op welke wijze kan men in de ruimtelijke planning anticiperen op efficiënt gebruik van
biofuels?
Scenario 2: de bunker
- Welke efficiëncy winst is te bereiken door concentratie van energie-opwekking? Een aantal
aspecten:
o Welke besparing is mogelijk m.b.t. veiligheid (overstromen, terrorisme)
o Zijn bedrijven bereid hun ontwikkeling sterk op elkaar af te stemmen?
o Hoe verhoudt deze sterk planmatige benadering zich met een ‘vrije energiemarkt’?
- Welke verdere emissie-beperking is mogelijk bij een gebruik van fossiele brandstoffen,
waaronder bruinkool?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
33 / 58
- Welke extra mogelijkheden biedt concentratie van energie-opwekking voor benutting van
restwarmte in woningen en tuinbouw?
Scenario 3: dynamisch waterland
- Als er in laag Nederland op individueel niveau ondernemingen ontstaan, tot welke mogelijke
nieuwe vormen van energieproductie / - voorziening, met ook weer kansen voor export?
Individuele ondernemers zullen immers zich ook moeten voorzien in energie? Ditvraagt
om creativiteit en leidt dus mogelijk tot innovatieve toepassingen.
- Primaire energieproductie: welke (duurzame) bronnen? Welke kansen?
- Hoe ziet energie-infrastructuur er uit in toekomstige waterrijke omgeving?
- Welke toepassingsmogelijkheden zijn er om afvalverwerking in te zetten voor energieverbruik?
- Hoe gaan energieprijzen zich ontwikkelen ervan uitgaande dat de collectieve energieinfrastructuur
een technische uitdaging zal zijn?
- Hoe organiseer je infrastructuur: telecom, riolering, elektrisch, afwatering etc voor drijvende
woningen? Welke fysieke infra (dijken en wegen) heb je nodig voor drijvend wonen?
- In hoeverre is deze infrastructuur financieel haalbaar? Voor aanbieders van telecom is het
financieel niet interessant om een bepaalde terp aan te sluiten!
- Is deze infrastructuur collectief of juist decentraal?
5.2.5 Duurzaamheid
Scenario 1: de kapitale kust
- Op welke locaties kan men nieuwe natuur ontwikkelen?
- Welke vormen van nieuwe natuur achten mensen duurzaam?
- Welke technologische doorbraken zijn cruciaal voor duurzaamheid in dit scenario? Duurzaamheid
moet in dit scenario vooral met technologische maatregelen bewerkstelligd worden?
Scenario 2: de bunker
- Welke materialen kan men gebruiken voor dijkweringen die zeer duurzaam zijn?
- In hoeverre beleven bewoners van de kuststreek de verregaande concentratie van zowel
economische activiteiten als woonactiviteiten nog als duurzaam? Is er genoeg ruimte om
te recreëren in het westen?
- Hoe kan men bebouwing inpassen in het duinlandschap opdat het karakter van het duinlandschap
zo min mogelijk wordt aangetast?
- Welke efficiency winst is te bereiken door concentratie van energie-opwekking? Een aantal
aspecten:
o Welke besparing is mogelijk m.b.t. veiligheid (overstromen, terrorisme).
o Zijn bedrijven bereid hun ontwikkeling sterk op elkaar af te stemmen?
o Hoe verhoudt deze sterk planmatige benadering zich met een ‘vrije energiemarkt’?
- Welke verdere emissie-beperking is mogelijk bij een gebruik van fossiele brandstoffen,
waaronder bruinkool?
Welke extra mogelijkheden biedt concentratie van energie-opwekking voor benutting van
restwarmte in woningen en tuinbouw?
Scenario 3: dynamisch waterland
- Wat zijn de effecten van het scenario op de rust van mensen?
- Hoe gaat men om met handhaving van historische landschappen?
- Wat is de relatie tussen handhaving economische & historische centra en de consumptieve
bevolking?
- Welke karakteristieke historische centra verdwijnen?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
34 / 58
- Wat zijn de gevolgen van de economische ontwikkeling voor natuur en milieu in dit scenario?
- Wat is de invloed van vocht / het natte milieu op gezondheid?
- Wat is de kans eigenlijk van dit scenario, we benoemen slechts negatieve elementen.
- Welke invloed heeft het zout water op de technische levensduur van metalen/kunststoffen
etc.
- Welke additionele ruimte heeft de aanleg van biofuel terminals nodig?
Scenario 4:
- Welke druk op de ruimte ontstaat er op gemeenschappen in het ‘hoge Oosten’ van het
land, door de toestroom van vertrekkers uit het ‘lage Westen’?
5.2.6 Sociaal-culturele kennisvragen (draagvlak, zingeving)
Scenario 1: kapitale kust
- Hoe beïnvloedt de ecologische kwaliteit het welzijn van mensen in een wereld waarin
voedselproductie steeds meer kan plaats vinden in productiesystemen die in hoge mate zijn
afgeschermd van het milieu?
- In hoeverre zullen bewoners en maatschappelijke groeperingen instemmen met de toch wel
stevige landschappelijke veranderingen in het kustgebied die dit scenario met zich meebrengt?
- Hoe flexibel zijn mensen in het omgaan met gescheiden plaatsen waar zij wonen, werken
en recreëren?
- Hoe geven mensen invulling aan hun leven? Wat betekent ruimte voor de mensen? In hoeverre
is er sprake van welbevinden?
Scenario 3: dynamisch waterland
- welk gedrag gaan mensen vertonen als reactie op (klimaat- of beleids)veranderingen?
- welke invloed heeft gedrag van mensen op inrichtingsmogelijkheden en het nemen van
strategische (beleids)keuzes?

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
6 Beelden en boodschappen
35 / 58
Doel van de studie was het ontwikkelen van explorerende scenario’s. Dat betekent het
genereren van mogelijke beelden van de toekomst om het denken over de ontwikkeling van de
Nederlandse delta en kust en het formuleren van kennisvragen te stimuleren. De scenario’s
zijn daarmee geen einddoel, maar een middel.
De resultaten van dit project beogen een inspiratiebron te zijn voor toekomstige discussies en
keuzes met betrekking tot de Nederlandse delta en kust. Tot welke gedachten en discussies de
scenario’s en daaruit voorvloeiende inzichten of nieuwe vragen kunnen leiden wordt in onderstaand
hoofdstuk geïllustreerd.
Dit hoofdstuk is een aanzet voor beelden, ideeën en vragen die de scenario’s oproepen en de
betekenis daarvan voor onderzoek en strategie die moeten leiden tot een duurzame en klimaatbestendige
inrichting van ons land. Ook worden een aantal thema’s genoemd die nog niet zijn
uitgewerkt in de scenario’s maar door experts en stakeholders in de reflectieronde naar voren
werden gebracht.
6.1 Klimaatverandering niet de belangrijkste drijvende kracht
Het is al vaker vastgesteld, doch ook deze studie laat zien dat klimaatverandering voor Nederland
grote gevolgen kan hebben, maar dat andere drijvende krachten waarschijnlijk meer bepalend
zijn voor het aanzien van de Nederlandse kust in 2080 dan de klimaatverandering.
In het project is aan experts en stakeholders de open vraag voorgelegd welke drijvende krachten
de toekomst van de Nederlandse kust bepalen en hoe belangrijk en hoe onzeker deze zijn.
Klimaatverandering werd wel een belangrijke drijvende kracht geacht, maar de betrokken stakeholders
en experts in dit onderzoek achten de onzekerheid omtrent het optreden van klimaatverandering
niet zo groot. Het werd eerder als een gegeven beschouwd, dat de zeespiegel
in de periode tot 2080 tot maximaal een meter zal stijgen.
De vraagstelling van deze studie werd daarmee feitelijk: Hoe kan de Nederlandse kust eruit
zien in 2080, gelet op duurzaamheid, veiligheid en ruimtelijke ordening, (waarbij er impliciet
vanuit werd gegaan dat in de periode tot de zeespiegel een gematigde stijging zal optreden)
Deze studie is daarom meer gericht op adaptatiemogelijkheden van de Nederlandse kust en de
invulling van duurzaamheid daarbij. De belangrijkste drijvende krachten hiervoor zijn volgens
deze studie: A) de economische ontwikkeling en de ruimtelijke inpassing daarvan in de kustzone,
en B) de attitude ten opzichte van ‘de zee’.
6.2 Ruimtelijk economische ontwikkeling
De aard en de omvang van de economische ontwikkeling zijn voor een belangrijk deel verantwoordelijk
voor de onzekerheid van de toekomst van de Nederlandse kustzone. Het vakgebied
van de regionale economie waar vragen rond vestigingsklimaat, locatiekeuze, comparatieve
voordelen, etc onderzocht worden kan aan onderzoek op dit terrein een bijdrage leveren. De
specifieke positie van de zware industrie en traditionele sectoren als handel en transport in
Nederland verdienen daarbij de aandacht.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
36 / 58
De drijvende krachten rondom de economische ontwikkeling leiden direct tot een aantal generieke
kennisvragen:
1) In Nederland wordt inmiddels een klimaatadaptatiebeleid geformuleerd. Zou er ook niet
een ver vooruitziend ruimtelijk economisch beleid moeten worden geformuleerd, waarin
de locatie van (zware) industrie, het concentreren op lichte, kennisintensieve, materiaalextensieve,
mobiele industrie (ict, met veel thuiswerken, mobiele kantoren) belangrijke elementen
zijn? In ieder geval zou ook nader moeten worden geanalyseerd wat de mogelijkheden
en beperkingen zijn van ruimtelijk economisch beleid in de toekomst.
2) Wat vindt de industrie? Er is nog slechts sporadisch aan de industrie gevraagd hoe zij de
risico’s zien, hoe zij adapteren.
Ad 1) In de media verschijnen met enige regelmaat publicaties over hoe ons land zich moet
aanpassen aan globalisering. Een bekend voorbeeld is de bloementeelt. Door innovatie handhaaft
deze bedrijfstak zich hier ondanks de hoge loonkosten. En veel bloemen worden allang
elders gekweekt, maar dat is gebeurd via export en gebruik van Nederlandse expertise (nieuwe
inkomstenbron 1) en de handel loopt nog steeds via Aalsmeer dat zich steeds meer ontwikkeld
heeft als centrum voor wereldwijde distributie (inkomstenbron 2). Kansen zien, kansen pakken.
Evenzeer zou men publicaties in de media willen zien hoe bedrijven (bedrijfstakken)
voorsorteren op klimaatverandering.
Ad 2) De aanleiding voor ARK was de vrees dat het investeringsklimaat zou verslechteren. De
vraag was: overheid, wat gaat u doen? Voor zover wij weten is die vraag eigenlijk niet aan het
bedrijfsleven zelf gesteld, hoewel dat zeer voor de hand had gelegen.
6.3 Attitude en adaptatiestrategie of: de kracht van verbeelding
Wellicht het meest opvallende resultaat van deze studie is dat een groep van stakeholders en
overheidsexperts komend vanuit uiteenlopende kennisvelden als tweede belangrijke stuurfactor
de maatschappelijke houding/instelling/attitude ten opzichte van de zee benoemt, na de
factor economische groei.. In de uitwerking van de scenario’s zien we tot welke uiteenlopende
beelden zo’n verschil in houding kan leiden.
In andere studies rond veiligheid, duurzaamheid en klimaatadaptatie zijn het verschil in attitude,
en de gevolgen daarvan voor het onderzochte thema, niet eerder opgemerkt. Er is een relatie
met de culturele theorie (vergelijk: “Duurzame risico’s een blijvend gegeven”, WRR, 2003;
www.wrr.nl).
Het lijkt een cultuurfilosofische observatie die weinig relevant is voor de toekomstige inrichting
van ons land, maar het belang is groot. We illustreren dat met een aantal voorbeelden.
Het is in feite de tegenstelling in de waardering van het spreekwoordelijke halfvolle glas. De
een opereert vanuit angst, onzekerheid, ontevredenheid en ziet een probleem: het glas is half
leeg. De ander ziet juist vanuit een offensieve, actieve houding een kans: het glas is half vol.
Dergelijke vergelijkingen worden ook wel gemaakt om het verschil in innovatieve kracht te
verklaren tussen de economie in de VS en die in sommige Europese landen.
Een vergelijking met Apolloprogramma van VS is leerzaam. Doel was de achterstand op de
Russen in te lopen en weer zelfvertrouwen in het ruimteprogramma te krijgen. De uitspraak
van Kennedy is beroemd: My fellow Americans, by the year… we will place a man on the
moon and return him safely to earth. Was hier sprake van een weloverwogen strategie? Waren
alle opties door een multicriteria-analyse molen gegaan? Nee, het was een strategische en ideele
beslissing. Het heeft beter gewerkt dan Kennedy waarschijnlijk voorzag: er is veel spin off
geweest in termen van (onvermoede en ongeplande!) kennisvermeerdering (computertechnologie,
etc).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
37 / 58
In de NRC van 18 november 2006 werd een bekende Finse filosoof (!) gevraagd waarom de
Finse economie zo goed floreert en zo innovatief is. Hij noemde als essentie: vertrouwen tussen
overheid, haar burgers en bedrijfsleven. Wellicht een open deur maar een opinieleider in
Nederland (Rinnooy Kan) kenschetste de huidige samenleving in Nederland als “onzeker, ontevreden
en onverdraagzaam”. Het wantrouwen tussen burger en overheid en vermeend gebrek
aan zelfvertrouwen bij de overheid (oorzaak, gevolg?) vormen actuele onderwerpen in discussies
over het functioneren van de overheid en onze maatschappij. Het Kabinet Balkenende IV
heeft dit expliciet tot haar hoofdthema gemaakt (‘samen’). En dan is de cirkel rond: de duurzaamheidsverkenning
van het NMP gaf aan dat de gemiddelde burger een sociale, duurzame
samenleving wil, maar dat de buurman en de overheid daarvoor in actie moeten komen. En
waar begon een beter milieu daarentegen ook alweer volgens een Postbus 51 spot van de overheid?
Juist.
6.4 Verschillende strategieën mogelijk?
De scenario’s overziend rijst de vraag: is het ene scenario wenselijker of realistischer dan het
andere? Is het zinvol om via uitgebreide kostenbatenanalyses (met zeer veel en grote onzekerheden
vanwege het lange termijnkarakter van het klimaatprobleem en de intrinsieke onzekerheid
in economische en maatschappelijke ontwikkeling) een optimale adaptatiestrategie af te
leiden zoals nu in het kader van ARK lijkt te gebeuren? Zal er niet eerder sprake zijn van het
maken van een strategische of ideële keuze waar je dan vervolgens je maatregelen op aanpast?
Die vraag is actueel. Enerzijds probeert de Directie Water van V&W bij het nadenken over
adaptatie-opties zoveel mogelijk los te komen van het huidige beleid en de huidige inrichting
van ons land, anderzijds worden beslissingondersteunende instrumenten gezocht, kostenbatenanalyses
uitgevoerd om de optimale strategie af te leiden.
De vraagt rijst dus of je met het oog op exportpotentieel en uitstraling naar samenleving en
bedrijfsleven niet sowieso voor een innovatieve en pro-actieve aanpak moet kiezen, dus voor
de zee als vriend en voor anders plannen van economische activiteiten. De volgende vraag is
hieraan verbonden:
Op welke criteria moet je de scenario’s en dus je adpatatie- en duurzaamheidsstrategie toetsen?
Denk aan criteria als veiligheid, duurzaamheid, maar ook: imago, innovatie-impuls, exportkansen.
6.5 Handelingsbereidheid overheid en maatschappij
De geschiedenis heeft geleerd dat adaptatie vaak pas optreedt na een (bijna) ramp. Dat zien we
bij milieu: DDT, verzuring, visserij, eutrofiëring. Het geldt ook voor waterveiligheid, ondanks
onze waterschappen, Rijkswaterstaat en lessen uit het verleden: Deltawerken, Ruimte voor
Rivieren, dijkinspectie (Wilnis!). In de scenario’s is gepoogd aandacht te besteden aan de ontwikkelingspaden
naar de eindbeelden toe. Het gaat daarbij om de keuzen die worden gemaakt
die naar de vier eindbeelden leiden en de motivatie daarvan.
Een overheid is doorgaans risicomijdend. De vraag rijst dus: hoe breng je ingrijpende, innovatieve
maatregelen tot uitvoering?
Het wordt dan interessant om die vraag juist ook aan het bedrijfsleven te stellen. Bedrijven
beconcurreren elkaar, overheden niet, dus het is interessant om te zien hoe succesvolle, oude
bedrijven (die dus hebben bewezen te kunnen overleven) omgaan met een onzekere, verre toekomst.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
Kennisvraag:
hoe adapteren succesvolle bedrijven?
38 / 58
Vier factoren lijken sowieso van belang voor de handelingsbereidheid.
1) Ten eerste moet duidelijk zijn wat de opgave is. Met andere woorden: wat is precies het
probleem? Voor klimaatverandering is er nog veel onzekerheid. Er is echter veel meer
duidelijk dan nu bij burgers en bedrijfsleven bekend is. Hier heeft de overheid een heel belangrijke
voorlichtende functie.
2) Verder kan het helpen als oplossingen kunnen worden ontworpen die meer dan één belang
dienen (natuur- en landschapskwaliteit, woon-en omgevingskwaliteit, recreatie e.d.). Belangrijke
drijvende krachten zouden dus kunnen zijn het ontwikkelen van hoogwaardig
wonen en recreatieve voorzieningen, het behoud van open ruimte. Er lijkt inmiddels een
brede weerzin tegen de verrommeling van NL te ontstaan. Ook is dan samenhang in beleid
nodig. Zonder samenhang en sturing (of verleiding) zijn de versnipperende krachten het
grootst en zal er geen transitie/anticipatie ontstaan totdat de wal het schip keert.
3) Een derde factor is het creëren van een level playing field. Een individu neemt vaak niet
zelf een initiatief als niet ook de buurman het doet. Zonder level playing field blijft het een
"tragedy of the commons".
4) Handelingsperspectief. Heel vaak weet men niet hoe men kan bijdragen, welke oplossingen
er zijn. ARK vat dit samen onder de noemer handelingsperspectief. Dit zal aangereikt
moeten worden, aan burgers, belangengroepen, bestuurders.
6.6 Infrastructuur
De meeste scenario’s leiden tot een duidelijke adaptatie-opgave voor de infrastructuur, voor
evacuatie, compartimentering of om simpelweg de huidige functie te kunnen behouden. Er
vindt veel sedimenttransport plaats (baggeren, Ruimte voor Rivieren), het wegennet wordt
voortdurend aangepast aan de verkeerswensen.
De conclusie uit deze studie is dat het mogelijk inzetten van infrastructuur voor adaptatie op
korte termijn aandacht verdient.
Vragen:
Hoe kan infrastructuur technisch geschikt worden gemaakt voor waterkering?
Hoe plan je deze adaptatie: kan het meeliften op het huidge vervangings- en onderhoudprogramma
of is eerder of meer actie nodig?
6.7 Innoveren is recombineren
De scenarioverhalen zijn opgebouwd vanuit de thema’s economische ruimtelijke ontwikkeling
en attitude. Hierdoor geïnspireerd en onafhankelijk werkend van de groepen die de andere
scenario’s uitwerkten hebben vier groepen elk een scenario uitgewerkt en in interactie met
elkaar allerlei elementen toegevoegd. Soms passen ze wel bij het algemene karakter van het
scenario, soms minder en soms is een aspect zoals duurzaamheid in de ene groep anders of
verder uitgewerkt dan in een andere groep. Het loont dus de moeite om te kijken of uit het
combineren van ideeën uit de afzonderlijke scenario’s betere ideeën voor duurzame ontwikkeling
ontstaan. Zo leidde het denken over concentratie van de industrie in “De Bunker” tot de
gedachte dat door concentratie een betere benutting van fossiele brandstoffen mogelijk zou
zijn. Die gedachte kan gecombineerd worden met de spreidingsscenario’s, bijvoorbeeld door
een paar versterkingen van industrieconcentraties in het westen te realiseren en die met dijken
of via opspuiten tegen overstroming te beschermen en de industrie verder juist te spreiden naar

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
39 / 58
hoger gelegen delen van ons land. Ook kan het idee van het realiseren van een lagere overstromingskans
uit de Bunker worden gecombineerd met evacuatieroutes uit de Kapitale Kust,
snelle verbindingen tussen steden en industrie uit de Nederstad, compartimentering via robuuste
infrastructuur uit Nederstad en veilige kerngebieden (snel bereikbaar via evacuatieroutes)
uit Dynamisch Waterland.
6.8 Logische koppeling tussen duurzaamheid en “zee als vriend”?
Het kustbeleid en het adaptatieprogramma ruimte en klimaat roepen op tot duurzame en innovative
oplossingen. De neiging is al snel om te denken dat innovatie, de attitude van “de zee
als vriend” vanzelfsprekend duurzaam is. De scenario’s illustreren dat dit niet zo hoeft te zijn.
Ruimte geven aan water lijkt logischerwijs gekoppeld aan ecologische duurzaamheid. Ruimte
voor Rivieren is een goed voorbeeld. In estuaria kunnen rivierverruimende maatregelen zowel
de veiligheid als de waterkwaliteit ten goede komen (ref NOPSE studie). Van Ierland et al
2007 noemen diverse voorbeelden van synergie tussen klimaatadaptatiemaatregelen voor water
en voor natuur. “Meegroeien met de Zee” van het Wereldnatuurfonds stelde dit al 20 jaar
geleden voor.
Het scenario Dynamisch Waterland illustreert echter dat ‘zee als vriend’ en innovatief ruimtegebruik
strijdig kunnen zijn met sociale duurzaamheid omdat alleen de happy few het zich financieel
kunnen veroorloven om in de dynamische, natuurlijke gebieden te gaan wonen. Het
kan ook leiden tot een hoger gebruik van fossiele brandstoffen omdat de transportafstanden
toenemen. Het concentreren van industrie lijkt gunstig voor duurzaamheid door de geringe
transportafstanden, efficiënt gebruik van restwarmte etc.
Wellicht biedt de spreiding van industrie ook kansen op gebied van duurzaamheid, bijvoorbeeld
door een slimme keuze van nieuwe locaties of de aanleg van nieuwe collectieve voorzieningen?
6.9 Overige thema’s
6.9.1 Zoutindringing en rivierafvoer
Veel experts zijn van mening dat duurzaamheid in de kustzone vooral bedreigd wordt door
verzilting, als gevolg van bodemdaling, zeespiegelstijging en toenemende droogte in de zomer.
In de Tweede Duurzaamheidsverkenning (MNP) wordt dat bevestigd en wordt als risico genoemd
dat de bodem vanaf een zeespiegelstijging van ca. 1.5 m door waterdruk instabiel zou
kunnen worden waardoor lokaal de zoutindringing excessief toe kan nemen. Een toenemend
overstromingsrisico is relatief eenvoudig aan te pakken, verzilting niet. Alleen in de uitwerking
van scenario de Bunker is hier aandacht aan besteed. Een aantal vragen komt daar prominent
naar voren: Hoe kan zoutindringing worden beperkt?; Hoe kunnen gevolgen van zoutindringing
worden opgevangen (zoutwaterberging, doorspoeling, etc.); Hoe kan zout water
worden benut (zoutwaterlandbouw)?
Een tweede probleem bij een forse zeespiegelstijging (1.5 m en meer) vormt de afvoer van
rivierwater. Dit is in de scenario’s niet genoemd. Veel oplossingen voor zeespiegelstijging zijn
bruikbaar om hier mee om te gaan (aangepast bouwen, ophogen met zand, ruimte geven aan
het water zoals in het scenario dynamisch waterland).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
40 / 58
6.9.2 Tijdelijk ruimtegebruik en duurzaamheid
Het grote dilemma in de klimaatadaptatiediscussie is: nu fors investeren in adaptatie-opties,
die later mogelijk overbodig blijken en verdere ontwikkeling in de weg staan, versus niets
doen en dan later alsnog veel grotere investeringen moeten doen. De meest voorgestelde optie
om hier aan tegemoet te komen is de flexibiliteit in stand te houden door keuzes over ruimtegebruik
(woningbouw bijvoorbeeld) uit te stellen of nu al de ruimte te reserveren voor water.
Andere oplossingen zijn drijvende woningen, kassen e.d. In de Routeplanner zijn veel van
dergelijke adaptatie-opties op een rij gezet (van Ierland et al 2007). Eén adaptatie-optie is onderbelicht
gebleven, namelijk het maken van tijdelijke of snel af te breken, en of her te gebruiken
constructies (woningen, infrastructuur, kunstwerken). Meervoudig ruimtegebruik, maar
dan niet gelijktijdig maar sequentieel. In Dynamisch Waterland wordt deze optie aangestipt
maar hij kan nog veel breder worden uitgewerkt.
6.9.3 Nederland ophogen: een kwestie van tijd
Een bekend grapje is “voorspellen is lastig, zeker de toekomst”. Dat geldt ook hier, omdat
drijvende krachten zoals economische en maatschappelijke ontwikkeling, en klimaatverandering
natuurlijk, zoveel onzekerheden kennen. In dit geval speelt ook mee dat we zo ver in de
tijd vooruit kijken. Maar ons slechte besef van tijd maakt ook dat we over het hoofd zien dat
de tijd ook een bondgenoot kan zijn. 50-75 jaar is een erg lange tijd. Adaptatiemaatregelen die
op het eerste gezicht irrealistisch zijn vanwege hun omvang of kosten kunnen realistisch worden
als we beseffen dat we elk jaar een stukje kunnen doen. Jan Mulder van RIKZ heeft voorgesteld
om elke nieuwe woonwijk of industrieterrein op 5 m +NAP aan te leggen, zoals met de
Tweede Maasvlakte al het geval is. De Noordzee bevat daarvoor voldoende zand, en als je dit
consequent jaar na jaar volhoudt werk je je vanzelf als land boven de zeespiegel uit. Dan heb
je gelijk ook vluchteilanden gecreëerd en wordt massale evacuatie van het westen opeens wel
mogelijk, terwijl evacuatie van Zuid-Holland nu als onmogelijk wordt beschouwd. Wellicht
kun je daarbij dan ook een hogere overstromingskans accepteren.
Een groot aantal vragen aangaande de haalbaarheid van de ‘ophoog’-optie komt naar voren:
- Welke ophoging is technisch mogelijk?
- Wat zijn de gevolgen voor het mariene leven?
- Welk aandeel in de ophoging kan vrijkomende bagger (rivieren, haven etc) leveren?
- Hoe berg je het stedelijke water?
- Hoe en in welke mate bereken je de kosten door?
6.9.4 Is zand zeker?
Een belangrijke kennisvraag die niet aan orde is gesteld is hoe overheid en burger de veiligheid
van harde en zachte waterkeringen beoordelen. Zandige oplossingen worden nu al toegepast
(suppleties). Er zijn innovatieve ideeën om via aanvullende suppleties de veiligheid te
vergroten in lijn met klimaatverandering en daarbij ook nog andere functies te bedienen zoals
recreatie en woningbouw (§ 7.9). De vraag is echter wat de gevoelswaarde is bij burgers en
overheid. Zand ‘oogt’ onzeker, een dijk straalt onverzettelijkheid uit. Zelfs als berekend wordt
dat een zandige oplossing meer zekerheid biedt dan een harde dijk, kiest een overheid of maatschappij
mogelijk toch voor de dijk. De vraag naar risicobeoordeling van burgers en overheid
is dus erg relevant voor adaptatie.
6.10 Referenties
Ierland, E. van, et al. (2007). A qualitative assessment of adaptation options and some estimates
of adaptation costs. Report Routeplanner projects 3-5.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
41 / 58
Kwadijk, J. et al. (2006). Klimaatbestendigheid van Nederland: nulmeting. Routeplanner deelproject
1. Rapport Q4183 WL|Delfthydraulics.
Van den Bergh, E. et al. (2003). Voorstel voor natuurontwikkelingsmaatregelen ten behoeve
van de Ontwikkelingsschets 2010 voor het Schelde-estuarium. Werkdocument
RIKZ/2003.825x..
Veraert, J. et al. (2006). Quickscan Kennisaanbod en -leemten in Klimaatbestendigheid. Effecten,
adaptatiestrategieën en maatschappelijke inbedding. Routeplanner project 2. Concept.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
7 Focuspunten voor vervolgonderzoek
7.1 Focus en rol van deze studie
42 / 58
De vier scenario’s in relatie tot de voorziene zeespiegelstijging
Een opmerking vooraf. Deze studie gaat er van uit dat Nederland zich moet gaan voorbereiden
op een zeespiegelstijging. De studie focuste daarbij met name op het veiligheidsaspect van
zeespiegelstijging en minder op andere problemen die kunnen ontstaan zoals verzilting en afvoer
van rivierwater. Hoe het adaptatiebeleid er uit gaat zien zal de komende jaren duidelijk
worden als meer onderzoeksresultaten beschikbaar komen en de ARK-strategie verder wordt
ingevuld. Momenteel werken WL en NMP aan het vervolg op de eerste duurzaamheidverkenning
(2004). Geïnterviewde experts zijn van mening dat bij een zeespiegelstijging van meer
dan 85 cm/eeuw (het maximumscenario waar in het huidige kustbeleid mee rekening wordt
gehouden) verzilting en de rivierafvoer naar zee voor grotere problemen gaan zorgen dan de
veiligheid tegen overstroming vanuit zee.
In alle gevallen, of het nu verzilting, kustveiligheid of wateroverlast (rivieren) betreft, resulteert
een grotere ruimtedruk in laag-Nederland. De adaptatie-opties die in deze studie zijn verkend
zijn relevant voor elk van deze drie mogelijke gevolgen van zeespiegelstijging. ?
Gebruik van de kennisvragen voor vervolgtrajecten
Deze studie is een uitwerking voor Leven-met-water. Het doel van deze studie was een verkenning
van de mogelijke toekomstige inrichting van de kustzone met duurzaamheid en klimaatverandering
als focuspunten, en van kennisvragen die voor die inrichting relevant zijn..
Belangrijke kaders voor deze studie zijn de Duurzaamheidverkenningen van het MNP en het
Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat (ARK). Ook deze trajecten bevinden zich in belangrijke
mate in het stadium van verkenning. Daarom worden niet alle kennisvragen in detail behandeld.
De kennisvragen kunnen gebruikt worden bij het opzetten van onderzoek dat in
ARK-kader en naar aanleiding van de duurzaamheidsverkenningen zal worden uitgevoerd,
bijvoorbeeld onder FES Kennis voor Klimaat.
We zullen dat gericht ondersteunen door de resultaten van deze studie te presenteren binnen
deze trajecten. We geven hieronder wel alvast een aantal thema’s voor toekomstig onderzoek
aan, die naar ons oordeel van belang zijn. Het betreft met name kennisvragen die voor elk van
de uiteenlopende scenario’s relevant zijn.
Veel kennisvragen hadden betrekking op technische onderwerpen. Kennis hierover zal nodig
zijn om transities adequaat te begeleiden. De deelnemers in deze studie concludeerden echter
dat onzekerheid over klimaatverandering geen dominante stuurfactor voor de adaptatie aan
klimaatverandering was. De groep kennisvragen rond economie en maatschappelijke processen
en gedrag lijken voor het maken van strategische keuzes veel belangrijker.
7.2 Thema’s voor vervolgonderzoek
7.2.1 Verdere uitwerking van de scenario’s
De doelstelling van deze studie was om een eerste aanzet te geven voor scenario’s over de Nederlandse
kustzone in 2080. De scenario’s zijn daarom nog geen gedetailleerde uitwerkingen,
maar eerder aanzetten tot. Toch leveren de scenario’s al een aantal frisse inzichten op die vragen
om een verdere uitwerking van de scenario’s. Daarin kunnen de specifieke gevolgen van
een bepaald scenario voor duurzaamheid worden uitgewerkt of kunnen specifieke thema’s

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
43 / 58
volgens een bepaald scenario in beeld gebracht worden. Ook kunnen daarbij nu nog algemene
kennisvragen gedetailleerder worden uitgewerkt.
7.2.2 Economische spreiding: een rol voor de overheid?
In twee scenario’s werd spreiding van de economische activiteiten als uitgangspunt genomen,
als consequentie dan wel oplossing voor het klimaatprobleem. Uit de verkenning bleek dat het
zinvol is die spreiding te onderzoeken. De eerste vraag die daarbij rijst is: wat zijn mogelijke
drivers achter die spreiding? Het verleden leert dat die spreiding niet vanzelf gaat, integendeel
er is sprake van toenemende concentratie, met name in het westen. Dit vergt derhalve nadere
analyse van de aard en geografische spreiding van economische activiteiten en de mogelijkheden
van overheidssturing.
De vraag naar de drivers voor spreiding kan wellicht het beste ook eens aan het bedrijfsleven
zelf gesteld worden. Dat levert inzichten hoe het bedrijfsleven de risico’s en de respons van de
overheid percipieert, inzicht in hoe het bedrijfsleven omgaat met risico’s en dus aangrijpingspunten
voor eventueel beleid om die spreiding te stimuleren. Ons is één studie bekend over dit
onderwerp (zie www.klimaatvooruimte.nl) maar dit verdient beslist meer aandacht.
Een mogelijke reden waarom dit onderwerp weinig prominent naar voren komt is dat het (Nederlandse)
bedrijfsleven zelf voorzichtig is met expliciete communicatie over de veiligheid
van het vestigingsklimaat. Men wil zich in internationaal perspectief niet uit de markt prijzen
(zo meldt één van de deelnemers uit het bedrijfsleven).
Daarmee komen we op een tweede vraag: wat kan de overheid doen om de industrie en het
bedrijfsleven zich beter aan te laten passen aan klimaatverandering? Er wordt wel volop nagedacht
over een fysiek (dijken, ruimtereservering) adaptatiebeleid, maar nog nauwelijks over
een ondersteunend economisch beleid. Zware industrie laat zich veel lastiger verplaatsen, en is
veel afhankelijker van aanvoer van producten via de zee, dan diensten of ict. Kan de overheid
het ontstaan van niet-plaatsgebonden industrie ondersteunen? Mogelijke instrumenten zijn
gerichte investeringen in kennis en opleidingen, stimuleringsregelingen voor bedrijfsvestiging,
de aanleg van snelle verbindingen tussen de randstad en hoog gelegen delen van Nederland.
Moet Nederland niet toe naar een adaptieve industrie, hoe zit dat er uit en hoe realiseer je dat?
7.2.3 Attitude en risicoperceptie
Attitude, de houding ten opzichte van de zee bleek sterk bepalend voor het type oplossingen
voor realisatie van duurzaamheid en adaptatie. Dit is nog een behoorlijk onontgonnen terrein.
Er zijn een aantal belangrijke vragen: is attitude werkelijk een belangrijk ‘instrument’ om te
benutten, hoe sterk kan attitude worden beïnvloed, hoe doe je dat, in hoeverre moet de overheid
zelf haar gedrag veranderen (meer open, meer communicatie, meer durf?), hoe snel gaat
die attitudeverandering?
Sociaal-psychologisch onderzoek naar de percepties en attitudes (met betrekking tot veiligheid,
natuurlijke dynamiek etc.) moet behoedzaam gedaan worden omdat de beïnvloeding van
deze variabelen gemakkelijk kan optreden. Deze variabelen hangen samen met draagvlak voor
verandering, leefkwaliteit en zingeving en het gevoel van veiligheid.
Andersom kan het onderzoek zich richten op de beïnvloeding van de percepties en attitudes.
Wetenschappelijk onderzoek en politieke sturing (of beïnvloeding) bevinden zich hier in een
sterk spanningsveld. Onderzoek naar risico-ontwikkeling en maatschappelijke kosten en baten
van ingrepen, inclusief de ‘goods and services’ van natuurlijke systemen, kunnen een belangrijke
bijdrage leveren aan de benodigde kennis bij maatschappelijke bewustwording.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
44 / 58
Omgaan met risico’s vormt een essentieel onderdeel van de moderne maatschappij. Op gebied
van de beleving van risico’s door het publiek wordt veel onderzoek gedaan (zie bijv.
www.riskbridge.eu) . Het traditionele onderscheid tussen de perceptie van het risico en het
zogenaamde werkelijke risico verdwijnt. Risico’s worden in een maatschappelijk debat ‘geconstrueerd’
waarbij allerlei zaken een rol spelen: de waarschijnlijkheid van optreden van een
risico zoals vastgelegd in wettelijke normen (10-6 norm); de mogelijke omvang van het risico;
de aanwezigheid van oplossingen; de tastbaarheid/zichtbaarheid van de dreiging; het economisch
voordeel/nadeel verbonden aan het risico; de vrijwilligheid waarmee men aan een risico
wordt blootgesteld; het optreden van rampen elders, het vertrouwen in de overheid cs om het
publiek te beschermen, etc, etc.
De framing van risico’s speelt ook in het waterbeheer een belangrijke rol. Naast de min of
meer objectieve normen voor het overstromingsrisico kwamen in deze studie ook een aantal
andere aspecten naar voren die de risico’s van klimaatverandering: de attitude (angst voor
stijgende zeespiegel), de beoordeling van zandige adaptatie-oplosssingen versus harde keringen,
de attitude van de industrie (wat beweegt een bedrijf om zich te gaan verplaatsen?).
De omgang met het risico op klimaatverandering zal dus een belangrijk aandachtspunt zijn
voor verder onderzoek: hoe is de perceptie van het publiek, waardoor wordt die gevormd en
(hoe) is deze te beïnvloeden? Hoe belangrijk is voorlichting daarbij, welke invloed heeft het
bieden van handelingsperspectief erop?
7.2.4 Duurzaamheid
Duurzaamheid heeft diverse uiteenlopende componenten (niet alleen ecologisch). Voor de kust
zijn al globale duurzaamheidsindicatoren opgesteld, in de context van een Europees initiatief
om integraal kustzonebeheer (ICZM) invulling te geven. Deze studie kan input vormen voor
verdere invulling daarvan. Duurzaamheid is niet alleen natuur en milieu (planet), maar ook
rechtvaardigheid, onzekerheid, bewustzijn, vrijheid, identiteit, vertrouwen, afhankelijkheid,
individualiteit/collectiviteit, mobiliteit, uniciteit, gezondheid (people) en uiteindelijk ook economische
duurzaamheid (profit).
Duurzaamheid dient dus goed te worden gedefinieerd. En scenario’s zoals hier gepresenteerd
moeten getoetst worden op concreet kenbare en beoordeelbare elementen van duurzaamheid
en veiligheid.
He koppelen van klimaatadaptatie aan het opwekken van duurzame energie is al aardig verkend
(wind- en getijde-energie) en het beeld is dat ze goed samengaan. Deze studie illustreerde
dat duurzaamheid en innovatieve adaptatie (zee als vriend) niet altijd samengaan. Met name
het ontwerpen van een flexibele inrichting (per definitie niet duurzaam) vaagt aanvullend onderzoek.
7.2.5 Innoveren = combineren
Innovatie bestaat vaak uit het combineren van ideeën uit het verschillende disciplines en denklijnen.
Een bekend voorbeeld is de zilvergekleurde ministep die een aantal jaren geleden populair
was. We gaven in hoofdstuk 6 een paar voorbeelden. In deze verkennende fase van duurzaamheid
en veiligheid kan dit principe echter nog veel meer worden benut. Dat kan door het
onafhankelijk van elkaar genereren van meer scenario’s van een mogelijke toekomst en het
vervolgens combineren van elementen uit die scenario’s. Als eerste stap zou een simpele vergelijking
gemaakt kunnen worden tussen de scenario’s uit deze studie en de scenario’s toegepast
in de Duurzaamheidsverkenningen van het MNP.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
45 / 58
7.2.6 Flexibele ruimtelijke inrichting
Een flexibele, tijdelijke ruimtelijke inrichting is per definitie de meest ultieme vorm van ruimtelijke
adaptatie, en wellicht de meest rendabele, gegeven de onzekerheden over klimaatverandering.
Dit is vrijwel onontgonnen terrein, omdat bij planning en ontwerp van constructies en
inrichting vrijwel altijd wordt uitgegaan van een vaststaande toekomst en juist altijd geldt dat
het zo lang mogelijk moet blijven functioneren (duurzaamheid, efficiency). Een veranderende
toekomst zet dit uitgangspunt helemaal op zijn kop. We kennen ondertussen wel de drijvende
kassen en huizen. Bij flexibele inrichting moeten die kassen echter kunnen drijven en moeten
huizen snel kunnen worden gedemonteerd en weer opgebouwd.
Bij flexibele inrichting hoort ook het oude idee van de wisselpolders: hoog opgewassen schorren
of kwelders inpolderen en inklinken, diepe kwelgevoelige oude polders weer teruggeven
aan de zee. In Zeeland vormt het “Verdronken Land van Saeftinge” ondanks de naam het
hoogste deel van de provincie achter de duinen. Hier ligt een grote innovatie- en onderzoeksopgave.
7.2.7 Tijd als bondgenoot
Voor veel adaptatie-opties kan een periode van tientallen jaren worden benut. Het voorbeeld
van het zand (paragraaf 6.9.4) is op veel meer adaptatie-opties van toepassing. Heel veel adaptatie
kan tot stand worden gebracht, niet door een object direct te vervangen of te verplaatsen,
maar door daarmee te wachten tot het moment van regulier onderhoud of afgeschreven zijn.
Het omzetten van snelwegen in flood proof vluchtroutes en compartimenteringdijken is een
goed voorbeeld. Het spreiden van industrie kan gerealiseerd worden door de nieuwe fabrieken
op de zandgronden te zetten en de afgeschreven fabrieken in het westen te ontmantelen. Het
lijkt zeker de moeite waard om te verkennen hoe de tijd verder als bondgenoot kan worden
ingezet.
7.2.8 Hoe creëer je doorzettingskracht?
Winst in termen van ruimte en draagvlak is te halen door functies te combineren, maar dat inzicht
ontbreekt in de technische en ruimtelijke mogelijkheden. Doelen voor natuur- en landschap,
woon- en omgevingskwaliteit zijn mogelijk makkelijker te realiseren via het veiligheids/klimaatadaptatiebeleid.
De praktijk leert echter dat sectorale benadering en
versnipperende krachten doorgaans domineren. De vraag is dus: hoe zorg je voor een proces
waar functies worden gecombineerd en daardoor zaken als klimaatadaptatie en ruimtelijke
kwaliteit sneller kunnen worden gerealiseerd? Er zijn goede ervaringen, er zijn technieken die
hun waarde in de planvorming en gebiedsontwikkeling bewezen hebben (zie ondermeer
www.habiforum.nl, titel: ‘Van polderen naar verbinden’). Hoe zorg je dat de kennis en technieken
bij gebiedsontwikkeling worden ingezet en welke verbeteringen zijn nog mogelijk?
7.3 Link met overige trajecten
7.3.1 Duurzaamheidsverkenningen
Er lopen een aantal trajecten rond de toekomstige inrichting van ons land (ruimtelijk, economisch,
maatschappelijk) die deze ‘Duurzaam Leven aan Zee’ studie in perspectief plaatsen en
waar de studie een bijdrage aan kan leveren. Voor duurzaamheid noemden we al de Verkenning
van duurzaamheid van het Natuur- en Milieuplanbureau. Een belangrijke uitkomst daarvan
is dat 70% van de Nederlanders aangeeft voor een duurzame samenleving te zijn, met sociale
cohesie, en zich afzet tegen het scenario Mondiale Markt met wereldwijde economische
competitie – als het ware het economisch-maatschappelijk model van de VS en Hongkong
wereldwijd geïntroduceerd. Tegelijkertijd wordt vastgesteld dat sprake is van een sociaal dilemma:
burgers willen zich alleen maar zelf inzetten voor die duurzame samenleving als de

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
46 / 58
buurman het ook doet, en als de overheid het organiseert. Gedragsverandering komt als belangrijk
aandachtspunt uit die studie.
De studie “Duurzaam Leven Aan Zee” voegt het volgende toe aan de duurzaamheidsverkenning
het legt een verbinding tussen duurzaamheid (milieu, ecologie, ruimtelijk) en klimaatverandering
en geeft inzicht in mogelijke taken en verantwoordelijkheden voor burgers en overheid.
Verder zijn de gevolgen van het gedrag van burgers en overheid onderwerp van de studie
omdat het gedrag (houding tegen over de zee) één van de criteria vormde voor het maken van
scenario’s.
7.3.2 Welvaart en Leefomgeving
Een andere relevante studie is Welvaart en Leefomgeving www.welvaartenleefomgeving.nl)
van de drie planbureaus (CPB, MNP, RPB) die zich richtte op mogelijke veranderingen in de
fysieke leefomgeving tot 2040, en hoe daar mee om te gaan. Belangrijke uitkomsten daarvan
zijn dat de ruimtedruk na 2020 afvlakt of lijkt af te nemen door de geringere bevolkingsgroei.
De studie waarschuwt daarom voor overinvesteringen. Wel zal de bezetting van het landelijk
gebied blijven toenemen door verstedelijking en recreatie en agrarische nevenactiviteiten. De
competitie om de ruimte en de kans op regretmaatregelen blijft dus in bepaalde gebieden zeker
aanwezig. Immers, de studie concludeert ook dat klimaatverandering en daarmee de noodzaak
meer ruimte te maken voor water, toeneemt.
De studie ‘Duurzame Kust” geeft voorbeelden van hoe water als ordenend principe vorm zou
kunnen krijgen.
7.3.3 Verkenning Waterveiligheid 21e Eeuw (WV21)
De thema’s kustveiligheid en klimaatadaptatie noemen we hier samen omdat ze veel overlap
vertonen: in het veiligheidsbeleid is integraal kustzonebeheer, dus het ruimtelijk afstemmen en
koppelen van functies, uitgangspunt en in de klimaatadaptatiediscussie staan water en ruimte
centraal. Onder de noemer WV21 (waterverkenningen 21 e eeuw) wordt momenteel onderzocht
of ons veiligheidsbeleid aanpassing behoeft. Er wordt gekeken naar de totale faalkans van een
dijk in plaats van alleen overstromingskans, naar risico’s (=kans maal gevolg) in plaats van
kansen en naar omgaan met de gevolgen van overstroming (compartimentering, evacuatie etc).
Diverse nieuwe en innovatieve adaptatie-opties zijn op rij gezet. In de “Duurzame Kust” studie
worden in feite een aantal mogelijke uitwerkingen gegeven van een aantal in WV21 globaal
benoemde adaptatie-opties en worden kennisvragen gegenereerd om de nadelen van bepaalde
opties te verkleinen of bepaalde voordelen van een optie ook daadwerkelijk te kunnen realiseren.
7.3.4 Beleidslijn Kust
In 2008 wil V&W een nieuwe Beleidslijn Kust uitbrengen. Wensen ten aanzien van ruimtegebruik
(met name voor kustplaatsen, natuur en recreatie) in relatie tot eisen m.b.t. klimaatadaptatie
zullen belangrijke elementen zijn in die nota. Vooruitlopend daarop formuleert Directie
Water in 2007 haar kustvisie in samenwerking met de provincies. De resultaten van deze studie
kunnen input voor deze visie vormen.
7.3.5 Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat (ARK)
De meeste raakvlakken bestaan met het ARK-programma. Doel van ARK is het klimaatbestendig
maken van de ruimtelijke inrichting. Aanleiding voor ARK waren zorgen in de Eerste
Kamer over het toekomstige investeringsklimaat. Bij de behandeling van de Nota Ruimte in de
Eerste Kamer in 2005 vroeg de Kamer (motie Lemstra) daarom aan het kabinet om haar visie
te geven op de toekomstige inrichting van ons land in het licht van klimaatverandering. ARK
kent drie sporen: inventarisatie, communicatie en bewustwording en strategie en maatregelen.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
47 / 58
Het inventarisatiespoor (werknaam “Routeplanner”) richtte zich op het in kaart brengen van de
gevolgen van klimaatverandering voor alle sectoren van de Nederlandse samenleving (water,
economie, energie, landbouw, wonen etc) en het aangeven van de huidige klimaatbestendigheid
(Kwadijk et al 2006) , mogelijke adaptatie-opties (van Ierland et al 2007) en kennisleemtes
over gevolgen en adaptatie (Veraert et al 2006). De focus bij ‘water” lag bij veiligheid.
Mogelijke koppelingen tussen adaptatiemaatregelen voor veiligheid en bijvoorbeeld natuur en
recreatie worden maar heel summier uitgewerkt. Hetzelfde geldt voor de adaptatie-optie
“spreiding van economische waarden”. Gamma-aspecten, zoals bestuurlijke organisatie en
attitude tegenover water blijven relatief onderbelicht. Ten aanzien van deze aspecten is deze
duurzaamheidsstudie via haar scenarioverhalen en kennisvragen een goede aanvulling op de
Routeplannerstudies.
Op het internationale vlak is het van belang te melden dat momenteel beleidsvoorbereidend
onderzoek plaatsvindt over de opstelling van Nederland in het internationale klimaatbeleid na
2012 (dan loopt ‘Kyoto” af). Verder heeft de EU klimaatverandering tot beleidsprioriteit benoemd
en zal onder Duits voorzitterschap in 2007 beleid worden geformuleerd.
7.3.6 Veerkrachtige kust als adaptatie-optie
Diverse beleidsvoorbereidende trajecten en projecten met betrekking tot klimaatadaptatie komen
tot een vergelijkbare conclusie wat betreft gewenste maatregelen, als adaptatie inderdaad
noodzakelijk blijkt.
1 In een inventarisatie van adaptatie-opties in kader van ARK (van Ierland et al 2007)
werden opties geprioriteerd op basis van urgentie, multifunctionaliteit en no regret
karakter. Maatregelen die zijn te kenschetsen als zacht waar het kan (bijv. natuurlijke
processen, duinvorming zoals in waddengebied), hard waar het moet (bij smalle duinen en
druk bezet achterland) scoorden hoog.
2 Verkeer & Waterstaat heeft integraal kustzonebeheer, met het gelijktijdige bedienen van
meerdere functies, zand en water zoveel mogelijk als ordenende principes, als
uitgangspunt voor haar kustbeleid. Bij Zwakke Schakels heeft dat zijn vertaling gevonden
in veel zachte (zand), zeewaarts gerichte uitbreiding van de waterkering.
3 Een studie in opdracht van Rijkswaterstaat in het kader van WINN, gebaseerd op
literatuur- en mediaonderzoek, en raadpleging van opinieleiders, concludeerde dat
Nederland moet investeren in innovatieve oplossingen voor meervoudig ruimtegebruik, als
antwoord op externe ontwikkelingen zoals klimaatverandering.
4 De natuurverenigingen hebben recent een voorstel gedaan voor het inzetten van natuurgebieden
als klimaatbuffers (http://www.hier.nu/site/art/uploads/files/klimaatbuffers.pdf).
In het kader van het uitwerken van een haalbare klimaatadaptatiestrategie is het uiteraard belangrijk
na te gaan in hoeverre deze wensen zijn te realiseren. Het BSIK-programma Leven
met Water programma en RWS willen daarom een aantal opties die concreet invulling geven
aan deze wensen uitwerken en toetsen op haalbaarheid.
Deze duurzaamheidstudie levert via de scenario’s en kennisvragen aanzetten op voor hoe die
opties er uit zouden kunnen zien, en tot wat voor kennisvragen die leiden.
7.4 Eén onderzoeksstrategie?
De toekomstige werkelijkheid in Nederland kan een combinatie zijn van de beschreven scenario's.
De algemene onderzoeksstrategie bestaat daarom uit twee niveaus. Het eerste niveau is
het geheel aan vragen naar de uitwerking van de diverse in de scenario's beschreven ontwikkelingsrichtingen.
Het betreft de duurzaamheids- en veiligheidsaspecten, uitgedrukt in kentallen
(van risico's en kosten en baten) en kenschetsen (van ruimtelijke beelden en processen). Het

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
48 / 58
tweede ('hogere') niveau maakt van deze resultaten gebruik en betreft het onderzoek naar de
maatschappelijke gewenstheid, stuurbaarheid en haalbaarheid van de ontwikkelingsrichtingen.
De duurzaamheids- en veiligheidsaspecten dragen op dit niveau het karakter van toetsingscriteria.
De wisselwerking tussen het technische en het bestuurlijke niveau is sterk en verloopt
via de financiering van onderzoek en innovatie, via politieke en wetenschappelijke toetsingscriteria,
via beleidsaanpassingen etcetera.
De onderzoeksstrategie is uiteraard cyclisch van aard, waarbij geleidelijk het explorerende
karakter vermindert. In eerste instantie is het nog van belang om de diverse scenario's verder te
verkennen en via back-casting vanuit het 'eindbeeld' zicht te krijgen op de benodigde ontwikkelingsprocessen,
maar dan moet het onderzoek snel concreter worden. Een geschikte mogelijkheid
daartoe zou zijn om de scenario's op deelgebieden in Nederland toe te passen. Dat wil
zeggen dat de scenario's 'doorgerekend' worden en er per deelgebied en per scenario een set
aan kentallen en kenschetsen komt te liggen. Dat maakt toetsing mogelijk aan criteria van
duurzaamheid en veiligheid, het tweede niveau, waardoor de diversiteit aan ontwikkelingsrichtingen
verkleind wordt en het vervolgonderzoek geformuleerd kan worden.
Gaandeweg vermindert het abstracte 'papieren' karakter van het onderzoek ten gunste van concrete
uitwerkingen die vervolgens een 'laboratorium-karakter' kunnen krijgen. Experimenten in
de vorm van pilots zullen onmiddellijk fysieke en mentale gevolgen krijgen. Op dat moment
zijn reeds ontwikkelingen ingezet met een duidelijke richting wat betreft het ruimtelijkeconomische
aspect en het aspect van de perceptie en attitude. De empirische cyclus wordt
vervolgens herhaald. Het geheel moet steeds omkleed zijn met alle benodigde communicatieve,
juridische en financiële duidelijkheid die eerder als voorwaarde gesteld is. De overheid
speelt hierbij de hoofdrol en bewaakt de verhouding tussen collectieve en individuele verantwoordelijkheden,
zowel voor bedrijven en belangengroepen als individuele burgers.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
8 Bijlagen
A Toelichting bij werkwijze
49 / 58
In paragraaf A.1 wordt een toelichting bij de vijf stappen van de scenarioplanning methodiek.
Gevolgd door een beschrijving van de Quasta methodiek welke door de Universiteit Utrecht
wordt ontwikkeld.
A.1 De scenarioplanning methodiek
Stap1: Formuleren van de kernvraag
Het centrale startpunt van iedere scenario exercitie is het formuleren van de kernvraag. Dat is
de vraag die aan het eind van de exercitie in ieder scenario beantwoord wordt en de reden
waarom er überhaupt scenario’s worden gemaakt.
In dit project is de volgende kernvraag geformuleerd: “Hoe ziet de Nederlandse kust er uit in
2080, gelet op duurzaamheid, veiligheid en ruimtelijke dynamiek?”
Stap 2: Inventariseren, clusteren en prioriteren van zekerheden en onzekerheden
De basis voor het opstellen van scenario’s wordt gevormd door zekerheden en onzekerheden
behorend bij het onderwerp van de kernvraag zoals betrokken partijen (stakeholders) deze
zien. De inventarisatie van zeker- en onzekerheden levert doorgaans een lange lijst van zeer
uiteenlopende issues op. Het is daarom raadzaam om deze onzekerheden na de inventarisatie
te clusteren. Vervolgens wordt bekeken welke clusters en onderliggende ontwikkelingen, ten
opzichte van de andere clusters, het meest onzeker zijn en de grootste gepercipieerde impact
hebben.
In dit project is gekozen voor het houden van een workshop om de zekerheden en onzekerheden
te identificeren. Voor de workshop zijn ca. 25 stakeholders uitgenodigd. Tijdens de workshop
is gebruik gemaakt van een Electronic Boardroom, onder begeleiding van bureau Blenks.
De meerwaarde van een workshop is dat de deelnemende stakeholders hun kennis en ideeën
over zekerheden en onzekerheden met elkaar delen, waardoor niet alleen van elkaar geleerd
wordt, maar ook waardevolle bouwstenen ontstaan voor de op te stellen scenario’s. Ook levert
een workshop aanwijzingen op met betrekking tot de belangrijkste kennisvragen. Het resultaat
van de workshop is een aantal clusters die door de deelnemers als meest belangrijke en meest
onzeker worden aangeduid.
Stap 3. Samenstellen van een assenstelsel of ‘scenariomatrix
De 3 e stap van de scenarioplanning methodiek bestaat uit het samenstellen van een assenstelsel
of scenariomatrix. De clusters van onzekerheden die als zeer onzeker en zeer belangrijk worden
ervaren vormen hiervoor de basis. Uit de benoemde clusters (stap 2) wordt een selectie
van 2 twee gemaakt die als een assenkruis tegenover elkaar worden gezet. Door van deze twee
geprioriteerde clusters extreme uitkomsten te formuleren, wordt een geraamte gevormd voor
drie of vier contrasterende beelden (zie figuur A.1).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
Mogelijke uitkomst
onzekerheid B
Scenario I
Scenario IV
Mogelijke uitkomst
onzekerheid A
Scenario II
Scenario III
Tegengestelde
uitkomst onzekerheid A
Tegengestelde uitkomst
Onzekerheid B
Figuur A.1: Voorbeeld van een assenstelsel of scenario matrix.
50 / 58
In dit project is op basis van de resultaten uit de eerste workshop een assenkruis gekozen. Tijdens
een tweede workshop (zie stap 4) is dit assenkruis aan de deelnemers voorgelegd en besproken.
Dit zorgde voor een aantal nieuwe discussies en inzichten en heeft uiteindelijk geleid
tot een aanscherping van het assenkruis (zie hoofdstuk 3).
Stap 4. Schrijven van scenario verhalen
Na het opstellen van een scenariomatrix kunnen de scenarioverhalen geschreven worden. De
verhalen komen tot stand door voor de diverse onzekerheden te identificeren wat belangrijke
drijvende krachten zijn en welke verbanden er bestaan tussen de diverse ontwikkelingen. In
het ideale geval gebeurt dit in nauwe samenwerking met een grote groep van betrokkenen (inclusief
burgers), bijvoorbeeld door hen in de vorm van een aantal workshops te raadplegen
over de afhankelijkheid tussen en logische uitwerking van de onzekerheden in de diverse scenario’s.
Uiteindelijk moeten de vier verschillende scenario’s onderling consistent zijn en geen
onlogische of tegenstrijdige elementen bevatten. Van belang in dit proces is dat uiteindelijk
ook een naam wordt gekozen voor de diverse beelden 1 . Dit vergemakkelijkt de communicatie
rondom de diverse scenario’s en geeft lezers reeds een eerste gevoel over een bepaald beeld.
In dit project is tijdens een tweede workshop een eerste aanzet gegeven voor de scenarioverhalen.
Aan deze workshop hebben een aantal deelnemers meegedaan die ook aanwezig waren bij
de eerste workshop (zie stap 2). Daarnaast waren bij deze workshop een aantal nieuwe stakeholders
aanwezig. Alle deelnemers zijn verdeeld over vier groepen en aan de slag gegaan met
één van de vier scenario’s die op basis van het gekozen assenkruis ontstonden. Via een brainstormsessie
en vrije associatie zijn de contouren van de scenarioverhalen ontstaan. Om de verhalen
om te zetten in beelden is voor deze workshop gebruik gemaakt van een cartoonist die
alle discussies en verhaallijnen zeer scherp op papier wist te zetten. De cartoons dienden tevens
als inspiratiebron voor het verder uitwerken van de verhaallijnen. De verhaallijnen zijn
aan het eind van de workshop met alle deelnemers besproken en op basis van discussies die dit
opriep weer aangescherpt (zie hoofdstuk 3). Na afloop van de workshop zijn de verhalen door
1 Dit kan uitgebreid worden met associaties bijvoorbeeld in de vorm van kleuren, sporten, dieren, landschappen etc.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
51 / 58
het consortium verder uitgewerkt en geïllustreerd met het beeldmateriaal. Ook de deelnemers
aan de workshop zijn achteraf nog in de gelegenheid geweest om achteraf mee te schrijven.
De vier scenarioverhalen zijn niet gecontroleerd op hun onderlinge consistentie. Wel zijn bij
het opzetten en bespreken van de contouren van de scenarioverhalen allerlei kennisvragen geïdentificeerd,
die – in een vervolgfase – kunnen bijdragen aan het verder uitwerken en onderling
consistent maken van de scenario’s.
Stap 5. Beantwoorden van de kernvraag(in de vervolgfase)
De vijfde en laatste stap van het scenario houdt in dat per scenario een antwoord geformuleerd
op de kernvraag. Vervolgens wordt één algemeen antwoord geformuleerd, op basis van de
elementen in alle afzonderlijke antwoorden. Uiteindelijk bestaat het antwoord op de kernvraag
uit twee delen:
- robuuste aspecten die in de antwoorden vanuit alle scenario’s terugkomen. Deze aspecten
vormen de bouwstenen voor een robuuste strategie, d.w.z: onafhankelijk van de kant die
ontwikkelingen opgaan, zijn deze acties relevant;
- aspecten die alleen terugkomen in een of twee scenario’s. Deze aspecten vormen een soort
waarschuwingssysteem: als ontwikkelingen zo en zo uitkristalliseren, dan zou je er dit en
dat gedaan moeten worden.
Daarnaast wordt bij het beantwoorden van de kernvraag gezocht naar flexibele opties (vergelijkbaar
met technologische platformen); opties die op relatief makkelijke wijze aangepast
kunnen worden, indien zich een andere situatie voordoet.
In dit project is deze laatste stap niet aan de orde gekomen. Wel heeft het project een groot
aantal kennisvragen opgeleverd die in een vervolgfase kunnen bijdragen aan het vinden van
een antwoord op de kernvraag.
Vertaling naar korte termijn acties
Na het beantwoorden van de kernvraag, wordt de vraag gesteld wat dit betekent op de korte
termijn. Door middel van terugredeneren (‘backcasten’) wordt bekeken welke acties nu zouden
kunnen of moeten worden ondernomen en welke partijen dat zouden moeten / kunnen
doen. Acties zijn daarbij ook op te vatten als het in gang zetten van de beantwoording van kennisvragen.
Voorbeelden van kennisvragen zijn reeds eerder gegeven. Het verschil is nu echter
dat na het uitvoeren van het scenario planningproces de vragen helderder kunnen worden gearticuleerd,
bijgesteld, aangevuld en dat de onderlinge samenhang duidelijker wordt. Dit biedt
dus de mogelijkheid om hier meer gestructureerd mee om te kunnen gaan in een vervolgfase.
A.2 De Quasta methodiek
A.2.1 Inleiding
Een eerste doel van het Duurzaam Leven aan Zee project is het exploreren van de toekomst
van de Nederlandse kust. Door middel van de scenarioplanning methodiek zijn een viertal scenario’s
uitgewerkt. Deze geven elk een beeld van de richting waarin de Nederlandse kust zich
in de toekomst zou kunnen ontwikkelen. Het tweede doel van het project is om te identificeren
met welke kennisvragen men geconfronteerd zou worden indien men deze scenario’s zou willen
realiseren. Het consortium heeft ervoor gekozen om in de derde workshop nader in te
zoomen op het meest extreme scenario. Het scenario “dynamisch waterland” kan worden gezien
als het meest extreem, omdat dit scenario het verst af staat van de huidige praktijk. Om de

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
52 / 58
kennisvragen die dit scenario oproept te destilleren is gebruik gemaakt van de aan de Universiteit
Utrecht ontwikkelde Quasta methodiek.
A.2.2 Hoe werkt Quasta?
De Quasta methodiek omvat een computertool waarmee complexe vraagstukken kunnen worden
gestructureerd en oplossingsrichtingen worden verkend. Daarbij worden problemen op
basis van oorzaak-gevolg relaties schematisch in kaart gebracht. Dit levert een conceptueel
model op, waarbij de relaties kwalitatief van aard zijn. Dat laatste wil zeggen dat alleen de
richting (in termen van versterkend of verzwakkend) wordt vastgelegd, maar niet de sterkte.
De verschillende argumenten van verschillende partijen worden met Quasta geïntegreerd in
een schema, bestaande uit tekstbollen en pijlen. Doordat de methodiek kan toegepast worden
bij zowel economische, sociale als ecologische vraagstukken leent deze techniek zich bij uitstek
voor integrale beleidsontwikkeling. Voor duurzaamheid is het van belang dat er met een
open vizier naar de toekomst kan worden gekeken. Quasta biedt een manier om structuur te
geven aan zulke toekomstverkenningen. Om de werkwijze van het instrument te illustreren is
in onderstaandefiguur A.2 een voorbeeld weergegeven. De causale relaties in dit schema zijn
genoemd door deelnemers gedurende de workshops.
Figuur A.2: Een Quasta schema met een aantal in de workshops genoemde argumenten.
Met Quasta kunnen aanwijzingen worden gegeven voor concepten. In bovenstaande figuur
A.2 bijvoorbeeld zijn twee aanwijzingen opgegeven: een betere woonkwaliteit in het
kustgebied en een toegenomen behoefte aan alternatieve energievormen. De computer laat
zien hoe deze veranderingen logisch samenhangen met de andere concepten uit het schema.
Hierdoor is het mogelijk om voor complexe schema’s toch snel te zien hoe factoren met elkaar
samenhangen. Zo kan men bijvoorbeeld de effecten van bepaalde maatregelen in kaart brengen,
maar ook kan men vanuit doelen bekijken welke oplossingsrichtingen er mogelijk zijn.
De grafische representatie is daarbij als volgt. Een toename, dus meer van iets, een hoger bijbehorend
getal of het feit dat er wél sprake is van iets, wordt weergegeven met een donkergrijze
tekstbol met witte letters. Een afname, dus minder van iets, een lager bijbehorend getal of
het feit dat er géén sprake is van iets, wordt weergegeven met een lichtgrijze tekstbol met
zwarte letters. Een zogeheten ambigue invloed, waarbij het onduidelijk is of het concept zal
toenemen of afnemen, wordt weergegeven met een witte tekstbol met cursieve, grijze letters.
Tenslotte, als er voor een concept een aanwijzing is opgegeven, wordt dit weergegeven met
een dikkere rand rondom de tekstbol.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
53 / 58
In de figuur geeft Quasta dus een beeld van een scenario waarbij de woonkwaliteit in het
kustgebied verbetert en de behoefte aan alternatieve energievormen is toegenomen. Op basis
van de gegeven argumenten kan met Quasta worden geconcludeerd dat deze ontwikkelingen
positief samenhangen met de veiligheid en continuiteit van het kustgebied. De invloed op de
natuurkwaliteit en de recreatieve kwaliteit van de kust is echter ambigu. Dit betekent dat er
zowel argumenten zijn waardoor deze zouden toenemen, als argumenten op basis waarvan
men een afname mag verwachten. Ambiguïteit impliceert een behoefte aan kwantitatieve
gegevens. Daarmee brengt Quasta de kennisbehoefte in kaart.
A.2.3 Quasta binnen dit project
Op de eerste workshop is Quasta niet gebruikt maar is er, ondersteund door een beleidslaboratorium,
exploratief de toekomst verkend op basis van zekere en onzekere drijvende krachten
(zie hoofdstuk 2). Daarbij zijn er impliciet danwel expliciet allerlei causale relaties genoemd
door de deelnemers. Deze relaties zijn na afloop van de eerste workshop geschematiseerd en
voor vier combinaties (zee als vriend of vijand, economische groei hoog of laag) is een verkenning
gemaakt met Quasta door deze zaken te laten doorberedeneren met de computer. Een
uitdraai van ieder van de vier scenario’s is op de tweede workshop meegegeven, ter inspiratie
voor het nader uitwerken van deze scenario’s (deze schema’s treft u verderop aan in de bijlage).
Op de derde workshop is Quasta ingezet om voor de reeds geïdentificeerde scenario’s de daaraan
gekoppelde kennisbehoefte in kaart te brengen (stap 5). Zoals eerder aangegeven is op de
derde workshop het scenario “dynamisch waterland” (zee als vriend, spreiding van economische
waarden) verder uitgediept met Quasta. Daarbij is in eerste instantie gediscussieerd over
ieder van de zes clusters (Ruimtegebruik, veiligheid, economie, energie, technologie/ innovatie
en institutioneel, zie de bijlage) . Vervolgens is besproken hoe de ontwikkelingen binnen clusters
samenhangen met de andere clusters. Zodoende werden de schema’s van de zes clusters
samengevoegd tot een integraal schema (zie de bijlage). Gedurende deze door Quasta ondersteunde
discussies kwamen verschillende kennisvragen naar voren.
A.2.4 Quasta in de toekomst
Quasta zou in de eerste plaats moeten worden gezien als een nog in ontwikkeling zijnde methodiek.
Er is een provisorische implementatie van een Quasta computertool beschikbaar,
maar deze is (nog) niet erg gebruikersvriendelijk. Technische informatie over de methodiek is
te vinden in papers van Van Kouwen et al. (2007c; 2007d). Naast deze technische stukken zijn
er inmiddels ook papers van Van Kouwen et al. (2007a; 2007b) waarin het interactieve gebruik
van Quasta in de praktijk wordt getoetst. In potentie zou de methodiek in de toekomst
vaker ingezet kunnen worden in soortgelijke projecten. Daarbij moet worden opgemerkt dat de
toepassing van Quasta in dit project heeft geleerd dat de methodiek in de eerste plaats geschikt
is voor het structureren van de problemen; het genereren van kennisvragen zou meer moeten
worden gezien als een mooie bijkomstigheid. Ook heeft de toepassing laten zien dat dit structureren
veel tijd kost. Een vraagstuk als “de Nederlandse kust in 2080” met betrekking tot zes
thema’s blijkt te complex te zijn om in enkele uurtjes goed te structureren. Het gevolg daarvan
is geweest dat het einddoel van workshop drie, namelijk het genereren van kennisvragen,
hooguit zijdelings maar niet expliciet aan bod is gekomen. De papers van Van Kouwen et al.
(2007a; 2007b) laten zien dat beter afgebakende onderwerpen wél in korte tijd gestructureerd
kunnen worden. Tevens blijkt het essentieel te zijn dat de voorzitter de taak op zich neemt om
de vertaalslag te maken naar concepten en relaties. Bij workshop drie werd er een tamelijk
vrije discussie gevoerd waarbij de facilitator trachtte om alles wat gezegd werd te schematiseren.
Andere workshops, waarbij de voorzitter de discussie leidde aan de hand van het schema,
zijn veel positiever geëvalueerd door de deelnemers.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
54 / 58
Het nieuwe karakter van de methodiek brengt dus interessante aangrijpingspunten met zich
mee, maar zeker ook aandachtspunten welke verbetert kunnen worden door de methodiek in
de praktijk toe te passen en daarvan te leren. Binnenkort zal de methodiek voor het eerst worden
toegepast in een onderwijsomgeving. Voor de toekomst biedt Quasta volop mogelijkheden
voor verdere ontwikkeling 2 .
Referenties:
Van Kouwen, F.A., Dieperink, C., Schot, P.P. and Wassen, M.J., 2007a. Computer-supported
cognitive mapping for participatory problem structuring. Environment and Planning A
[to be submitted soon].
Van Kouwen, F.A., Dieperink, C., Schot, P.P. and Wassen, M.J., 2007b. Interactive probem
structuring with ICZM stakeholders. In: Proceedings of the ENCORA 1st Thematic
Network Conference, Venice, Italy.
van Kouwen, F.A., Renooij, S. and Schot, P.P., 2007c. Inference in Qualitative Probabilistic
Networks revisited. Mathematics and Computers in Simulation [submitted].
van Kouwen, F.A., Schot, P.P. and Wassen, M.J., 2007d. A framework for linking advanced
simulation models with interactive cognitive maps. Environmental Modelling & Software
[submitted].
QUASTA schema
2 Voor nadere informatie kunt u contact opnemen met Frank van Kouwen, per email bereikbaar op
frankvankouwen@yahoo.com of telefonisch op 06-17070628.

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
B Feedback stakeholders op scenario’s
De scenario’s zoals beschreven in hoofdstuk 3 zijn tijdens de derde workshop voorgelegd aan
de stakeholders. Dit heeft interessante suggesties voor het vervolg onderzoek opgeleverd.
55 / 58
Discussie bij de ‘Kapitale Kust’
- Hoe komt zoveel aandacht tot stand voor duurzame energie in een scenario waarin economie
heel belangrijk is? Wat is de driver om aan duurzame energie te werken?
o Het zou kunnen dat (de ontwikkeling van) nieuwe technologieën ook vragen om
nieuwe energiebronnen of hiervoor juist kansen creëren;
o Een andere mogelijkheid is dat er binnen het beleid ruimte is gemaakt om met
duurzame energie aan de slag te gaan.
- Er is vooral gekozen voor grote, harde industrieën; blijft er ook nog ruimte over voor ‘wonen’?
- Er is sprake van kwantitatieve ontwikkeling van de economie, maar daarnaast zal ook de
structuur veranderen;
- Hoe zal het economische beleid zich in dit scenario ontwikkeling?
- De beschrijving van het scenario staat lijnrecht tegenover de huidige kennisontwikkeling.
- De mens ontbreekt in het scenario
- Welke beelden zijn er bij dit scenario over ‘ruimte geven aan de zee’?
o Het concept ruimte voor de rivier gaat niet op voor de zee
o De beweging naar zee lijkt makkelijker dan het binnenlaten van de zee (landinwaarts)
o Uitbreiding naar zee is in dit concept niet per sé uit noodzaak, maar om iets moois
neer te zetten.
- Wat gebeurt er met het dalende / inklinkende land? Zou je er in 2080 ook voor kunnen
kiezen om laag gelegen gronden blank te zetten?
Discussie & opmerkingen bij ‘de bunker’.
- Waar gaan we in dit scenario wonen?
- Wat is er in dit scenario nodig om draagvlak te krijgen voor beschermingsmaatregelen?
Wat is de drive achter de maatregelen? Een ramp in Nederland? Een ramp elders?
- In hoeverre heb je een cultuuromslag nodig?
- De betrokkenen zetten vraagtekens bij de grootschaligheid van de voorgestelde maatregelen
- Welke andere risico’s leven er onder de bevolking in 2080? Zijn er ook nog andere risico’s
/ zorgen denkbaar los van de problematiek rondom klimaatverandering?
- Waarom zijn evacuatieplannen hier nodiger dan in andere scenario’s? Risico wordt groter
door steeds grotere concentratie!
- Wat beweegt mensen tot de investering. Is dat alleen een overstroming/ramp in Nederland?
Zijn zware maatschappelijke offers alleen mogelijk bij een ramp in Nederland zelf
of ook in het buitenland?
- De bunker is eigenlijk geen keuze (het is business as usual). De kapitale kust heeft meer
visie. De Bunker heeft niet echt grootschalige investeringen.
- Door welke internationale ontwikkelingen gaan mensen zich kwetsbaar voelen?
- Bij kapitale kust is er veel meer ruimte voor individu. De bunker is een collectieve ark.
- De overheid heeft een heel belangrijke rol bij zowel preventie als bij evacuatie in dit scenario!
- De Nederlandse overheid is qua klimaatverandering misschien wel erg betuttelend. Er
worden allerlei studies gedaan over wat klimaatverandering betekent voor sectoren. Ter-

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
56 / 58
wijl die sectoren een beetje achterover leunen en het wel best vinden. In Finland is het
eerder andersom. Daar vraagt de overheid aan sectoren: klimaatverandering wat betekent
dat voor u?
Discussie & opmerkingen bij ‘Nederstad’
- Wat zijn de drivers achter nieuwe economische activiteiten in het Oosten van Nederland.
Wat zijn de pull factoren van het Oosten?
- Je ziet nu al factoren dat buiten de randstad sterkere steden ontstaan (Brabantse stedenring).
- In hoeverre speelt regionalisering een belangrijke rol. Kijk daarbij bijvoorbeeld naar samenwerkingsverbanden
met Duitsland (rond Venlo).
- Bij kapitale kust: Huis van Thorbecke gesloopt, bij de bunker stevig verbouwd, bij nederstad
nog de oude institutionele structuur. Hier liggen niet zoveel vragen op institutioneel
gebied.
- Waar sta je nu precies in het assenkruis van economische concentratie en zee vriend of
vijand, zou een kennisvraag moeten zijn.
Discussie & opmerkingen bij ‘dynamisch waterland’
- Hier is industriële ecologie. Belangrijke rol voor toeristische economie.
- Hoe zien de vier scenario’s het toerisme? Er is nog geen expliciete aandacht voor toerisme!
- In het weekeinde heel erg druk!
- Hier zegt de centrale overheid wij doen niets meer! Overheid bouwt sterfhuisconstructie.
Geen nieuwe bouwvergunningen. Wat is de drijvende kracht dat de overheid terugtreedt?
- Waar komt de grotere rivieren dynamiek vandaan? Wat is de invloed van landgebruik in
het buitenland op de rivierendynamiek.
- Wat zou dit scenario betekenen voor de industrie? Bepaalde industrieën blijven
- Wat is de invloed van vestigingsklimaat op de aard en structuur van aanwezige bedrijven?
- Wie wonen er? Wie is de consumptieve bevolking?
- Wat is de invloed van grotere reistijden? Mogelijk zelfs isolatie? Mogelijk negatief effect
op opleidingsniveau en economie, positief effect op welzijn (rust).
Grotere reistijden leiden mogelijk tot andere vormen van transport (watertransport).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
C Evaluatie van de methodiek
57 / 58
In dit hoofdstuk wordt de methodiek geëvalueerd voor zover de gekozen methodiek gevolgen
had voor de inhoudelijke resultaten (scenario’s + kennisvragen).
Scenarioplanningsmethodiek
Zoals eerder is toegelicht is de inbreng van kennis en ervaring door de deelnemers aan het
project een belangrijk element bij de toepassing van de scenarioplanningsmethodiek. Vanuit
een open vraagstelling worden de deelnemers in de gelegenheid gesteld om ongestuurd en vrij
van vooronderstellingen na te denken over de ontwikkeling van de Nederlandse kust tot 2080.
Dit is ook het geval geweest in deze studie. Vanuit de eigen praktijk, los van belangen, hebben
de deelnemers input geleverd voor mogelijke kansen en bedreigingen, die van invloed kunnen
zijn op een duurzame ontwikkeling en het aanzien van de Nederlandse kust tot 2080. Een
ander element van de scenarioplanningsmethodiek is dat de deelnemers uitspraken doen over
de zeker- of onzekerheid van het optreden van bepaalde factoren die van invloed zijn op de
kustontwikkeling. Voor de in deze studie ontwikkelde kustscenario’s betekent dit dat deze
hoofdzakelijk gebaseerd zijn op de kennis en ervaring en het ‘fingerspitzengefül’ van de
deelnemers.
Deze constatering past bij het doel dat aan deze studie ten grondslag ligt, namelijk het ontwikkelen
van inspirerende toekomstbeelden en het genereren van kennisvragen die in een vervolgfase
te gebruiken zijn bij het ontwikkelen van adaptatie- en beleidsstrategieën. Het is een bewuste
en goed afgewogen keuze in de methodiek geweest om de scenario’s op deze wijze te
ontwikkelen, waarmee de scenario’s een waardevolle inspiratiebron zijn geworden voor het
ontwikkelen van een visie over de Nederlandse kust, het maken van (strategische) keuzes en
het uitstippelen van strategieën.
Scenario’s als stimulerend denkraam
Het resultaat van deze studie zijn vier explorerende en inspirerende scenario’s die allen een
mogelijke richting beschrijven van de ontwikkeling van de Nederlandse kust tot 2080.
Daarmee willen we benadrukken dat de scenario’s geen toekomstvoorspellingen zijn en ook
niet op die manier gebruikt of geïnterpreteerd dienen te worden. De kracht van de scenario’s
zit in het anders denken en het op zoek gaan naar grenzen. Door elementen uit de
verschillende scenario’s te recombineren, kunnen kansrijke en innovatieve ideeën voor de
inrichting van de kust ontstaan. Hoofdstuk 7 geeft alvast een aanzet voor beelden en
boodschappen die uit de vier scenario’s zijn af te leiden.
Diversiteit en input stakeholders
De stakeholders hadden diverse achtergronden en invalshoeken. Dit heeft ertoe geleid dat de
scenario’s vanuit een breed gezichtsveld zijn ingestoken en opgebouwd en dat er vanuit
verschillende invalshoeken kennisvragen konden worden geformuleerd. Daarnaast had de
verscheidenheid in achtergrond van de deelnemers ook een ideeëngenererende werking.
Behalve diversiteit tussen de stakeholders, was er ook een verschil in samenstelling van de
deelnemers per workshop. Opvallend was dat elke (gedeeltelijk) nieuwe groep stakeholders
positief en aanvullend reageerde op de resultaten van de voorgaande workshop. Het effect
hiervan op de resultaten van het project is dat er steeds werd voortgebouwd op de resultaten
van de vorige sessie en dat men deze resultaten door een positief kritische houding een stap
verder wist te brengen. Voor de deelnemers waren er per workshop steeds voldoende
aanknopingspunten om deel te nemen vanuit de eigen kennis en ervaring, zonder daarbij
hinder te ervaren van het niet aanwezig zijn bij de eerdere sessie(s).

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
58 / 58
In deze studie zijn alle stakeholders gevraagd om vanuit de eigen kennis en ervaring mee te
denken over mogelijke toekomstbeelden voor de Nederlandse kust tot 2080. Een andere optie
was geweest om de stakeholders expliciet te vragen om vanuit de eigen rol en de eigen agenda
mee te denken over de Nederlandse kustontwikkeling. Deze benadering had wellicht tot een
ander verloop van het project geleid en daarmee ook voor andere resultaten kunnen zorgen:
1) Het zou kunnen dat meer stakeholders dan nu het geval was geïnteresseerd waren geweest
in deelname aan het project; omdat de vraagstelling en beleving van de problematiek
dichter bij de eigen praktijk had gelegen.
2) Het eigen handelingsperspectief (per stakeholder) had beter aan bod kunnen komen.
3) De kennisvragen waren mogelijk meer dan nu het geval is gesteld vanuit de eigen praktijk,
waarmee elke kennisvraag een duidelijke ‘eigenaar’ had gehad.
4) Het had meer duidelijkheid kunnen opleveren over wie in het vervolgtraject welke vragen
zou moeten oppakken.
Mogelijk zou deze insteek belemmerend gewerkt hebben op het creatieve proces, omdat daarmee
het risico bestaat dat stakeholders vooral vanuit het eigen belang zouden hebben geredeneerd.
Dit zou ten koste zijn gegaan van het explorerende karakter van de scenario’s.
De vraag is of de in deze studie gekozen insteek de scenario’s minder geschikt maakt. Gezien
de breedte van de toekomstbeelden die door de vier scenario’s geschetst worden en de vele
kennisvragen die de studie heeft opgeleverd, kunnen we stellen dat dit niet het geval is.
Het is een idee om in een vervolgtraject de scenario’s die deze studie heeft opgeleverd verder
te laten uitwerken met stakeholders die hiervoor input leveren vanuit hun specifieke rol en
belangen.
Wat een aantal deelnemers tijdens de laatste workshop constateerde is dat de inbreng van burgers
in de gehele studie ontbrak. Het lijkt zinvol hen in een vervolgtraject alsnog te betrekken,
omdat daarmee een extra dimensie aan het denken over de ontwikkeling van de Nederlandse
kust wordt gegeven. Ervaring bij deze groep kan zeer waardevol zijn in het ontwikkelen van
een gezamenlijke visie en uitzetten van korte en lange termijn acties. Van belang hierbij is dat
het proces om deze specifieke gebiedskennis en wellicht ook vragen die het oproept in te
brengen goed georganiseerd moet worden.
Een andere groep die ontbrak bij de workshops waren de ondernemers. Achteraf gezien is ook
dit als een gemis ervaren. Een belangrijke aanleiding voor de overheid om over
klimaatadaptatie na te denken is immers het toekomstige ondernemersklimaat in een
globaliserende wereld. Het is voor de overheid dus belangrijk om te weten hoe de
ondernemers denken over aanpassen aan klimaatverandering. Iets voor een vervolg.
Kennisvragen
Uit de extra reflectieronde blijkt dat de breedte van de kennisvragen die deze studie heeft opgeleverd
voldoende is om een goed beeld te hebben van de kennisbehoefte.
Wat in een vervolgtraject extra aandacht verdient is de vraag wie welke kennis nodig heeft en
wie welke kennis kan leveren of ontwikkelen. Verder wordt aangegeven dat het waardevol zou
zijn in een vervolgtraject de scenario’s verder uit te werken.
Een ander aandachtspunt is de prioritering van de kennisvragen. Welke acties zullen op korte
termijn opgestart moeten worden zonder daarbij de lange termijn uit het oog te verliezen. Suggesties
die de geïnterviewden tijdens de extra reflectieronden hebben gedaan, kunnen hierbij
zeer goed gebruikt worden.
Extra reflectieronde
Aan het eind van het project is een extra reflectieronde gehouden met een aantal
ervaringsdeskundigen, waarvan de meesten ook aan één of meerdere workshops hebben

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
59 / 58
deelgenomen. Uit een gesprek met de heer Breunesse 3 kwam een aantal waardevolle
suggesties ter sprake om de scenario’s verder aan te scherpen en een sterkere betekenis te
geven ten behoeve van toekomstige beleidsvoorbereidende (onderzoeks)trajecten. Met
suggesties voor aanscherping worden de scenario’s contrasterender ten opzichte van elkaar en
kunnen aannames sterker worden uitgewerkt en toegelicht. Daarnaast merkte Breunese op dat
bepaalde keuzes die op basis van de vier scenario’s logischerwijs gemaakt zouden moeten
worden, niet altijd gemaakt of uitgevoerd kunnen worden. Dit heeft te maken met het feit dat
er een sterke gedragscomponent zit in het omgaan met mogelijke toekomstige
(klimaat)veranderingen en de afhankelijkheid van nationaal en Europees overheidsbeleid. Dit
laatste wordt ook genoemd door de heer Wassen 4 . Enkele scenario’s stralen angst en
behoudendheid uit, hetgeen niet ten goede komt aan de bereidwilligheid tot adaptatie, aldus
Wassen. De attitude van de samenleving ten opzichte van toekomstige veranderingen en
onzekerheden in relatie tot klimaatverandering is voor Wassen zeer belangrijk in het
klimaatbestendig maken van de kustzone. Niet alleen de overheid en waterschappen hebben
een verantwoordelijkheid met betrekking tot een duurzame ontwikkeling van het kustgebied,
ook de bewoners van het kustgebied zelf hebben daarin een rol. Essentieel hierbij is een
heldere communicatiestrategie over de risico’s met betrekking tot de kust en effecten van de
veronderstelde (klimaat)verandering. Dit aspect komt ook terug in de interviews met de heer
Van Winden 5 en de heer Blauw 6 . Communicatie is niet alleen belangrijk voor bewustwording
bij de burgers over risico’s en onzekerheden, maar ook in relatie tot draagvlak voor
adaptatiemaatregelen.
Met betrekking tot de kennisvragen komt in een aantal gesprekken naar voren dat het project
een grote verscheidenheid aan kennisvragen heeft opgeleverd, maar dat het belangrijk is om
prioriteiten te stellen. Welke vragen zijn nu belangrijk en willen we voorrang geven in
onderzoekstrajecten? De scenario’s leveren voldoende informatie en kennisvragen op die kan
bijdragen aan deze prioriteringsslag. Sommige kennisvragen zullen terugkomen in alle
scenario’s, andere kennisvragen gelden specifiek voor bepaalde ontwikkelingen. Op basis van
dit onderscheid ontstaat een eerste inzicht in kennisvragen die, onafhankelijk van de richting
waarin de Nederlandse kust zich zal gaan ontwikkelen, sowieso interessant zijn om op korte
termijn op te pakken en uit te werken.
De brainbox en Quasta
Tijdens de eerste workshop is gebruik gemaakt van de brainbox om de input van de
deelnemers te structuren en discussies goed te kunnen faciliteren. De brainbox is tijdens die
eerste workshop bovendien ingezet om de deelnemers een een prioritering te laten maken van
de externe sturingsfactoren voor het aanzien van de kust in 2070 en de geassocieerde
onzekerheden. Daarmee was het zeer bruikbare hulpmiddelen voor de scenarioplanningsmethodiek.
In de laatste workshop is gebruik gemaakt van de Quastamethodiek. Ook deze methodiek leent
zich goed voor het genereren ideeën en kennisvragen, het structureren van complexe
vraagstukken en voor het vormgeven van de discussie. Een nadeel van de inpassing van de
Quastamethodiek in het eindstadium van deze studie was dat de methodiek zelf de nodige
uitleg vroeg om het gebruik van de tool voor de deelnemers duidelijk te maken. Dit ging zowel
ten koste van de tijd die besteed kon worden aan inhoudelijke discussies, als ook ten koste van
de mogelijkheden die de methodiek biedt om dergelijke inhoudelijke discussies te structureren.
In een volgend project zouden inhoud en quastamethodiek beter op elkaar afgestemd kunnen
worden.
3 Shell
4 Copernicus Instituut, Universiteit Utrecht en bewoner van het kustgebied
5 Provincie Zeeland, afdeling Ruimte, Milieu en Water
6 Bureau Stroming

TNO-rapport | 2007-D-R0433/A | 1
Duurzaam leven aan zee: De Nederlandse Kust in 2080
D Genodigde Deelnemers workshops & interviews
Hogeschool Zeeland (HZ) Bram Verkruysse
Hogeschool Zeeland (HZ) Anja de Groene
Hogeschool Zeeland (HZ) Margot Tempelman
RIKZ Jaap Graveland
RIKZ Herman Haas
TNO Jaap van der Vlies
TNO Mario Willems
TNO Hanneke Puts
Leven met water Jan Jaap Bouma
Leven met water Charles Van Schaik
Milieu Natuur Planbureau (MNP) Willem Ligtvoet
Van Oord J.Wiersma
Shell Ewald Breunesse
Corus Hans Goossens
RECRON Ton Wegman
Producentenorganisatie Mosselcultuur en Ton Verbree
Afstemmingsoverleg schelpdierensector
WUR Jan Ketelaars
ANWB Jan Renkema; H.Wijkhuisen
Stichting Zeeuws Landschap Maarten Hemminga
Wetenschapsjournalist Herman Jansen
RWS Zeeland Leo Adriaanse
Provincie Zeeland Tjeerd Blauw
Provincie Zuid Holland Koos Poot
Provincie Noord Holland Chris Lansink
WINN Peter Schoeman
Gemeente Sluis Mart ten Braak
Vereniging Deltametropool Jan Willem Kooymans
CLM Adriaan Guldemond
RijksUniversiteit Utrecht Frank van Kouwen
RijksUniversiteit Utrecht Carel Dieperink
RijksUniversiteit Utrecht Martin Wassen
Bureau Stroming Alphonse van Winden
RIKZ Jan Mulder
IBIS Jan Ibelings
Havenbedrijf Rotterdam Jan van der Zande
60 / 58