Belcheva Valentina _ Optimaal gebruik van de stad.pdf - PlanDag

Thema: de veerkrachtige stad
Optimaal gebruik van de stad: Hoogbouw moet!
Valentina Belcheva
Stelling: Door de versnippering van de open ruimte in Vlaanderen, de wilde bebouwing en de
demografische groei van de bevolking moeten we als ontwerpers een manier vinden om de ruimte
maximaal te benutten.
Valentina Belcheva
Wenigerstraat 23 2150 Borsbeek
valentina.belcheva@hotmail.com

Abstract:
De bebouwde oppervlakte in Vlaanderen neemt elk jaar toe. Momenteel is de bebouwing van
Vlaanderen 26,4%. Tegen 2050 wordt verwacht dat het percentage stijgt tot 50% en dat de bevolking
met 3 miljoen zal groeien. Wat moet Vlaanderen doen om de brutale verharding tegen te gaan? Een
van de oplossingen is hoger gaan bouwen zodat er op een minimum aan oppervlakte, een maximum
aantal mensen hun verschillende activiteiten kunnen uitvoeren. Echter wordt de hoogbouw daarnaast
ook gelinkt aan het negatief beeld van de vroegere prefab flatgebouwen uit de jaren 60. In deze tekst
wil ik bespreken wat de negatieve en de positieve punten van hoogbouw zijn, en hoe we als
stedenbouwkundige ontwerpers het beeld en de keuzes van de mensen in de toekomst kunnen
beïnvloeden.

Introductie:
“De mens is een stadsdier.
Een stad bestaat ter wille van het goede leven,
niet ter wille van alleen maar leven”
Aristoteles
Sinds de stad bestaat wordt er nagedacht wat haar toekomst zal zijn. De dag van vandaag woont meer
dan 50% van de wereldbevolking in de stad. De Verenigde Naties heeft gewaarschuwd dat tegen 2050
het percentage naar 70% zal toenemen. Steden zullen ruim 90% van de bevolkingsgroei opvangen.
In december 2010 telde de bevolking van België 10.839,90 personen in 2050 wordt er verwacht dat de
bevolking met ongeveer 25% zal toenemen, dit wilt zeggen tot 13 miljoen. Dit betekent dat we in
minder dan 40 jaar tijd, woningen en voorzieningen moeten bouwen voor nog bijna 3 miljoen mensen.
1
Tegelijkertijd moeten we ook aan de versnippering van het Belgische landschap denken. In 2010 was
bijna 20% van België verhard, tegen 2050 wordt er verwacht dat de verharding tot 50% zal toenemen.
Met andere woorden, zoals we op de onderste afbeelding kunnen zien, de Vlaamse ruit lijkt één grote
stad te vertegenwoordigen. 2
1 Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: Groenboek Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een metropool, 2012
2 E. Pelfrene, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, 2005, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
Administratie, planning en statistiek
Afbeelding 1:Bebouwing Vlaanderen 2010

Volgens verschillende studies blijkt dat bij een goede stedenplanning de ecologische voetafdruk per
hoofd van de bevolking daalt naarmate mensen dichter bij elkaar wonen. Een van de voorstanders van
deze theorie is de Amerikaanse socioloog Richard Florida. Hij is overtuigt van het idee dat
bevolkingsdichtheid en productiviteit recht evenredig kunnen met elkaar kunnen zijn. 3
Een van de oplossingen van het probleem is hoogbouw. Na steden zoals New York, Parijs,
Amsterdam, Kuala Lumpur, Beijing, Hong Kong waar hoogbouw al decennia lang succesvol wordt
toegepast. Zullen we dat ook durven in Vlaanderen?
Wat is hoogbouw?
Definitie: “De stedenbouwkundige definitie van hoogbouw is een gebouw dat boven de skyline stijgt
en een relatieve maar geen absolute maatstaf heeft.” 4
De essentie van de hoogbouw is gebaseerd op het multifunctioneel gebruik. Hoogbouw is gericht zo
veel mogelijk functionele ruimte te creëren op een zo klein mogelijk grond oppervlakte. In
vergelijking met de “standaard bouw” zijn er duidelijke verschillen in de planningsproces. In de
meeste gevallen wordt er gestreefd naar een economisch interessante en plaatsbesparende oplossingen.
Negatieve associaties bij hoogbouw
Hoogbouw wordt vaak geassocieerd met de ellendige sociale woonblokken die snel werden gebouwd
in plaats van de vernietigde woningen na de WOII. Linda Boudry, directeur van de kenniscentrum
Vlaamse Steden pleit voor een intelligente hoogbouw. Volgens haar zijn er veel
verdichtingsmogelijkheden aan de rand van Vlaamse steden. Volgens Sven Gatz valt niet te ontkomen
aan hoogbouw in onze steden, maar hoe kunnen we dat op een kwalitatieve manier oplossen op basis
van de publieke mening.
3 C.Ongenae, High, Green and Compact 22/12/2012
4 High-rise manual – Typology and design, Construction and Technology, Birkhäuser- Publishers for Architecture Basel-
Boston-Berlin 2004, Typology- Ellen Kloft, p.10
Afbeelding 2:Bebouwing Vlaanderen 2050

De woningdichtheid van nieuwbouwprojecten zit alvast in de lift in de grote Vlaamse centrumsteden:
over de voorbije tien jaar is sprake van bijna een verdubbeling. De cruciale vraag is hoe een stad op al
die uitdagingen kan inspelen en zich als een creatieve metropool kan onderscheiden.
Er bestaat geen gedefinieerd succesformule, en succesfactoren verschillen nog eens van land tot land.
Zo hebben de meeste Europese steden - inclusief de Vlaamse - een ander samenstelling en noden dan
de Amerikaanse metropolen of 's werelds megapolissen, volgens Boudry. 5
De ideale stad
Utopische projecten
Het beeld van de stad werkt als inspiratie voor veel ontwerpers, architecten, planners, sociologen enz.
De Frans-Zwitserse architect Le Corbusier droomde in 1924 van de ideale stad als grondplan voor
sociale hervormingen. Zijn eerste “ideale stad”- Ville Contemporaine dan Plan Voisin en als laatste La
Ville Radieuse. De gebouwen moesten strak en simpel zijn, omringd door veel groene open ruimtes.
Het nooit uitgevoerde maar vaak tentoongestelde project zorgde voor veel positieve evenals negatieve
reacties.
Een andere voorbeeld van de ideale stad is die van Victory City. Het concept is het levenswerk van de
Amerikaanse ondernemer Orville Simpson II. Sinds zijn jonge jaren probeert hij zijn droom te
realiseren nabij Dayton, Ohio. Hij wilt een stad bouwen die de urbanistische perfectie moet benaderen.
Hij tekende er de plannen voor en schreef handleidingen voor de bewoners. Victory City is een
megastructuur van 102 etages waar meer dan 300.000 mensen kunnen wonen, werken en leven. Het
voedsel zou worden geïmporteerd vanuit boerderijen die buiten de stad liggen. De bedoeling van het
project is een duurzamere en milieuvriendelijkere manier van leven te creëren door alle functies te
centraliseren en bepaalde regels na te leven. Simpson is nog altijd op zoek naar de laatste honderd
miljoen dollar voordat de bouw van start kan gaan, met andere woorden is het begin van een nieuw
tijdperk waarin dit type gebouwen gebouwd zal worden niet zo ver. 6
5 Onze toekomst ligt in de stad- De Tijd 2012/25/02
6 6 C.Ongenae, High, Green and Compact 22/12/2012

Afbeelding 3: Victory city- Simpson II
Gerealiseerde projecten
Nog een ontwerp van Le Corbusier is de Braziliaanse hoofdstad Brasilia. Deze werd opgetrokken in
de jaren vijftig, het werd letterlijk opgebouwd vanuit een plattegrond. Hij werkte samen met de
urbanist Lucio Costa die de plattegrond van Brasilia heeft getekend. De stad heeft de vorm van een
vliegtuig. De stad is gebouwd rond een netwerk van assen; een brede, centrale boulevard, de
"monumentale as" Eixo Monumental, waar alle regeringsgebouwen liggen. Dwars daarop staan twee
"vleugels" de Asa Norte en Asa Sul waarrond regelmatig geordend, grote woonblokken liggen. Costa
hanteerde daarvoor de stedenbouwkundige idealen van de jaren vijftig, waar residentiële, commerciële
en industriële gebieden strikt gescheiden worden maar wel verbonden door een goed ontwikkeld
transportnetwerk. De belangrijkste monumentale gebouwen zijn ontworpen door de bekende architect
Oscar Niemeyer. Niemeyer legt zijn ideologie uit met de woorden "Het is een manier om mijn idealen
uit te drukken. Eenvoud, een wereld die voor iedereen gelijk is, met een optimistische kijk op de
mensheid en haar talenten. Ik wil alleen maar geluk creëren".

Afbeelding 4: Plattegrond- Braziliaanse hoofdstad Brasilia
Theoretische modellen
Een andere visie heeft de Deense architect en stedenbouwkundige Jan Gehl. Hij stelt in zijn boek
Cities for People dat het absurd is om te beginnen met gebouwen en dan te wachten op de mensen.
Volgens hem moet eerst het leven ontstaan op een plaats, dan de ruimtes, daarna pas de gebouwen. Hij
zegt ook: "Een goede stad is als een goed feestje. Mensen blijven er langer dan verwacht omdat ze het
er fijn hebben." Gehl pleit voor een centrale plaats van de mens in de stad van de toekomst.
De Amerikaanse architect Kent Larson deelt dezelfde visie zoals Gehl. Hij vindt de huidige
stadsmodellen - waarbij je je voortdurend moet verplaatsen als je wilt werken, shoppen en wonen -
niet meer functioneel. "Naar kantoor gaan" is verouderd, zegt hij. Het huis wordt volgens hem
opnieuw het centrum van waaruit zal worden gewerkt, gewinkeld, gezorgd. Hij is ervan overtuigd dat
de stad een plaats voor de mensen is en niet voor het doorgaand verkeer. Hij had een studie gedaan
naar steden die al bestonden voor de komst van de auto, en vergeleek die met de nieuwe steden die

ontstaan zijn na de komst van de auto. “Voor de auto was de stad een organische verzameling van aan
elkaar grenzende buurten waar alles wat een mens nodig heeft te vinden was binnen een afstand van
twintig minuten wandelen. De stad van na de auto bestaat uit een sprawl van voorsteden en
winkelcentra”, wat wordt gezien als een bron van vervuiling en tijdverlies is. Volgens Larson moeten
de nieuwe steden moeten opnieuw lijken op die oude, maar dan uitgerust met de 21ste-eeuwse
technologieën die voldoen aan de behoeften van vandaag, zoals: micronetwerken, openbaar vervoer,
openbare kantoorruimtes en ontmoetingsruimtes. Nabijheid, internet en fietspaden, meer heeft een
mens volgens hem niet nodig om gelukkig te zijn. 7
De nadelen van hoogbouw
Bouwkundig:
Zoals al eerder vermeld waren de hoogbouw concepten van voor en na de WOII niet goed
geaccepteerd door de midden en hoge klasse van de bevolking. De gebouwen zelf waren ontworpen in
de functie van sociale huisvesting. Daardoor waren de buurten geassocieerd met sociaal armen,
vreemdelingen en getto’s. Privé en publiek was strikt gescheiden en verder werd de situatie erger
gemaakt door de strikte regelgeving, waardoor de menging van wonen met andere functies onmogelijk
was. Als gevolg werden de hoogbouwcomplexen als vreemde eilanden ervaren door de bevolking.
Architectonisch:
Omdat de meeste hoogbouw gebouwen in functie van de sociale huisvesting gebouwd werden, werd er
ook bijna geen rekening gehouden met het comfort van de inwoners. De bedoeling van de ontwerpers
was om op een klein perceel zo veel mogelijk appartementen te ontwerpen. De meeste gebouwen
bestonden uit herhaling hetzelfde grondplan op elke verdieping, daardoor waren de appartementen niet
flexibel voor ieder gezin. Hierdoor werd het niet mogelijk om een eigen identiteit te geven aan de
woning.
Door gebrek aan open ruimte werden de collectieve ruimtes slecht ontworpen. Dit samen met de hoge
dichtheid leidde natuurlijk tot conflicten tussen de verschillende groepen.
Technisch:
De hoogbouwtorens werden meestal in geprefabriceerde materialen uitgevoerd. Bouwen met prefabelementen
was economisch interessanter en veel sneller. Er werd weinig rekening gehouden met
gebruik van goede materialen en duurzaamheid. Dit leidde tot verschillende problemen zoals
loskomen van gevelpanelen, slecht akoestisch en thermisch geïsoleerde woningen, koudebruggen,
condensatie, schimmelvorming enz. Al deze problemen zorgden voor een laag wooncomfort en
prijsdaling van de woningen. 8
7 C.Ongenae, High, Green and Compact 22/12/2012
8 E. Lagrou, Artikel: Hoogbouw, een herboren mythe, 2001, A+ # 169 p. 80-85

Hoogbouw in Vlaanderen, realiseerbaar? De vooroordelen van de Vlaming
De Antwerpse stadsbouwmeester K. Borret zegt in 2007 in een interview voor het tijdschrift A+ dat
“De woontorens die we vroeger gebouwd hebben, waren sociale huisvestiging. De bewoners ervan
konden niet kiezen. Ik geloof dat er een kanteling gebeurd is en dat er vandaag een publiek bestaat dat
graag in een toren wil wonen. Dat zijn heus niet alleen architecten.”
Helaas is dit niet het geval in werkelijkheid. De Vlamingen zien geen toekomst in een stad zoals New
York. Uit een enquête voor het Vlaamse 'groenboek beleidsplan ruimte' blijkt dat amper 5 procent van
de Vlamingen de wolkenkrabbers en parken van New York aantrekkelijk om te wonen vindt. De
meeste stemmen zijn voor het autoluwe Freiburg, een kleine stad in zuidwest Duitsland, die streeft
naar een milieuvriendelijke manier van leven en Dyssekilde - een grotendeels zelfvoorzienend gehucht
op het Deense platteland. Het laatste voorbeeld blijft een droom in het volgebouwde Vlaanderen.
Uit diezelfde enquête blijkt de Vlaming nogal op zijn vrijheid qua bouwen te willen staan. 55% van de
bevraagde mensen wil zelf zijn woning ontwerpen. 43% is Pro voor het bouwen van woningen tegen
elkaar om energie te besparen tegen 41% contra. Vervolgens verwacht de Vlaming de nabijheid van
werk, winkels en scholen bij zijn woning, maar tegelijk wil hij een grote tuin én een mooi uitzicht
hebben. Aan de andere kant vindt 89% van de mensen dat niet zomaar overal mag worden gebouwd in
Vlaanderen.
Besluit
Bevolkingsgroei, emigratie en binnenlandse migratie zijn factoren die de verstedelijking van
Vlaanderen doen toenemen. Als we de verharding van België niet tegengaan, wordt de Vlaamse ruit
“één groot stad”. Het vermogen van de Vlaamse steden is niet ontwikkeld om zo’n groot aantal
mensen op te vangen.
Hoogbouw is een fenomeen dat niet te ontkomen is in de toekomst. Echter uit enquêtes tussen de
Vlaamse bevolking blijkt dat de Vlaming een negatief beeld heeft over de hoogbouw en alles te
wijten aan de niet goed doordachte, oppervlakkige, modernistische ontwerpen van na de WOII.
Woontorens waar het ideaal van de architect centraal staat, in plaats van de wensen van de bewoners.
De vraag is hoe we hoogbouw aantrekkelijker kunnen maken voor de bevolking. Door te leren uit de
fouten van de vorige decennia. Door grondige studies uit te voeren naar de wensen van de bevolking.
Breder gaan ontwerpen, niet alleen voor de kansarmen maar ook voor andere doelgroepen. Subsidies
of belastingvermindering voorzien voor de mensen die terug in de stad komen wonen. De voordelen
van hoogbouw duidelijk maken tussen de bevolking.
De keuze van de Vlaming kan beïnvloed worden door de aanmoediging van de overheid om terug naar
de stad te trekken en het is de taak van de ontwerpers woningen in stadswijken te creëren waarin de
bevolking zich terug thuis voelt.

Bronvermelding:
Literatuur
• Beleidsplan Ruimte Vlaanderen: Groenboek Vlaanderen in 2050: mensenmaat in een
metropool, 2012
• C. Schittich(red.), High-density Housing, concept, planning, construction, 2004, Basel,
Birkhäuser publisher
• C.Ongenae,Artikel: High, Green and Compact 22/12/2012

• E.Kloft, High-Rise Manual, typology and design, construction and technology, 2002, Basel,
Birkhäuser publisher
• E. Lagrou, Artikel: Hoogbouw, een herboren mythe, 2001, A+ # 169 p. 80-85
• E. Pelfrene, Ontgroening en vergrijzing in Vlaanderen 1990 – 2050, 2005, Ministerie van de
Vlaamse Gemeenschap, Administratie, planning en statistiek
• Federaal planbureau, ADSEI, Bevolkingsuitzichten 2010-2060, 2011, Brussel
• J.H.Bakker, Welkom in de megapolis, denken over wonen, stad en toekomst, 2008,
Antwerpen/Amsterdam, Atlas Uitgeverij
• J.Singelenberg, J.Roding, Licht en lucht, voorbeelden van transformaties van naoorlogse
flatgebouwen, 1992, Amsterdam, Uitgeverij De Balie
• K. Mullie, R. Mullie, Artikel: Onze toekomst ligt in de stad 2012/25/02
• R.Turkington, R. Van Kempen, F.Wassenberg(red.), High-rise housing in Europe, current
trends and future prospects, 2004, Delft, DUP Science
• R.Koolhaas, Delirious New York, 1994, Rotterdam Uitgeverij 010
• S.Gatz, S.van Rouveroij, C.Leysen, Stadslucht maakt vrij, 2005, Brussel, VUB Press
• Artikels: Hoogbouw in Belgie, 2007/2008, A+ # 209 p. 1-88
Afbeeldingen:
• Afbeelding 1&2: Federaal planbureau, ADSEI, Bevolkingsuitzichten 2010-2060, 2011, Brussel
• Afbeelding 3: http://kosmograd.typepad.com/kosmograd/2008/11/victory-city-stories.html (
geraadpleegd 10/04/12)
• Afbeelding 4: http://www.mochileiro.tur.br/brasilia1.htm (geraadpleegd 10/04/12)