Ingestorte Idealen – Duurzame dragers voor particulier ... - PlanDag

Ingestorte Idealen – Duurzame dragers voor particulier initiatief? – Pieter Graaff
Abstract:
De grootschalige uitbreidingslocaties die in beperkte mate sinds de woningwet en in sterke mate vanaf
de wederopbouw als maakbare samenlevingen door krachtige planningsallianties in onze maagdelijke
polders zijn geprojecteerd hebben hun beste tijd gehad. De suburbane droomsteden zijn slaapsteden
geworden, de waarden en idealen die bij het toen verse beton waren ingestort, zijn inmiddels versleten
en afgeschreven.
Wat er voor in de plaats kwam is pragmatisme (de niks-aan-de-hand eengezinswoning) en
beargumentering op basis van kwantitatieve criteria als financiele rekenmodellen,
duurzaamheidsberekeningen en bevolkingsprognoses. Deze meetbare aspecten krijgen in utopische
projecten die nu over de hele aarde gevisualiseerd worden de volle aandacht. In de tussentijd kwijnen
onze modernistische wijken waarin de idealen ten volle geëxpliciteerd zijn langzaam weg.
Op leefstijlen (‘de markt’) gestuurde buitenwijken en gegentrificeerde stadsdelen lijken uit te stralen
zich onbevangen naar de wensen van gelukkige woonconsumenten te voegen. De achterliggende
complexiteit aan afwegingen met betrekking tot grondexploitaties, beheer en productiemechanismen
maakt echter totaal onzichtbaar wat de bedoelingen zijn en wie daar belang bij heeft.
Nu de tijd van grootschaligheid achter de rug is en alle ogen gericht zijn op woningeigenaren en
marktpartijen, is het zoeken naar manieren om perspectieven voor de lange termijn in de bestaande
stad een kans te geven. In een langzame transformatie van de gebouwde omgeving die bestaat uit
kleinschalige, particulier geïnitieerde mutaties, is het van groot belang duurzame dragers te benoemen
die de belangen van de lange termijn waarborgen. Een integrale visie op stedelijke opgaven zoals
waterberging, vergroening of differentiatie van de woningvoorraad kunnen onderdeel van deze dagers
zijn.

Ingestorte Idealen
Duurzame dragers voor particulier initiatief?
Pieter Graaff
Stellingen:
De grootste hervormingen in de Nederlandse planning waren vrijwel nooit technisch, maar altijd
maatschappelijk gemotiveerd.
De achterliggende motieven van modernistische wijken en hedendaagse nieuwbouwplannen komen in
grote mate overeen.
In sociaal-economisch zwakke gebieden is juist het particulier bezit vaak kwetsbaar. Het lange termijn
belang en perspectief ontbreekt.
Ook achter pragmatische op de wetten van de markt gestuurde ontwikkelingen gaan waarden schuil.
De toegeslagen ontregeldrift roept de vraag op wat de positieve betekenis van regels en
randvoorwaarden nog kan zijn.
Het is de kunst een balans te vinden tussen voldoende vrijheid om uitnodigend te zijn en voldoende
structuur om zekerheid te scheppen. Voorwaarden werken niet alleen beperkend, maar ook
geruststellend. Commitment voor investeringen moet van twee kanten komen.
De waarden van het meritocratisch ideaal dwingen ons expliciet te maken wat de lange termijn
belangen zijn.
Een uitnodigingsplanologie is gebaat bij een perspectief voor de lange termijn in de vorm van
duurzame dragers.
VIT-B
www.vit-b.nl
Pieter Graaff
GR@AFFx.nl
06-41873700
Hugo de Grootstraat 22
2613 TV Delft
Nederland

Ingestorte Idealen
Duurzame dragers voor particulier initiatief?
Van oudsher hebben Nederland en België een nogal contraire planningscultuur gehad. Waar het
particuliere woningbezit in België van generatie op generatie werd overgedragen, plande men er in
Nederland lustig op los tot alle risico’s waren uitgebannen en elke generatie van bovenaf haar eigen
wensbeeld in het weiland heeft kunnen projecteren en realiseren. De laatste jaren lijkt het er echter op
dat de twee buurlanden steeds meer op elkaar gaan lijken en elkaar ontmoeten in een tussenmaat. Waar
men in België onder de noemer ‘Wonen in Meervoud’ de schaalvoordelen van meergezinswoningen
ontdekt in binnenstedelijke transformatie- en inbreidingsprojecten, wordt in Nederland de schaal
verkleind en bovenal de traditionele rolverdeling binnen stedelijke (her)ontwikkeling losgelaten. Alle
ogen richten zich nu op particuliere initiatieven die zich spontaan voordoen, of na een uitgebreide
reclamecampagne van lokale overheden, die plekken ontdekken en waarde ontwikkelen. Terwijl
ambitieuze overheidsprofessionals met ´ambtenaar 2.0´ op hun visitekaartje driftig aan het ontregelen
zijn geslagen om ruimte aan de markt te geven, dringt de vraag zich op wat nu eigenlijk de grenzen en
zekerheden zijn die nog wél gehandhaafd moeten worden. Waarvoor hebben we die bureaucratische
regelmacht eigenlijk ooit ingesteld? Was dat hinderlijke paternalistische bemoeizucht of kunnen we er
nog steeds wat mee? En is het realistisch te denken dat zwakke wijken zichzelf zullen redden door
bestemmingsplannen flexibeler te maken, de welstand af te schaffen en corporaties tot hun kerntaken
te beperken?
Om enig houvast te geven aan deze
fundamentele vragen zullen we een
exemplarische wijk als spiegel en
referentiepunt gebruiken, namelijk de wijk
Pendrecht in Rotterdam Zuid. Ter zuiden
van het Zuiderpark werd in de jaren ’50
een stuk land opgespoten, de bestaande
bebouwing opgekocht en gesloopt, alle
structuren uitgewist. Dit gaf alle vrijheid
om de door Lotte Stam-Beese bedachte
wijk zo perfect mogelijk uit te voeren. Een
halve eeuw later lijkt er van de utopie
Figuur 1 Lotte Stam-Beese en voormalig minister Ella Vogelaar
echter weinig over. In het lijstje
probleemwijken van voormalig minister Ella Vogelaar (Minister van Wonen, Wijken en Integratie,
2007-2008) wordt Pendrecht uitgeroepen tot de een-na-slechtste wijk van Nederland. De spagaat
tussen het koesteren van het erfgoed en het aanpakken van de sociaal-economische problemen leidt tot
heel verschillende opvattingen over wat er al dan niet met de wijk moet gebeuren.

Waarden in ontwikkeling
Het denken over de stad is nooit eenduidig geweest. Maar de liefde voor de stad met haar urban fabric
zoals deze door Jane Jacobs en haar opvolgers tot op de dag van vandaag ervaren wordt is relatief
jong. Eeuwenlang werd de stad vooral gezien als plek van verderf, armoede en onveiligheid. Met de
industriële revolutie in de 19 e eeuw groeiden de steden razendsnel. Veel werk verplaatste zich van het
platteland naar de fabrieken en havens, de groeiende behoefte aan betaalbare arbeiderswoningen werd
aanvankelijk vooral door particuliere bouwers (revolutiebouw) opgepakt. Door de combinatie van de
enorme woningnood en de beperkte financiele draagkracht van arbeiders zijn de omstandigheden
waarin geleefd wordt schrijnend. SDAP-kamerlid Schaper noemde in een discussie ‘...een geval in
Groningen, dat ik zelf opgemerkt heb, waar twee à drie gezinnen woonden in één kamer. Het komt
soms voor dat er (...) eenvoudig een krijtstreep wordt getrokken waarbinnen dan ieder gezin zijn
privaatterrein heeft.’ (De Vreeze 2001)
Het zijn de artsen die zich beginnen te realiseren dat er een verband bestaat tussen de vele epidemiën
die in de volksbuurten ontstaan en de omstandigheden waarin geleefd wordt. In 1855 rapporteert het
Koninklijk Instituut van Ingenieurs aan koning Willem III: ‘De woning van den werkman is niet
zelden eene plaats van schrik voor den meer beschaafde, waar de onreinheid soms ten top stijgt, de
dampkring verpest is door alles wat er opeengestapeld en verrigt wordt, waar de zedeloosheid hare
wieg en bakermat vindt, en waar brandpunten ontstaan van ziekten, wier invloed zich wijd rondom
zich verspreidt, om alle standen aan te tasten en den gesel der verwoesting te doen rondgaan tot in de
huizen der meer beschaafden.’ (eene Commissie uit het Koninklijk Instituut van Ingenieurs 1855). Een
wetsvoorstel dat het gemeentebestuur de mogelijkheid geeft woningverbetering te verplichten
bij huiseigenaren wordt echter verworpen. Het is pas een halve eeuw later dat de ministers Goeman
Borgesius, Pierson en Cort van der Linden het wetsontwerp voor de Woningwet indienen die op 1
augustus 1902 in werking zal treden. (De Vreeze 2001)
Deze uit nood geboren woningwet, bestaande uit 10 paragrafen en 54 artikelen, maakte voor het eerst
overheidsbemoeienis op het gebied van volkshuisvesting mogelijk. Het verplichtte iedere gemeente
met meer dan 20.000 inwoners uitbreidingsplannen te maken en bouwvoorschriften vast te leggen en
legde daarmee de basis voor een lange traditie van planners, voor de stedenbouw als discipline en voor
subsidie op de bouw en huur van arbeiderswoningen. Met de wet werd beoogd de levenswijze van de
arbeidersklasse op alle fronten te verbeteren. ‘Er zijn helaas vele huisvaders, die een groot deel van
hun weekgeld buitenshuis zoek maken.Ongerijmd zou het zijn te willen beweren, dat dit niet meer zal
voorkomen, indien slechts voor betere woningen wordt gezorgd maar even ongerijmd zou het zijn te
willen volhouden, dat uithuizigheid niet door slechte huisvesting wordt bevorderd, dat gemis van een
gezelligen huiselijken haard den man nooit naar de kroeg jaagt.’ (Memorie van Toelichting bij de
Woningwet, 1901).
Men streefde er naar om het model van de volksbuurten om te keren van een ‘open gezin’ (met weinig
samenhang) in een ‘gesloten samenleving’ (wie voor een dubbeltje geboren werd, werd nooit een
kwartje) naar dat van een meer ‘gesloten gezin in een open samenleving’. Woningen met voldoende
ruimte en huiselijkheid om een gezinsleven te ontwikkelen, goed onderwijs en een open stedenbouw
moesten daaraan bijdragen.

Toelatingsplanologie
Sinds de woningwet van 1901 hebben we generatie na generatie onze ideale versies van de
(sub)urbane samenlevingen in het landschap kunnen bouwen. Voortschrijdend inzicht leidde daarbij
tot nieuwe modellen die op nieuwe plekken gerealiseerd konden worden. Zoals de woningwet zelf
maatschappelijke gemotiveerd was, zo is ook aan de plannen die sinds die tijd ontwikkeld zijn af te
lezen welke ideologische opvattingen werden gehandhaafd. De ontwikkeling van Rotterdam Zuid is
hierin een sprekend voorbeeld. Parallel aan de ontwikkelingen van de haven worden voor deze
stadshelft grootse plannen gemaakt. W.G. Witteveen tekent in 1926 een uitbreidingsplan waarin hij
een volwaardige stad voorziet op de linker maasoever, met een centrum van waaruit straten
uitwaaieren naar verschillende woongebieden. Met de oorlog wordt vanzelfsprekend alles anders. De
urgentie voor een woonstad op Zuid wordt weliswaar groter als na het bombardement de palen uit de
grond getrokken worden en in de binnenstad meer ruimte komt voor winkels, kantoren en verkeer.
Maar het veranderend denken over de stad zorgt er voor dat het plan Witteveen in de onderste lade
verdwijnt.
Aanleiding hiervoor is de Studiegroep Bos, die zich tijdens de oorlog boog over de vraag hoe de
wederopbouw van Rotterdam plaats zou moeten vinden. In haar publicatie ´De stad der toekomst, de
toekomst der stad´ (Studiegroep Bos, 1946) geeft de studiegroep een visie op de samenleving en doet
zij een aantal veelzeggende uitspraken over de invloed van de grote stad.
‘Velen (...) lijden er onder, dat in onze maatschappij de mensen
zo van zichzelf en van elkander vervreemd zijn, dat zij zich te
midden van het drukke stadsgewoel volkomen vereenzaamd
gevoelen en in hun woonplaats geen echte ontmoeting meer
kennen, niet met den medemens, en evenmin met wijsheid en
schoonheid of met de stilte. De lichamelijke opeenhoping roept
eerder weerzin op dan dat zij bijdraagt tot wederkerig
dienstbetoon. (...) Als een droge zandkorrel wordt hij, althans in
onze westerse beschaving, maar al te gemakkelijk een willoze
prooi van iedere opstekende macht. Hij is bereid zonder critiek
den leider te volgen die zich aan hem opdringt met suggestieve
leuzen en uiterlijk machtsvertoon. Hij is de exponent van een
beschaving, die wordt gekenmerkt door het amorele,
doortastende optreden van enkelingen en kleine groepen
enerzijds, en het lijdelijk toezien en over zich laten beschikken
van de massa anderzijds.’ (Studiegroep Bos 1946 pp.15–17).
De auteur doelt hier op de massamens, een term afkomstig van de spanjaard José Ortega y Gasset die
hierover in 1929 in zijn boek La Rebelion de las Masas constateerde dat er een soort massamens
ontstaat in Europa die voldoet aan drie kenmerken: 1. Het leven moet zo comfortabel en makkelijk
mogelijk zijn. 2. Autoriteit is vies en telt niet meer mee. 3. Weinig verheven verlangens moeten zo
snel mogelijk tot uitvoer worden gebracht. In de discussie uit de jaren ‘40 komt deze term veel naar
voren. De massamaatschappij zou de ideale voedingsbodem zijn geweest voor het fascisme, voor het
kritiekloos achter een foute leider aanlopen, maar ook voor een wat onschuldiger vervlakking van het
dagelijks leven.

Dit gezegd hebbende is het begrijpelijk dat de invloedrijke Studiegroep Bos er geen voorstander van
was Rotterdam Zuid grootstedelijke allure mee te geven. Mensen moesten niet verloren raken in de
massa maar betrokken en verantwoordelijk kunnen zijn binnen overzichtelijke gemeenschappen. De
wijkgedachte wekte dan ook de interesse en er verscheen een alternatief plan voor de verdere
ontwikkeling van Rotterdam Zuid: Een grote groenvoorziening in de vorm van het Zuiderpark (tijdens
de hongerwinter had men ontdekt dat de nabijheid van volkstuintjes en landbouwgrond geen
overbodige luxe was) en daaronder een aantal wijken, de Zuidelijke Tuinsteden, die als zelfstandige
gemeenschappen zijn geprojecteerd.
Figuur 2 Na de oorlog maakt het Plan Witteveen plaats voor de Zuidelijke Tuinsteden
In de Zuidelijke Tuinsteden werd de wijkgedachte en het idee van gemeenschapsvorming een centraal
thema. Waar deze ambitie in Zuidwijk in sterke mate op organisatorisch vlak invulling kreeg door
middel van buurthuizen en verenigingen, stelde stedenbouwkundig ontwerpster Lotte Stam-Beese
zichzelf voor Pendrecht ten doel ‘de maatschappelijke constellatie zelf als uitgangspunt te nemen’.
Woningen voor verschillende huishoudens werden daarbij gecombineerd rondom een
gemeenschappelijk stukje groen, met als doel de uitwisseling tussen starters en senioren, grote
gezinnen en ‘kinderlozen’ te bevorderen. Dit cluster woningen droeg de naam ‘Wooneenheid’ en de
samenstelling hiervan was representatief voor de huishoudenssamenstelling van de hele wijk, die een
repetitie was van dezelfde wooneenheden rondom een centrum. Daarmee werden verschillende
huishoudenstypen gelijkmatig over de wijk verspreid.

De wijk werd vrij letterlijk een model van de samenleving omdat de woningen in verschillende
buurten door verschillende corporaties werden gebouwd en aan de eigen doelgroep verhuurd. Daarmee
was de verzuiling terug te vinden in de wijk, met gescheiden buurten voor socialisten, katholieken,
protestanten en liberalen waarbinnen verschillende leeftijdscategorieën, opleidingsniveaus en
inkomensklassen te vinden waren. In het centrum ontmoetten de verschillende zuilen elkaar voor
bestuur en handel. De samenleving van de jaren ’50 in een notendop.
Figuur 3 Pendrecht: verzuiling binnen de wijk (links) en samenstelling van twee wooneenheden (rechts)
Deze twee keerpunten in de geschiedenis van de woningbouw - de invoering van de woningwet rond
1900 en de inrichting van de wederopbouw rond 1950 – tonen haarfijn aan wat de sociaal-culturele
waarden en ambities waren die aan de planning ten grondslag lagen.
Wat volgde waren een hoogbouwgolf, stadsvernieuwing, groeikernen en bloemkoolwijken, de vierde
nota ruimtelijke ordening extra (Vinex) en de huizencrisis. Inmiddels bevinden we ons op een punt
waarop de voornaamste bouwopgave niet langer in het weiland ligt, maar in de bestaande stad. De
vraag met wat voor bril naar de bestaande wijken gekeken wordt, wint daarmee aan relevantie.
De bij het beton ingestorte idealen bleken geen garantie voor een lang succes van de naoorlogse
wijken met open verkavelingen en hoogbouw in het groen. Waar deze wijken en new towns
aanvankelijk nog aantrekkelijke droomsteden waren als alternatief voor krappe verouderde
stadswijken, veranderde hun imago langzamerhand in slaapsteden. Ze bleken slechts zelden de
utopische wijken en steden zoals die geschetst werden, bovendien ontstond er een aantrekkelijk en
betaalbaar alternatief in de vorm van groeikernen. Maar de neerwaartse spiraal ging verder dan dat. De
wijken worden niet alleen geassocieerd met gebrek aan levendigheid, maar zelfs met eenzaamheid,
vandalisme en (zelf)moord. De term flatneurose doet haar intrede en Alice Coleman sleept in 1985 de
modernistische utopie voor de denkbeeldige rechtbank met statistiek als bewijslast. De idealen zijn
ingestort, de droomstad is een waakstad geworden, een probleemwijk waar je je leven niet zeker bent.
En het ooit zo voorbeeldige Pendrecht wordt uitgeroepen tot 1-na-slechtste wijk van Nederland.
Ontwikkelingsplanologie
Wie de achterliggende motieven van deze wijken en die van hedendaagse nieuwbouwprojecten met
elkaar vergelijkt ziet veel overeenkomsten. Het grootste verschil - en dat is inmiddels een open deur -
lijkt dat het geloof in de maakbaarheid van de samenleving verdwenen is. Daarmee is het
aandachtspunt verschoven van waarden naar waarde. De grootschalige stadsuitbreiding heeft zich
ontwikkeld van een planningsmachine met maakbaarheidsgedachte vanuit de waarden en idealen van

de overheid naar een productiemachine die aantrekkelijke producten op de woningmarkt zet voor de
kieskeurige woonconsument. De op marketing en leefstijlen gestuurde buitenwijken en
gegentrificeerde stadsdelen lijken uit te stralen zich neutraal en onbevangen naar de wensen van deze
bewoners te willen voegen. De motivatie van deze keuzes is echter gebaseerd op een complexiteit aan
afwegingen met betrekking tot grondexploitaties, beheer- en productiemechanismen en beleid. Een
complexiteit die zo groot en onuitgesproken is dat het vrijwel onmogelijk is de maatschappelijke
waarden ervan te doorgronden of er een discussie over te voeren die verder rijkt dan mooi of lelijk.
Die waarden zijn er natuurlijk wel degelijk. Achter het vraag en aanbod gestuurde verhaal zit het idee
dat eigen woningbezit (decennialang gestimuleerd door middel van de hypotheekrente-aftrek) het
verantwoordelijkheidsgevoel van mensen bevordert, dat marktwerking leidt tot rechtvaardigheid, dat
een grote concentratie sociale huurwoningen voor problemen zorgt, etcetera. In het
herstructureringsprogramma De Tuin op het Zuiden in Pendrecht worden door corporatie Woonstad
circa 1000 huurwoningen gesloopt om plaats te maken voor zo’n 540 nieuwbouwwoningen:
grondgebonden koopwoningen. Een bekende aanpak; de door overheid en corporaties gefinancierde
herstructurering onttrekt sociale huurwoningen aan de onderkant van de markt en bouwt er
grondgebonden eengezinswoningen voor de middelhoge inkomens voor terug. Een manier om in de
vaart der volkeren de woningvoorraad op peil te houden, maar ook om concentraties minder
daadkrachtige huishoudens te verspreiden over de rest van de stad. Terwijl het aantal woningen per
hectare afneemt, wordt in de verhouding privé / openbaar van de footprint het openbare of collectieve
domein juist sterk ingeperkt. Dat levert meer grondopbrengsten op, bespaart in het beheer en geeft
bewoners meer gelegenheid zich deze openbare ruimte toe te eigenen.
Figuur 4 Pendrecht: Verhouding privé / openbaar in bestaande situatie (links) en in nieuwbouwplan (rechts)
Ondanks de aantrekkelijke prijzen (minder dan 200.000 euro voor een eengezinswoning met tuin en
parkeerplaats) raken de woningen maar mondjesmaat verkocht. Een groot aantal woonvelden ligt als
braakliggend terrein te wachten op kopers. Inmiddels worden de huizen ook te huur aangeboden, met
de optie om het na een aantal jaren alsnog te kopen.
Op de braakliggende terreinen van andere herstructureringsprojecten waar juist een hoge dichtheid
was geprojecteerd, worden door middel van zelfbouw en CPO alternatieve inrichtingsplannen
gerealiseerd. Het particulier initiatief en vraaggericht bouwen lijkt hier het antwoord te zijn op de tot
stilstand gekomen productiemachinerie.
Alle ogen zijn nu gericht op het particuliere initiatief. Op groepen bewoners of ondernemers die zelf
plekken ontdekken en ontwikkelen. Die investeren en hun eigen wensen realiseren, met een
waardeontwikkeling van het omliggende gebied als gevolg. Om dit mogelijk te maken wordt aan alle
kanten ontregeld. Grondprijzen worden afgeboekt, bestemmingsplannen flexibeler gemaakt en de
welstand wordt afgeschaft. De overheid wordt faciliterend en zet in op zelforganisatie. Hoeveel ruimte

is er in deze rol nog voor waarden en ambities? En wat zijn de wetten en structuren die nog wel
overeind gehouden moeten worden om een bepaalde mate van zelforganisatie te laten functioneren?
Naastgelegen buurten met veel particulier bezit laten zien dat het eigen woningbezit (laat staan van
woningen in VvE-constructies) aan de onderkant van de koopmarkt op termijn niet zaligmakend is.
Wanneer een aantal bewoners niet de financiële ruimte en het lange termijn belang heeft om te
investeren in verduurzaming en onderhoud, kunnen vastgoed en woonomgeving hard achteruit gaan.
Nu de huizenprijzen dalen zit de woningmarkt op slot en de bewoners met een restschuld. Er zijn
gevallen bekend waar bewoners financieel aan de grond zitten maar nog (gratis) in hetzelfde huis
wonen omdat een executieverkoop voor de bank niet rendabel is. Dit tot ontsteltenis van de buren, die
hun maandlasten zien stijgen door de toenemende energielasten. Corporaties hebben in deze gebieden
amper bezit, bovendien zijn ze tot hun kerntaak teruggefloten en is het grootschalig opkopen van
particulier bezit niet meer van deze tijd. In dergelijke omstandigheden gaat enkel ontregelen en vol
verwachting naar zelforganisatie kijken het verschil niet maken. We zien hier gebeuren waar onder
andere hoogleraar Justus Uitermark op attendeert: zelforganisatie leidt tot segregatie en ongelijkheid.
De groepen mensen die zichzelf kunnen organiseren zullen over meer voorzieningen en
mogelijkheden beschikken dan de groepen mensen die daartoe minder goed in staat zijn.
Deze neveneffecten zijn de bekende randverschijnselen van wat als het nu heersende ideaal mag
worden beschouwd: de meritocratie. Een model van de samenleving waarin niet je afkomst, maar je
inzet en vaardigheden bepalen welke positie je bereikt. Het gevaar zit erin dat het kan leiden tot een
zogenaamde horizontale verzuiling. Met een zichzelf feliciterende bovenklasse, een bestuurlijke en
economische elite die ver af staat van een massa die zich niet vertegenwoordigd voelt maar deze
positie slechts aan zichzelf te danken heeft.
Uitnodigingsplanologie
Bestemmingsplannen, welstandsnota´s en bouwvergunningen zijn ervoor bedoeld zekerheden te
scheppen en te beschermen. Daardoor worden ze vaak gezien als belemmeringen voor wie iets wil, ten
gunste van de belangen van zittende partijen. Als we het meritocratisch ideaal als hedendaagse
waarden accepteren, zouden we ervoor kunnen pleiten om de toelatingsplanologie (niets mag tenzij het
in het bestemmingsplan staat) in sommige gebieden te vervangen voor een uitnodigingsplanologie.
Daarbij ligt de verantwoordelijkheid om te beargumenteren wat wel en niet wenselijk is bij de initiator
in plaats van bij de overheid. Alles mag, is dan het uitgangspunt, zolang je kunt aantonen dat daarbij
geen andere belangen worden geschaad. De overheid neemt daarbij een procesmatige rol aan die
partijen en initiatieven met elkaar verbindt. Randvoorwaarde daarbij is dat initiatoren voldoende
kundig zijn om aan te tonen dat er geen belangen worden geschaad. Daarmee doemt opnieuw de
schaduwzijde van het meritocratisch model op: het leent zich vooral voor assertieve kundige partijen.
Met de uitnodigingsplanologie lijkt het algemeen belang te zijn beschermd. Maar het uitgangspunt dat
alles mogelijk is zegt nog niets over wat wenselijk is. Naast een controlerende en faciliterende rol
heeft de overheid ook eigen beleidsprogramma’s en liggen er verschillende stedelijke opgaven die de
belangen van individuele bewoners of groepen overstijgen. Programma’s waar budgetten aan
gekoppeld zijn die niet altijd meer zo groot zijn dat ze van bovenaf uitgerold kunnen worden. Juist in
de gebieden waar particuliere investeringen gevoelig zijn en maar moeizaam van de grond komen is
het niet voldoende om te zeggen dat alles mag. Regels zijn niet alleen maar belemmerend voor wie iets
wil, maar kunnen juist ook een stimulans zijn voor particulier initiatief. Wie investeert wil ook het

vertrouwen hebben dat het ergens toe bijdraagt, dat het toekomst heeft. Zoals bij ‘Planner’s blight’ een
gerucht dat een wijk gesloopt gaat worden ertoe kan bijdragen dat er een versneld materieel en sociaal
verval optreedt, zo kan een lonkend perspectief reden zijn om juist wel te investeren.
Voor de ontwikkeling van de bestaande stad is het van groot belang dat er partijen zijn die een lange
termijn belang hebben en benoemen. Zoals de meritocratie gebaat is bij goed onderwijs, dient de
uitnodigingsplanologie na al het ontregelen en faciliteren opnieuw haar waarden te expliciteren om
daarmee pro-actief te kunnen verleiden tot grotere of kleinschalige particuliere initiatieven.
De stedelijke opgaven zoals vergroening van de buitenruimte, waterberging, verduurzaming of
differentiatie van de woningvoorraad kunnen als duurzame dragers dienen voor een geleidelijke
transformatie van de stad, opgebouwd uit kleinschalige, particulier geïnitieerde mutaties. Op die
manier kunnen deze opgaven niet alleen door particuliere initiatieven gerealiseerd worden, maar
mogelijk ook een deel van de legitimatie en dekking zijn van de investering, middels
stimuleringsregelingen of green deals. Wil de gemeente een gedifferentieerde woningvoorraad? In
plaats van het opkopen en transformeren van hele blokken woningen informeert, stimuleert, faciliteert
en subsidieert ze bewoners die twee woningen willen samenvoegen. Wil de stad minder CO2
uitstoten? Ze informeert, faciliteert en cofinanciert de diepteinvesteringen die bewoners doen om hun
woning te verduurzamen. Wil de deelgemeente meer oppervlaktewater in de wijk? De buitenruimte
opknappen? Leegstand tegengaan?
De stedelijke waarden, idealen en ambities kunnen op die manier ondernemende en volgzame
particulieren in kwetsbare wijken een handelingsperspectief bieden om de eigen situatie te verbeteren
én bij te dragen aan een constante vernieuwing van de stad.
Bronnen afbeeldingen
Figuur 1: Lotte Stam-Beese: gemeentearchief.rotterdam.nl, Ella Vogelaar: frontpage.fok.nl
Figuur 2: gemeentearchief rotterdam
Figuur 3: Lotte Stam-Beese, bewerking auteur
Figuur 4: De Nijl architecten, project De Tuin op het Zuiden
Referenties
Rooy, Peter van, 2011, Uitnodigingsplanologie als sociaal-cultureel perspectief, available at:
http://www.nlbw.net/blog/2011/12/23/uitnodigingsplanologie-als-sociaal-cultureel-perspectief/
Studiegroep Bos, 1946, De Stad der Toekomst, de Toekomst der Stad; een stedenbouwkunige en
sociaal-culturele studie over de groeiende stadsgemeenschap, Rotterdam: Voorhoeve
De Vreeze, N., 2001, 6,5 miljoen woningen: 100 jaar woningwet en wooncultuur in Nederland,
Rotterdam; Uitgeverij 010