Ingestorte Idealen – Duurzame dragers voor particulier ... - PlanDag

Waarden in ontwikkeling
Het denken over de stad is nooit eenduidig geweest. Maar de liefde voor de stad met haar urban fabric
zoals deze door Jane Jacobs en haar opvolgers tot op de dag van vandaag ervaren wordt is relatief
jong. Eeuwenlang werd de stad vooral gezien als plek van verderf, armoede en onveiligheid. Met de
industriële revolutie in de 19 e eeuw groeiden de steden razendsnel. Veel werk verplaatste zich van het
platteland naar de fabrieken en havens, de groeiende behoefte aan betaalbare arbeiderswoningen werd
aanvankelijk vooral door particuliere bouwers (revolutiebouw) opgepakt. Door de combinatie van de
enorme woningnood en de beperkte financiele draagkracht van arbeiders zijn de omstandigheden
waarin geleefd wordt schrijnend. SDAP-kamerlid Schaper noemde in een discussie ‘...een geval in
Groningen, dat ik zelf opgemerkt heb, waar twee à drie gezinnen woonden in één kamer. Het komt
soms voor dat er (...) eenvoudig een krijtstreep wordt getrokken waarbinnen dan ieder gezin zijn
privaatterrein heeft.’ (De Vreeze 2001)
Het zijn de artsen die zich beginnen te realiseren dat er een verband bestaat tussen de vele epidemiën
die in de volksbuurten ontstaan en de omstandigheden waarin geleefd wordt. In 1855 rapporteert het
Koninklijk Instituut van Ingenieurs aan koning Willem III: ‘De woning van den werkman is niet
zelden eene plaats van schrik voor den meer beschaafde, waar de onreinheid soms ten top stijgt, de
dampkring verpest is door alles wat er opeengestapeld en verrigt wordt, waar de zedeloosheid hare
wieg en bakermat vindt, en waar brandpunten ontstaan van ziekten, wier invloed zich wijd rondom
zich verspreidt, om alle standen aan te tasten en den gesel der verwoesting te doen rondgaan tot in de
huizen der meer beschaafden.’ (eene Commissie uit het Koninklijk Instituut van Ingenieurs 1855). Een
wetsvoorstel dat het gemeentebestuur de mogelijkheid geeft woningverbetering te verplichten
bij huiseigenaren wordt echter verworpen. Het is pas een halve eeuw later dat de ministers Goeman
Borgesius, Pierson en Cort van der Linden het wetsontwerp voor de Woningwet indienen die op 1
augustus 1902 in werking zal treden. (De Vreeze 2001)
Deze uit nood geboren woningwet, bestaande uit 10 paragrafen en 54 artikelen, maakte voor het eerst
overheidsbemoeienis op het gebied van volkshuisvesting mogelijk. Het verplichtte iedere gemeente
met meer dan 20.000 inwoners uitbreidingsplannen te maken en bouwvoorschriften vast te leggen en
legde daarmee de basis voor een lange traditie van planners, voor de stedenbouw als discipline en voor
subsidie op de bouw en huur van arbeiderswoningen. Met de wet werd beoogd de levenswijze van de
arbeidersklasse op alle fronten te verbeteren. ‘Er zijn helaas vele huisvaders, die een groot deel van
hun weekgeld buitenshuis zoek maken.Ongerijmd zou het zijn te willen beweren, dat dit niet meer zal
voorkomen, indien slechts voor betere woningen wordt gezorgd maar even ongerijmd zou het zijn te
willen volhouden, dat uithuizigheid niet door slechte huisvesting wordt bevorderd, dat gemis van een
gezelligen huiselijken haard den man nooit naar de kroeg jaagt.’ (Memorie van Toelichting bij de
Woningwet, 1901).
Men streefde er naar om het model van de volksbuurten om te keren van een ‘open gezin’ (met weinig
samenhang) in een ‘gesloten samenleving’ (wie voor een dubbeltje geboren werd, werd nooit een
kwartje) naar dat van een meer ‘gesloten gezin in een open samenleving’. Woningen met voldoende
ruimte en huiselijkheid om een gezinsleven te ontwikkelen, goed onderwijs en een open stedenbouw
moesten daaraan bijdragen.