Spelen en leren - hjk

Betekenis van spelvormen
Spelen en leren
Nettie Kwakkel
Wanneer je als leidster of leerkracht de groep jonge kinderen
observeert tijdens het spelen, zie je hen nog al eens bezig op
een manier die je graag zou verbeteren. Met een kleine
interventie kan het spel leuker worden en kunnen kinderen er
meer van leren. Een helpende hand bieden aan spelende
kinderen: hóe pak je dat aan zonder hun spel te verstoren?
Hanneke Verkleij
Zomaar een ochtend in groep 1, bij juf
Birgit. Vóór de pauze zijn de kinderen
met hun kleurplaat bezig geweest; nu
spelen ze op eigen houtje, verspreid over
de verschillende hoeken. Tot Birgits
genoegen zijn ze vrij rustig, er is nauwelijks
stemverheffing die boven het gewone
niveau van praten en overleggen uitgaat.
Birgit kijkt dan eens bij het ene,
dan eens bij het andere groepje – en zij
geniet van wat ze ziet.
In de zandhoek zijn Charlotte en Sarah
een kuil aan het graven. Het wordt een
schaal, zo heeft Charlotte aangekondigd,
want straks gaan ze zandtaartjes bakken
en die moeten dan in die schaal gelegd
worden. Birgit ziet hoe het tweetal de
schaal groter en groter maakt. Het zand
wordt met kracht van binnen naar buiten
geschoven en steeds worden dan zowel
de bodem van de schaal als de zijkanten
en de randen zorgvuldig gladgestreken.
De kinderen die een winkeltje aan het
inrichten zijn tonen eenzelfde mate van
betrokkenheid, ook al is hun activiteit van
een geheel andere aard. Ze hebben de
doos waarin de winkelinventaris bewaard
wordt leeggehaald, keuren ieder voorwerp
op bruikbaarheid en zoeken er dan
de geschiktste plaats voor. ‘De kassa
moet hier staan, aan deze kant.’ ‘Die pakken
met koekjes, die moet je niet daar
zetten – hier, bij de snoepjes. En dat flesje
ook hier, dat is limonade.’ ‘Nee, zó
staat het goed; nu deze doosjes.’
Birgit ziet hoe deze kinderen opgaan in
wat ze doen. Eigenlijk zien en horen ze
niets van de bezigheden van anderen om
hen heen. Ze horen evenmin het schreeuwen
en lachen buiten, waar kinderen van
groep 2 vol overgave rondrijden op de
karren. Birgit kijkt er wél even naar,
geamuseerd door zoveel enthousiasme
en levenslust.
Leerzaam spelen
Spelen is waardevol: de kinderen zijn
naar hartelust bezig én hun ontwikkeling
op verschillende domeinen wordt erdoor
bevorderd (Van der Aalsvoort, Kwakkel-
Scheffer en De Vries, 2006).
Dat laatste element is goed zichtbaar bij
de voorbeelden hierboven. De kinderen
die in het zand spelen, merken dat je met
vochtig zand beter iets kunt vormen dan
met droog zand. Ze verkrijgen al spelend
kennis van dit (ongevormde) materiaal.
Samen een winkeltje inrichten lukt alleen
als je met elkaar ‘overlegt’, niet aldoor de
baas wilt spelen en waar nodig op je
beurt wacht. Het is een oefenplaats voor
sociale vaardigheden. Rijden op de karren
brengt als vanzelf met zich mee dat
spieren gebruikt en geoefend worden,
dat de kleine bestuurder zich een zekere
behendigheid eigen maakt. De conclusie
is duidelijk: spelen is leerzaam!
Wat is spelen?
Maar dat is niet het eerste wat bij Birgit
opkomt als ze de spelende kinderen
observeert. Het meest wordt ze getroffen
door hun geboeidheid, hun betrokkenheid
en aandacht, ongeacht de verscheidenheid
aan bezigheden. Ze gaan daar
zo in op dat ze voor activiteiten om hen
heen, voor bewegingen en geroezemoes
enige tijd doof en blind zijn.
Wat is spelen eigenlijk? Een definitie is
niet eenvoudig te geven, maar in publicaties
over spel komen we de volgende
kenmerken tegen (Harinck en Hellendoorn,
1987; Van Oers, 1999):
• Spelen gebeurt vrijwillig; een kind
speelt omdat het dat fijn vindt, omdat
het wíl spelen.
De wereld van september 2006 19

Hanneke Verkleij
• Spelen is een doel in zichzelf; een kind
speelt niet omdat de juf een opdracht
heeft gegeven of omdat het zélf dit of
dat wil bereiken of leren, maar omdat
het leuk is.
Dat laatste vraagt om enige toelichting.
Heeft een kind dat een winkeltje of zandtaartjes
gaat maken geen doel voor ogen?
Jawel, maar er is ruimte voor improvisatie.
Het kind dat een winkeltje aan het inrichten
is, kan al doende op andere ideeën
komen: ‘Toch niet zo leuk, een
supermarkt met al die pakjes; ik weet al
wat, het wordt een dierenwinkel waar ze
eten voor poezen en honden verkopen en
ook goudvisjes en zo.’ Of: ‘Die taartjes
worden helemaal niet mooi, ik ga een
grote berg maken met een tunnel erin.’
Spelen betekent dat je op een prettige
manier bezig bent, betrokken op je activiteiten,
gericht, met de mogelijkheid om
zélf te bepalen wat je wilt doen. Als er,
terwijl je bezig bent, een nieuw idee bij je
opkomt kun je dat oppakken. Je kunt
gehoor geven aan een suggestie van een
ander als die bruikbaar is. Andermans
suggestie kan bij jouzelf ook weer een
ander idee oproepen, dat opnieuw een
wending aan je spel geeft.
Het spelmateriaal kan óók verrassen en
daardoor een wending aan de bezigheden
geven. Bijvoorbeeld als bij het ver-
20 september 2006
ven van rode bloemen wat druppels naar
beneden lopen en zich vermengen met
de groene grasrand onderaan. Het schilderende
meisje ziet hoe de druppende
verf zich vermengt met de groene strepen
aan de rand van het papier. Er ontstaat
een nieuwe kleur, een vorm: het lijkt of er
een klein beestje vanuit het gras omhoog
komt. Daarnaar verschuift nu haar aandacht:
de bloemen laat ze voor wat ze
zijn en ze gaat zich wijden aan de kop
van het beestje dat uit de grond is gekropen.
Wordt dat een torretje of een mol
of nog iets anders? Dat stelt ze nú nog
niet vast en dat hóeft ook nog niet. Of ze
noemt het nú een tor en straks blijkt het
een konijntje te zijn geworden.
Improviseren
Als het spelmateriaal bekend is, is er bij
aanvang van het spel een bepaalde verwachting.
Het kind weet immers waartoe
het materiaal zich leent en mogelijk heeft
het een plan in z’n hoofd: dit of dat ga ik
doen, ga ik maken. Maar er kan zich een
verrassing voordoen die de verwachting
(tijdelijk) naar de achtergrond schuift. De
poppen in het ‘schooltje’ blijven niet
rechtop zitten, glijden steeds onderuit;
het schooltje wordt een poppenziekenhuis.
De auto die een duw kreeg, zodat hij
naar de garage zou rijden om te tanken,
zwenkt af en komt op zijn kop terecht: nu
De wereld van
moet er een takelwagen bij komen en ook
een politieauto. Tanken is niet meer aan
de orde. Als je speelt werk je niet naar
een vaststaand resultaat toe. Je ‘moet’
niets: spelen is een niet-verplichte en niet
verplichtende bezigheid.
Spelen is spelen
Spelen is leerzaam, zo luidde de conclusie
hiervoor. Maar kinderen spelen
omdat ze het leuk vinden, níet met het
oogmerk wat te leren. ‘Spelen is leren’
geldt níet voor hen! Soms mag je spelen
en soms legt juf je een ‘werkje’ voor: je
‘moet’ iets plakken, bijvoorbeeld. Ook als
zij het ‘werkje’ in een speelse vorm heeft
gegoten, is dat voor kinderen niet hetzelfde
als ‘spelen’. Er wordt nú immers
een resultaat verwacht en dat resultaat
wordt beoordeeld: door de juf en veelal
ook door groepsgenootjes.
Voor de professionele opvoeder gaan
spelen en leren hand in hand, maar de
kinderen maken onderscheid! Waarom
moet de opvoeder zich dat bewust zijn?
Als een beroepskracht of ouder een kind
iets wil leren, toont de volwassene zich de
‘meerdere’: hij weet hoe het moet en het
kind onderkent dat. De volwassene laat
de verschillende stappen waarin iets aangeleerd
moet worden zien en oefenen. Er
wordt toegewerkt naar een product (‘Nu is
het knutselwerkje klaar’) of naar een vaar-

digheid (‘Nu kun je zélf je veters
strikken.’). Het kind moet aan een vaststaande
norm voldoen. De situatie waarin
het onderricht plaatsvindt, zal in vele
gevallen speciaal daarvoor gecreëerd
worden: ‘Let op, want nu gaan we leren
...’ ‘Goed kijken nu, ik doe het vóór.’
Interveniëren
Gesteld dat de leidster een kind iets wil
leren terwijl het aan het spelen is. Met
een correctie of een suggestie voor verdere
ontplooiing kan ze het spel leerzamer
maken. Kale zandtaartjes kunnen leuk
versierd worden, dan kan de bakker ze
verkopen; de kinderen die in het winkeltje
spelen zouden ook de boodschappenmandjes
en tassen kunnen gebruiken, of
de spullen aanvoeren in de vrachtwagen.
Ze wil interveniëren, maar ze wil dat zó
doen dat het speelse bezig zijn gecontinueerd
kan worden. Spelen is leuk, en dat
plezier moet behouden blijven. Daarom
moet de vorm van de interventie zoveel
mogelijk aansluiten bij de situatie waarin
het kind verkeert. Een interventie die van
buitenaf het spel onderbreekt kan een
onplezierige verstoring betekenen. En een
voorstel tot verandering kan het kind, verbouwereerd
als het is, opvatten als kritiek.
De leidster kan gebruik maken van een
belangrijk kenmerk van improviserend
spel: er zijn verrassingen mogelijk, wendingen.
Er kan iets anders gaan gebeuren.
Bij de zandbak, tegenover Charlotte en
Sarah, zijn Sezai en Lucienne taartjes aan
het bakken. Bij Luciennes producten steken
die van Sezai schamel af. Hij is nog maar
kort in de groep en Birgit vermoedt dat hij
voordien nooit de kans heeft gekregen om
met zand te spelen. Hij vult de vormpjes
onvoldoende en de taartjes zijn broddelige
hoopjes zand. Maar hij is vol overgave
bezig; iedere keer als hij zijn vormpje van
het baksel aftilt roept hij blij: ‘Weer één!’
Terwijl Birgit toekijkt, trekt Lucienne een
streep in het zand die haar taartjes van die
van Sezai scheidt: laat het juf vooral duidelijk
zijn wie wát gebakken heeft ...
Birgit zoekt twee simpele, gladde vormpjes
op, gaat bij Sezai zitten en zegt:
‘Wat ruiken die taartjes heerlijk, dat zijn
hier vast en zeker hele goeie bakkers, en
wat zijn ze druk bezig! Ik doe er ook een
paar, met dit vormpje. Mooi deeg heb je
hier! Zo, goed stevig aandrukken en nou
omkeren ... Kijk, nóg een taartje, een
gladde! Hier is nog zo’n vormpje, dan
kunnen we alle twee zo’n gladde maken.’
Al pratend en ‘genietend’ van de heerlijke
geur coacht ze Sezai, die haar handelingen
nadoet en zo deze ‘techniek’ overneemt.
Birgit heeft vermeden om
negatief te spreken over zijn baksels en
ze heeft zijn wereldje van enthousiaste
bakker onbeschadigd kunnen laten.
Spelen biedt ruime
voor improvisatie
Charifa en Mandy zitten elk aan een kant
van de tafel, waarop ze het theeservies
hebben uitgestald. Allebei hebben ze een
poppenkind op schoot. Ze schenken eindeloos
‘thee’ in voor zichzelf en de kindertjes;
drinken die op, wassen af en herschikken
dan de onderdelen van het
servies of voegen er andere aan toe.
Hester staat toe te kijken met haar knuffel
stijf tegen zich aangedrukt. Het is duidelijk
dat ze graag mee zou doen, maar kennelijk
durft ze de andere meisjes niet aan
te spreken. En die maken geen aanstalten
om Hester tot meedoen uit te nodigen.
Birgit gaat op haar hurken bij de theetafel
zitten.
‘Dat ziet er gezellig uit! De thee is vast heel
lekker, en die kindertjes, mogen die ook
koekjes eten? Ja? Weet je wat ik denk: dat
de knuffelpoes van Hester graag een beetje
melk wil drinken, op een schoteltje, dat
hebben jullie vast wel voor haar. En krijgt
Hester dan ook een kopje thee van jullie?’
Ze verstoort hun spelwereld van theedrinkende
dames niet, maar ze komt ‘op kousenvoeten’
bij hen binnen en voegt zich in
de situatie. Zo creëert de leerkracht voor
Hester de mogelijkheid om mee te doen
en voor de andere meisjes de kans om
een derde in hun groepje op te nemen.
Het gaat hier ook weer om het aanleren
van sociale vaardigheden: leren vragen
om mee te doen; een ander uitnodigen
tot meedoen; spelen met z’n drieën in
plaats van met z’n tweeën. Expliciet
wordt dat níet aan de orde gesteld, maar
Birgit kan er ná het spelen op terugkomen,
in een ‘leersituatie’. Ze kan dan
benoemen wat er gebeurd is en Charifa
en Mandy prijzen dat zij Hester in hun
groepje opnamen. Aan Hester legt ze uit
dat je, als je mee wilt spelen, dit aan de
andere kinderen moet vragen.
Besluit
Spelen en leren gaan hand in hand: de
leidster of leerkracht leert de spelende
kinderen iets zonder de door hen
gecreëerde wereld te verstoren, zonder er
expliciet een leersituatie van te maken.
Overigens wil ik er zeker niet voor pleiten
om spelend bezig zijn zoveel mogelijk
hiervoor te benutten: om er steeds maar
op te wijzen dat het anders, mooier of
beter kan. Het is immers niet noodzakelijk
dat aan een spelend kind ook nog
eens wat wordt geleerd. Het is geboeid,
geconcentreerd bezig. Het doet uitvindingen,
zoekt oplossingen. Soms is het
alleen maar met overgave bezig met zijn
knuffel, zijn tekening, de zandtaart. Het
moment is een moment van genieten: dat
moment moet in tact (kunnen) blijven.
Daarbij komt nog dat het kind in wezen
wél wat leert. Het leert zich richten op een
bepaalde zaak; zich met een of ander verbinden;
de aandacht vasthouden. Zelfs
als de volwassenen niets doen, leert het
spelende kind iets – spelenderwijs!
Nettie Kwakkel-Scheffer is orthopedagoge
(ekwakkel@ncrvnet.nl).
Literatuur
Aalsvoort, G.M., J.J.C. Kwakkel-Scheffer,
A.K. de Vries (2006), Puur plezier. Acco,
Leuven.
Harinck, F.J.H., J. Hellendoorn (1987),
Therapeutisch spel: proces en
interactie. Swets & Zeitlinger, Lisse.
Oers, B. van (1999), Education for the
improvement of cultural participation.
In: G. Brougère, S. Rayna (Eds.) Culture,
childhood and preschool education.
Culture, enfance et éducation préscolaire.
Unesco, Paris.
De wereld van het jonge kind (2005),
Spelen in de 21ste eeuw; themanummer
juni.
De wereld van september 2006 21