Vraag onze catalogus aan! - Santiago

BESTUUR
mw. K. van den Berg, voorzitter
F. Brons, bestuurssecretaris
J. Moffman, penningmeester
mw. H. Pouderoyen, lid
J. van der Meulen, lid
mw. M. Blokland. lid
LEDENSERVICE (uitsluitend schriftelijk)
Bestellen van artikelen
Postbus l3091
3507 LB Utrecht
BE'STUURSSECRETARIAAT
p/a Heuvelweg 14
3761 XN Soest
SECRETARIAAT BINNENLAND
Insturen van compostela's
p/a Fazantenkamp 576
36107 DG Maarssenbroek
a f0346)56 91 33
SECRETARIAAT INTERNATIONAAL
p/a Hagelweg 8
58101 HC Venray
a [0478)58 41 45
LEDENADMINISTRATIE
p/a Margriet 39
7772 NC Hardenberg
a (:0523)26 73 25
INTERNETADRES
ww.santiago.nl
COLOFON
d$J~~b~~t~f
47
jaargang 12 -september 2000
verschijnt viermaal per jaar
ISSN 0923-11458
O Nederlands Genootschap van Sint Jacob
Meningen en feiten, zoals die door auteurs
worden weergegeven, vallen buiten
verantwoordelijkheid van redactie en uitgever.
REDACTIE
Herman van den Brink
jeroen Gooskens
Sjef van Hulten (voorzitter)
Stephan van Meulebrouck
Jos Mijland
Herman Stokmans
José Wienk
REDACTIEADRES
p/a Safarigeel 120
2718 CN Zoetermeer
DRUK & GRAFISCHE VERZORGING
I

94 Laatmiddeleeuwse reisverslagen
van pelgrims uit de
Nederlanden: jan van Doornik in
l489 en jan Taccoen in 1512
Ben Wasser
108 Lectuurbericht
Herman van den Brink
113 Een 'ondankbaar' onderwerp
jan Galjé
119 Heilig Jaar 1999 in cijfers
josé Wien k
121 Geopend: Jacobspad
Sint-lacobiparochie - Hasselt
Siep Zijnstra
123 De virtuele pelgrim
Ed Boon
125 jacobusboeken
Stephan van Meulebrouck
127 Genootschap van Sint jacob
Afbeelding omslag:
Crypte onder de St.-Eutropiuskerk
in Saintes
(foto: Stephan van Meulebrouck)

LAATMIDDELEEUWSE REISVERSLAGEN VAN PELGRIMS
UIT DE NEDERLANDEN:
/AN VAN DOORN//< IN 7489 EN IAN TACCOEN IN 7572
Van de duizenden, zo niet tienduizenden en sommigen spreken zelfs over mil-
joenen die vanaf de tiende tot en met de achttiende eeuw naar St.-lacob in
Galicië zijn gepelgrimeerd heeft slechts een enkeling een reisverslag nagelaten.
Pierre Barret en Jean-Noë1 Gurgand vonden er bij hun nasporingen voor hun
boek Priez pour nous à Compostelle slechts een vijftiental.' Dit staat wel in
tegenstelling tot de verslagen van pelgrimages naarleruzalem en het Heilige
Land, waarin Rome ook vaak werd meegenomen. Daarvan resteren er een
indrul

Op dezelfde wijze heb ik geput uit de gegevens van Barret en Curgand op basis
van een transcriptie door R. de La Coste-Messeliere van het handschrift te Parijs
met het verslag van Jan Taccoen, Heer van Zielbeke of Zillebeke, uit I

De zuil/ in de
van Padrón
kerk
van het konvooi van drie lijdt schipbreuk, de beide andere bereiken tenslotte
ver voorbij hun doel een veilige haven in Lissabon.
Tegenover deze tegenslag en omweg staat dat het Jan Taccoen de onverwachte
gelegenheid biedt om nog wat meer van de wereld te zien, want zo komt hij
voor het eerst van zijn leven oog in oog te staan met heuse olifanten en wat
hem nog meer frappeert is een slavenmarkt met 'moren van allerlei huidskleur',
waarover:
'Toen er zo'n driehonderd helemaal naakt uit een schip aan wal werden
gebracht, zag ik hoe hen te eten en te drinken werd gegeven. Langs de
kade in de felle zon kregen zij gerstepap te eten uit grote kommen die
vervolgens werden uitgespoeld en weer vol water gegoten. En zij wierpen
zich op de knieën om daaruit te drinken zoals beesten doen. En als
er een wordt gekocht dan knoopt de nieuwe meester een doek om hun
achterste en van voren en voert hen naar zijn huis. Ik heb er zien verkopen
voor 8 a 9000 realen ieder.'
Van Lissabon vaartlan Taccoen terug naar La Coruña. Bij het passeren van El
Padrón ziet hij op het strand de stenen romp van het miraculeuze scheepje
waarin het lichaam van de apostel lacobus na diens marteldood in het Heilige
Land zijn weg naar Spanje hervonden zou hebben en aldaar zou zijn aangespoeld.
Bovendien ziet hij daarnaast een grote mast van
steen en laat zich vertellen dat alleen een christen die in
staat van genade is, deze kan doen bewegen, maar, zo
voegt hij daaraan toe:
'Ik heb niemand gesproken die hem in beweging heeft
kunnen brengen.'
(Ook Nompart, Heer van Caumont maakt in het verslag
van zijn pelgrimage in 1417 melding van deze stenen
scheepsromp op het strand van El Padrón.6 Met de grote
mast van steen zal Taccoen gedoeld hebben op de zuil in
de kerk van El Padrón waaraan volgens de legende het
schip van de Apostel werd aangemeerd.)
De heer van Zillebeke bereikt Compostela tenslotte op
Goede Vrijdag 9 april 1512. Er was zo'n toevloed van pelgrims
dat er haast geen logies meer te krijgen was. Men
moest onderdak zien te krijgen bij particulieren. Arme pelgrims
werden verwezen naar het Hostal de los Reyes Católicos, maar Taccoen
vindt gelukkig nog een plaatsje in de herberg 'De Drie Zuilen' en wordt daar
goed ontvangen. De waardin en het personeel komen uit Vlaanderen en zetten
hem een goede maaltijd voor.
Bij het bezoek aan de schatkamer van de kathedraal luistert hij naar de uitleg in
het Frans en Duits over de daar bewaarde relieken, waaronder het hoofd van

Jacobus de Mindere als een van de kostbaarste stukken. Maar over de uitleg is
hij niet tevreden:
'Ze geven je te verstaan dat het lichaam van St.-jacob onder het hoofdal-
taar ligt, maar ik zie niets dat daarop wijst en ze tonen ook niets aan de
pelgrims. Het lijkt me dat ze op het hoogfeest van Pasen toch tenminste
wel iets hadden mogen laten zien of openen zoals ze elders doen.'
Aldus enigszins teleurgesteld verlaat hij Compostela weer op Paasmaandag. Te
paard gaat het in één dag naar La Coruna. Daar scheept hij zich in maar het
schip moet acht dagen wachten op voldoende wind om te kunnen vertrekken.
Maar dan gaat het ook bijzonder voorspoedig want:
'De wind was zo gunstig dat we binnen tien dagen in Nieuwpoort aan-
kwamen en de dag daarop gezond en wel weer thuis waarvoor God zij
geprezen.'
DE PELGRIMAGE NAAR COMPOSTELA VAN JAN VAN DOORNIK, KOOPMAN EN
LEERLOOIER TE VALENCIENNES MET HEER WILLEM, PRIESTER TE DOUAI IN
7488-'89
De pelgrims vertrokken op maandag 25 februari 1488 naar Rome,
Jeruzalem en Compostela en op die laatste pelgrimage treffen we hen
aan op 3 januari 1489 ergens in de Landes (folio 282 van het handschrift).
Daar beklaagt jan zich over de afstanden en de informatie
daarover van de plaatselijke bevolking:
'Als je hier vraagt hoeveel mijl het is van hier naar daar zeggen
ze "leghe" in plaats van "lieu" en bovendien zijn zeven van die
mijlen er bij ons wel tien.'
Toch is jan een goede loper, want later in de buurt van León blijkt een
"I- -
Duitse pelgrim hem niet bij te kunnen houden en af te haken. Normaal lopen
Jan en Willem zo'n zeven tot tien mijl per dag, éénmaal zelfs elf:
'maar dat was een te zware dag en wij waren totaal uitgeput en toen we
in het dorp aankwamen, moesten we ons wel op het eerste het beste
huis werpen om te overnachten.'
Overigens - is het begrip mijl in oude teksten een heel rekbaar begrip met variaties
naar land, streek en zelfs per individu. Zo worden de tweehonderd kilometer
van Burgos naar León in verschillende pelgrimsverslagen geschat op respectievelijk
54, 37, 36 en zelfs op 100 mijlen, maar de pelgrim in het laatste geval
liep dan wel op espadrilles! Op de terugweg zullen Jan en Willem de zeventig
kilometer van Blois naar Orléans in twee dagen lopen en ze tellen daarvoor 17
lieu of mijl. Hun mijlen mogen we dus op 3,5 tot 4 kilometer stellen. Dat klopt
trouwens ook aardig met hun dagmarsen van tussen de 30 en 40 km, een enkele
uitschieter daargelaten.
(foto:Stephon "On
Meulebrouck)

St.Jean-Pied-de-Port. De tolgaarders (fol. 283)
Dat de ene mijl de andere niet is, vertelt jan ons trouwens zelf ook. De zwaar-
ste van alle was die in de steile klim bij St.]ean-Pied-de-Port. En als je daar dan
eindelijk de stad binnenkomt:
'
'staan ze je al op te wachten, pakken je bij de mouw en voeren je het tol-
huis binnen. Overal hetzelfde liedje: betalen op zowat iedere mijl voor
ieder goudstuk dat je bij je hebt. En hier willen ze je nog laten zweren,
pelgrim, koopman of gewone passant, met een eed op je pelgrimstocht
of op je deel van het hemels gelul< om precies te zeggen hoeveel goud-
stukken je bij je hebt. En als je er ook maar één verzwijgt, riskeer je alles
kwijt te raken, want ze zijn er alleen maar op uit je kaal te plukken en
laat je je dat niet vrijwillig doen dan doen zij het wel. Maar hoe ik ook
onder druk werd gezet te zweren, ik weigerde, al gaf ik wel wat ik moest
geven. Het is een kwalijke praktijk, want op die manier is het al te
bekend of een persoon geld bij zich heeft en hoeveel.'
Roncesvalles (fol. 284)
'In Roncesvalles ben ik over het plateau gekomen waar de slag (van
Roeland - B.W.) heeft plaats gevonden en ik kwam bij de kerk die echt
mooi is en helemaal met stenen gewelven, de altaartafel van zilver. Ze
hebben me de hoorn van Roeland laten zien waarop hij blies naar koning
Karel de Grote, ook de hoorn van Olivier, beide zijn van ivoor eri even-
eens de stijgbeugel van aartsbisschop Turpijn. Buiten genoemd koor zijn
er twee graven besloten in een ijzeren hekwerk waarin en waaromheen
verschillende ridders liggen begraven die echte martelaren zijn want ze
zijn gedood omdat ze het katholieke geloof hebben verdedigd. Die dag
voornoemd heb ik de vespers in genoemde kerk gehoord. Daarna ging ik
kijken in het hospitium waar je als je wilt vrij goed kunt eten en in tijden
van erg veel sneeuw mag je er wel drie dagen blijven.'
Navarra (fol. 284)
In Navarra bemerkt hij iets van prostitutie:
'want daar waar een vrouw aan de deur haar wijn staat aan te prijzen zijn
er lichte meisjes binnen die de man zomaar in zijn kruis grijpen en de
man kan bij het meisje hetzelfde doen en erop los gaan.'
Soms heeft hij ook het idee eerder in een bordeel dan in een ordentelijk hotel
of herberg terecht te zijn gekomen:
'want als je in je kamer bent, word je voortdurend gestoord door het
meisje dat door jouw kamer moet om in de hare te komen en zo is het
een heen- en weergaan van zo'n meisje met haar klanten zowel overdag
als 's nachts.'

Ook op de terugweg heeft hij een soortgelijke ervaring (fol. 299):
'Na het avondmaal bij het afrekenen vroeg de waard, die wel gezien had
dat wij van goede sier hielden, of wij nog wat vrolijkheid wilden, waarop
ik zei van niet, omdat het me niet gepast leek voor pelgrims om uit de
band te springen. Maar er was er een die zei dat kan toch geen kwaad en
toen ging de waard zijn tamboerijn en fluit halen en speelde liedjes en
dansen die daar erg populair waren en wij dansten allemaal.'
Ondanks zijn vermoeidheid en zijn principes doetlan daar om het hardst aan
mee, maar daar blijft het dan ook bij:
'en wij gingen slapen.'
Van Orthez naar Santiago (fol. 284)
'In heel dit stuk land, als je eindelijk in een herberg bent aangekomen en
vraagt om brood, wijn, vlees of wat ook maar, moet je het zelf maar zien
te krijgen, want in de her-
berg is er niets anders dan
een bed om op neer te plof-
fen en dan mag je nog blij
zijn als er een bed voorhan-
den is, want in de meeste
herbergen is helemaal niets
en ook een warme maaltijd
moet je zelf maar zien te
bereiden. En daarbij nog: in
deze streek doen ze hun
behoefte zomaar overal.
Dat is werkelijk ongehoord.'
Toch is ook hier wel enig soelaas temidden van alle kommer en kwel want onze 0rthez:Romoonse
brug over
pelgrims maken hier kennis met de Spaanse tortilla en wel op verrassende de Gave de POLI
wijze, terwijl ze in een gehucht een korte rust nemen:
(foto: Stephon van
Meulebrouck)
'Een goede en vrome vrouw zag ons zitten en meteen ging zij in de weer
om een paar eieren in de pan te slaan met olijfolie, want boter is er niet
in die streek en dat kwam ze brengen met een groot stuk brood en
eieren.'
Sans vin, pas de pelerin (fol. 285)
Maar er valt ook weer heel wat te klagen voor de bon-vivant die Jan van
Doornik bij herhaling blijkt te zijn:
'Die avond hebben we heel goed gegeten, maar er was niet anders bij te
drinken dan water, want in heel dat dorp was geen wijn te vinden en zo
moesten wij arme broeders genoemde avond zien door te komen.'

Groot is de verbazing bij het zien van het bewaren en het transporteren van de
wijn:
'In heel genoemd land bewaren ze de wijn, witte evenals rode, in dicht-
genaaide geitevellen en met behulp van een achterpoot schenken ze de
wijn in de beker. In heel dat land is het gebruikelijk de wijn in geitevellen
te bewaren omdat het er erg warm is en ook omdat het zo gemakkelijk is
te vervoeren op ezels, muildieren en paarden, want in dat land kan het
niet op karren. Er zijn zoveel bergen.'
Verbazing, ja afkeer over de gewoonte waarbij één grote beker rondgaat, waar-
uit ieder op zijn beurt drinkt:
'Dat is een vieze en slechte gewoonte. Daarom raad ik aan dat ieder zijn
eigen glas of beker bij zich draagt.'
Winterse kou (fol. 288)
Het is januari en blijkbaar is er's avonds in de herberg niet altijd een plaatsje bij
de open haard:
'Wij konden niet bij de open haard zitten vanwege een groep
Spanjaarden die in hetzelfde hotel logeerden. Wij moesten eten in een
zaal die erg groot was en koud. Wij zaten heel de maaltijd te bibberen en
na het maal gingen we meteen naar bed en mijn reisgenoot hield die
nacht zijn benen steeds tegen de mijne om ze warm te houden.'
En het bedje wordt ook lang niet altijd gespreid (fol. 288-290):
'Ik vroeg de waardin, zoals ik gewoon was te doen, om een goed dons-
bed. Ik hoopte er een te krijgen, want wij waren bekaf en vooral vanwege
mijn voeten. En de waardin keek me spottend aan en zei: We zullen zien.
Na het eten kwamen we in de kamer om te slapen en jawel hoor: alleen
wat stro op de grond, versleten lakens en gescheurde dekens. We gingen
slapen zonder een woord te zeggen. En de andere gasten die na ons
waren gekomen, lagen op strozakken rondom de haard volgens de
gewoonte van dat land.
Omstreeks middernacht had mijn reisgenoot te stellen met zijn water.
Wij hadden geen po want dat is geen gebruik daar. Mijn reisgenoot sloeg
de deken waarop wij lagen terug en uit wraak dat we zo slecht lagen en
ook omdat onze waardin, zoals ik gezegd heb, ons had bespot, plaste hij
naast het bed. Onze waard en waardin sliepen in een kamer recht onder
de onze. De straal van mijn reisgenoot zocht zijn weg naar het bed van
onze waard en waardin en toen zij het merkten, sprong de waard uit zijn
bed en nam een toorts van stro en stak die aan. Ik sliep vooraan, ik zag
alles. Mijn reisgenoot stikte van het lachen, omdat hij wel in de gaten
had dat hij tussen de waard en de waardin in had geplast.
Met genoemde toorts van stro aangestoken, kwam de herbergier in ons

ed kijken en scheen ieder van ons in het gezicht. Wij hielden ons zo
goed mogelijk slapend en hij wist niets anders te zeggen toen hij bij zijn
vrouw terugkwam dan dat wij sliepen en daarmee ging onze waard weer
slapen.
Ongeveer een goed uur nadat onze waard en waardin weer waren inge-
slapen sloeg ik, zoals mijn reisgenoot had gedaan, de deken terug en
plaste ook naast het bed en het liep - net zoals de eerste keer - naar het
bed van onze waard die meteen opsprong.'
Hetzelfde ritueel herhaalt zich en vloekend en wel begeeft de waard zich
opnieuw te ruste. Twee uur later - nog voor zonsopgang - staan jan en heer
Willem op en verlaten het pand door de voordeur zonder te betalen en zonder
acht te slaan op het roepen en schreeuwen van de herbergier.
Verdwaald bij nacht en ontij (fol. 290)
'Die dag werden we overvallen door de nacht, midden in een woud en
het begon verschrikkelijk te donderen en te regenen, zodat we een hout-
hakker smeekten ons naar het eerste het beste dorp te brengen om te
overnachten. En hij kwam uit de boom en bracht ons naar zijn huis om
daar te overnachten.
Ik vroeg hem, zo goed en zo kwaad als het ging, om een donsbed om te
slapen en hij zei ja, want wij waren door en door nat. En genoemde hout-
hakker onthaalde ons vorstelijk met hetgeen hij had en toen we gegeten
hadden, vroeg ik naar het bed waar we moesten slapen. De houthakker
nam een hooivork en spreidde een strobed als voor een paard, vlakbij
twee ossen. Op genoemd bed legde hij een rode deken en op die deken
gingen we liggen. Daarna zette hij een schot tussen de ossen en ons,
maar's nachts kwamen die ossen daar achter uit en kwamen ons likken
en zo ging die nacht voorbij.'
Als ze een paar dagen later ergens weer een plaatsje bij de ossen krijgen aange-
boden, gaan ze toch liever wat verder.
Compostela (fol. 290-292)
Op 25 januari 1489 komen Jan van Doornik en zijn compagnon heer Willem in
Santiago aan. Het is een zondag en het regent. Daarom nemen ze meteen hun
intrek in de herberg 'Het Wapen van Frankrijk'. Pas de volgende dag gaat Jan
naar de kathedraal:
'Ik ging te biecht achter het hoofdaltaar van de kerk, zo dicht mogelijk bij
een klein altaar waarop ik een mis liet lezen en op die plaats ontving ik
het Lichaam van onze Heer jezus Christus, Hem prijzend en dankend voor
de zegeningen en weldaden waar Hij me mee had overladen. Daarna
beklom ik de houten trap achter het hoofdaltaar en omhelsde daar het

eeld dat uit hout is gesneden ter ere van St.-Jacob en dat beeld heeft op
het hoofd een kroon, die ik in mijn handen nam en op mijn eigen hoofd
zette. Daarna lieten ze me de pelgrimsstaf van St.-Jacob zien die midden
in de kerk staat. Ik hoorde een klokje luiden en wij gingen naar achter in
de kerk waar ons het hoofd van St.-Jacob, de grote apostel en neef van
Jezus Christus, en verscheidene andere reliekhouders getoond werden.
Het is een buitengewoon prachtig en roerend kunstwerk om te zien. Er
was in die kapel een van de bedienaren van de kerk in een half witte en
half rode toga, die in drie talen,
te weten in het Latijn, in het
Duits en in het Frans, zei dat
eenieder die niet vast geloofde
dat het lichaam van St.-Jacob
besloten lag of ingemetseld was
in het hoofdaltaar van de kerk,
hij zei dat die zijn pelgrimage
tevergeefs maakt.'
Nu had Jan van Doornik in
Toulouse al vereerd wat men
hem daar als de ware relieken
van de Apostel had gepresen-
teerd. Hij staat dan ook even in
Hostai/ de 10s Reyes dubio, maar weet het dilemma als volgt op te lossen:
~otóIicos 'Ik heb de twee plaatsen gezien, maar ik voor mij, ik geloof dat het
(foto: Stephan van
Meule brouck)
lichaam ligt in Toulouse voornoemd en het hoofd in Santiago voor-
noemd. Daar houd ik het bij en wil er verder geen woord aan vuil maken.
Punt uit.'
Voorts beschrijft de koopman-leerlooier uit Valenciennes de fontein op het
plein en maakt melding van het Hostal de los Reyes Católicos, maar gaat niet
binnen in deze toen door de Katholieke Koningen voor onbemiddelde pelgrims
bedoelde instelling. Liever gaat hij op jacht naar souvenirs.
Tijdens de maaltijd in 'Het Wapen van Frankrijk' wordt hij vervolgens door een
medepelgrim volledig als St.-Jacobsganger uitgedost:
'Hij spelde zoals het hoort, de schelpen op mijn hoed en daarnaast nog
wat kleine pelgrimsstaven en mooie Jacobsbeeldjes.'
De terugweg (fol. 292)
Zo uitgedost aanvaardt hij de terugtocht en net zo min als op de heenweg doet
hij het zuinig aan. Hij blijft de herbergen prefereren boven de hospitia en kijkt
niet op een dukaat meer of minder. Als ieer Willem hem een keer een besparing
voorstelt, antwoordt hij kortweg:

'Ik betaal alles en daarover heb je niet te klagen. Meng je daar dan ook
niet in, anders dan door het er goed van te nemen want, godlof, heb ik
genoeg geld om samen weer behouden thuis te komen.'
Maar soms lacht het geluk hen ook gratis toe. Nauwelijks zijn ze op weg samen
met nog een Duitse pelgrim of tijdens een korte rust in een dorp worden zij
opgemerkt door een vrouw die hen even later zomaar brood en een tortilla
komt brengen. Zij geeft die aan Jan die hem weer doorgeeft aan de Duitser en
de vrouw bedankt:
'Goede vrouw, dank U zeer, maar wij zijn geen arme lui en de vrouw keek
me niet begrijpend aan en ging meteen weer haar huisje binnen, haalde
nog een stuk brood en eieren en gaf het me nog een keer, welke aal-
moes ik weer in ontvangst nam en doorgaf aan mijn compagnon en toen
genoemde vrouw dat zag, ging zij voor de derde keer een portie halen,
zoals zij al twee keer gedaan had en toen ik merkte dat zij wilde dat ook
ik van haar brood zou eten, begon ik te lachen en nam het brood en at
ervan zoals de anderen.'
Intussen is het februari 1489 (fol. 293-294) en bij El Cebrero, op de grens van
Galicië en León, slaan sneeuwstormen plotseling toe, terwijl ze in de sneeuw
het spoor volgen van kooplieden die daar even tevoren zijn gepasseerd. Maar
wat doen we als het opnieuw begint te sneeuwen, had jan ongerust gevraagd
aan zijn reisgenoot. Die had laconiek geantwoord: Het is helemaal helder.
Doorlopen! En zo gebeurt, maar:
'Was ik maar niet zo stom geweest hem te geloven, want al spoedig
begon het weer te sneeuwen en het spoor werd helemaal uitgewist
door genoemde sneeuw en het werd stikdonker om ons heen zodat we
bijna niets meer konden zien. Onze benen zakten diep weg in de sneeuw,
altijd wel tenminste tot de knieën en heel vaak tot aan de dijen
en met behulp van onze pelgrimsstaven probeerden we ons erdoor te
worstelen.'
Dan kan Jan van Doornik het niet laten zijn gezel toe te bijten:
'Welnu, heer, zijt ge nu tevreden en op uw gemak. Als wij hierin blijven,
verdronken in de sneeuw, is het uw schuld en heer Willem begint te
jammeren en te huilen, waarop ik hem zeg: heer, dat huilen zal ons niet
baten. En wij bevalen ons dus maar in de genade van God en St.-Jacob
aan.'
Toch bereiken zij tenslotte een dorpje waar een priester zich bereid toont hen
naar Villafranca del Bierzo te brengen. Er waren overigens wel professionele
gidsen en Jan van Doornik, die het aan geld immers niet ontbrak, zou er zeker
gebruik van hebben gemaakt in omstandigheden als deze maar juist als je ze
nodig had, bleven ook die vaak liever thuis:

'In het dorp Bihouet vroeg en smeekte ik om een gids voor goed geld,
waarvoor ik niemand vond die het aandurfde met ons mee te gaan en wij
gingen steeds maar verder tot het dorp Hoffire waarheen het elf mijlen
was. Wij bleven maar vragen naar een gids maar niemand wilde daarop
ingaan vanwege het afschuwelijke weer dat het was. Dus bevalen we ons
maar weer aan in de hoede van God en gingen steeds maar verder zo
goed en zo kwaad als we konden.'
En eindelijk dan toch:
'vonden we in dat hospitium een gids maar pas voor de volgende dag
want op deze dag wilde hij niet vertrekken.'
En als die de volgende dag dan eindelijk komt opdagen en ze het over de prijs
eens zijn geworden, stopt hij als ze nog maar net op weg zijn. En gevraagd
waarom:
'antwoordde hij dat hij genoeg geld betaald kreeg, maar dat hij niet ver-
der ging omdat het te gevaarlijk was.'
Na de sneeuw zorgt het wassende water opnieuw voor verrassingen (fol. 297):
'Bij het verlaten van het dorp vroegen wij de weg naar León en ze zeiden
ons dat we over het water moesten. Wij lieten een man komen die daar
woonde en vroegen hoeveel het kostte om ons over het water te leiden
en hij liet ons zien hoe hij nat was tot aan zijn broekriem en zei dat hij
voor geen goud of geld door dat water ging.
Wij vonden niemand bereid. Dus bevalen wij ons in de genade van God,
de Heilige Maagd, Sint-Jacob en alle heiligen in de hemel aan, maakten
het teken van het I

winden op dat het wonder was en daarbij wilde onze schipper de zeilen
niet strijken.'
Ook door de smeekbeden van Jan van Doornik als arme pelgrim die terugkeert
van een heilige tocht naar Jeruzalem, Rome en Sint-Jacob, laat de schipper zich
niet vermurwen, maar ziet zich tenslotte toch genoodzaakt de touwen van de
zeilen door te hakken om het scheepje voor omslaan te behoeden en ook dit
avontuur loopt weer goed af en eindigt in Blaye, waar alweer een goede maal-
tijd, ditmaal van goudbruin geroosterde kapoen, klaarstaat.
Een dag of wat later hebben ze daarentegen weer moeite om onderdak te vin-
den. Het is al laat en donker en hebben ze tenslotte iets gevonden dan is er de
strijd om nog iets te eten te krijgen. Ze bestellen brood, wijn en vis, maar er is
niets meer volgens de waard:
'maar wij praatten zo mooi en smeekten zo hard want wij hadden grote
honger dat het haast een mirakel was dat onze waard toch nog met iets
kwam aandragen al was het
wel heel erg weinig: minder
dan een half maatje wijn, een
piepklein broodje en vier of vijf
uien. Daar moesten we het die
waard ter ore dat lan van Doornik naar Jeruzalem, Rome en Sint-Jacob is gepel-
grimeerd:
'Toen moest ik opnieuw aan tafel, kreeg het geld terug, dat ik voor mij
en mijn reisgezel betaald had en de waard schonk ons flink van de beste
wijn die we ooit gedronken hadden en mopperde op zijn vrouw, omdat
zij ons had laten drinken van de goedkoopste wijn uit zijn kelder.'
Twee dagen later is er in Saintes alweer iemand die weet wat een arme pelgrim
toekomt. Een edelman spreekt hen aan bij het verlaten van de kerk met de uit-
nodiging om zijn wijn te komen proeven. Het zal hen aan niets ontbreken, zegt
hij, en inderdaad:
'Hij liet ons een flinke kippebout voorzetten, spek, ook schapevlees en
schonk ons verschillende soorten wijn. Na ons tegoed te hebben gedaan
en God gedankt vroeg ik om de rekening waarop de edelman antwoord-
de: Geen van beiden hoeft u ook maar iets te betalen, want u heeft voor
Saintes. Ruïnes van
het Romeinse
amfitheater, Op de
achtergrond de
St.-Eutropius,
vanwege de rielieken
van de gelijknamige
heilige een populai-
re 'tussenstop' voor
Compostelogangers
(foto: lonneke
Mulder)

]acoibusbee/d in de
Eglise St.Jacques du
Haut Pas, Parijs
(foto: Stephan van
Meulebrouckj
mijn geestelijk heil gezorgd, zoals ik nu voor uw lichamelijk welzijn iets
heb kunnen doen. Neemt u aan wat u hier heeft gevonden, het weinige
dat ik u heb kunnen bieden ter liefde Gods.
Wij dankten hem allerhartelijkst en namen afscheid.'
Met geforceerde dagmarsen gaat het vervolgens via Tours en Parijs naar
huis in Douai en Valenciennes (fol. 303). In de Charente ziet hij zich
genoodzaakt het rode kruis, dat hij als Jeruzalemvaarder al die tijd fier op
zijn borst gedragen heeft, eraf te halen:
'Vanwege kwalijke sujetten in die streek die de Engelsen haten en
genoemd rode kruis is een onderscheidingsteken van de Engelsen.'
In een herberg in Orléans, waar men een beetje teveel interesse in hem
toont, doet hij zich voor als loodgieter, want loodgieters stonden toen
blijkbaar als niet al te welvarende ambachtslieden bekend.
Dicht bij huis, in Picardië, wordt het menens. Een oorlog tussen Frankrijk
en Bourgondië is er in volle gang. Vluchtelingen bevolken de wegen, maar
beide pelgrims vervolgen hun weg en laten zich zo dicht bij huis door
geen wapengekletter tegenhouden.
In Douai volgt het onvermijdelijke afscheid. Heer Willem moet zich weer
bij zijn parochie vervoegen en verlaat zijn trouwe reisgenoot in tranen.
Zo loopt Jan van Doornik de laatste mijlen alleen, maar nu is hij op bekend
terrein en de koopman in hem keert eveneens terug. Het eerste waar hij
naar informeert is de ontwikkeling van de koersen en de waarde van de
diverse muntsoorten en hij krijgt te horen dat de prijs van hop en mee-
krap flink is gestegen. Dan:
'Plotseling stond ik oog in oog met mijn goede stad Valencijn. O God,
wat een vreugde. God alleen kent mijn ontroering van dat moment.'
Als hij vervolgens door de bekende straten gaat, wordt hij door deze en gene al
herkend en dat ondanks de lengte van zijn baard en zijn versleten kleren. Hij
stuurt iemand vooruit om een nieuwe b;oek te halen want hij wil toch wat
ordentelijk gekleed thuis aankomen. Zo gaat het nieuws van zijn terugkeer al
vlug door de stad en:
'Al die mensen die me tegemoet kwamen en die de straat opkwamen
evenals zij die me thuis kwamen verwelkomen, het waren er denk ik wel
drie tot vierhonderd, die me niet zomaar kwamen verwelkomen, maar
me een werkelijk groots welkom bereidden. En zo kwam ik thuis tussen 5
en 6 uur's avonds, waar ik God zij gedankt, mijn vrouw en schoonmoe-
der in goede gezondheid weervond. En zij ontvingen me met grote
vreugde en grote liefde en ook met grote eer, zoals God weet die leeft
en heerst in de eeuwen der eeuwen. Amen.'

1
Dit weerzien vond plaats op zaterdag 7 maart 1489, het einde van een reis van
één jaar en 11 dagen. Het reisverslag besluit met een opsomming van de ban-
ketten die zijn goede vrienden deleruzalem-, Rome- en St.-Jacobsganger aanbo-
den en met een vermelding van het feestmaal van 47 couverts waarmee hij op
zijn beurt zijn behouden thuiskomst vierde.
* De auteur houdt zich als literatuurhistoricus bezig met middeleeuwse en latere reisverslagen
van Jeruzalerngangers. In dat kader kwam hij ook het relaas van enkele Compostelagangers op
het spoor.
Noten
1 Pierre Barret en Jean-Noël Gurgand, Priez pour nous a Compostelle (z.p. [Parijs] 1978) 9.
2 Voor nadere bijzonderheden over het handschrift en vooral de kopie daarvan in de
Universiteitsbibliotheek te Gent zie: Ben Wasser, 'Die Peregrinatie naar Iherusalem', De gulden
passer. Bulletin van de Vereeniging der Antwerpsche Bibliophielen 69 (1991) 48, onder jaartal 1494.
Ook: ibid., Nederlandse pelgrims naar het Heilige Land (Zutphen 1983) 149, 160.
3 Voor nadere bijzonderheden zie: Wasser, 'Die Peregrinatie naar Iherusalem' 49, onder jaartal
1487.
4 Over dit verslag zie ook: ibid. 52, onder jaartal 1514; Barret en Gurgand 306.
5 'Last' is een oude scheepsmaat. Ter vergelijking: voor de Venetiaanse pelgrimsgaleien naar het
Heilige Land wordt vaak 100 tot 160 last opgegeven.
6 Over dit verslag zie: Barret en Gurgand 238.
t:" UA 'u
107 2000-47

LECTUURBERICHT
HERMAN VAN DEN BRINK
Van de triade Jeruzalem, Rome en Santiago de Compostela is de aandacht van
ons Genootschap gericht op de laatst genoemde bedevaartplaats. Evenwel, bij
velen onder ons gaat het bij hun tocht niet zozeer om de heilige Jacobus, maar
vooral toch om de tocht als sportieve uitdaging, als Bildungsreise of als over-
gangsritueel, of als een combinatie van deze en andere motieven. Opmerkelijk
is - zo merkte Paul Post op in zijn hierna te noemen lezing - dat als logo voor
de tocht gekozen is niet voor het beeld van Jacobus, maar voor de schelp. Als
dit zo is, dan kan de tocht per voet of fiets naar Rome ook op belangstelling
rekenen van de lezers van dit blad: ook dit is een oude route, langs schitterende
monumenten van kunst en spiritualiteit.
DE WEG DER WONDEREN
Met de verschijning van het verslag van Rein Bloem van zijn tocht langs de Via
Francigena, de oude pelgrimsroute van Pavia naar Rome, groeide de interesse
voor deze langeafstandswandeling.' Een tentoonstelling in het museum
Catharijneconvent te Utrecht is daarvan een bewijs: De weg der wonderen. Op
pelgrimstocht naar Rome, van 21 mei tot en met 8 oktober van dit jaar. De
nadruk ligt hierbij op foto's van en feiten over de kerken en sculpturen langs
deze route.
Op 27 mei was er ter plekke een symposium over pelgrimages, georganiseerd
mede door de Thomas More Academie. Sprekers waren de mede-initiatiefne-
mer, de dichter en schrijver Rein Bloem, eerder genoemd, en verder de bekende
namen uit het wetenschappelijk circuit rond de pelgrimage.
Professorjan van Herwaarden is de lezers bekend van zijn voordracht op de
najaarsvergadering van 1999 en zijn bijdrage aan nr. 43 van dejacobsstaf. Hij
hield nu een rede onder de titel Pelgrimage, een geliefde maar immer omstreden
heilsweg. Hij sprak onder meer over de curiositas, de nieuwsgierigheid als drijf-
veer, die ook de hedendaagse reizigers niet vreemd is. Als vroeg voorbeeld is te
noemen Egeria, uit de vierde eeuw, op wie nog wordt teruggekomen. Ook was
voor de middeleeuwse pelgrim, zo verhaalde professor Van Herwaarden, de
geleide- en bewijsbrief van groot belang, zoals nu nog de pelgrimspas.
Een andere spreker was de onderzoeker van de pelgrimage bij uitstek, profes-
sor Paul Post. Hij schetste vier profielen van moderne heiligen en zodoende ook
van moderne bedevaartsoorden. Voor de contouren van één van deze moderne
heiligen diende Jacobus: 'een gefolkloriseerde, gemusealiseerde heilige'. De
tocht krijgt een sterk toeristische inslag. Dat de oude pelgrimage wordt tot een
cultuurreis bleek ook bij dit symposium: er waren folders van reisorganisaties

met aanbiedingen voor reizen langs de hoogtepunten van de Via Francigena:
'We vliegen naar Milaan en reizen vandaar uit per bus. De terugvlucht is vanuit
Rome. We overnachten in drie-sterren hotels (...)'. Een andere 'moderne' heilige
is Titus Brandsma, waarvoor al eerder Henk van Os de term 'modern' ijkte.*
Van Os verstaat daaronder de heilige die zich niet kwalificeerde door bijzondere
uiterlijke mystieke ervaringen, die voorts geen wonderen verrichtte, en van wie
ook geen primaire reliek bestaat (Brandsma werd verbrand in de ovens van
Dachau).
Paul Post maakte van de gelegenheid gebruik zijn nieuwste boek ten doop te
houden; het eerste exemplaar reikte hij uit aan de volgende spreker: Herman
i
Vuijsje. Wie de zienswijze van Post nader wil komen kan in dit boek terecht.' De
uitgever in de folder: "'Het wonder van Dokkum": zo wordt de - vermeende -
wonderlijke genezing genoemd van een meisje na onderdompeling in de
Bonifatiusbron te Dokkum in de zomer van 1990. Het gevolg van dit "wonder"
was een opmerkelijke herleving van Dokkum als bedevaartsoord en stad van
Bonifatius in de eerste helft van de jaren negentig. Hoewel de titel anders doet
vermoeden, vormen Dokkum en het wonder dat daar zou hebben plaatsgevonden
slechts indirect het thema van dit boek, dat eigenlijk handelt over volksreiigiositeit'.
Willem Frijhoff schrijft over Poct dat deze net als hij zelf begrippen uit
het kerkelijk ritueel wil verbreden tot een algemene theorie van het ritueeL4
'Stille tochten zijn de bezweringsriten van weleer' kopte Trouw (30 juni 2000)
bij de bespreking van dit boek van Post.
Herman Vuijsje is evenmin een onbekende voor onze lezers. Hij maakte de tocht
in omgekeerde richting, van Santiago de Compostela naar Amsterdam, om te
onderstrepen dat het hem niet ging om een wezenlijk christelijke bede~aart.~ In
zijn lezing op het symposium wees Vuijsje op het ongelooflijk aanpassingsvermogen
van de Camino de Santiago: 'De huidige opleving is een nieuwe stap in
de ontwikkeling naar bevindelijkheid. Meer dan ooit is de Santiago-pelgrimage
een persoonlijke onderneming geworden. Het ligt voor de hand deze ontwikkeling
in verband te brengen met het grote individualiseringsproces dat in het
Westen plaatsvindt'. Hij wees er verder op dat pelgrims op de route datgene
I
zoeken wat ze in hun dagelijks leven het meest ontberen. 'Tegenwoordig zijn
we dag in dag uit druk bezig het hoofd te bieden aan een zee van keuzemoge-
I lijkheden om ons eigen lot te bepalen. En opnieuw brengt de Camino ons verlichting
niet meer in de vorm van zekerheid, maar van vrijheid - vrijheid van
een teveel aan keuzen en bevrijding van een teveel aan gedachten'. Een interessante
benadering.
Het symposium werd besloten met een voordracht van Anne-Marie Korte, onder
meer bijzonder hoogleraar Vrouwenstudies Theologie aan de Universiteit
Utre~ht.~ Haar uitgangspunt was het pelgrimsverslag van Egeria, een vrouwelijk
pelgrim in het Heilige Land tegen het einde van de vierde eeuw, waarschijnlijk

afkomstig uit Galicië.' Eén van de drijfveren voor deze vroege reizigster was de
curiositas, waarvan Van Herwaarden sprak. Egeria geeft het zelf toe; zij schreef:
'Toen begon ik, omdat ik nogal nieuwsgierig ben, te informeren welk dal dit
was waar de heilige monnik nu zijn kluis had ingericht' (16.3). Hoofdthema van
mevrouw Korte was echter het wonder, alhoewel in Egeria's verslag het wonder
maar een zeer geringe rol speelt. Zij vat samen: 'Als we in dit licht kijken naar
de nieuwe, toenemende belangstelling voor wonderen en wonderverhalen in
de westerse cultuur die zich onder meer toont in aandacht voor pelgrimage,
kloosters, heilige oorden, miraculeuze beelden en charismatische genezers
(v/m) valt misschien de neiging te weerstaan om hier slechts een regressieve
"terugkeer van de betovering" in te zien. Behoefte aan magie en extase vormt
hier ongetwijfeld een sterke drijfveer. Maar valt in deze belangstelling niet ook
een eigentijdse "hang naar transcendentie" te bespeuren ?'. Ook dit zijn punten
die de Santiago-ganger (v/m) tot nadenken kan stemmen.
Maar hiermee is de galerij van prominente onderzoekers niet afgesloten.
Dagvoorzitter was dr. Marc Wingens, historicus verbonden aan de Vrije
Universiteit. Van hem kennen we een samen met Casper Staal geschreven stu-
d ie Bedevaarten in Nederland.8
De dag bracht echter niet alleen geleerdheid. Er werden pelgrimsliederen ten
gehore gebracht en ook de tentoonstelling werd bezocht. Eén van de rondlei-
ders was genoemde Casper Staal, die als thema had gekozen pelgrimstekens en
devotionalia. Ik kon hem wijzen op nummer 46 van delacobsstaf (toen nog te
verschijnen) met het hoofdartikel over de pelgrimstekens.
Het symposium moge dan achter de rug zijn, de tentoonstelling in het
Catharijneconvent te Utrecht is nog te be~oeken.~
WANNEER IS VAN EEN BEDEVAART SPjWKE?
Veel boeken zijn kort na hun verschijning al weer verouderd: publicaties volgen
elkaar snel op. Niet aldus met standaardwerken als het driedelige overzichts-
werk Bedevaartplaatsen in Nederland onder redactie van P.]. Margry en C.M.A.
Caspers (Amsterdam/Hilversum 1997, 1998 en 2000). Een niet genoeg te prij-
zen werk.l0
Waarom er hier naar verwezen wordt? Niet (alleen) om de uitputtende bespre-
king van de honderden bedevaartsoorden, maar vooral om de inleiding. De
redacteuren moesten criteria ontwikkelen om aan te kunnen geven wanneer
een plaats opgenomen zou kunnen worden in het lexicon. Eén van de vijf crite-
ria is: 'Deze sacrale plaats wordt door de bezoeker door een sterkere aanwezig-
heid van God en zijn heiligen als heilzamer ervaren dan andere (heilige) plaat-
sen. Het handelingspatroon van de bezoeker van de bedevaartplaats is religieus
geïnspireerd'. Santiago de Compostela is zeker een bedevaartplaats, maar niet
ieder die de tocht naar deze plaats onderneemt mag zich - naar dit criterium -

als bedevaartganger afficheren, nog minder mag hij zich de voorrechten van de
pelgrim laten welgevallen! Een boeiend punt van discussie?
PROTESTANTEN OP WEG NAAR SANTIAGO
Het zijn niet alleen rooms-katholieken die op weg gaan naar Santiago de
Compostela. Het is het intrappen van een open deur. Maar toch! Bij de reforma-
tie van de 16e eeuw werd het rooms-katholiek gedachtegoed drastisch verwor-
pen, ook ten aanzien van onderwerpen die niet echt tot de fundamentele strijd-
punten behoorden. Populair gezegd: het kind werd met het badwater wegge-
gooid. In een brochure van de hervormde kerk en de gereformeerde kerken
staat het volgende te lezen: 'De afgelopen eeuwen stonden de roomse letterlij-
ke pelgrimsreis en de protestantse figuurlijke pelgrimsreis tegenover elkaar. In
de hedendaagse tijd is men van weerskanten gaan zien dat letterlijk en figuur-
lijk eigenlijk bij elkaar horen, zoals ook het materiële en het geestelijke.
Degene, die de wandelschoenen aantrekt en letterlijk op weg gaat, is tegelijk
bezig met een innerlijk spiritueel groeiproces. En omgekeerd: de persoon, die
groeit in geloof waardoor haar of zijn leven verandert, is ook letterlijk pel-
grim'." Het is lezer niet vreemd: in nummer 44 van dejocobsstaf was het hoofd-
artikel van de hand van de emeritus predikant Jan delongh; hij spreekt van 'de
vergeestelijking van de pelgrimage in het protestantisme van de zeventiende
eeuw' (p. 159).12 In de afgelopen maand juni aanvaardde de hervormde theo-
loog Marcel Barnard de leerstoel liturgiek aan de Universiteit van Amsterdam.13
Hij wees er op dat de protestantse kerken in hun theologie achterlopen op de
praktijk, waarin de kerkleden riten en symbolen (als de bedevaart naar Santiago
de Compostela) in hun geloofsleven een plaats geven.14 Ook dit is een onder-
werp waarop in ons blad teruggekomen kan worden.
Noten
Rein Bloem, De weg der wonderen. Pelgrims tussen Pavia en Rome (Nijmegen 1998); eerder in afle-
veringen verschenen in het dagblad Trouw.
Henk van Os, Titus Brandsma. De man Gods uit Bolsword. Over heiligenverering vroeger en nu
(Nijmegen 1998).
P.C.]. Post, Het wonder van Dokkum. Verkenningen van populair religieus ritueel (Nijmegen 2000);
zie over dit onderwerp ook: Jeroen de Jong, Ziekte en zaligheid. Heilige 'genezers'in Nederlandse
bedevaartsoorden (Amsterdam en Overveen 1997) 58-66. Post wees ook nog op het diepgraven-
de werk van Gerard Lukken, Rituelen in overvloed. Een kritische bezinning op de plaats en de gestal-
te van het christelijk ritueel in onze cultuur (Baarn 1999).
Willem Frijhoff, Heiligen, idolen, iconen (Nijmegen 1998) 89. Het werk van Lukken (noot 3) had
ook hier genoemd kunnen worden.
Pelgrim zonder God, vele malen herdrukt als Pandora Pocket.
Zie Anne-Marie Korte red., Wonderen die de wereld nog niet uit-zijn (Kampen 1998).

7 Het verslag is in vertaling uitgegeven: F. Ledegang, Als pelgrim naar het Heilige Land. De pelgrima-
ge van Egeria in de vierde eeuw (Kampen 1991).
8 Walburg Pers 1997. Het boek vormde de begeleidende publicatie bij de tentoonstelling
Bedevaarten ,n Nederland ook in het Catharijneconvent (10 oktober 1997-11 januari 1998). De dis-
sertatie van Marc Wingens had tot titel Over de grens. De bedevaart van katholieke Nederlanders
in de zeventiende en achttiende eeuw (Nijmegen 1994). In de reformatorische Nederlandse repu-
bliek was men immers pelgrimsoorden niet goed gezind; de katholieken gingen naar plaatsen
even over de grens, zoals naar Kevelaer, net over de grens met Duitsland. Over de situatie in de
negkntiende eeuw: P.]. Margry, Teedere Quaesties: religieuze rituelen in conflict (Hilversum 1999).
9 Recent is nog een bundel verschenen die heel wel als inleiding kan dienen op de in dit lectuurbe-
richt aan de orde gestelde onderwerpen: ]os Pieper e.a. red., Pelgrimage in beweging. Een christe-
lijk ritueel in nieuwe contexten. UTP-katern 22 (Baarn 1999). Hierin onder meer bijdragen van
Barbara Haab (zie delacobsstaf 33 en 34 (1997)), André Mulder e.a., 'Moderne pelgrims naar
Santiago de Compostela. Van mythe naar handeling', en Paul Post, 'Bedevaart: heiligheid van
plaats en persoon in de dynamiek van cultus en cultuur'.
10 In het zojuist verschenen derde deel (Limburg: 1200 bladzijden!) staat overigens de verering van
jacobus de Meerdere in Roermond (zie: delacobsstaf 43 (1999) 135) vermeld in de lijst van gedis-
kwalificeerde 'bedevaartplaatsen' in Limburg.
11 Paula van Cuilenburg e.a., Leven als pelgrimsreis. Over de zoektocht naarje bestemming
(Zoetermeer 1997) 11-12.
12 In genoemd artikel ook veel literatuur!
13 Trouw van 7 juni 2000.
14 Recent is ook de publicatie van Tjeu van den Berk over 'mystagogie' (uitg. Meinema, Zoermeer);
het christendom zal opnieuw aansluiting moeten vinden bij wat onder de mensen en in de mens
leeft. Wie geïnteresseerd is in het postmodern christelijk geloof (waarin een ritueel als de tocht
naar Santiago een plaats Ikan krijgen) zal in het nieuwste boek van Herman Wiersinga een goede
gids ontmoeten: Op Ooghoogte. Portret van een postmodern geloof (Zoetermeer 2000).

l
EEN 'ONDANIGMAR' ONDERWERP
Dit artikel behandelt een ondankbaar onderwerp. Dat komt niet vaak voor in de
lacobsstaf. Kritische of zwaarmoedige artikelen zijn gelukkig schaars. We zijn lid
voor onze lol en onze primaire lol is: die godzalige Camino gaan. En naast het
wassende water van de Camino-literatuur hebben wij onze eigen 'Staf' die ons
voorziet van praktische informatie en ons in woord en beeld verlekkert met wat
ons langs die weg allemaal te wachten staat. Waarom dan toch een ondankbaar
thema rond de Camino? Omdat mij is gevraagd iets te schrijven over cisterciënser
kloosters langs de 'Franse weg', de belangrijkste pelgrimsroute in
Spanje, en dat terwijl cisterciënsers in het geheel niet in pelgrims geïnteresseerd
waren. ]a, dat kwam voor: monniken in kloosters die niets om pelgrims
gaven. Die ver van de gebaande paden en ver van de bewoonde wereld neerstreken,
zodat er 'van nature' niemand langs zou komen. Die torens op hun kerken
verboden, omdat die dan wel eens iemands ongewenste aandacht zouden
kunnen trekken. En die persoon zou dan wel eens een pad naar het klooster
kunnen inslaan.
Zijn de cisterciënsers daarom de wereld ontvlucht? En die Regel van Benedictus
dan? De cisterciënsers wilden die toch, temidden van veel verwaarlozing en verval,
weer tot in de puntjes gaan trachten na te leven? En staat in hoofdstuk 53
va n die Regel n iet geschreven: Omnes supervenientes hospites tamquam Christus
suscipiantur, quia ipse dicturus est: Hospis fui et suscepistis me? (Alle gasten die
aankloppen moeten worden ontvangen als Christus zelf, want eens zal hij hen
zeggen: 'Ik was vreemdeling en gij hebt Mij opgenomen'). Dat kan wel zijn,
maar het woord 'pelgrim' komt in die hele Regel niet voor. En natuurlijk, als er
de een of andere verdwaalde reiziger aanklopt aan de poort, dan zullen de cisterciënsers
hem heus wel opnemen en zelfs liefdevol verzorgen. Maar waar in
de Regel staat eigenlijk, dat monniken zoveel mogelijk gasten naar het klooster
moeten lokken? Bij benedictijnen ligt dat anders. Zij bouwen hun kloosters op
de toppen van de heuvels, zodat iedereen ze al van verre kan zien liggen. Ook
bouwen zij gastenhuizen aan de poort voor hoe meer reizigers hoe liever, en
ruime zijschepen en kooromgangen in hun kerken waar naar hartelust in processies
kan worden rondgegaan. Benedictijnen hebben tevens crypten onder
hun kerken waar de relieken van de heiligen worden uitgestald en vereerd, en
waar, net als in de gastenhuizen, de pelgrims die het missen kunnen diep in
hun buidels tasten ...
Van oudsher heeft de Orde van Cluny, sedert het jaar 910 het nieuwe begin van
de Orde van Benedictus, zich opgeworpen als de behoeder van de pelgrimage
naar Sint-]acob en als de organisator van haar expansie. In de grote pleister-

plaatsen bevonden zich cluniacenser kloosters: Saint-Gilles, Saint-Guilhern,
Conques, Moissac, Vézelay, Saint-jean-dlAngély, Saintes, San Juan de la Peña,
Leyre, Burgos, Carrión de los Condes, om maar een paar van de belangrijkste te
noemen. De moederabdij Cluny was het kloppend hart van geheel het promo-
tieapparaat. Naast de grote abdijen in de belangrijke pelgrimsplaatsen beschik-
te Cluny langs de voornaamste pelgrimsroutes ook over een wijdvertakt net
van onderkomens waar cluniacenser monniken de geestelijke verzorging van de
pelgrims in handen hadden. De geschiedenis van de pelgrimage en de geschie-
denis van de orde van Cluny zijn op deze manier nauw met elkaar verweven.
Hoe anders was het gesteld met de cisterciënsers. Men kan een hele biblio-
theek aan cisterciënser literatuur in de zaakregisters naslaan op de woorden
'pelgrimage', 'Santiago' of 'Compostela' zonder één verwijzing tegen te komen.
Dat maakt het zoeken naar een relatie tussen cisterciënsers en pelgrimeren tot
een ondankbare aangelegenheid. Maar de cisterciënsers hadden dan ook ande-
re zaken aan hun hoofd. Gesticht in 1098 door Robertus van Molesmes die zijn
cluniacenser klooster verliet met een aantal volgelingen om ergens in een
onherbergzaam woud weer eens de puntjes op de 'i' van de Regel van
Benedictus te gaan zetten, waar in Molesmes niet zoveel meer terecht kwam,
waren ze in Citeaux bezig met eenzaamheid, wereldvlucht, ascese, stilte, ere-
dienst, geestelijke lezing en het leven van het werk van eigen handen. In dat
ideaal paste geen aandacht, en zeker geen actieve aandacht voor langstrekken-
de pelgrims. In Frankrijk bijvoorbeeld werden in de 12e en 13e eeuw 240 cister-
ciënser mannenkloosters gesticht. Hoewel schrijver dezes aardig op de hoogte
is van de literatuur betreffende de Orde in het algemeen en die betreffende de
afzonderlijke kloosters in het bijzonder, is het hem niet mogelijk om in Frankrijk
meer dan twee abdijen in dan toch nog schimmige relatie tot de
Jacobuspelgrimage te brengen. Die twee zijn Noirlac in het departement Cher
en Gimont (ook wel Planselve geheten) in het departement Gers. Noirlac is toe-
vallig gelegen aan een alternatieve tak van de Via Lemovicensis vanuit Vézelay
over Bourges, en Gimont precies óp de Via Tolosana vanuit Arles. 'Toevallig',
omdat een wezenlijk verschil tussen de vestigingsplaats van een cluniacenser
abdij en die van een cisterciënser abdij onder meer daaruit bestaat dat bij de
cluniacenser abdij vaak gekozen werd voor een locatie op een kruispunt van
wegen of uitdrukkelijk langs een (pelgrims)route, terwijl de cisterciënser abdij-
en juist zeer bewust en bedoeld zover mogelijk van de bewoonde wereld wer-
den gesticht.
Het verhaal over de relatie tussen cisterciënsers en pelgrimeren kan dus geen
succesverhaal worden in de zin van: kijk eens wat die cisterciënsers allemaal
voor onze jacobuspelgrims hebben gedaan en betekend! Derhalve ben ik
genoodzaakt mij te beperken tot een wat droge opsomming van cisterciënser
mannen- en vrouwenkloosters die zich in de nabijheid van de Camino francés

a
bevinden en waar, indien zij door mannen bewoond zijn (de slotnonnen blijven
zich verschansen!!) wellicht - de tijden zijn veranderd -van gastvrijheid en bezin-
ning te genieten valt, en waarvan de architectuur niet zelden het oog behaagt.
Hier volgt dan een summiere vermelding/bespreking van de 15 cisterciënser
kloosters die zich globaal binnen een afstand van 10 km van de Camino francés
bevinden of bevonden. De nummers verwijzen naar de volgorde langs de route
vanaf Saint-Jean-Pied-de-Port.
7. ALLOZ
De door cisterciënser monialen bewoonde abdij van Alloz bevindt zich tussen
Puente la Reina en Estella, op circa 3 km ten noorden van de weg ter hoogte
van Lorca.
2. IRANZU
Op 9 km ten noordoosten van Estella ligt in het dal van de Yerri de abdij van
Iranzium (lat.). Zij werd als benedictijner abdij gesticht in de 9e eeuw. In het
jaar 1178 aanvaardde zij de hervormingen van Citeaux onder de hoede van de
Franse cisterciënser abdij La Cour-Dieu bij Orléans. In architectonische zin biedt
de abdij van Iranzu een interessant voorbeeld van de zogenaamde style de tran-
sition, de voor het vroege bouwen der cisterciënsers zo
-
karakteristieke overgangsvorm van de romaanse naar
de gotische bouwkunst. In fraaie ruïneresten van met
name kerk en kapittelzaal valt deze stijl te bewonderen.
3. ESTELLA
In de architectonische rijkdom van Estella ontbreken
niet. Het in de 13e eeuw gestichte Monasterio de Santo Domingo, dat thans
dient als een bejaardenhuis, bevat een weliswaar bu
buitengewoon fraaie éénschepige gotische cisterciënserkerk.
4. SALAS
Even voorbij Estella, een weinig ten noorden van de weg naar Logroño,
bevindt zich het voormalige cisterciënser nonnenklooster van Salas.
5. CANAS
Tussen Nájera en Santo Domingo ligt ongeveer 5 km ten zuiden van de weg
het dorp Cañas met een indrukwekkende cisterciëns
was oorspronkelijk gesticht in Ayvela, maar werd in 1171 overgeplaatst naar
Cañas. Men bewondere er de gotische kerk met één van Spanjes beroemdste
grafmonumenten, de tombe van een zekere Doña López de Haro, en ook de
kapittelzaal.
kerk van Cañas

6. SANT0 DOMINGO DE LA CALZADA
Het bewoonde monialenklooster Anunciación is een dochter van Las Huelgas,
dat hierna nog uitgebreid besproken zal worden. Het is schrijver dezes,
ondanks eerst vriendelijke en daarna hardnekkige pogingen, niet gelukt bij
deze bruiden des Heren ook maar een teen over de drempel te krijgen.
7. SAN PEDRO DE CARDEÑA
De abdij Santa Maria de los Mártires is een gastvrij bewoond trappistenklooster
(na een hervorming in de 17e eeuw vanuit La Trappe in Frankrijk zijn de her-
vormde cisterciënsers trappisten gaan heten). Het bevindt zich ten zuidoosten
van Burgos. Vóór het binnengaan van de stad, bij Castañares, dient men linksaf
te slaan. Het is dan nog ongeveer 5 km.
8. LAS HUELGAS
Las Huelgas in Burgos is één der vermaardste vrouwelijke cisterciënserabdijen
doet c 3e ronde ( Jat, i indien de Paus ooit zou kiezen
voor de huwelijkse staat, de abdis van Las
Huelgas als enige vrouw op aarde Zijne
Heiligheid waardig zou zijn. Delen van deze
abdij vormen het absolute hoogtepunt van
cisterciënser architectuur langs de Camino. Zij
werd gesticht in 1187 door Alfons VIII op verzoek
van zijn vrouw Eleanora, dochter van
Hendrik Plantagenet. De gotische abdijkerk
werd gebouwd tussen 1220 en 1230. Zij
ademt de sfeer van eenvoud die aan de cisterciënser
architectuur zo eigen is. Dat gold niet
voor de cisterciënserinnen die er hun toevlucht
namen. Want die waren zonder uitzondering
van hoge tot zeer hoge geboorte. Het
klooster kreeg de eretitel Abadia Real (koninklijke
abdij), werd ten zeerste bevoorrecht door i
koninklijke geslachten en uiteindelijk verheven
tot koninklijk mausoleum. I
Kloostergong, 9. VALVERDE
Los Hutelgos
(foto: jasé Wienk)
Deze ten zuiden van Carrión de los Condes gelegen cisterciënser abdij werd in
1169 gesticht door het moederklooster Sobrado bij Arzua in Galicië. In het jaar
1190 werd het klooster overgeplaatst naar Benavides, meer zuidelijk gelegen
tussen Boadilla en Cisneros.

1
E'
70. LA VEGA
Op 12 km ten noordwesten van Carrión de los Condes ligt het mannenklooster
Santa Maria de la Vega. Het werd in 1215 gesticht door het cisterciënser kloos-
ter Valverde. Van de oorspronkelijke abdij zijn heden ten dage nog slechts
enige schamele kerkresten over.
77. SANDOVAL
Aan de rivier de Esla bij Mansilla de las Mulas werd in 1167 de benedictijner
abdij Sandoval gesticht. In 1171 aanvaardde de communiteit de gestrengere cisterciënser
leefregel onder de hoede van de abdij La Espina in de provincie
Valladolid. In de vijftiende eeuw voegde Sandoval zich bij de in 1427 gestichte
zogenaamde Castiliaanse Congregatie, waarin een aantal regionale cisterciënser
abdijen bijeen waren gebracht. De kerk, met drie absides, dateert van eind
12e en begin 13e eeuw. Zij werd in 1462 laat-gotisch uitgebreid en in de 17e
eeuw in barokke stijl gerestaureerd en ten dele gereconstrueerd.
72. CARRIZO
Circa 10 km ten noordwesten van Villadangos del Páramo bevindt zich het door
cisterciënser monialen bewoonde Monasterio de la Asunción.
73. CARRACEDO
In 990 werd 3 km ten zuiden van Cacabelos door benedictijner monniken het
klooster Carracetum gesticht. In 1203 voegde Carracedo zich in de Orde van
Citeaux. In 1138 werd met steun van Alfons VII begonnen met de bouw van een
romaanse kloosterkerk. In de 18e eeuw werd ter vervanging van deze kerk een
aanvang gemaakt met de bouw van een kerk in classicistische stijl. Deze is ech-
ter nooit voltooid als gevolg van de inval van de Fransen in 1811 waardoor de
monniken op de vlucht werden gejaagd. Ter plaatse zijn nog steeds indrukwek-
kende bouwresten te bewonderen. Naast de kerk zijn dit onder meer de ooste-
lijke galerij van het gotische claustrum, delen van de romaanse kapittelzaal en
de refter uit de 16e eeuw.
74. PENAMAYOR
? Iets ten noordwesten van Carracedo aan de voet van de Pefia Rubia werd in
1225 door Carracedo de aanvankelijk als landbouwnederzetting bedoelde abdij
Penna Maior gesticht. De abdijkerk uit de 13e eeuw, die thans in gebruik is als
parochiekerk, is niet al te slecht bewaard gebleven.
15. SOBRADO
De laatste en niet de minste cisterciënserabdij die de pelgrim op zijn weg naar
Santiago de Compostela zou kunnen bezoeken, is die van Superatum, of

Sobrado de los Monjes (in het Galicisch spreekt men van Sobrado dos Monxes).
Zij ligt circa 20 km ten noordoosten van Arzua aan de rivier de Tambre. Dat is
weliswaar aan de Camino del norte en dus enigszins uit de route, maar vanwe-
ge haar historisch belang verdient zij hier vermelding. In het jaar 922 werd op
deze plaats een dubbelklooster gesticht. Dat is een vrij curieus samengaan van
een monniken- en een monialengemeenschap die samen het klooster vormen.
Daar werd veel over geroddeld .... Sympathiek is zonder meer dat de abdis in dit
soort situaties vaak de scepter zwaait over het geheel. Het bekendste Franse
voorbeeld van een dubbelklooster is Fontevraud. Mij zijn helaas geen gegevens
over het verdere verloop van de gemengde stichting van Sobrado bekend. Wel
is het een feit dat in het jaar 1142 het mannelijke deel van de gemeenschap zich
aansloot bij de cisterciënser orde. Sobrado was toen bezig de grootste en
belangrijkste abdij van Galicië aan het worden. Van het middeleeuwse klooster
is niet veel meer over: uit de 13e eeuw een kapel in het noordelijk transept, een
deel van de kapittelzaal en de keuken. Grote delen van het complex zijn in de
16e, 17e en 18e eeuw op grootscheepse wijze verbouwd en vertonen dus de
overgangsvormen van Renaissance naar Barok. Het ensemble wordt gedomi-
neerd door een koepel en
twee klokketorens. En het
zogenaamde 'Claustrum van
de Medaillons' mag hier
zeker niet onvermeld blijven.
tuur tussen Renaissance en
Barok. Voor ons,
Jacobuspelgrims, is het van
belang dat wij tegenwoordig
in Sobrado gastvrij onthaald
De abdij van worden. In het klooster is een ruime refugio gevestigd. Als 's avonds de toeris-
Sobrado
(foto: Stephan van ten verdwenen zijn, daalt er een weldadige rust over het klooster neer en lijkt
Meulebrouck) het complex welhaast uitgestorven. Neem de gelegenheid te baat en bezichtig
het geheel dan eens. Het gebouw herbergt onder andere een curieuze want
levensechte maquette van de kathedraal van Santiago de Compostela. En de
gastenpater heet broeder Santiago. Als dat geen toeval is .....
Aan het einde van dit artikel bekruipt mij de onbedwingbare behoefte om naar
voren te brengen dat hier wel een erg eenzijdig beeld is geschetst van de Orde

van Citeaux, die mij toch al weer decennia lang in haar greep heeft en houdt.
Maar om al was het maar op de meest summiere wijze haar betekenis, haar
waarde voor de middeleeuwse samenleving en architectuur en bovenal mijn
onuitblusbare liefde voor haar onder woorden te brengen, daarvoor zouden
vele jaargangen van delacobsstaf nog niet toereikend zijn. En het is trouwens
een ander onderwerp, voor een ander tijdschrift.
* Jan Caljé is een vitale vutter die een groot deel van zijn leven in de architectuur heeft doorge-
bracht. Tijdens een klein deel ervan heeft hij het cisterciënser leven van binnenuit leren kennen. Dat
heeft bij hem een ongeneeslijke verknochtheid aan de Orde van Citeaux teweeg gebracht. De weg
naar Cornpostela is hij tweemaal gegaan: in 1998 vanuit Parijs en in 1999 vanuit Saint-Jean-Pied-de-
Port. Na de eerste keer dacht hij: 'Een keer is genoeg'. Na de tweede keer dacht hij: 'Twee keer is
genoeg'. En toch gaat hij weer, in het vroege voorjaar van 2001.
HEILIG IAAR 7999 IN CIIFERS
Het toonaangevende tijdschrift Compostela van de Archicofradia Universal del
Apóstol Santiago (Universele Aartsbroederschap van de Apostel Santiago) num-
mer 20 is geheel gewijd aan het afgelopen Heilig laar. Hier volgt een kleine
samenvatting.
1999 spant de kroon wat betreft het aantal pelgrims dat uit zeer vele landen
kwam om jacobus te vereren. Alle getallen zijn in de computer gestopt, de aan-
tallen liegen er niet om. De botafumeiro, het grote wierookvat, werd 830 keer
gebruikt in de Misa del Peregrino (Pelgrimsmis). Er werd 1.120.000 maal de
Communie uitgereikt en voor het sacrament der vergeving, de biecht, zijn tallo-
ze geestelijken uit heel Spanje, vaak zelf op bedevaart, komen helpen. Men
noemt dit het Heilig jaar der Verzoening.

In totaal registreerde men 154.613 pelgrims, waaronder 68.284 vrouwen,
86.305 mannen en 24 'onbekenden'.
De pelgrims kwamen uit 91 landen, te weten:
Europa: 150.108 personen uit 38 landen, waarvan alleen al
uit Spanje 136.198; uit de overige 37 landen
13.910, waarvan 858 uit Nederland.
Noord- en Zuid-Amerika: 4160 personen uit 22 landen
Azië: 171 personen uit 162 landen
Oceanië: 130 personen uit 2 landen
Afrika: 44 personen uit 17 landen
Via welke pelgrimsroute kwamen de pelgrims?
Camino inglés: 2.800 (1,81%)
Camino del norte: 9.290 (6,01%)
Camino portugués: 12.239 (7,92%)
Via de la Plata: 4.167 (2,70%)
Camino francés: 124.679 (80,64%)
Andere: 67 (0,04%)
Niet bekend: 1.371 (0,89%)
Uit welke overwegingen kwamen zij?
Culturele: 3.199 (2,07%)
Religieus/culturele: 36.370 (23,52%)
Religieuze: 115.016 (74,39%)
Hoe kwamen zij?
Te paard: 1.416 (0,92%)
Per boot: 1.128 (0,73%)
Niet bekend: 9 (0,01%)
Per fiets: 24.041 (15,55%)
Te voet: 128.019 (82,80%)
Hoe oud waren zij?
Jonger dan 30 jaar: 79.215 (51,23%)
Van 30 tot 60 jaar: 68.708 (44,44%)
Ouder dan 60 jaar: 6.690 (4,33%)

CE0 PEN D: IACQBSPA D SINT-IACOBIPA ROCHIE - HASSELT
Op vrijdag 12 mei 2000, een zonovergoten dag met een knipoog van onze heili-
ge lacobus de Meerdere, vinden in het kader van de opening van hetlacobspad
verscheidene handelingen plaats.
De eerste actie vindt's morgens plaats in de Groate Kerk van Sint-
lacobiparochie, waar mw. Katrina van den Berg, voorzitter van ons genoot-
schap, de fototentoonstelling van Michel Wasielewski opent. Zij memoreert
daarbij aan de legendarische Friezen Sint-Friso in Bassoues (Frankrijk) en Sint-
Evermarus bij Tongeren. De expositie toont foto's over de Europese pelgrims-
wegen naar Santiago de Compostela. 'Deze wegen hebben Europa gemaakt',
alduslean Bourdarias, schrijver van de Guide Européen des chemins de
Compostelle.
De tweede handeling wordt enkele uren later verricht door een 50-tal belang-
stellenden die het Jacobspad te voet volgen door het gras van de weilanden tus-
sen Leons en Jorwert. In de monumentale kerk van Iorwert wordt vervolgens
een nieuw pelgrimslied gezongen (zie verder) en geluisterd naar het door Peter
Vermaat voorgedragen verhaal van 'de gehangene'.
De derde handeling wordt later op de middag verricht door staatssecretaris
mw. Geke Faber, die officieel het 'jabikspaad' opent, gelijk met het zelfbedie-
ningspontje over de Linde. Daar ook wordt het eerste exemplaar van het gidsje,
'het labikspaad', aan mw. Faber aangeboden door burgemeester Klaas Dankert.
Een vol dagprogramma waarbij de deelnemers zich tussen de locaties verplaat-
sten per bus, te voet en ook op de fiets van de Linde naar Oldemarkt. jan van
der Wal informeerde het gezelschap onderweg over de natuur, cultuur en de
historie van de streek. De organisatie van de dag was in goede handen van de
burgemeesters van de gemeenten Ilsselham en Het Bildt.
Het labikspaad is veelzijdig: het is een aaneenschakeling van geschiedenissen
van de mensen die Noord-Nederland gemaakt hebben tot wat het nu is. Het
pad begint in Sint-lacobiparochie dat zo'n 500 jaar geleden werd gesticht op
een plaats waarvan Plinius naar huis schreef: 'een erbarmelijk land, waar de
bewoners wonen op terpen waar zij in hun hutten hun verstijfde ledematen ver-
warmen aan een vuur van gedroogd slik'. Het pad eindigt bij de deftige koop-
manshuizen in het prachtige hanzestadje Hasselt.
Het lacobspad is geïnitieerd op de geschiedenis van de eerste boeteling die
vanuit Friesland ter pelgrimage werd gestuurd. Het pad is een op zichzelf staan-
de route, maar kan een eerste stap zijn naar een verder, zo u wilt een hoger,
doel. Voor de fietsers zijn het 130 km, voor de wandelaars een 20 km meer. De
route is, ter ondersteuning van beschrijving en kaart, in het veld gemarkeerd

met een blauw vierkant waarop een wulk is geprojecteerd. De gids is verkrijg-
baar bij de plaatselijke VW's en bij de gespecialiseerde boekhandel.
De muziek van het in Jorwert gepresenteerde pelgrimslied is van Serge
Aanstoot en de tekst van Sjaak Blok, Drachten. Hier volgt de tekst:
Jacobus in Friesland
Wie liep er van Padrón naar Zwarte Haan?
Hij -volgens de schrift - zoon van de donder,
had in een droom de vreemde roep verstaan
en niet gedraald. Hij was gewend aan 't wonder.
Refrein:
Sint-Jacob is de naam
Zijn Molkwei brengt ons samen
Gering is hier zijn faam
Wij koesteren zijn namen:
San Yago en Saintlacques
Saint james en ook Sankt jacob
Sint-Jacob loop met ons
tot Finisterra. Amen.
Jacobus gordt zich aan, verlaat zijn stad.
Hij valt niet op. Men is wel wat gewend
aan outfit door de tijd. Maar zie: zijn pad
gaat richting klei en kou! Een nieuwe trend? (Refrein)
Hij loopt een wereld in, hem niet bekend.
Het land, het water heeft een verse kleur.
De taal lijkt vreemd, maar wordt herkend.
Zijn schelp is passepartout voor elke deur. (Refrein)
Het Friese land heeftlacob toen gevat
en in zijn schelp heeft hij het neergelegd.
Hij draagt het mee op 't volgend pelgrimspad,
als hem dat in een droom wordt aangezegd. (Refrein)
Wie loopt komt jacob tegen. Hij is trouw.
Eet, zwijgt, praat over gewone dingen.
Maar luister goed. Soms hoor je hem voor jou
zacht zijn lied van Compostela zingen. (Refrein)

DE VIRTUELE PELGRIM
Het Genootschap is nu ruim een half jaar ook te vinden op het wereldwijde web
en dit heeft al behoorlijk wat vruchten afgeworpen. Dat blijkt uit de vele ver-
zoeken, van leden en niet-leden, om toezending van informatie. Kortom: de
eerste doelstelling mag bereikt zijn, het Nederlands Genootschap van Sint
Jacob is gemakkelijk bereikbaar en oud-bestuursleden worden niet meer lastig
gevallen met vragen, omdat hun adres nog vermeld was in oude literatuur.
Sinds de start op 6 december 1999 zijn al ruim 100 infopakketten verstrekt. Er
zijn zelfs infopakketten verstuurd naar 3 nieuwe leden in België, één infopakket
naar iemand uit Letland die tijdelijk in Nederland verblijft in verband met studie
en één pakket aan één in de Verenigde Staten studerende Nederlandse.
Ook hebben diverse leden en niet-leden gevraagd of we melding willen maken
van hun websites met reisverhalen c.q. gesponsorde enlof commerciële websi-
tes. Helaas voor degenen uit de laatste categorie: met sponsoring of commer-
ciële activiteiten laten wij ons niet in. Deze personen krijgen schriftelijk bericht
dat hun website om die reden niet wordt vermeld.
Websites echter die relevante informatie bevatten over pelgrimeren, cultuurhis-
torische achtergronden en geschiedenis van het pelgrimeren of reisverslagen
zullen in dejacobsstaf worden besproken.
Het Genootschap is (potentiële) leden ter wille met het persoonlijk of via de
website verstrekken van informatie. Op dit moment worden verzoeken om
informatie gehonoreerd met het verstrekken van een algemeen informatiepak-
ket over het Genootschap en een aanmeldformulier. Verder wordt voor verzoe-
ken om routebeschrijvingen verwezen naar de leden met kennis van deze infor-
matie enlof de gespecialiseerde boekhandel. Voor dit soort informatieverstrek-
king zou in de toekomst gedacht kunnen worden aan het opzetten van een
nieuwsgroep. Bij die nieuwsgroep kan men bijvoorbeeld ook terecht voor dis-
cussiegroepen, werkgroepen voor lopers, wandelaars en spiritualiteit, cultuur-
historie, geschiedenis, muziek en praktische informatie voor pelgrimeren.
Dankzij de site bereikt het Genootschap niet alleen die leden die twee keer per
jaar op de ledenvergadering komen (ca. 400 leden per keer), maar idealiter ook
de overige leden met een e-mailadres. Misschien zijn er zelfs mensen die de
jacobsstaf digitaal willen ontvangen. Interesse? Mail uw reactie aan:
ideeënbus@santiago.nI
In oktober a.s. gaat de website-werkgroep evalueren en dan komen al die
ideeën aan de orde.

Nog wat interessante gegevens voor de statistici onder ons:
Het aantal bezoekers op de website met afkomst naar land
Tijdvak 18 moart
tlm 30 juni 2000
cumulatief vanof 6 moort 2000 *)
Land van herkomst Aantal bezoekers Aontal bezoekers In procenten
Nederland 930
1302 78,9%
Belqië 89
96 8,0%
VS 46
61 5,1%
Spanje 3
4 0.3%
UK 3
4 0,3%
Frankrijk 2
4 0,3%
Zwitserland 3
3 0.3%
Zweden 3
3 0,3%
Duitsland 2
3 0,3%
Italië 3
3 0,3%
Canada 1
1 0.1 %
Finland 1
1 0,1%
Australië 1
1 0.1 %
Overiq 113
164 13,7%
Totaal 1198
1650 100%
*) het totaal aantal bezoekers is hoger aangezien we al vanaf 6 december 1999 in de lucht zijn, ech-
ter vanaf 6 maart 2000 is pas vast te stellen waar de bezoekers vandaan komen. Totaal inclusief
het aantal van 951 voor 1999 komen we uit op 2601 bezoekers.
Het gemiddeld aantal bezoekers kwam in de verslagperiode uit op 9 bezoekers
per dag, waarvan het overgrote deel vooral 's avonds de website bezocht. In
deze periode was er gemiddeld l nieuwe aanmelding per dag; in totaal waren
er in deze periode ruim 76 aanmeldingen. Het aantal aanmeldingen stijgt met
de dag.
In totaal kregen we sinds 6 december 1999 2601 bezoekers. Op het moment
dat u dit leest, is het best mogelijk dat we de 3500 bezoekers al gepasseerd
zijn. Vanaf 6 maart 2000 zijn we ook bekend bij een 12-tal zoekmachines.
Het aantal bezoekers vanaf die zoekmachines is op dit moment: 10 bezoekers,
7 via Altavista en 3 via Vindex.
NIEUWE INTERESSANTE WEBSITES
Over 'Jacobus de Meerdere, vechtjas en pelgrim (25 juli)' surf naar
www.omroep.nljrkklrkk-
spiritualiteitljaarA-07-25 Jacobus_de_meerdere.htrnl
Over de botafurneiro:
surf naar www.xacobeo.org/boletin~fra.htm
Mail uw reactie naar webmaster@santiago.nI

JACOBUSBOEKEN
STEPHAN VAN MEULEBROUCK
Ilse Verweirder, Met de ezel naar Compostela. Een ware pelgrimstocht (Rijswijk:
Elmar B.V. 2000) 144 blz., ISBN 90 389 1068 1, paperback.
Te koop: via internet (kijk bij het onderdeel 'Reispodium' van www.elmar.nl;
f 27,50 plus f 5,- verzendkosten) of rechtstreeks bij de auteur
(Oegstgeesterweg 291, 2231 BG Rijnsburg, tel. 071-4022896; f 25,- plus f 5,-
verzend kosten).
Het volbrengen van een pelgrimstocht is voor velen zo'n ingrijpende gebeurte-
nis dat zij anderen graag deelgenoot willen maken van hun ervaringen. Dat
resulteert nogal eens in het publiceren van uitgewerkte dagboeknotities. Vaak
zijn dit soort pelgrimsverslagen voor vrienden en familie heel interessant, maar
voor het aanspreken van een groter publiek is soms meer nodig. Dat geldt ook
voor het boek van Ilse Verweirder, dat de redactie van dit blad onlangs ontving.
Ilse ging in de zomer van 1996 op pad met vriend Fred en ezelin Lotje. Het ver-
slag van deze bijzondere onderneming is in een grappige vorm gegoten: beur-
telings komen de auteur, haar voeten en Lotje aan het woord. Een belangrijke
rol is natuurlijk weggelegd voor de ezelin. Verschillende foto's tonen haar in vol
ornaat en ik moet bekennen, ik zwichtte meteen voor de charmes van het sym-
pathieke dier. Wat verder opvalt is de onbevangenheid waarmee het trio de
tocht aangaat en de moed waarmee tegenslagen te lijf worden gegaan. Toch
kon Verweirders relaas mij niet lang boeien. Daarvoor lijkt het namelijk te veel
op andere reisverslagen. Dag na dag kabbelt het maar voort tot Santiago
bereikt is. Bovendien had uitgeverij Elmar er beter aan gedaan dit boek aan een
strenge redactie te onderwerpen. De soms rammelende schrijfstijl en vooral de
vele spelfouten in plaatsnamen zijn ronduit storend. Maar alle kritiek ten spijt,
liefhebbers van ezels zullen met deze uitgave ruimschoots aan hun trekken
komen.
Het labikspaad. Wandel- en fietsroute van Sintjacobiparochie (Frl.) naar Hasselt
(OV.) (z.p. [Drachten]: NNBT i.s.m. Stichting labikspaad Fryslân 2000) 108 blz.,
geen ISBN, ringband, f 27,50. Te koop: bij de VVV-kantoren langs de route en
bij de gespecialiseerde boekhandel.
De Nederlandse pelgrim staan tegenwoordig steeds meer aanlooproutes ter
beschikking. Behalve de routes die lopers en fietsers zelf samenstellen zijn er
kant-en-klare beschrijvingen zoals de St.]acobs Fietsroute en het Pelgrimspad.
De nieuwste loot aan deze stam is het Friese labikspaad (zie ook het verslag van

Siep Zijnstra elders in dit blad). Volgens de lZe eeuwse Kroniek van Turpijn
droomde Karel de Grote van een sterrenweg die begon bij de 'Friese Zee' en
helemaal naar Compostela voerde. Nu, eeuwen later, is deze droom deels wer-
kelijkheid geworden met de voltooiing van een gecombineerde wandel- en
fietsroute van het Friese St.-Jacobiparochie naar Hasselt in Overijssel. Het
Noord-Nederlands Bureau voor Toerisme en de Stichting Jabikspaad Fryslân
tekenden voor de beschrijving van deze route.
Mijn eerste reactie bij het aanschouwen van het boekje was: zo hoort een rou-
tegids er uit te zien! Aan het formaat is te zien dat de makers weten wat wan-
delen of fietsen is. Het boekje past namelijk in iedere jas- of broekzak (daar kun-
nen de Spanjaarden van Everest nog wat van leren). Verder wordt de lezer
geholpen door beknopte maar duidelijke informatie over de geschiedenis van
het pelgrimeren naar Galicië, over het landschap onderweg, de Friese taal, over-
nachtingsmogelijkheden en nog veel meer. Vermeldenswaard is ook de karte-
ring van de route, kundig uitgevoerd door Siep Zijnstra, namens ons
Genootschap regiocontactpersoon voor Friesland en één van de drijvende
krachten achter het Jabikspaad. De verschillende deelkaartjes worden gecom-
plementeerd door een drietal overzichtskaarten die staan afgebeeld daar waar
ze horen, namelijk op de binnenzijde van de voor- en de achterflap.
Het Jabikspaad sluit aan op het Hanzestedenpad, een uitgave van de SLAW.
Verdere regionale initiatieven moeten uiteindelijk resulteren in een doorgaande
route naar Luik. Het Pelgrimspad
heeft er een serieuze 'concurrent'
bij gekregen!
Pied
a
terre
kaarten en gidsen voor actieve vakanties
Singel 393
1021 WN Amsterdam
tel. (020) 62 7 44 55
fax (020) 620 89 96
E-mail piedater@xs4all.nl
Gelegen in het centrum, achter het Spui
Tramlijnen 1, 2, 5 of 11.
Open: ma - vr 11.00 - 18.00 uur
za 10.00 - 17.00 uur
koopavond:
donderdags van april tlm
augustus van 18.00 - 21.00 uur
1 Vraag onze catalogus aan! 12: :t:.
Yostorderservzce
....... :
:,,::::i:
.. ... '

VAN DE VOORZITJ-ER
THUIS IS BETER?
De risico's van het langdurig van huis zijn waren het onderwerp van een artikel
over wereldreizigers in de Volkskrant van 1 juli jl. Puntsgewijs werd opgenoemd
wat die risico's zijn. Ik vond het een leuk artikel en dacht meteen: gelden deze
waarschuwingen nou ook voor pelgrims, die drie of meer maanden onderweg
zijn naar Compostela?
Een voorbeeld: het risico van vervuiling. je komt moe in een vreemde stad aan,
het sanitair is behelpen en voor je het weet heb je een of andere uitslag of
infectie. Een ander voorbeeld: de verwachting iets nieuws en bijzonders te ont-
dekken onderweg. Helaas, overal is al iemand je voor geweest. En tenslotte: de
verwachting dat je diepgaande gesprekken met je medereizigers of de mensen
langs de route zult hebben.
In hoeverre is dat alles nou op pelgrims naar Compostela van toepassing?
REINHEID
Als pelgrim ben je ook al gauw minstens zes weken onderweg. Je hebt je toilet-
spullen bij je, maar het is allemaal natuurlijk zo licht mogelijk, zeker als je te
voet bent. Lukt het om schoon en, voor mannen zonder baard, geschoren te
blijven? In het artikel wordt verwezen naar de vervuiling door het gebruik van
openbaar vervoer. Het lijkt me dat dat element voor pelgrims minder mee-
speelt. Wellicht neem je een bus als je een erg grote stad in de regen moet
doorkruisen en als je naar Nederland terugkeert, maar dan heb je je doel al
bereikt. Ik weet niet of pelgrims nou wel zo fris in Compostela aankomen als ze
waren toen ze van huis vertrokken. De botafumeiro in Compostela was oor-
spronkelijk in ieder geval bedoeld om de lucht van de pelgrims te versluieren.
Hoe zit dat nu?
NIEUW
En ja, dan de verwachting. Met welke verwachting ga je van huis? Verwacht je
iets van anderen of alleen een verandering in jezelf? De Camino francés is
natuurlijk al door veel mensen gelopen en beschreven, de Ruta de la Plata gaat
misschien dezelfde kant op. Het nieuwe, als je dat al ontdekt, zit in je eigen
ogen, dus in de manier waarop je naar dingen kijkt.
CONTACTEN
De kans op intensieve gesprekken onderweg en de verwachting daar iets
nieuws te horen op spiritueel gebied lijkt mij niet groter dan thuis. Of is pelgri-
meren toch anders?]e kunt wel informatie en steun van je medereizigers krij-
gen. Onverwacht (!) aardige mensen in Frankrijk of Spanje helpen je verder,

k3)\ maar in hoeverre je daar, eenmaal thuis, nog contact mee wenst te hebben?
Er blijven vele vragen over, merk ik nu. Ik weet ook geen antwoorden. Ik ben
nooit langer dan vier weken achter elkaar op weg naar Santiago geweest en
dan nog alleen in Frankrijk, dus ik beschouw mezelf niet als een ervaren pel-
grim. Sterker nog, op de route vanaf Arles ben ik vrijwel geen pelgrims tegen-
gekomen, dus het was maar goed dat ik daar geen verwachtingen over koester-
de. Ook op de route vanaf Straatsburg die ik dit jaar voor een deel gelopen heb,
via GR'S, ben ik geen enkele pelgrim tegengekomen en, ik durf het haast niet te
zeggen, ook geen jacobalia.
Twee keer is ons verteld dat we op een oude route naar Santiago zaten, maar
nergens waren Jacobusschelpen of -beelden te zien. Het is wel een mooie route
met veel kunstschatten, maar er waren geen blijken van Jacobusverering. Wel
indrukwekkend is Cluny, vanwege de vroegere grootsheid en vanwege de
invloed op de routes naar Compostela. Taizé, tien kilometer daarvandaan, heb-
ben we ook bezocht. Ze vertelden dat pelgrims naar Compostela soms langs
kwamen onderweg (via een omweg) van Vézelay naar Le Puy. Taizé is niet histo-
risch interessant maar maakte een enorme indruk op ons.
Is het thuis dus beter? Ik heb het nooit horen zeggen door een pelgrim. Wat je
hoort is soms teleurstelling, vaak voldoening over het wel of niet halen van het
beoogde doel. Voor de meeste mensen is het een indrukwekkende ervaring, zo
indrukwekkend dat ze moeite hebben om thuis weer te wennen aan het dage-
lijks leven. De rust, reinheid en regelmaat keert weer en sommige contacten
kunnen op de bijeenkomsten van het Genootschap weer aangehaald worden.
Katrina van den Berg
(033) 465 06 23

IN MEMORIAM MADAME DEBRIL
]OOP VAN DER MEULEN
Op 11 mei jl. overleed Madame Debril, een vrouw die als weinig anderen
betrokken was bij de weg die de pelgrim leidt vanuit haar domicilie Saint-lean-
Pied-de-Port naar Santiago de Compostela, naar het graf van de heilige Jacobus.
In meerdere tijdschriften en boeken wordt haar naam genoemd, in evenzoveel
dagboeken van pelgrims wordt over haar verhaald. Niet ten onrechte!
Vanaf de oprichting van de Association des Amis de Saintlacques in 1950 maak-
te zij een wezenlijk onderdeel uit van dit Gezelschap. In haar woning aan de Rue
de la Citadelle ontving zij de pelgrims van het eerste uur, in de jaren '60 - '70,
lang voordat de Camino francés ontdekt werd door de grote massa. Zij maakte
hen wegwijs, hoorde hun verhalen aan en bood hen gelegenheid tot slapen,
aanvankelijk in de 'slaapzaal' van Hotel Ramuncho, later ook in haar eigen gîte.
Zij bewaakte de pelgrimsweg, met name de oversteek van de Pyreneëen naar
Roncesvalles, als een Cerberus en adviseerde de pelgrim
- afhankelijk van de weersomstandigheden - waar te
gaan en te staan.
Zij was bekend met het verleden van de Camino en ver-
zamelde alles wat er mee te maken had. Meerdere keren
bezocht zij Santiago de Compostela en kwam er wijzer
van terug. Haar bureau en de gevulde boekenplanken in
haar kamer getuigden van haar interesse en liefde voor
deze historische weg.
Inderdaad, op latere leeftijd was zij omstreden en deden
tegenstrijdige verhalen over haar de ronde. Was er een
grote groep mensen die haar waardeerden om haar zorg
en gastvrijheid, anderen voelden zich in een gesprek
met haar onheus bejegend. Waar aanvankelijk sprake
was van een prettig onderhoud met de pelgrim vóór
haar, wekte een ontmoeting met haar in de latere jaren de indruk van een
streng verhoor, een onderzoek harerzijds naar de ware intentie van de pelgrim.
Naast haar toenemende leeftijd zal ook haar gevoel en idee over de Camino
francés een belangrijke rol gespeeld hebben in deze verandering. Waarschijnlijk
wilde en kon zij zich niet schikken in de gedachte dat 'de weg', die inmiddels
ook haar weg was geworden, aan echtheid inboette en haar authenticiteit
verloor. Zij kon niet accepteren dat de spirituele ervaring van de Camino onder-
geschikt werd aan een sportieve prestatie.
Hoe het ook zij, een markante vrouw die zeer begaan was met de idee en de
toekomst van de Camino francés, is niet meer. Moge zij rusten in vrede.
(FO~O:
loost W. Neto)

REGIO'S
ADRESSEN REGIOCONTACTPERSONEN
Amsterdam (postc. 1100 t/m 1119 + 1160t/m 1199 + 1300t/m 1399 + 1420tlm 1439):
Janna Matthijsen, Geerdinkhof 35, 1103 PP Amsterdam, a (020) 699 61 73
Paul Roosendaal, Borgerstraat 58, 1053 PV Amsterdam, a (020) 683 48 56
Noord-Holland boven het IJ (postcode 1120 t/m 1159 + 1440 t/m 1999):
Jan Louter, Dorpsstraat 65, 1689 ER Zwaag, a (0229) 23 65 12
BollenstreeklRijnland (postcode 2000 t/m 2299 + 2300 t/m 2499):
C.L. van Tongeren, Rijnsburgerweg 4/F4, 2215 RA Voorhout, a (0252) 23 11 47
Den Haag (postcode 2200 t/m 2299 + 2500 t/m 2799):
Cees Rooijackers, Vondelstraat 136, 2513 EX Den Haag, (070) 360 24 42
Rotterdam (postcode 2800 t/m 3399):
Hans Timmermans, Begoniaveld 47, 2914 PB Nieuwerkerk a/d IJssel,
= (0180) 39 01 40
Midden-Nederland (postcode 1200 t/m 1299 + 1400 t/m 1419 +3600 t/m 3899):
Hanny Pouderoyen, Fazantenkamp 576,3607 DG Maarssenbroek,
a (0346) 56 91 33, e-mail: fazant@xs4all.nl
Utrecht-ZuidIRivierengebied (postcode 3400 t/m 3599 + 3900 t/m 4299):
Janneke Mulder en Stephan van Meulebrouck, E. Zoudenbalchstraat 33,3552
AK Utrecht, .a (030) 244 55 07, e-mail: svmeulebrouck@yakoo.com
Zuidwest-Nederland (postcode 4300 t/m 4799):
Huub Willems, Thibautstraat 1,4364 BE Aagtekerke, a (0118) 58 21 51
BredalTilburg (postcode 4800 t/m 5199):
Theo Poell, Teilingen 33,4901 DA Oosterhout, a: (0162) 43 14 46
's-Hertogenbosch (postcode 5200 t/m 5499):
Anne en Pieter Bult, Sluiskeshoeven 67, 5244 GR Rosmalen, a (073) 521 92 26
EindhovenlHelmond (postcode 5500 t/m 5799):
Bart Leemrijse, Pasteurlaan 57, 5644 JB Eindhoven, a (040) 211 94 12
Theo van Pinxteren, Hutdijk 54, 5583 XK Waalre, a (040) 221 40 12
Limburg (postcode 5800 t/m 6499):
Thom Kentgens, Ireneweg 7,6065 EC Montfort, a (0475) 35 00 22
Theo van der Linden, Graafschaploonstr. 12,6085 CA Horn, (0475) 58 16 85
NijmegenlArnhem (postcode 6500 t/m 7099):
Ted van Gaalen, Krekelstraat 19,6533 RB Nijmegen, (024) 356 50 43
Oost-Nederland (postcode 7100 t/m 7799 + 8000 t/m 8299):
Gé Westgeest, Ganzenmarkt 22,7631 EN Ootmarsum, a (0541) 29 33 51
GroningenlDrenthe (postcode 7800 t/m 7999 + 9300 t/m 9999):
Thom Oosterhof, Mozartstraat 31, 9722 EB Groningen, a (050) 525 51 44
Friesland (postcode 8300 t/m 9299):
Siep Zeinstra, Mr. P.J. Troelstraweg 42, 8917 CN Leeuwarden, a (058) 212 91 98

REGIO NOORD-HOLLAND BOVEN HET IJ
ALKMAAR - ZATERDAG 26 FEBRUARI 2000
Met 98 leden en introducés kwamen we bijeen in 't Trefpunt te Alkmaar. Er was
weer heel wat te vertellen.
André Brouwer heeft de weg naar Santiago gefietst, heen en terug, 100 kilo-
meter per dag en alleen. Als je alleen reist wordt je veel aangeboden en aange-
sprol

systemen, meloenenteelt en nog veel meer. Maar ook persoonlijke belevenissen
zoals het bezoek van kinderen en een eindje meelopen, de betekenis van poste
restante en de anekdote van de vliegende Hollander die zijn zigeunerin zoekt.
Piet illustreerde zijn verhaal met prachtige dia's. Een interessante, humoristi-
sche en ook ontroerende dialezing.
Om 16.00 uur werd de regiodag afgesloten. leder ging weer zijns of haars
weegs, vaak na een hartelijk afscheid en na op de valreep nog even de nodige
afspraken te maken.
REGIO DEN HAAG
VERSLAG VAN EEN WANDELTOCHT OP 7 APRIL 2000
Tijdens onze bijeenkomst afgelopen oktober was afgesproken in april een wan-
deling te organiseren. Dit ter tweeërlei activering van de andere regioleden,
dan degenen die zich tot nu toe hebben ingezet. Al tijdens de voorbereidingen
pratend met Coby, Iudith en Ed die deze tocht organiseren, blijken hun inspan-
ningen zich niet slechts tot het organiseren van een fikse wandeling te beper-
ken. Ze strekken zich uit tot het realiseren van het oude regio-idee een route te
ontwikkelen van Rotterdam-Noord/Schiedam tot Haarlem, als een soort zijtak
van het Pelgrirnspad. Een groot verschil met dit LAW 7-1 echter, zijn de erin
voorkomende jacobalia. Twee advertenties in dejacobsstaf om suggesties over
in genoemde streek voorkomende namen van kerken, wegen, straten etc. had-
den nimmer tot iets geleid! Maar nu zijn er al twee jacobuskerken getraceerd
en in de route opgenomen! Die jacobalia blijken dus toch te bestaan.
Om 10.00 uur verlaten we met zo'n veertig deelnemers, ook van buiten de
regio, café Willem van Oranje aan de Grote Markt in Delft en beginnen aan
deze tocht van 25 kilometer, welke door het organiserend drietal is beschreven
in een speciaal voor deze gelegenheid samengesteld boekje. Hierin is aandacht
geschonken aan de diverse monumenten en andere gebouwen en dorpjes, die
we tijdens deze dag aandoen. Niet daarin beschreven maar wel interessant is de
speciale wijk die we nét voor het verlaten van Delft doortrekken. De
Nederlandse architectuursite zegt hierover: het Agnetapark (7882-7885), is een
woonwijk voor arbeiders van de naburige gistfabriek. Het parkontwerp van L.P.
Zocher is geïnspireerd op Engelse landschapsparken. De 78 woningen zijn een ont-
werp van F.M.L. Kerkhoff. In 7925 en 7928 werd het park uitgebreid met 112 resp.
44 woningen naar ontwerp van j. Graterna.
Westwaarts lopend waait de wind de regenwolken weg en geeft de zon de kans
ons op te warmen en onze regenspullen op te bergen. Via een dwars door de
weilanden lopend fietspad worden in de verte al snel de contouren van die
enorm grote kerk van 't Woudt zichtbaar in het landschap, dat tot ieders verba-

zing hier toch nog redelijk open blijkt te zijn. Hoelang zal het nog duren voordat
ook hier projectontwikkelaars een van die laatste restjes Randstad zullen
dichtbouwen? Kan onze Iacob hiertegen niet worden ingezet? Nog maar even
flink van genieten! Langs een zeer lange en oude boerderij gelegen aan een
sloot met wilgen die door Gaudi ontworpen lijken, betreden we het 'Rijke
Woudt', zoals deze negorij vroeger wel werd aangeduid en zetten ons in en
voor De Hooiberg, een café in een echte oude hooiberg. Het boekje vermeldt
dat de iets verderop liggende kerk rond 1250 is gesticht en dat het huidige
gebouw uit 1400 stamt. Helaas is 'ie dicht.
Gelaafd gaat onze verzameling Iacobsaanhangers nagenoeg strak zuid verder
richting Schipluiden. Naar wat je bevooroordeeld van het Westland zou verwachten,
valt de kassendichtheid hier eigenlijk best mee. Er zijn diverse open
plekken waar de lente eindelijk de kans krijgt zich aan ons te tonen, door bijvoorbeeld
rondlopende lammeren met aan hun buiken nog hun bungelende
navelstreng.
In Schipluiden bezoeken we de Sint-Jacobskerk, die echter niet als Iacobskerk
begonnen is. De geschiedenis vanaf 1657 begint bij een aan Sint-Michael gewijd
kapelletje. De huidigelacobskerk dateert van 1963. Binnen krijgen we deze
geschiedenis beknopt gedoceerd door de pastoor. Ook vertelt hij iets over de
architectuur van de kerk, een gebouw met het altaar in het midden en veel
gekleurd glas rondom, dat voor een jaren zestig bouwwerk een opvallend
warme sfeer creëert. Een ]acobusschildering in glas en lood geeft door de zon
zijn heldere kleuren als een aura af aan een houten beeld van Iacobus, een
kopiewaavan het origineel uit de 16~ eeuw zich in de sacristie bevindt. Voor
belangstellenden is er het zeer fraaie boek Van St. Michiel tot St. lacobus; een
parochie aan de Gaag van de hand van 0. Spinnewijn verkrijgbaar. Voor de kerk
gaan we met zijn allen op de foto.
Even buiten Schipluiden is het tijd en plaats voor de lunch, welke we nuttigen
op een dijkje in de wind, die onze flink opgebouwde temperatuur in korte tijd
tot een net am te accepteren niveau terugbrengt. Het organiserend trio dat
ons zo mooi op schema door deze streek voert, heeft er zelfs aan gedacht deze
lunch een Spaanse schwung te geven door Magdalena's rond te delen.
Aldus goed doorvoed gaan we onderweg naar onze volgende halteplaats. Dat is
de kerk van een stuk zuidoostelijker gelegen Jacobus de Meerdere in Kethel,
een gigantisch bouwwerk dat ooit geheel verlaten in de polder lag, doch nu
inmiddels is ingesloten door een nieuwbouwwijk van oprukkend Schiedam.
Onderweg er naar toe valt het op hoeveel boerderijen er nog draaien in dat
grasland. Op een gegeven moment komen we langs een paar verhogingen, die
lijken op zeer oude dijken zoals ze daar begroeid met gras en wat afgerond in
dat weidelandschap liggen. Het blijken de zandlichamen van de nog in aanleg
doch nog steeds niet geheel gerealiseerde A4 tussen Schiedam en Delft te zijn.

Een werkgroep van milieuactivisten weet de aanleg al zo'n 20 jaar tegen te hou-
den, om dit gebied behorend tot de eerder genoemde laatste stille en open
stukjes, zoals een eendenkooi uit de late middeleeuwen, zo te houden. Deze
werkgroep is inmiddels deskundiger dan de groep bestuurders die zich na iede-
re verkiezingsperiode weer opnieuw in de materie moet inlezen. Is dat ook
mede door de kracht van onze beschermheilige, waaraan deze kerk gewijd is?
Geheel volgens het strakke tijdschema komen we aan bij de kerk die zijn naam
draagt en worden bijzonder hartelijk ontvangen door de pastoor en een
parochiaan, die de geschiedschrijving van deze parochie en kerk op zijn naam
heeft staan. Beiden geven ons uitleg in hun prachtige neo-romaanse kerk, die
aan de buitenkant niet als zodanig herkenbaar is. Binnen is deze geheel opge-
trokken uit Zuid-Limburgse mergel, dat op schepen via de nabijgelegen
Poldervaart werd getransporteerd. Het dal< is van hout en bovendien voorzien
van prachtige schilderingen. De architect van het geheel is A.C. Bleijs (1842-
1912), dezelfde die de neo-renaissancistische/barol

Hoe zal zo'n ouderwetse borrel wel smaken? Dat niet iedereen die vraag
meteen beantwoord wil zien blijkt uit het aantal dat rond 17.00 uur afscheid
neemt en zich richting station afsplitst. In een nabijgelegen café praat de ande-
re helft nog wat na en is het erover eens dat deze dag bijzonder goed georgani-
seerd en gevarieerd en dus zeer geslaagd is. Navolging ervan wordt door diver-
se deelnemers toegezegd. Uiteindelijk zullen nog drie van dit soort initiatieven
ons langs weer andere mooie wegen en jacobalia in Haarlem doen belanden. In
een na de zomer te organiseren huiskamerbijeenkomst bij ondergetekende zal
ondermeer dit plan verder worden besproken. Indien u belangstelling heeft
voor deze bijeenkomst kunt u contact opnemen met Cees Rooijackers.
REGIO LIMBURG
OPRICHTING 'BROEDERSCHAP VAN DE H. JACOBUS DE MEERDERE VERBONDEN AAN DE
KATHEDRALE KERK VAN HET BISDOM ROERMOND'
Op zondag 30 juli 2000 vond tijdens de H. Mis van 12.15 uur in de Kathedrale
kerk van Roermond de investituur plaats van deze broederschap. Tot deze
oprichting is besloten onder andere om historische reden, daar de stad al reeds
in de Middeleeuwen (1357) en ook in de 18e eeuw (1786) een dergelijke broe-
derschap binnen haar muren had. Een belangrijke reden voor deze tijd is om na
de herplaatsing van de armreliek van St. Iacob in deze kerk het gebouw een
meerwaarde te geven en dat er vooral een geestelijke impuls van mag uitgaan.
Dit alles gezien in de toenemende belangstelling voor St.-Jacobus en de pelgri-
mage naar Santiago de Cornpostela.
De broederschap, waarvan het lidmaatschap open staat voor zowel mannen als
vrouwen, heeft als wapenspreuk 'Justitia Fructus Pacis'. Dit betekent
'Gerechtigheid is de vrucht van vrede'.
De doelstellingen zijn de volgende: op basis van de gemeenschappelijke vere-
ring voor de H. Jacobus in zijn zin solidair te zijn met elkaar; de verering van
St.-Jacobus te bevorderen, de instandhouding en bevordering daarvan op religi-
euze, culturele en historische gronden; de naam en de daden van St.-Jacobus
meer bekendheid te geven; het promoten van de stad Roermond als pleister-
plaats op de weg naar Santiago de Compostela; het bevorderen van de bede-
vaarten naar Santiago de Compostela naar het graf van de H. Jacobus.
Een bijzonderheid tijdens de viering in de Roermondse kathedraal was, dat
gelijktijdig in Santiago de Cornpostela in de kathedraal aldaar door de
Aartsbisschop gebeden werd voor de broederschap in Roermond.

INTERREGIONALE CONTACTEN
De verbondenheid met St.-Jacobus vindt ook zijn weerslag in spontane contac-
ten tussen de regio's. Zo zullen vanuit Limburg een viertal leden gaan fietsen
naar Groningen en Friesland. Hierbij zullen onder andere de aldaar uitgezette
pelgrimswegen worden gevolgd. Op deze wijze zullen zij over en weer kennis
maken met de verschillen in historie en cultuur binnen onze eigen landsgren-
zen en de regionale invulling van gedachten aan de H. Jacobus.
ST-JACOBSKAPEL
Over regionale invulling voor het herdenken van St.-]acob is er een prachtig par-
ticulier initiatief ontwikkeld in het landelijk bekende stadje Thorn. Thorn heeft
gezien zijn rijke historie van het Hoogadelijke Stift vele wegkapellen waaronder
zeer oude. De pelgrimsweg naar Santiago heeft ook een tracé door het cen-
trum. Dit deel van de weg is ook voorzien van de geijkte bewegwijzering. Een
bewoner aan dit gedeelte van de pelgrimsweg is begonnen op eigen terrein
een St.-jacobuskapel te bouwen. Wij hopen u bij het vorderen van de bouw-
werkzaamheden nader te informeren.
REGIO OOST-NEDERLAND
]ACOBSWANDELINC
Het initiatief van Bea Antón op de laatste Regiobijeenkomst was een succes: op
25 juli jl. verzamelden 20 wandelaars zich bij delacobskerk te Winterswijk. Na
een korte inleiding van de koster over de rijke historie van de kerk en de aanwe-
zige Jacobalia werd onder leiding van Herman Stokmans het lied 'lakobus treu-
er Freund' (uit Coesfeld, Dld.) gezongen en heeft hij ook nog het fraaie orgel
van de kerk bespeeld. Hierna ging het richting Oeding. Een regenbuitje onder-
weg werd gecompenseerd door de vondst van enige fraaie orchideeën (wes-
pen-orchis?) langs het pad. Na niet al te lange tijd werd de grens gepasseerd en
bereikten wij Oeding. In deJakobuskirche werd nogmaals, en dus wat beter, de
'Treuer Freund' uitgevoerd.
Bea Antón bleek niet alleen een uitstekende organisatrice, maar had ook een
voortreffelijke 'Jacobuskoek' gebakken!
Is op 25 juli 2000 een nieuwe traditie ontstaan?

REGIO GRONINGENIDRENTHE
VERSLAG VAN DE WANDELTOCHT OP 20 MEI 2000
Wanneer wij op tijd waren vertrokken had de altijd weer verhalen vertellende
Willem Jan van Neck niet op de camino meegelopen en had hij het fluitspel van
Jan van der Zee samen met dat van de vogels gemist dat bij de waterpoel 'Het
vagevuur' te horen was met de altijd aanwezige stilte achter de geluiden.
Op zaterdag 20 mei startten een 13-tal leden vanuit Leek, om deel te nemen
aan de traditionele voorjaars-camino in onze regio. Deze veen-, zand- en kleica-
min0 was door George Duursma uitgezet door een gebied waar 300.000 jaar
geleden de ijstijd zijn sporen heeft achtergelaten.
Leek verlatend kwamen wij al vrij spoedig in een bosrijke omgeving richting
Roden. Over soms wat drassige paden, langs spiegelgladde vennen waarin
weerkaatsing der bomen en struiken, kwamen wij door een gebied waar uitge-
sleten woorden weer even 'inhoud' kregen.
Wat te denken van 'Vagevuur', 'Ter Helle' en het 'Paradijs'? Historische plekken
in dit beekdallandschap, genoemd naar mystieke locaties na dit aardse leven.
Deze streek was in de Middeleeuwen een strafplaats voor de monniken van het
cisterciënser klooster in Aduard. Wie de regels van het klooster overtrad - en
nog meer - werd hier te werk gesteld om turf te graven, op de akkers of in het
tichelwerk te arbeiden.
Na de stilte achter de geluiden bij de waterpoel 'Het Vagevuur' toog de pelgri-
mage verder over landwegen en schouwpaden, langs houtwallen, door bos,
heide en veengebied. Tegen lunchtijd naderden wij het dorp Roden waar in het
centrum een toeristische markt werd gehouden in het kader van, wat tegen-
woordig heet, een partnership met enige dorpen uit Polen en Tsjechië. Deze
kraampjes presenteerden handwerkartikelen, schilderijtjes, kunstvoorwerpen
alsmede enige lokale consumptieartikelen. Voor sommigen van ons een aanvul-
ling op de meegebrachte boterhammen. In de Catharinekerk, een prachtig
gerestaureerde Romaans kerkje uit de lZe eeuw, traden koren uit Roden en
Tjechië op, voor ons mede in deze situatie een rustmoment in het onderweg
zijn.
Roden verlatend passeerden wij het gehucht Leutingwolde gevolgd door de
Leutingewolderpolder, waarin een broedplaats voor vogels. Hier begon voor
onze pelgrims de Drents-Groningse 'meseta' alwaar in de verte de toren van de
kerk van Midwolde vaag waarneembaar was. Uitgesproken op dit moment
begon het te regenen. Dit trotserend - in tegenstelling tot de soms aanwezige
hitte op de echte meseta - met de opkomende wind, arriveerden wij een uur
later bij de kerk, eveneens stammend uit de lZe eeuw.
Alvorens tot bezichtiging van de kerk over te gaan werd er eerst een bezoek
gebracht aan het tegenoverliggende theeuis waar behalve thee ook koffie werd

geserveerd. Bier vond ook aftrek en zelfs appelgebak zag ik hier en daar op
tafel.
Tegen kwart voor drie bezichtigden wij onder leiding van de conservator het
kerkje waarin o.a. een groot marmeren grafmonument uit de 17e eeuw, neer-
gezet in opdracht van Anna van Ewssen, bewoonster van het naburige land-
goed Nienoord, die zo haar overleden man Carel Hieronimus, baron van Inn
und I

REGIO FRIESLAND
WANDELTOCHT LEEUWARDEN-OUDEBILDTZljL, 73 MEI 2000
Voor velen is het een hartelijk weerzien als we ons om 10 uur verzamelen in de
NS-stationsrestauratie te Leeuwarden. Evenals gisteren bij de opening van het
Jacobspad laat het weer zijn beste kant zien. Om half elf wandelt ons groepje
van 20 personen naar het Zuiderplein om daar het 'Jabikspaad' te volgen in
noordelijke richting.
De Wirdumerpoortsbrug heette vroeger de Jacobspoort. We nemen deze poort
in de vorm van een noodbrug over de Zuiderstadsgracht en vervolgen onze
weg door de Sint-Jacobsstraat. Naast herinneringen aan de vroegere pelgrima-
ge biedt deze straat ook fraaie gevels. Aan het zijstraatje rechts, de Klokstraat,
stond ooit het Jacobsgasthuis en deJacobstoren. Op de Eewal zien we een
gevelsteen uitbeeldend de 'longe lacob'. De trek naar de natuur is sterker dan
die naar de cultuur, waardoor we een bezoek aan de Jacobijnerkerk met een
fresco van St.-Jacobus voor later bewaren. En inderdaad de natuur stelt niet
teleur met haar kleurenpracht in het Rengerspark, haar overwoekerde paden
langs oude boomgaarden en haar stinsenflora bij de oude states als
Dekemastate in Jelsum en Martenastate in Cornjum.
In Britsum geeft de koster, de tachtigjarige Procee, ons uitleg over de beroem-
de frescorestanten in de nog in restauratie zijnde Nederlands Hervormde kerk.
Na in Stiens de inwendige mens te hebben versterkt lopen we via de Hege
Hearwei (Hearwei = legerweg) naar het voormalige Klooster Mariëngaard.
Omstreekt 1170 werd vanuit dit klooster door abt Freerk van Hallum de valse-
munter Assing op boetepelgrimage gezonden.
Om ongeveer vier uur komen we aan in Oudebildtzijl. Op de Kolk voor het café
'Het Grauwe Paard' kent de gezelligheid geen tijd. We nemen daar afscheid van
mw. Fischer uit Burgum en dhr. R.N. van der Wal uit Lippenhuizen, die met nog
twee personen in september a.s. vanuit Zuid-Frankrijk te voet gaan naar
Santiago. Behalve deze twee, zwaaien we ook uit F.A Hijmans van
Uitwellingerga. Hij vertrekt al op 7 augustus. Zij en anderen, die nu al op onder-
weg zijn, zullen op zondagavond 12 november a.s. in Drachten ons hun verhaal
vertellen.
Door het zomerse weer maar ook dankzij de voorbereiding door onze actieve
leden Olga, Toos, Sjaal< en Jan kunnen we terugzien op een geslaagde wandel-
dag!
Voor de komende tijd staat de volgende activiteit op het programma (noteer
het nu alvast in uw agenda): zondag 12 november, najaarsbijeenkomst om
19.30 in de parochiezaal aan de Pier Panderstraat te Drachten.

PELCRIMSWEEI

14 oktober
Landelijke najaarsvergadering te Schoorl (Noord-Holland).
12 november
Najaarsbijeenkomst regio Friesland in de parochiezaal (aan de kerk) in
de Pier Panderstraat te Drachten. Aanvang 19.30 uur.
24 november
Najaars-huiskamerbijeenkomst regio GroningenlDrenthe in refugio 'El
Sotano Amisioso'.
Sluitingsdata voor delacobsstaf :
nr. 48: 25 september
nr. 49: 8 januari
nr. 50: 9 april
nr. 51 : 2 juli
nr. 52: 24 september
O Ik, mevr. B.P.A.O. Schretlen-van Eps, heb in oktober/november 7999 het traject
St.jean- Pied-de-Port - Roncesvalles en geheel Navarra doorlopen op weg naar
Santiago de Compostela en heb het laatste stuk, i.v.m. tijdgebrek, moeten 'laten voor
wat het was. Nu heb ik weer tijd (van september tot en met november 2000). Wie
wil dit laatste deel van de tocht met mij lopen, mogelijkerwijs kan ik mij bij een groep
aansluiten. Ik ben 60+ en liep indertijd +/- 20 lm per dag.
Mevr. B.P.A.O. Schretlen-van Eps, Mahaaiweg ZA, Mahaai, CURAÇAO, NEDERLANDSE
ANTILLEN.
O Ter overname aangeboden: slaapzak merk 'Trailer' 6 C, 2x Lowridertassen met
draagbeugel, 2x draagtassen achterwiel (5 weken gebruikt), 7x stuurdraagtas met
klemblok, allen merk 'Pasadena', 4 gele Agu regenhoezen. Totaal f ,ZO,-.
R. Buddemeijer, /.v. Galenstraat 23, 5666 GN Geldrop, tel. (040) 285 59 46.
O Wilt u het bewijs van uw wandelprestatie naar Santiago de Compostela, voorzien
van het fraaie logo van het Genootschap in kleur op een houten tegel, met uw eigen
tekst in goud gegraveerd hebben? Tekst maximaal 775 lettertekens (incl. spaties).
Maak dan f 36,- over op gironummer 5769707 t.n.v. ludith Boon-Croin, Safarigeel 720,
2778 CN Zoetermeer, (079) 367 20 72. De tegel wordt u dan toegezonden. Wegens
de beperkte oplage is het aan te raden eerst telefonisch contact op te nemen.