Download essay + advies als PDF - College van Rijksadviseurs

werken zijn gerealiseerd door het negeren van bestaande landschappen, culturele en agrarische
tradities. Door sloop en ruimtelijke interventies kan de ene traditie de andere vervangen. In iedere
beschaving zijn deze tendensen aanwezig. Toch kan een samenleving zich nimmer volledig
ontdoen van haar verleden en zal niemand alles willen behouden. De houding tegenover het
verleden loopt uiteen van opzettelijke vernielzucht 25 tot nostalgisme (´vroeger´ als ideaal).
Gewoonlijk moeten de bestaansredenen van erfgoed of instandhouding van historische restanten
worden gelegitimeerd. Dat is een prettig vooruitzicht, want omgeven te zijn door die
overweldigende hoeveelheid erfgoed kan beklemmend zijn of zelfs als een loden last werken. We
hebben geen morele plicht om alles te bewaren, we mogen of moeten zelfs kiezen.
Ingrijpen in een plek of een gebied lijkt in beginsel ongecompliceerd. Er is een
moderniseringsinitiatief, enthousiaste aanhangers sluiten de rijen, locaties worden aangewezen en
inrichtingsplannen opgesteld. Het publiciteitsoffensief wordt in gang gezet. Elke ruimtelijke
opgave is een confrontatie met de krachtige geschiedenis van stad en land met territoriale,
symbolische, institutionele en functionele dimensies. Reeds voorafgaand aan het initiatief rijst de
vraag naar de betekenis van het bestaande en de voorgeschiedenis ervan. Om die betekenis te
achterhalen is tenminste een verkenning nodig en uit die verkenning komen de eigenaardigheden
en waarden van de locatie en het gebied naar voren. De geselecteerde relicten of fysieke
eigenaardigheden, de (spirituele) sfeer, de rituelen, zeden en gewoonten en de verhalen van de
plek kunnen een artistieke waarde, een memoriale waarde (herdenken), een cultuurhistorische waarde
(religie, volkscultuur), een politieke waarde (vrijheid, democratie), een gebruikswaarde en een
materiële waarde (marktprijs) vertegenwoordigen. Met name de cultuurhistorische waarde kan zeer
gepolitiseerd en/of omstreden zijn en beïnvloedt daardoor de individuele en collectieve ervarings-
en belevingswaarde.
Stel dat de initiatiefnemers enkele waarden selecteren die niet mogen worden uitgewist en een
plaats in het planproces krijgen, dan zijn er concepten denkbaar om het oude en nieuwe te
combineren: als autonoom herkenbare enclave (maar met een nieuwe omgeving), als niet
herkenbaar of niet af te zonderen element in een modern concept, als een gesublimeerde
actualisering van een oude ruimtelijke of patroonmatige opzet (respectievelijk transformatie,
herschepping of recombinatie), of als losse sporen en dus als historische verwijzingen. De
combinatie van het materiële en immateriële is een zeer lastige opgave, waarover later meer.
Het gebeurt niet zelden dat de waardering en selectie en de effecten daarvan op een hedendaagse
betekenisverlening, evenals het concept en de uitwerking daarvan, op verzet stuit van lokale
individuen, groepen of deskundigen, die allerhande cultuurhistorische waarden in het geding
brengen. Bijvoorbeeld: infrastructurele plannen hebben gewoonlijk als primair doel om
bereikbaarheidsproblemen op te lossen, maar komen moeizaam tot stand omdat georganiseerd
verzet daartegen milieueffecten en schade aan stad en land in het geding brengt. Dat kan leiden
tot een langdurig (juridisch) erfgoedsteekspel met een onbestemde afloop.
De bovenstaande schets van interventies geeft een vertrouwd patroon weer, maar er speelt meer.
Door de verstedelijkingsprocessen, de comfortsprong en de moderne communicatiemiddelen
25 Krul onderscheidt vandalisme dat wordt gevoed vanuit instinctieve, irrationele en onberedeneerde
sentimenten, dan wel vanuit een weloverwogen opvatting over het algemeen belang. In het laatste geval wordt
geschiedenis als een belemmering voor politieke, artistieke en religieuze modernisering van de maatschappij
gezien: avant-garde als alibi. Uitgangspunt van het avant-gardedenken is dat destructie aan constructie
voorafgaat. Ook komt vandalisme voor dat zich laat verklaren uit negatieve associaties met erfgoed:
standsverschil en elitisme, gevaarlijk werk (mijnbouw), uitbuiting en onderdrukking enzovoorts. W. Krul,
´Tegen het erfgoed: over vooruitgang en vandalisme´, in: F. Grijzenhout(red), Erfgoed. De geschiedenis van een
begrip, Amsterdam 2007, 281-282. In oorlogstijd wordt erfgoed vogelvrij, verwaarloosd dan wel met vreugde
vernietigd om symbolen van een cultuur, een regime of ´het kwade´ uit te roeien. Een kras voorbeeld zijn de
culturele bombardementen van de geallieerden op Duitse binnensteden in de periode 1943-1945. Maar de
ingrepen kunnen ook heel kleinschalig aanvangen: een bezetter vervangt de straatnaamborden. K. Bosma,
Schuilstad. Bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen, Amsterdam 2006, 143-168.
21