Download essay + advies als PDF - College van Rijksadviseurs

vlottend en subjectief begrip plaats gemaakt voor of is samengevallen met het begrip identiteit.
Een voorbeeld om dit te illustreren. Een populaire interpretatie van authenticiteit richt zich op de
drijfveren van individuen die op zoek zijn naar hun eigen authenticiteit en worden geboeid door
een verdwaald zijn in het heden of het verlies van zingeving richting de toekomst. De
conceptuele en emotionele betekenis van deze zoektocht is op ingenieuze wijze belicht door de
Belgische schrijver Stefan Hertmans. In zijn boek Als op de eerste dag (2001) herinnert de
hoofdrolspeler zich een verstild tafereel van de schilder Hondecoeter die zich concentreert een
binnenplaats met struikgewas en huisdieren. Hij zoekt de sleutel van herkenning. Dan bedenkt hij
dat het niet om het voorwerp zelf gaat, maar om het beeld. In een volgend stadium stelt hij vast
dat het niet om het landschap gaat, maar om het verlangen de vergeten herinnering aan de
dreiging en het licht te begrijpen. Tenslotte ontdekt hij dat hij vroeger naar een kopie van het
schilderij heeft gekeken. De kopie was in zijn herinnering de volmaakte schepping. 26 Dit
hyperindividuele voorbeeld van identiteitsmetamorfoses die uit persoonlijke groei voortkomen,
laat zich uitbreiden tot vier typen dynamische identiteiten die habitus en habitat verbinden:
1. Persoonlijke identiteitsvorming via (virtuele) beleving van stad en land of als een meerduidig proces
waarin een individu zijn omringende ruimte interpreteert en daar historische diepte aan verleent.
Zijn opvattingen over het verleden en lokale identiteit neigen ertoe de eigen streek als
onveranderlijk op te vatten. 27 Zijn culturele identiteit is een constructie, immers de herinneringen
waarmee zijn identiteitsbegrip is gevoed, kennen geen datum. In de individuele herinnering
functioneert het bewustzijn zodanig dat het een verhaal creëert van de eigen persoon dat sluitend,
doorlopend en samenhangend is. Komt er een breuk, dan herschrijft het bewustzijn het verhaal
en doet een nieuwe versie zich voor als de oorspronkelijke. De persoonlijke identiteit als geleefde
authenticiteit wordt uiteindelijk vooral gevormd door particuliere smaak, individuele ervaringen
en betekenisgeving, daarnaast via beïnvloeding door de groepscultuur. We zijn uniek en tegelijk
herkenbaar als lid van een culturele groep (deelidentiteit).
2. Groepsidentiteit als een onderscheidende leefwijze heeft een interactief karakter dat aan een
streek of mentale landschappen verbonden is via cultuur, subcultuur, multiculturaliteit. Identiteit
wordt samengesteld uit collectieve eigenaardigheden, gedeelde gedrags- en leefwijzen, collectieve
betekenisverlening en een collectief bewustzijn dat gelaagd en meerduidig is. De collectieve
betekenisverlening verloopt per tijdsgewricht en per bevolkingsgroep volgens een zekere
gezamenlijke culturele logica met waarden als leidende motieven. Nederlanders bijvoorbeeld
„herdenken slachtofferschap, niet heldhaftigheid, wij propageren bij de plechtigheid de waarden
naastenliefde en schuld, niet de waarde moed.‟ 28
3. De overtuiging dat in gebouwen, plekken, nederzettingen en landschappen ruimtelijke identiteit is
vastgelegd, die vergelijkbaar is met een genetische codering van een onvervreemdbare oorsprong.
Identiteit fungeert als een ruimtelijk concept dat bestaat uit een verzameling karakteristieken van
de plek, het landschap, de nederzetting en ruimtelijke patronen daarin, dan wel ontworpen
structuren zoals „ruimtelijke typologieën‟. 29 Via traditioneel gedrag, bodemgebruik en bouwwijze
blijft de identiteit binnen deze limieten loyaal aan zichzelf. Dit is een opvatting die in tal van
Belvedereprojecten voorkomt: identiteit wordt opgevat als stabiel en continu en is daardoor een
soort streekeigen product dat opgerakeld en vermarkt kan worden. Een onveranderlijke identiteit
van een plek of een gebied in de zin van de genius loci ala Norberg-Schulz, die natuurlijke
kenmerken van een gebied bepalend acht voor een latent aanwezige identiteit 30 , is echter nog
nooit aangetoond.
26
S. Hertmans, Als op de eerste dag, Amsterdam 2001.
27
S. van Schuppen, Onland en Geestgrond, Amsterdam 2007, 9.
28
A. Enklaar, Nederland tussen nut en naastenliefde. Op zoek naar onze cultuur, Schiedam 2007, 78.
29
Een recent voorbeeld is de prachtige historische analyse van de Veluwe door Hans Renes, Veluwse beken en
sprengen. Een uniek landschap, Utrecht 2007.
30
C. Norberg-Schulz, Vom Sinn des Bauens. Die Architektur des Abendlandes von der Antike bis zur Gegenwart,
Milaan en Stuttgart 1979.
25