Download essay + advies als PDF - College van Rijksadviseurs

§ 5 Beleid en institutioneel ontwerp
Indien de veronderstelling klopt dat inzicht in historische processen kan bijdragen aan plannen
voor de toekomst, zeker als het verleden en de overgeleverde sporen daarvan niet alleen als een
verzameling objecten, maar in termen van processen worden gezien, dan daagt die
veronderstelling uit tot bezinning op de rol van de rijksoverheid, haar geheugen en de toekomst
van het institutioneel ontwerp. 50
Sinds de jaren tachtig hebben afslankende overheden ook het institutioneel ontwerp
(ontwerpexpertise namens de overheid) grotendeels op sterk water gezet. Scheiding van beleid en
uitvoering is sindsdien aan de orde van de dag. Dat was een breuk met de traditie van
overheidsbemoeienis van stoel tot stad. Het afstoten van expertise en de beperking tot controle
op functionaliteit, administratie, toegankelijkheid en veiligheid, leidden tevens tot een
versplinterde ruimtelijke ordening, waarin met name de infrastructuur van transport,
communicatie en energie in handen van grote ondernemingen zijn geraakt en afzonderlijk
worden verhandeld zonder dat de inpassing in een groter geheel verzorgd wordt. 51
Procesmanagers namen het heft in handen die zich onvoldoende verdiepten in de beslissende
bijdrage van het ontwerpen aan de samenleving, namelijk het omzetten van een papieren
programma via de tekening en het beeld in concreet handelen in de ruimtelijke ordening. De
uitstoot van eigen expertise bij de overheden droeg bij aan het verdwijnen van het geheugen, van
de tradities in het institutionele ontwerp, want men meende te kunnen volstaan met het inkopen
van kennis en inhoud. De afgestoten ontwerpexpertise moest vervolgens weer per plan of project
worden ingehuurd. Het is zaak dat deze neerwaartse spiraal een halt wordt toegeroepen.
§ 6 Het publieke domein
Nog altijd is een hechte band tussen gebouw en omringende ruimte gewenst. In vrijwel alle
opzichten stijgt de waarde van een woning door omgevingskwaliteiten die functionaliteit aan
representativiteit verbinden. Het ontwerpen aan de publieke ruimte is daarom meer dan een
vastgoedonderneming die uitsluitend op winst is gericht. Steeds zal er naar een vitaal stadsdeel
moeten worden gestreefd, dat zijn sociale gezicht door een rijke en aantrekkelijke programmering
moet waarmaken. Erfgoed speelt daarin een grote rol. In het publieke domein kan het strategisch
ontwerp een machtig instrument zijn om maatschappelijke betrokkenheid over te brengen, zeker
wanneer de gebruiker niet als passieve consument wordt aangesproken, maar wordt geprikkeld
tot deelname en reflectie. Het visualiseren van het publieke domein draait om collectieve
belangen. Het ontwerp is bedoeld om de communicatie tussen burgers, overheden en organisaties
te bevorderen. De ontwerper moet een antenne hebben voor de reactie van de gebruiker. Hij
maakt niet slechts een visueel product in een gevoelige (historische) omgeving, maar biedt ook
stof tot nadenken. De publieke ruimte behoort potentieel de mogelijkheid te bieden tot het
uitwisselen van (historische) kennis, sensibiliteit en emoties. Het begin van zinvolle sociale
communicatie is een zorgvuldige analyse van functie, inhoud en historische context van de
opgave. De potenties van het bestaande, de interventie en inventie van de ontwerpende
disciplines brengen de publieke ruimte tot leven.
Dat geldt niet alleen voor het gebouw en de omgeving daarvan, maar ook voor infrastructurele
ingrepen. Het infrastructurele ontwerp heeft eigenlijk alleen kans van slagen wanneer het
onderdeel uitmaakt van een plan voor een geheel gebied en rekening houdt met zowel gemeente
en regio als met het grotere infrastructurele geheel.
50
Rijksadviseur voor het Landschap, atelier Rijksbouwmeester, Institutioneel ontwerp: relict, revival of revisie,
Den Haag 2006, 5.
51
S. Graham en S. Marvin, Splintering Urbanism. Networked Infrastructures, Technological Mobilities and the
Urban Condition, Londen 2004.
37